Davr harajatlar hisobi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	398.5KB
Xaridlar	10
Yuklab olingan sana	14 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Temurbek

Ro'yxatga olish sanasi 14 Dekabr 2024

10 Sotish

Davr harajatlar hisobi

Sotib olish

DAVR XARAJATLARI TEKSHIRISH
MUDARIJA
KIRISH…………………………………………………………….………….2
I.BOB Xarajatlar maqsadi, mazmuni
1.1 Xarajatlar maqsadi, mazmuni va vazifalari………………………………..3
1.2 Davr xarajatlarini tekshirishva uni turlari…………………………………7
1.3 O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlari…………………………….…….. 9
II.BOB Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni baholash
2.1Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha baholash.
…………………………………………………………………..….. 12
2.3 Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari …16
III.BOB Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi
3.1 Mahsulot (ish, xizmat)larning xarajat sig`imini …………………………..21
3.2 Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari………....32
XULOSA……………………………………………………………………….34
FOYDALANILGANADABIYOTLAR………………………………………..35

Kirish
Davr xarajatlari — bu korxonaning faoliyatini amalga oshirishda ma’lum bir davr
davomida yuzaga keladigan, shu davrda hisobga olinishi kerak bo‘lgan
xarajatlardir. Ular, odatda, ishlab chiqarish jarayoniga bevosita bog‘liq bo‘lmagan,
lekin ishlab chiqarishni qo‘llab-quvvatlash uchun zarur bo‘lgan xarajatlar
hisoblanadi. Davr xarajatlari korxonaning o‘z faoliyatini davom ettirishiga,
mahsulot ishlab chiqarishga yoki xizmat ko‘rsatishga yordam beradi, ammo
mahsulotning narxiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qilmaydi. Ushbu xarajatlar
kompaniyaning moliyaviy natijalarini hisoblashda katta ahamiyatga ega bo‘lib,
ular yillik hisob-kitoblarda daromad va xarajatlar o‘rtasidagi farqni aniqlashga
yordam beradi.
Davr xarajatlarini tahlil qilishda ular ikki katta guruhga bo‘linadi: umumiy davr
xarajatlari va maxsus davr xarajatlari. Umumiy davr xarajatlari keng qamrovli
bo‘lib, ular kompaniyaning umumiy faoliyatiga ta’sir qiladi, masalan, ma’muriy
xarajatlar, marketing, yuridik xizmatlar va boshqalar. Maxsus davr xarajatlari esa
aynan biror muayyan ishlab chiqarish yoki loyiha bilan bog‘liq bo‘lgan xarajatlar
bo‘lishi mumkin.
Davr xarajatlariga misollar:
Ma'muriy xarajatlar — bu xodimlar maoshi, ofisning ijarasi, kutubxona, dasturiy
ta’minot, kommunikatsiya va boshqalar.
Marketing xarajatlari — reklama, brend yaratish, mijozlar bilan aloqalar, targ‘ibot
va boshqa marketing faoliyatlariga sarflanadigan mablag‘lar.
Boshqa xizmatlar — masalan, konsultatsiyalar, yuridik xizmatlar, auditi va shunga
o‘xshash harajatlar.
Davr xarajatlari moliyaviy hisobotlarning "xarajatlar" bo‘limida aks etadi va ular
doimiy ravishda nazorat qilinishi kerak. Ularning kamayishi yoki samarali
boshqarilishi kompaniyaning rentabelligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli, korxona rahbariyatining asosiy maqsadi — davr xarajatlarini
optimallashtirish va mahsulot yoki xizmatlarning narxiga ta’sir etmasdan samarali
boshqarishdir.
Korporatsiyalar uchun davr xarajatlari samarali boshqarilishi, resurslarni tejash va
uzoq muddatda iqtisodiy foyda olish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu
xarajatlarning aniqligi va ularga bo‘lgan ehtiyojlarni o‘rganish, shu bilan birga
xarajatlarni tahlil qilish orqali kompaniya o‘z strategiyasini to‘g‘ri belgilab,
raqobatbardoshligini oshirishi mumkin.
Shu tarzda, davr xarajatlari kompaniyaning kundalik faoliyatini qo‘llab-
quvvatlashda muhim o‘rin tutadi va ularni samarali boshqarish moliyaviy
muvaffaqiyatga erishishning asosiy omillaridan biridir.

2

I.BOB Xarajatlar maqsadi, mazmuni
1.1Xarajatlar tahlili maqsadi, mazmuni va vazifalari
Xarajatlar va ularning tasnifi. Korxona faoliyatining muhim va unga baho
beradigan mezon ko`rsatkichlaridan biri foyda va rentabellikdir. Foydaga ta`sir
etuvchi omil bu tannarxdir.
Tannarx tahlili orqali har bir xo`jalik yurituvchi subyektni ishlab chiqarish, ish
bajarish, xizmat ko`rsatish yuzasidan qilingan xarajatlarini maqsadga muvofiqligi,
samaradorligi va natijaviyligi baholanadi.
Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning
ko`payishidir.
Xarajatlar – muayyan davr oralig`ida sarflangan resurslarning pul o`lchovidagi
qiymatidir.
Xarajat – hisobot davrida iqtisodiy foydani aktivlarning chiqib ketishi yoki ulardan
foydalanish shaklida kamayishi, shuningdek, qatnashchilar o`rtasida kapitalning
kamayishiga olib keluvchi majburiyatlarning yuzaga kelishidir.
Mahsulot tannarxi ishlab chiqarish yoki qayta ishlash jarayonida ishlatilgan
tabiiy resurslar, xomashyo, materiallar, yoqilg`i, energiya, asosiy vositalar
(amortizatsiya), mehnat resurslari va boshqa ishlab chiqarish bilan bog`liq
xarajatlarning qiymat ko`rinishini ifodasidir.
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxi xarajatlarini hisobga olish va nazorat
qilish, mahsulot bahosini shakllanishi va korxonaning foyda va rentabelligini
aniqlash, korxonaning boshqaruv va investitsiya faoliyatlari bo`yicha qarorlarni
qabul qilish, resurslardan foydalanish, yangi texnika va texnologiyalarni joriy
etish, ishlab chiqarishni boshqarish va tashkil etish tizimini takomillashtirishdan
ko`rilgan samaradorlikni ifodalaydi.
Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq xarajatlar tarkibi xo`jalik yurituvchi
subyekt faoliyatining rentabelligini va bozor raqobatbardoshliligini aniqlash uchun
mahsulot (ishlar, xizmatlar) ni ishlab chiqarish va sotish davomida xo`jalik
yurituvchi subyektda paydo bo`ladigan barcha xarajatlar to`g`risida to`liq va aniq
3

axborot shakllantirilishi, soliq solinadigan bazani to`g`ri aniqlash maqsadida
belgilanadi.
Moliya-xo`jalik faoliyati bilan bog`liq barcha xarajatlar quyidagilarga
guruhlanadi:
1. Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxiga kiritiladigan xarajatlar:
a) bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar;
b) bevosita va bilvosita mehnat xarajatlari;
v) boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar.
2. Ishlab chiqarish tannarxiga kiritilmaydigan, biroq asosiy faoliyatdan
olingan foydada hisobga olinadigan hamda davr xarajatlariga kiritiladigan
xarajatlar:
a) sotish xarajatlari;
b) boshqarish xarajatlari (ma`muriy sarf-xarajatlar);
v) boshqa operatsion xarajatlar va zararlar.
3. Xo`jalik yurituvchi subyektning umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda
yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadigan xo`jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy faoliyati bo`yicha xarajatlari:
a) foizlar bo`yicha xarajatlar;
b) xorijiy valyuta bilan operatsiya bo`yicha salbiy kurs tafovutlari;
v) qimmatli qog`ozlarga qo`yilgan mablag`larni qayta baholash;
g) moliyaviy faoliyat bo`yicha boshqa xarajatlar.
4. Favqulodda zararlar, u foydadan olinadigan soliq to`langunga qadar foyda
yoki zararlarni hisoblab chiqishda hisobga olinadi.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish tannarxiga bevosita mahsulot
(ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan, ishlab chiqarish
texnologiyasi va uni tashkil etish bilan shartlangan xarajatlar kiritiladi. Ularga
quyidagilar tegishli bo`ladi: bevosita va bilvosita moddiy xarajatlar, bevosita va
4

bilvosita mehnat xarajatlari, boshqa bevosita va bilvosita xarajatlar, shu jumladan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ustama xarajatlar.
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra quyidagi elementlar bilan
guruhlarga ajratiladi:
1. Ishlab chiqarish moddiy xarajatlar (qaytariladigan chiqitlar qiymati
chiqarib tashlangan holda);
2. Ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari;
3. Ishlab chiqarishga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar;
4. Asosiy fondlar va ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy
aktivlar amortizatsiyasi;
5. Ishlab chiqarish ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar.
1. Moddiy xarajatlar xarajatlarning eng muhim va asosiy qatori hisoblanadi.
Ularning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`i ishlab chiqarish, faoliyat
xususiyatlaridan kelib chiqadi. Sanoat bo`g`inida moddiy xarajatlar salmog`i 60-70
foizgacha tashkil etadi.
Ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lgan moddiy xarajatlar tarkibiga quyidagi
xarajatlar kiritiladi.
Moddiy xarajatlar tarkibi
Ishlab chiqariladigan mahsulotning asosini tashkil etib uning tarkibiga kiradigan yoki
mahsulot tayyorlashda (ishlarni bajarishda, xizmatlar ko`rsatishda) zarur tarkibiy qism
hisoblangan chetdan sotib olinadigan xomashyo va materiallar.
Normal texnologiya jarayonini ta`minlash va mahsulotlarni o`rash uchun mahsulot (ishlar,
xizmatlar) yoki boshqa ishlab chiqarish ehtiyojlariga sarflanadigan (asbob-uskunalar,
binolar, inshootlar va boshqa asosiy vositalar sinovini o`tkazish, nazorat qilish, saqlash,
tuzatish va ulardan foydalanish) uchun ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan xarid
qilinadigan materiallar, shuningdek‚ asbob-uskunalarni tuzatish uchun ehtiyot qismlar,
inventarlarning, xo`jalik buyumlarini va asosiy vositalarga kirmaydigan boshqa mehnat
vositalarini qiymati
Sotib olinadigan, kelgusida ushbu xo`jalik yurituvchi subyektda montaj qilinadigan yoki
qo`shimcha ishlov beriladigan butlovchi buyumlar va yarim tayyor mahsulotlar
5

Tashqi yuridik va jismoniy shaxslar, shuningdek‚ xo`jalik yurituvchi subyektning ichki
tarkibiy bo`linmalari tomonidan bajariladigan faoliyatning asosiy turiga tegishli bo`lmagan
ishlab chiqarish xususiyatiga ega bo`lgan ishlar va xizmatlar
Tabiiy xomashyo (yer rekultivatsiyasiga ajratmalar, ixtisoslashtirilgan yuridik shaxslar
tomonidan amalga oshiriladigan yerni rekultivatsiya qilish ishlariga haq to`lash), ildizi
bilan beriladigan daraxtga haq to`lash, korxonalar tomonidan suv xo`jaligi tizimlaridan
beriladigan iste`mol qilinadigan suv uchun haq to`lash. Sanoatning xomashyo tarmoqlari
uchun — yog`och, taxta materiallaridan yoki foydali qazilmalardan (rudadan)
foydalanishga huquqlarning amortizatsiya qilinadigan qiymati yoki atrof-muhitni tiklash
xarajatlari
Texnologik maqsadlarga, energiyaning barcha turlarini ishlab chiqarishga, binolarni
isitishga sarflanadigan yonilg`ining chetdan sotib olinadigan barcha turlari, xo`jalik
yurituvchi subyektlarning transporti tomonidan bajariladigan ishlab chiqarishga xizmat
ko`rsatish bo`yicha transport ishlari
Xo`jalik yurituvchi subyektning texnologik, transport va boshqa ishlab chiqarish va
xo`jalik ehtiyojlariga sarflanadigan barcha turdagi xarid qilinadigan energiya. (Xo`jalik
yurituvchi subyektning o`zi tomonidan ishlab chiqariladigan elektr energiyasiga va
energiyaning boshqa turlariga, shuningdek‚ xarid qilinadigan energiyani iste`mol joyigacha
transformatsiya qilish va uzatish xarajatlari xarajatlarning tegishli elementlariga kiritiladi)
Ishlab chiqarish sohasida moddiy boyliklarning yaroqsizlanishi va kam chiqishi
Xo`jalik yurituvchi subyektning transporti va xodimlari tomonidan moddiy resurslarni
yetkazish bilan bog`liq xarajatlar (yuklash va tushirish ishlari ham shu jumlaga kiradi)
ishlab chiqarish xarajatlarining tegishli elementlariga kirishi kerak (mehnatga haq to`lash
xarajatlari, asosiy fondlar amortizatsiyasi, moddiy xarajatlar va boshqalar)
Xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan moddiy resurslarni yetkazib beruvchilardan
olinadigan idishlar ham moddiy resurslar qiymatiga kiritiladi
Mahsulot tannarxiga kiritiladigan moddiy resurslar xarajatlaridan qaytariladigan chiqitlar
qiymati‚ idish va o`rash-joylash materiallari qiymati ularning amalda sotilishi,
foydalanilishi yoki omborga kirim qilinishi narxi bo`yicha chiqarib tashlanadi
«Moddiy xarajatlar» elementi bo`yicha aks ettiriladigan moddiy resurslar qiymati sotib
olish narxidan, shu jumladan barter bitishuvlarida, qo`shimcha narx (ustama)dan, ta`minot,
tashqi iqtisodiy tashkilotlar tomonidan to`lanadigan vositachilik taqdirlashlaridan, tovar
1.2 Davr xarajatlarini tekshirishva uni turlari
6

Davr xarajatlari — bu tashkilotning ma'lum bir davr davomida amalga oshirgan
xarajatlarini ifodalovchi moliyaviy ko'rsatkichlardir. Ular kompaniya yoki
tashkilotning operatsion faoliyati bilan bog'liq bo'lib, har bir moliyaviy davrda
hisoblanadi. Davr xarajatlarini tekshirish, tashkilotning moliyaviy holatini va
samaradorligini baholashda muhim ahamiyatga ega.
Davr xarajatlarini tekshirish, tashkilotning daromad va xarajatlarining samarali
boshqarilishini, iqtisodiy resurslarning maqsadga muvofiq taqsimlanishini
ta'minlash uchun zarurdir. Bu jarayon, ko'pincha quyidagi turdagi xarajatlarni o'z
ichiga oladi:
1. Ish haqi va mehnat xarajatlari – xodimlar uchun to'lovlar, bonuslar, soliqlar
va boshqa mehnatga oid xarajatlar.
2. Tovarlar va xizmatlarni sotib olish – mahsulot yoki xizmatlarni ishlab
chiqarish uchun zarur bo'lgan materiallar, xom ashyo va boshqa xarajatlar.
3. Ijaraga olish va ofis xarajatlari – binolarni ijaraga olish, elektr, suv va
boshqa xizmatlar uchun to'lovlar.
4. Reklama va marketing xarajatlari – brendni rivojlantirish, mijozlar bilan
aloqalar o'rnatish uchun sarflangan mablag'lar.
5. Boshqa operatsion xarajatlar – harajatlar va xizmatlar bilan bog'liq boshqa
harajatlar, masalan, ma'lumotlar bazasi saqlash yoki xizmat ko'rsatish.
Davr xarajatlarini tekshirish jarayonida quyidagi asosiy vazifalar bajariladi:
 Xarajatlar tarkibini tahlil qilish : Xarajatlar qanday sarflanayotganini va ular
moliyaviy rejalarga mos kelishini tekshirish.
 Xarajatlar bo'yicha hisobotlar tuzish : Xarajatlar haqida to'liq va aniq
hisobotlar tayyorlash, ular orqali tashkilotning iqtisodiy holatini aniqlash.
 Xarajatlar samaradorligini baholash : Xarajatlar samaradorligini tekshirish,
foyda va zararni tahlil qilish.
Shunday qilib, davr xarajatlarini tekshirish orqali tashkilotning moliyaviy holati va
samaradorligini baholashga yordam beradi, bu esa kelajakda yaxshilangan qarorlar
qabul qilishga imkon yaratadi.
Davr xarajatlari — bu kompaniya yoki tashkilotning ma'lum bir moliyaviy davrda
(odatda oylik, choraklik yoki yillik) o'z faoliyatini amalga oshirish uchun sarflagan
xarajatlaridir. Bular operatsion xarajatlar bo'lib, mahsulot yoki xizmat ishlab
chiqarish, sotish, va boshqa kundalik faoliyatlarga bog'liq xarajatlarni o'z ichiga
oladi.
7

Davr xarajatlarini tekshirish muhim jarayon bo'lib, tashkilotning moliyaviy holatini
yaxshilash va resurslarni samarali boshqarish uchun zarurdir. Xarajatlarni noto'g'ri
boshqarish tashkilotning foydasiz ishlashiga, rentabellikning pasayishiga yoki
moliyaviy muammolarni yuzaga kelishiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun,
davr xarajatlarini doimiy ravishda tekshirish va tahlil qilish tashkilotning
muvaffaqiyatli ishlashida katta ahamiyatga ega.
Davr Xarajatlarining Turlari:
1. Ish haqi va Mehnat Xarajatlari
Bu kategoriya tashkilotdagi xodimlarga to'lanadigan ish haqi, bonuslar,
ijtimoiy to'lovlar, pensiya fondiga to'lovlar va boshqa mehnat xarajatlarini
o'z ichiga oladi.
2. Xom Ashyo va Tovar Sotib Olish Xarajatlari
Ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish jarayonlarida zarur bo'ladigan
materiallar, xom ashyo, asbob-uskunalar va boshqa resurslar uchun
sarflanadigan xarajatlar.
3. Ijaraga Olish va Boshqa Ofis Xarajatlari
Ofis ijarasi, ofis jihozlari, aloqa xizmatlari, elektr va suv xizmatlari kabi
xarajatlar.
4. Reklama va Marketing Xarajatlari
Kompaniyaning brendi va xizmatlarini reklama qilish, yangi mijozlar jalb
etish va mavjud mijozlar bilan aloqalarni mustahkamlash uchun
sarflanadigan xarajatlar.
5. Sog'liqni Saqlash va Boshqa Xizmatlar Xarajatlari
Tashkilot tomonidan taqdim etiladigan sog'liqni saqlash, trening, maslahat
va boshqa xizmatlar uchun sarflanadigan mablag'lar.
6. Boshqa Operatsion Xarajatlar
Bular tashkiliy yoki yuridik xarajatlar, transport xarajatlari, bank to'lovlari,
kommunal to'lovlar va boshqa turli xizmatlar uchun sarflanadigan
mablag'larni o'z ichiga oladi.
Davr Xarajatlarini Tekshirishning Maqsadi:
Xarajatlarni b oshqarish
Xarajatlarni doimiy ravishda nazorat qilish va tekshirish tashkilotga o'z resurslarini
samarali taqsimlash imkonini beradi. Bu orqali keraksiz yoki haddan tashqari
xarajatlarni aniqlash va ularni kamaytirish mumkin.
8

Moliyaviy Hisobotlarni Tayyorlash
Davr xarajatlari tahlili moliyaviy hisobotlarning aniq va ishonchli bo'lishini
ta'minlaydi. Bu hisobotlar orqali yuqori rahbariyat va investorlar kompaniyaning
moliyaviy holatini baholash imkoniyatiga ega bo'lad
1.3 O`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar
Xalqaro amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlari ikkita toifaga bo`linadi. Ya`ni,
o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar. O`zgaruvchan xarajatlar mahsulot ishlab
chiqarish hajmiga mos ravishda o`zgarib boradi. O`zgarmas xarajatlar mahsulot
ishlab chiqarish hajmiga bog`liq bo`lmagan holda barqaror qoladi. Ushbu
tarkiblash, xarajatlarni boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning
zaruriy sharti hisoblanadi. O`zgaruvchan xarajatlarni hisoblash metodologiyasini
bilish biznesning daromadli bo`lishiga erishish maqsadida ishlab chiqarish
birligiga sarflangan xarajatlarni kamaytirishga yordam beradi. O`zgaruvchan
xarajatlarni tarkiblash va ularni hisobga olish birinchi bor AQShda ishlatilgan
bo`lib, uning nomi “direkt-kost”, Yevropada esa “marjinal-kost” deb nomlangan.
Ularning farqi shundaki, ular to`g`ri va o`zgaruvchan xarajatlar kalkulyatsiyasi
sifatida nomlanishidadir.
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo`yicha o`zgaruvchan
xarajatlarning to`g`ri va egri turlari tarkiblanadi. Shuningdek, o`zgaruvchan
xarajatlarning proporsional, degressiv, progressiv turlari guruhlanadi. Ularning
o`zgaruvchanligini quyidagi chizmalarda tavsiflash mumkin.
Proporsional Degressiv Progressiv
1-rasm. Proporsional, degressiv, progressiv o`zgaruvchan xarajatlar
9

Ishlab chiqarish xarajatlarini o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlarga to`g`ri
tarkiblash va hisoblash tahlil natijasiga muhim ta`sir ko`rsatadi. Shu sababli ularni
tarkiblashda ya`ni turkumlashda aniqligiga muhim e`tibor qaratish lozim.
O`zgarmas xarajatlar mahsulot ishlab chiqarilmagan hollarda ham
majburiyatlarni yuzaga keltirishini hisobga olsak, bu tarkiblash juda muhim
hisoblanadi. Yalpi natijaga ta`sir etmagan birlik oxir-oqibatda xarajatlarni
boshqarish va ishlab chiqarish samaradorligini to`g`ri baholamaslikka olib keladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgaruvchan va o`zgarmas xarajatlar tarkibi
va ularning mahsulot birligiga nisbatan o`zgarishi
1-jadval
Mahsulot
ishlab
chiqarish
miqdori,
dona Doimiy
xarajatlar,
ming so`m O`zgaruvc
han
xarajatlar,
ming so`m Jami
xarajatlar,
ming so`m Mahsulot
birligiga
to`g`ri
keladigan
o`zgaruvcha
n xarajat,
ming so`m Maxsulot
birligiga
to`g`ri
keladigan
o`zgarmas
xarajat,
ming
so`m Bir birlikka
jami
xarajatlar,
ming so`m
10000 125000 361200 486200 36,12 12,50 48,620
11000 125000 414920 539920 37,72 11,36 49,083
12000 125000 477360 602360 39,78 10,41 50,196
13000 125000 533260 658260 41,02 9,615 50,635
14000 125000 600600 725600 42,90 8,928 51,828
15000 125000 675300 800300 45,02 8,333 53,353
16000 125000 769600 894600 48,10 7,812 55,912
Yuqoridagi jadval ma`lumotlaridan mahsulot birligiga to`g`ri keladigan
o`zgaruvchan xarajatlar ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishiga mos ravishda
oshib borganligini, o`zgarmas xarajatlarning esa tushib borganligini ko`rish
10

mumkin.Bir birlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi
omillarni tahlil qilish xarajatlarini boshqarishda eng muhim usul hisoblanadi.
Mahsulot birligiga to`g`ri keladigan jami xarajatlar o` zgarishining tahlili
Ko`rsatkichlar O`lchov
birligi Reja Haqiqatda
Rejadan farqi
1. Ishlab chiqarish hajmi dona 16 000 15 478
-522
2. Doimiy xarajatlar
ming so`m 255 000.0 269 600.0 +14 600,0
3. O`zgaruvchan xarajatlar ming so`m 718 400.0 845 098,8 +126 698,8
4. Jami ishlab chiqarish xarajatlari
ming so`m 973 400.0
1 114 698,8 +141 298,8
5. Mahsulot birligiga o`zgaruvchan
xarajatlar ming so`m 44,90 54,60 +9,70
6. Mahsulot birligiga doimiy
xarajatlar ming so`m 15,94 17,42 +1,48
7. Mahsulot birligining jami tannarxi
ming so`m 60,84 72,02 +11,18
Bir birlik mahsulot tannarxi rejaga nisbatan 11,18 (72,02-60,84) ming so`mga
2-jadval
Ssh1 = (Fr/Qx)+Vr=(255000/15478)+(973400/16000)=16,47+44,90=61,37
Ssh2 = (Fx/Qx)+Vr=(269600/15478)+(973400/16000)=17,42+44,90=62,32
Sx = (Fx/Qx)+Vx=(269600/15478)+(845098/15478)=17,42+54,60=72,02
Omillar ta`siri:
1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi ta`siri = 61,37-60,84=0,54 ming so`m.
2. Doimiy xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 62,32-61,32=0,94 ming
so`m
3. O`zgaruvchan xarajatlar o`zgarishi ta`siri = 72,02-62,32=9,70 ming so`m
Jami o`zgarish = 0,54+0,94+9,70=11,18 ming so`m
11

II.BOB Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni baholash
2.1Xarajatlarni umumiy hajmi va ularni asosiy elementlari bo`yicha
baholash.
Ishlab chiqarish xarajatlarining analitik va sintetik hisobida analiz va sintez
qoidasiga asoslaniladi. Shu sababli ham “analitika”, “sintetika” so`zlari
buxgalteriya hisobining muhim tushunchalariga aylangan. Ularning mazmuniga
e`tibor qaratsangiz “analitika” – butunni bo`laklarga bo`lish, “sintetika” bo`laklarni
birlashtirish, umumlashtirish ma`nosini anglatadi va bu analitik va sintetik
hisobning to`liq mazmunini ifoda etadi.
Xarajatlarni umumiy hajmda o`rganish moliyaviy hisob obyektiga kiradi.
Uning birlik elementlari, kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganish boshqaruv
hisobi obyektiga kiradi.
Xarajatlarning umumiy hajmi bo`yicha o`rganishda quyidagi muhim
jihatlarga ahamiyat qaratiladi:
- jami xarajatlarning umumiy o`zgarishlari tahliliga;
- jami xarajat o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar tahliliga;
- bir so`mlik ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat
tahliliga.
Jami xarajatlarning umumiy o`zgarishi rejaga va o`tgan yillarga nisbatan
mutlaq va nisbiy o`zgarishlarni aniqlash orqali baholanadi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlarining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar
sifatida doimiy xarajatlarning o`zgarishi, mahsulot birligiga o`zgaruvchan
xarajatlarning o`zgarishi ta`siri, mahsulot ishlab chiqarish miqdorining o`zgarishi
ta`sir etadi. Xarajatlar o`zgarishiga albatta ichki birliklar sifatida sarf normalari va
12

baholarining o`zgarishi ham tarkiblanadi. Bu kabi omillar xarajat elementlari
bo`yicha farq qiladi.
Jami ishlab chiqarish xarajatlari va ularning omilli tahlili
3-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so`m O`sish
darajasi, %summasi,
ming
so`m. tarkibi,
% summasi,
ming so`m. tarkibi,
%
1.Ishlab
chiqarish
xarajatlari jami
shu jumladan: 541 131 100,00 686 079 100,00 +144 948 126,79
1.1.
O`zgaruvchan
xarajatlar 464 070 85,76
579 800 84,51 +115 730 124,94
1.2. O`zgarmas
xarajatlar 77 061
14,24 106 279 15,49 +29 218 137,92
2. Ishlab
chiqarish hajmi 572 661 - 717 416 - +144 755 125,30
Mahsulot ishlab chiqarish tannarxini o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar
ta`sirini quyidagi hisob-kitoblarda ko`rib o`tish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi:
686 079–541 131=+144 948 ming so`m (o`sish).
Joriy davr mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini qayta hisoblash:
a) o`zgaruvchan xarajatlar:
464 070*1,253=581 479,7 ming so`m. (mahsulot hajmining o`zgarishiga mos
o`zgaradi);
b) o`zgarmas xarajatlar:
77 061 ming so`m (bazaviy miqdorda qoladi).
Jami: 581 479,7+77 061=658 540,7 ming so`m
13

Joriy davr mahsulot hajmining o`tgan davr bahosi va ta`rifi bo`yicha hisob-
kitobi:
541 131/572 661*717416=677 916 ming so`m
Omillar ta`siri:
a) Ishlab chiqarish hajmi:
658 540,7–541 131=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
yoki 581 479,7–464070=+117 409,7 ming so`m (o`sish)
b) Baho va ta`riflar o`zgarishi:
686 079–677 916=+8 163 ming so`m (o`sish)
v) tarkib va jami xarajatlar summasi:
677 916–658 540,7=+19 375,3 ming so`m (o`sish)
Jami o`zgarish: 117 409,7+8 163+19 375,3=+144 948 ming so`m
Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ning ishlab chiqarish tannarxini hosil qiluvchi
xarajatlar ularning iqtisodiy mazmuniga ko`ra: ishlab chiqarish moddiy xarajatlar
(qaytariladigan chiqitlar qiymati chiqarib tashlangan holda); ishlab chiqarish
xususiyatiga ega bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari; ishlab chiqarishga
tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar; asosiy fondlar va ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo`lgan nomoddiy aktivlar amortizatsiyasi; ishlab chiqarish
ahamiyatiga ega bo`lgan boshqa xarajatlar.
Ishlab chiqarish xarajatlarini turi, tarkibi, dinamikasi bo`yicha tahlil
qilish‚ ularni nazorat qilish, maqsadli boshqarish imkonini beradi. Tahlil natijalari
shuni ko`rsatadiki, korxonada ishlab chiqarish xarajatlarining jami o`zgarishi 144
948 ming so`mga yoki 26,79%ga o`sganligini ko`rish mumkin.
Eng yuqori o`zgarishlar moddiy xarajatlar (10 548 ming so`m yoki 24,29%),
mehnat haqi xarajatlari (16 486 ming so`m yoki 26,16%) qatoriga to`g`ri keladi.
14

Albatta ish haqidan ajratmalar qatoriga ham mehnat haqi o`zgarishiga mos
ravishda oshib boradi.
Ishlab chiqarish xarajatlarining vertikal tahlilidan ko`rinadiki, jami ishlab
chiqarish xarajatlari tarkibida moddiy xarajatlar salmog`i eng yuqori o`rinni tashkil
etgan.
Iqtisodiy elementlari bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari tahlili
4-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
O`sish
darajasi,
% Farqi (+ , -)
summa
, ming
so`m. tarkibi,
% summa
, ming
so`m tarkibi,
% summa,
ming
so`m. tarkibi,
%
Moddiy
xarajatlar 434
236 80,25 539
694 78,66
124,29 +105
458 -1,59
Mehnat haqi
xarajatlari 63 014 11,64 79 500 11,59 126,16 +16 486 -0,05
Yagona ijtimoiy
to`lov 22 641 4,18 28 012 4,08 123,72 +5 371 -0,10
Amortizatsiya 7 194 1,33 9 214 1,34
128,08 +2 020 +0,01
Boshqa xarajatlar 14 046 2,60 29 659 4,33
211,16 +15 613 +1,73
Jami xarajatlar 541
131 100,00 686
079 100,00 126,79 +144
948 -
Ishlab
chiqarish
hajmi 572
668 - 717
416 - 125,30 +144
748 -
Bir so`mlik
mahsulotga,
(sotilgan
mahsulotga)
to`g`ri keladigan
ishlab chiqarish
xarajatlari 0,9449 -
0,9563 - 101,2 +0,0114
-
15

2.2Xarajatlarni faoliyat turlari, javobgarlik markazlari kalkulyatsiya
moddalari
Faoliyat turlari bo`yicha xarajatlar quyidagi turlarga ajratiladi:
- ishlab chiqarish (ish bajarish, xizmat ko`rsatish) xarajatlari;
- tijorat xarajatlari;
- boshqaruv xarajatlari.
Asosiy faoliyat turi sifatida mahsulot ishlab chiqarish va tushumning eng
yuqori ulushiga ega bo`lgan faoliyat turi belgilanadi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini faoliyat turlari bo`yicha tahlili
5-jadval
Ko`rsatkichlar O`tgan yil Hisobot yili
Farqi (+/-),
ming so`m O`sish
darajasi,
%summasi,
ming
so`m. tarkibi,
% summasi,
ming so`m tarkibi,
%
Umumxo`jalik
faoliyati bo`yicha jami
xarajatlar Shu
jumladan: 752016
100,00 988669 100 236653 131.46
1. Jami ishlab
chiqarish xarajatlari 541131 71.95 686079 69.39 +144948 126.78
2. Tijorat xarajatlari,
ming so`m 125640 16.72 186540 18.87 +60900 148.47
3. Boshqaruv
xarajatlari, ming so`m 85245 11.33 116050 11.74 +30805 136.13
2. Sotilgan mahsulot
hajmi, ming so`m 572661 - 717416 - +141755 125.27
4. Bir so`mlik sotilgan
mahsulotga to`g`ri
keladigan ishlab
chiqarish xarajatlari 0.9449 - 0.9563 - +0.0114 101.2
5. Bir so`mlik sotilgan
mahsulotga to`g`ri 0.2193 - 0.2600 - +0.0407 118.5
16

keladigan tijorat
xarajatlari
Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili. Javobgarlik markazlarining
odatda foydaga, xarajatga va investitsiyaga nisbatan turlari tarkiblanadi.
Foyda bo`yicha javobgarlik markazlari daromad va xarajatlarni o`rganish va
foydani maksimallashtirishni, xarajatlarni o`rganish esa faqat xarajatlarni
minimallashtirishga qaratilgan. Investitsiyaga nisbatan esa nafaqat daromad va
xarajatlar, balki foydaning ishlatilishi ham baholanadi.
Ishlab chiqarish hisobi bo`yicha javobgarlikning quyidagi markazlari
belgilanadi: ta`minot; ishlab chiqarish; sotish va boshqaruv.
Korporativ boshqaruv nazariyasi va amaliyotiga ko`ra korxonalar tarkibiy
birliklari, bo`limlar, do`konlar, xizmatlar yoki guruhlar moliyaviy javobgarlik
markazlari hisoblanadi. Ularning rahbarlari muayyan yo`nalish va menejment
vazifalarini bajarish uchun mas`uldirlar.
Xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari – xarajatlarni byudjetlash bo`yicha
vazifalarni bajarish uchun mas`ul bo`lgan bo`linma (birliklar to`plami) dir.
Korxonada xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari quyidagi bo`limlarda
tashkil topadi:
- boshqaruv faoliyati;
- marketing faoliyati;
- informatsion texnologiyalar;
- logistika;
- ombor faoliyati;
- ta`minot;
- ishlab chiqarish.
Daromad markazlari javobgarlik markazlari:
- sotish (tovarlar turlari bo`yicha);
- filiallar, bo`limlardan iborat.
17

Xarajatlar bo`yicha javobgarlik markazlari – sex, uchastka, brigada va
bo`limlardan iborat.
Javobgarlik markazlari bo`yicha xarajatlar tahlili (mln so`m)
6-jadval
Nazorat qilinadigan xarajatlar Xarajatlar Xarajatlarning o`zgarishi, (+,-)
Smeta
bo`yicha Haqiqatda Oy davomida Yil boshidan
№1-bo`lim masteri hisoboti
1. Materiallar 100,0 98,0 -2,0 -1,0
2. Ish haqi 50,0 51,0 +1,0 +0,5
3. Xizmat ko`rsatuvchi tarkib
ish haqi 22,0 22,5 +0,5 +0,3
4. Yoqilg`i va elektr energiya 18,0 19,0 +1,0 +0,7
5. Uskunalar ishlatish va
ta`mirlash xarajatlari 20,0 19,5
-0,5 -0,5
6. Boshqa xarajatlar 10,0 10,5 +0,5 -0,3
7. Jami xarajatlar 220,0 220,5 +0,5 -0,3
№1 sex boshlig`i hisoboti
1. Sex boshqaruvi apparatini
saqlash xarajatlari 40,0 41,0 +1,0 -
2. Boshqa sex tarkibini saqlash
xarajatlari 30,0 29,0 -1,0 -2,0
3. Bino, inshoot va
inventarlarni joriy saqlash
xarajatlari 100,0 102,0 +2,0 -1,0
4. Samaradorlikka ta`sir
etmaydigan xarajatlar X 2,0 +2,0 +5,0
5. Sexning boshqa xarajatlari 30,0 29,0 -1,0 -3,0
6. Sex bo`yicha jami xarajatlar 200,0 203,0
+3,0 -1,0
Bo`limlar bo`yicha xarajatlar
№1 bo`lim 220,0 220,5 +0,5 -0,3
№2 bo`lim 200,0 205,0 +5,0 +7,0
№3 bo`lim 280,0 278,0 -2,0 -3,0
18

7. Bo`limlar bo`yicha jami
xarajat 700,0 703,5 +3,5 +3,7
Kalkulyatsiya moddalari bo`yicha tahlil. Mahsulotlarning ishlab chiqarish
bilan bog`liq bo`lgan xarajatlari tarkibini iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya
moddalari bo`yicha quyidagi tarkibda berish mumkin.
Ishlab chiqarish xarajatlarining iqtisodiy elementlari va kalkulyatsiya moddalari
bo`yicha turkumlanishi
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari Mahsulot tannarxini kalkulyatsion moddalari
1 2
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita moddiy xarajatlar Xomashyo
Yoqilg`i
Elektr quvvati
Ehtiyot qismlar
Idishlar va hokazo
Ishlab chiqarish xarakteridagi bevosita va
bilvosita mehnat haqi xarajatlari Asosiy ish haqlari
Qo`shimcha ish haqlari
Ish haqiga ustamalar
Ishlab chiqarishga taalluqli mehnat haqidan
ajratmalar Ijtimoiy ta`minot bo`limiga
Mehnat birjasiga
Kasaba uyushmasiga
Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi, eskirish xarajatlari Asosiy vositalarning eskirishi
Nomoddiy aktivlarning eskirishi
Asosiy vosita va nomoddiy aktivlarni ijara
haqlari
Ishlab chiqarish xarakteridagi boshqa
xarajatlar Turli ishlar va xizmatlar
Soliqlar, yig`imlar va hokazo.
Korxona bo`yicha jami xarajatlar faqat iqtisodiy elementlari bo`yicha
o`rganiladi. Mahsulotlar turi va turkumi bo`yicha ishlab chiqarish xarajatlari
kalkulyatsiya moddalari bo`yicha o`rganiladi. Tahlil etishda ishlab chiqarish
19

xarajatlarining jami o`zgarishi va uning tarkibi bo`yicha o`zgarishlari mutlaq va
nisbiy jihatdan o`rganiladi.
Xarajatlarni moddalari bo`yicha tahlili
7-jadval
№ Xarajat moddalari Haqiqatda ishlab
chiqarilgan
mahsulot hajmi,
ming so`m Farqlanishi (+,-)
Reja
tannarxi
bo`yicha Haqiqiy
tannarxi
bo`yicha Ming
so`m % da
Rejaga
nisbatan Jami reja
tannarxiga
nisbatan
A B 1 2 3 4 5
1 Xomashyo va materiallar
43 456 37 865 -5 591 -12,9 -2,75
2 Qaytarilgan chiqitlar -96 -107 -11 +11,5 -0,01
3 Xomashyo va materiallar sarfi
chiqitlar qaytarilgan holda (1-2) 43 360 37 758 -5 602 -12,9 -2,75
4 Korxona va tashkilotlardan sotib
olingan buyumlar, yarim
fabrikatlar va ishlab chiqarish
xarakteridagi xizmatlar 19 344 17 134 -2 210 -11,4 -1,09
5 Texnologik maqsadlar uchun elektr
energiya va yoqilg`i sarfi 1 006 1 024 +18 +1,8 +0,01
6 Moddiy xarajatlar jami 63 710 55 916 -7 794 -12,2 -3,83
7 Ishchilarning asosiy ish haqi 46 783 42 424 -4 359 -9,3 -2,14
8
Ishchilarning qo`shimcha ish haqi 8 561 8 545 -16 -0,2 -0,01
9
Ijtimoiy sug`urta xarajatlari 23 730 21 353 -2 377 -10,0 -1,17
1
0 Ish haqi va ajratmalarga xarajatlar
jami 79 074 72 322 -6 752 -8,5 -3,32
20

1
1 Ishlab chiqarishga tayyorlash va
o`zlashtirish xarajatlari 2 561 2 549 -12 -0,5 -0,01
2.3 Moddiy, mehnat haqi, asosiy vositalarni saqlash va ishlatish xarajatlari
Moddiy xarajatlar. Moddiy xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlarining asosiy
qismini tashkil etadi va shu sababli ham ularni tahlil etishga muhim ahamiyat
qaratiladi.
Moddiy xarajatlar tahlili oldiga quyidagi vazifalar qo`yiladi:
- moddiy xarajatlarning rejaga va o`tgan yillarga nisbatan o`zgarishlarni va
ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillarni o`rganish;
- moddiy xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan imkoniyatlarni aniqlash;
- mahsulotning moddiy xarajatlar sig`imiga baho berish va ulardan samarali
foydalanishning ichki imkoniyatlarini aniqlash;
- moddiy resurslardan tejamli va natijali foydalanish yo`llarini aniqlash.
Moddiy xarajatlar tahlili ularning o`zgarishini o`rganishdan boshlanadi.
Moddiy xarajatlarning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillarni quyidagi jadval
ma`lumotlari asosida ko`rib o`tishimiz mumkin.
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishi va unga ta`sir etuvchi omillar tahlili
8-jadval
Moddiy xarajatlar va ularning o`zgarishiga ta`sir etuvchi
omillar Summasi
1. Reja bo`yicha moddiy xarajatlar 35 250
2. Haqiqatdagi mahsulot hajmi va tarkibi bo`yicha qayta
hisoblangan rejadagi moddiy xarajatlar 35 600
3. Haqiqatdagi moddiy xarajatlar 35 700
4. Jami o`zgarish +450
Shu jumladan:
4.1. Ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga +3 525 (35 250*10/100)
4.2. Ishlab chiqarilgan mahsulot strukturasining o`zgarishi
hisobiga -3 175 (35 600-35 250-3 525)
21

4.3. Materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga +100 ( 35 700-35 600)
*Mahsulot ishlab chiqarish hajmining o`sish darajasi – 10 %
Moddiy xarajatlarning reja bo`yicha tannarxi 35 250 mln so`m qilib
belgilangan. Lekin, uning haqiqiy tannarxi 35 700 mln so`mga teng bo`lgan.
Moddiy xarajatlarning jami o`zgarishi +450 mln so`mni tashkil qilgan. Ushbu
o`zgarishga ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi hisobiga (moddiy xarajatlar
o`zgaruvchan xarajatlar tarkibiga kirib mahsulot ishlab chiqarish hajmiga mos
ravishda o`sib borishi tufayli) +3 525 mln so`mga ortganligini, ishlab chiqarilgan
mahsulotlarning strukturaviy o`zgarishlari hisobiga -3 175 mln so`mga
kamayganligini, materiallar tarkibining o`zgarishi hisobiga o`zgarish +100 mln
so`mni tashkil etganligini ko`rish mumkin. Barcha omillar ta`sirini jamlasak, uning
umumiy o`zgarishga teng ekanligini ko`rish mumkin (+3 525+(-3 175)+100).
Ish haqi xarajatlari tahlili. Ish haqi xarajatlari ishlab chiqarish korxonalarida
salmog`i bo`yicha moddiy xarajatlardan keyin ikkinchi o`rinda turuvchi xarajat
elementi hisoblanadi. O`z navbatida ish haqi xarajatlari uchinchi muhim xarajat
elementi ish haqidan ajratmalar uchun ham asos bo`ladi. Ish haqidan
ajratmalarning kichik va yirik biznes vakillariga nisbatan 15 va 25 foizlik
normalari belgilangan. Ish haqidan ajratmalarning mahsulot ishlab chiqarish
tannarxida sig`imlilik darajasi ish haqiga birlashtirilgan holda o`rganiladi. Eng
muhim ko`rsatkichlar sifatida tahlil etishda quyidagi ko`rsatkichlar tarkiblanadi:
ish haqi fondi, bitta xodimga to`g`ri keladigan o`rtacha oylik ish haqi, bir ishchiga
to`g`ri keladigan ish o`rtacha oylik ish haqi, bir kunlik o`rtacha ish haqi, bir soatlik
o`rtacha ish haqi.
Korxonada ish haqi fondining tahlili
9-jadval
Ko`rsatkichlar Sanoat ishlab chiqarish
xodimlari Ishchilar
Ish haqi fondi, mln so`m
O`tgan yil 17 706,9 17 116,5
22

Haqiqatda 26 025,6 19 767,0
Farqi (+,-) +8 318,7 +2 650,5
Korxonada ish haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishi sanoat ishlab
chiqarish xodimlari bo`yicha 8 318,7 mln so`mni, ishchilar bo`yicha 2650,5 mln
so`mni tashkil qilgan.
Xodimlarning o`rtacha ro`yxatdagi soni o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab
chiqarish xodimlari bo`yicha 103 kishiga, ishchilarning o`rtacha ro`yxatdagi soni
75 kishiga kam bo`lgan.
Xodimlarning o`rtacha ish haqi o`tgan yilga nisbatan sanoat ishlab chiqarish
xodimlari bo`yicha +8 318,7 ming so`mga, ishchilar bo`yicha 2 650,5 ming so`mga
o`sganligini ko`rish mumkin.
Ish haqi fondining o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar sifatida xodimlar
sonining o`zgarishi va o`rtacha bir xodimga to`g`ri keladigan ish haqining
o`zgarishi hisob-kitob qilinadi. Korxonada ushbu omillar hisobiga mehnat haqi
fondining o`zgarishi sanoat ishlab chiqarish xodimlariga nisbatan +10 031 ming
so`m (bir xodimga o`rtacha ish haqining o`zgarishi (10 427,4)) va -1 712,5 ming
so`mni (sanoat ishlab chiqarish xodimlari sonining o`zgarishi hisobiga (-103))
tashkil etgan.
Ishchilarning mehnat haqi fondining o`tgan yilga nisbatan o`zgarishiga ta`sir
etuvchi omillari hisob-kitobi mos ravishda +4 171,5 ming so`m va -1 521,0 ming
so`mga teng bo`lgan.
Bitta xodimga yoki bitta ishchiga to`g`ri keladigan ish haqi o`zgarishlariga
ta`sir etuvchi omillarni quyidagi jadval ma`lumotlari asosida hisob-kitob qilish
mumkin.
Ishlarning o`rtacha ish haqi va uning o`zgarishiga ta`sir etuvchi omillar
tahlilidan quyidagi xulosalarni chiqarish mumkin:
23

- ish kuni o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining o`zgarishi 903 ming
so`mga ortgan;
- ish kuni davomiyligining o`zgarishi hisobiga o`rtacha ish haqining
o`zgarishi +254,6 ming so`mga ortgan;
- ish haqining jami o`zgarishi 5 424,6 ming so`mga teng bo`lgan.
III.BOB Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlar tannarxi
3.1 Mahsulot (ish, xizmat) larning xarajat sig`imi
Mahsulotning xarajat sig`imini baholash tahlilda eng muhim va hal qiluvchi
bo`g`in hisoblanadi. Mahsulotning xarajat sig`imi jami xarajatlar va xarajat
elementlari bo`yicha alohida hisob-kitob qilinadi.
Ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotning umumiy xarajat sig`imini
aniqlash uchun jami ishlab chiqarish xarajatlari mahsulotning qiymatiga bo`linadi.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarida har bitta xarajat
elementi alohida hisob-kitob qilinadi. Mahsulotning umumiy xarajat sig`imi
quyidagi formula asosida aniqlanadi:
Qxs = X / V, ST
Bunda: X – jami ishlab chiqarish xarajatlari (sotilgan mahsulot ishlab
chiqarish tannarxi);
V – ishlab chiqarilgan mahsulot qiymati;
ST – sotishdan tushum.
Xarajatlarning iqtisodiy elementlari bo`yicha hisob-kitoblarda har bitta xarajat
elementi alohida hisob-kitob qilinadi.
Mahsulotning ishlab chiqarish xarajatlariga sig`imliligi
10- jadval
Mahsulotning jami xarajatlarga sig`imi
Qxs = X/ V, SM
Mahsulotning
moddiy xarajat Mahsulotning
mehnat haqi Mahsulotning
mehnat haqidan Mahsulotning
amortizatsiya Mahsulotning
boshqa ishlab
24

sig`imi xarajat sig`imi ajratmalarga
sig`imi xarajatlariga
sig`imi chiqarish
xarajatlariga
sig`imi
Qmr= MR / V,
SM Qmx= Mx / V,
SM Qmxa = Mxa / V,
SM Qan = Aan / V,
SM Qbx = Bx / V,
SM
Belgilar izohi:
V, SM – ishlab chiqarilgan (V), sotilgan mahsulot hajmi (SM)
Qmr –
mahsulotning
mehnat sig`imi Qmx –
mahsulotning
mehnat haqi
sig`imi Qmxa –
mahsulotning
mehnat haqidan
ajratmalarga
sig`imi Qan –
mahsulotning
amortizatsiya,
eskirish
xarajatlariga
sig`imi Qbx –
mahsulotning
boshqa
xarajatlarga
sig`imi
MR – moddiy
xarajatlar Mx – mehnat
haqi xarajatlari Mxa – mehnat
haqidan
ajratmalar Aan – asosiy
vositalar va
nomoddiy aktivlar
amortizatsiyasi
(eskirishi) Bx – boshqa
xarajatlar
Mahsulotning jami xarajat sig`imini
11-jadval
Yillar Tahlil qilinayotgan
korxonada Raqobatchi korxonada Tarmoq bo`yicha o`rtacha
korxonada
Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, % Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, % Xarajat
sig`imi,
tiyin O`sish
darajasi, %
xxx1 84,2 100 85,2 100 90,4 100
xxx2 83,6 99,3 85,0
99,7 88,2
97,6
xxxZ 82,9 98,5 84,0 98,6 86,5 95,7
xxx4 82,5 98,0 83,8 98,4 85,7 94,8
xxx5 81,25 96,5 82,0 96,2 84,5 93,5
25

Korxonada bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajat sig`imi oxirgi
yilda 81,25 tiyinni tashkil etgan. Xuddi shu ko`rsatkich raqobatchi korxonada
82,00 tiyinni, tarmoq bo`yicha o`rtacha ko`rsatkich 84,50 tiyinni tashkil etgan. Bu
bilan korxonadagi holatni raqobatchilarga va tarmoq bo`yicha o`rtacha
ko`rsatkichga nisbatan ijobiy baholash mumkin.
Xarajatlarning faqat qiyosiy tahlili emas, balki uning alohida xarajat
elementlari bo`yicha o`zgarishlariga ham baho beriladi. Xarajat elementlari
bo`yicha tahlil etish mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini to`g`ri boshqarish
maqsadida ularning omilli tahlilini amalga oshirishga ham imkon beradi. Negaki
har bitta xarajat elementi alohida omillar ta`sirida o`zgaradi.
Xarajat elementlari bo`yicha bir so`mlik mahsulotga xarajatlar
Xarajat elementlari Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar
t0 t1 (+,–)
Moddiy xarajatlar 43,75
45,45 +1,70
Mehnat haqi va mehnat haqidan ajratmalari 22,78 21,26 –1,52
Amortizatsiya 7,00 6,98 –0,02
Boshqa xarajatlar 8,97 7,56 –1,41
Jami ishlab chiqarish xarajatlari 82,5
81,25 –1,25
Jami ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisodiy elementlar bo`yicha tahlilidan
shuni xulosa qilish mumkinki, bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar
o`tgan yil (t0) 82,5 tiyinni, joriy yil (t1) 81,25 tiyinni tashkil etgan. Shundan,
moddiy xarajatlar 1,70 tiyinga ko`p sarflangan, qolgan barcha xarajat elementlari
bo`yicha iqtisod qilishga erishilgan (1,52+0,02+1,41). Jami iqtisod qilingan qiymat
1,25 tiyinni tashkil etgan. Agar iqtisod qilingan qiymatni jami ishlab chiqarilgan
mahsulot hajmiga ko`paytirsak, jami iqtisod qilingan qiymat kelib chiqadi.
Quyida mahsulot ishlab chiqarish hajmidagi o`zgarishlarni omilli tahlilini
ko`rib chiqishimiz mumkin.
Omillar ta`sirini hisoblashda zanjirli bog`lanish usulidan foydalanish mumkin.
26

Ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulot hajmi Summasi
Bazis davri ∑(Q0*P0) 80 000
Hisobot davri o`tgan yil tarkibi va bahosida ∑(Q1*P0) + Δ Qtar 76 000
Hisobot yili bazis bahoda ∑(Q1*P0) 83 600
Hisobot yili joriy bahoda ∑(Q1*P1) 100 320
Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar o`zgarishining foydaga ta`sirini
tahlili
Omillar Ta`sir darajasi hisob-kitobi
Foydani o`zgarishi, ming so`m
Ishlab chiqarish hajmi +1,28–80 442/100 –1 030
Mahsulot tarkibi –3,30–80 442/100 +2 655
Mahsulotning xarajat sig`imi –3,09–80 442/100 +2 485
Iste`mol qilingan resurslar bahosi +20,11–80 442/100 –16 176
Mahsulotlarni o`rtacha sotish
bahosining o`zgarishi –16,25–80 442/100 +13 072
Jami ta`siri –1,25 +1 006
Bir so`mlik mahsulotga to`g`ri keladigan xarajatlar o`zgarishining foydaga
ta`sirida ishlab chiqarish hajmining o`zgarishi (-1 030 ming so`m), iste`mol
qilingan resurslar bahosining o`zgarishi salbiy ta`sir etgan (-16 176 ming so`m),
qolgan barcha omillar ijobiy ta`sir etgan.
Davr xarajatlari tahlili
Davr xarajatlari deganda – bevosita ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq
bo`lmagan xarajatlar va sarflar tushuniladi.
Davr xarajatlariga quyidagi moddalar kiradi:
1. Sotish xarajatlari;
2. Ma`muriy xarajatlar;
3. Boshqa operatsion xarajatlar.
Sotish xarajatlari – savdo faoliyati jarayonlari davomida yuzaga keladigan
sarflarni ifodalab, bevosita sotish bilan bog`liq xarajatlarni o`zida
mujassamlashtiradi. Ularning tarkibiga tovarlarni tashib keltirishdan boshlab,
27

transport, reklama, savdo xodimlari ish haqlari, ijtimoiy sug`urta, tovarlarning
norma va undan ortiqcha yo`qolishlari, gaz-yoqilg`i va energiya, tovarlar sifatini
saqlash, savdo xodimlari faoliyati davomiyligini ta`minlash va ularni maxsus shakl
bilan ta`minlash, marketing xarajatlari kiradi.
Ma`muriy xarajatlar – faoliyat uzluksizligini ta`minlashda zarur soha bo`lgan,
boshqarish bilan bog`liq sarflarni ifodalaydi. Bu xarajat elementi tarkibiga
ma`muriy xodimlar ish haqi, ijtimoiy sug`urtasi, xizmat avtomobillari bilan
bog`liq, aloqa vositalari xizmatlari, xizmat safarlari, vakillik xarajatlari, ma`muriy
binolar amortizatsiyasi kabi xarajatlar kiradi.
Boshqa operatsion xarajatlar – korxonalarning operativ faoliyati davomida
yuzaga keladigan jarayonlar bilan bog`liq sarflardan iborat. Bular asosan: kadrlar
tayyorlash, loyiha va qurilish-montaj, maslahat va axborot xizmatlari, auditorlik
xizmatlari, xizmat ko`rsatuvchi xo`jaliklar, xodimlar dam olishi, ekskursiya va
sayohat bilan bog`liq tadbirlar, kompensatsiya to`lovlari, mukofot va taqdirlash,
turli xil haq to`lash va moddiy yordam sarflari, sud jarayonlari sarflari, soliq
bo`yicha jarimalar kabilardan iborat.
Yuqoridagilardan tashqari korxona xarajatlarining moliyaviy faoliyati
bo`yicha xarajatlar, favqulodda zararlar qatori ham tarkiblanadi.
Sotish xarajatlari quyidagi xarajat moddalaridan tarkib topadi.
S otish xarajatlari tarkibi
t/r Xarajatlar tarkibi
1. Tovarlarni temir yo`l, havo, avtomobil, dengiz, daryo transportida va ot-ulovda
tashish xarajatlari. Ushbu moddaga tashish xarajatlari hamda transport vositalari bekor
turib qolganligi uchun to`langan jarimalar kiritiladi
2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari sotish bo`yicha xarajatlari, shu jumladan:
2.1. mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni sotish bilan bog`liq mehnatga haq to`lash xarajatlari
2.2. ijtimoiy sug`urtaga xarajatlar.
2.3. savdo ehtiyojlari uchun foydalaniladigan binolar, inshootlar va xonalarni ijaraga
olish, saqlash va tuzatish xarajatlari
28

2.4. inventarlar va xo`jalik buyumlari qiymatini hisobdan chiqarish xarajatlari hamda
ularni belgilangan maqsadda foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash (ta`mirlash,
yuvish, tuzatish, dezinfeksiya qilish va h. k.) bilan bog`liq boshqa xarajatlar
2.5. gaz, yoqilg`i, elektr energiyasi xarajatlari
2.6. tovarlarni saqlash, ularga ishlov berish va ularni sortlarga ajratish xarajatlari
2.7. savdo reklamasi xarajatlari
2.8. tashish, saqlash va sotish chog`ida tovarlarning yo`qotilishi
2.9. o`rash-joylash materiallari xarajatlari
2.1
0. mol-mulkni majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari
2.1
1. mehnatni muhofaza qilish va texnika xavfsizligi xarajatlari
2.1
2. ventilyatorlar, mashinalar va ularning harakatlanuvchi qismlarini o`rnatish va
saqlash, tuynuklar, o`yiqlar va boshqalarning atrofini o`rash bo`yicha joriy (nomukammal
tusdagi) xarajatlar
2.1
3. umumiy ovqatlanish va savdo xodimlari tibbiy ko`rikdan o`tkazilganligi uchun
tibbiyot muassasalariga haq to`lash
2.1 kassa xo`jaligini va tushum inkassatsiyasini yuritish chiqimlari
3. Umumiy ovqatlanish korxonalarida qog`oz salfetkalar, qog`oz dasturxonlar, qog`oz
stakanlar va tarelkalar, bir marta foydalaniladigan anjomlar qiymati
4. Yuqorida sanab o`tilmagan sotish bo`yicha boshqa xarajatlar
Ma`muriy xarajatlarga korxonalar boshqaruvi bilan bog`liq bo`lgan xarajatlar kiradi va
ularning birlik qatorlariga quyidagilar kiradi:
Ma`muriy xarajat lar tarkibi
/r Xarajatlar tarkibi
Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan mehnatga haq to`lash xarajatlari
Boshqaruv xodimlariga tegishli bo`lgan ijtimoiy sug`urtaga ajratmalar
Xizmat yengil avtotransportiga va xizmat mikroavtobusini saqlash, yollash va ijaraga
olish xarajatlari
Xo`jalik yurituvchi subyekt va uning tarkibiy bo`linmalarini tashkil etish va ularni
29

boshqarish xarajatlari
Boshqaruvning texnik vositalari, aloqa uzellari, signalizatsiya vositalari, hisoblash
markazlarini va ishlab chiqarishga tegishli bo`lmagan boshqaruvning boshqa texnik
vositalarini saqlash va ularga xizmat ko`rsatish xarajatlari
Telekommunikatsiyalar xizmatlari, shu jumladan: mahalliy tarmoqlar abonent
raqamidan foydalanganlik uchun to`lov; kanallarni ijaraga berish; ko`chma yo`ldosh va
peyjing aloqa; radiochastota spektridan foydalanish; ma`lumotlarni uzatish tarmoqlari, shu
jumladan internet uchun haq to`lash
Shaharlararo va xalqaro telefon so`zlashuvlari uchun haq to`lash
Ma`muriy-boshqaruv ehtiyojlari uchun binolar va xonalar ijarasi uchun haq to`lash
Ma`muriy ahamiyatga ega bo`lgan asosiy vositalarni saqlash va ularni tuzatish,
shuningdek‚ eskirish (amortizatsiya) xarajatlari
Yuqori tashkilotlar va yuridik shaxslar birlashmalari: vazirliklar, idoralar,
uyushmalar, konsernlar va boshqalar xarajatlariga ajratmalar
Xodimlarni va ishlab chiqarish jarayoni bilan bog`liq bo`lmagan mol-mulkni
majburiy va ixtiyoriy sug`urta qilish xarajatlari
Boshqaruv xodimlarini xizmat safarlariga yuborish bo`yicha xarajatlar
Vakillik xarajatlari
Umumiy ovqatlanish korxonalari va boshqalarga binolarni tekin berish va kommunal
xizmatlar qiymatiga haq to`lash xarajatlari
Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo`lmagan, tabiatni muhofaza qilish
ahamiyatiga ega bo`lgan jamg`armalarni saqlash va ulardan foydalanish bilan bog`liq joriy
xarajatlar, tabiiy atrof muhitni ifloslantirganlik va chiqindilarni joylashtirganlik uchun
kompensatsiya to`lovlari
Xizmatlar qiymatini to`lash hamda investitsiya aktivlarining ishonchli
boshqaruvchilari, davlatning ishonchli vakillari va ishonchli boshqaruvchilarning
mukofotlari bo`yicha xarajatlar
Ma`muriy maqsadlar uchun foydalaniladigan inventarlar va xo`jalik anjomlari
qiymatini hisobdan chiqarish bo`yicha xarajatlar hamda ularni belgilangan maqsadda
foydalanish uchun yaroqli holatda saqlash bilan bog`liq bo`lgan boshqa xarajatlar
Boshqa operatsion xarajatlar tarkibi
30

/r Xarajatlar tarkibi
Kadrlar tayyorlash va ularni qayta tayyorlash xarajatlari, yangi tashkil etilayotgan
xo`jalik yurituvchi subyektda ishlash uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash bundan
mustasno
Loyiha va qurilish-montaj ishlarida chala ishlarni bartaraf etish xarajatlarini qoplash,
shuningdek‚ obyekt qoshidagi omborgacha transportda tashish chog`idagi shikastlanishlar
va buzilishlar, korroziyaga qarshi himoya nuqsonlari tufayli kelib chiqqan taftish
xarajatlari (asbob-uskunalarni qismlarga ajratish) va shunga o`xshash boshqa xarajatlar
yetkazib berish va ishlarni bajarish shartlarini buzgan yuridik shaxslar hisobiga mazkur
xarajatlar chala ishlar, shikastlanish yoki zarar ko`rish uchun javobgar bo`lgan yetkazib
beruvchi yoki boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar hisobiga undirilishi mumkin
bo`lmagan darajada amalga oshiriladi
Maslahat va axborot xizmatlariga haq to`lash
Davr xarajatlari
t Davr xarajatlari
tarkibi O`tgan yil Hisobot yili farqi
O`sish
darajasi
summasi salmog`
i summasi salmog`
i summasi salmog`
i
1 Sotish xarajatlari 254 260
58,29 389 452 65,20 135 192 +6,91 153,2
2
Ma`muriy xaratlar 56 423 12,93 65 241 10,92 8 818.0 -2,01 115,,6
3 Boshqa operatsion
xarajatlar 125 463 28,76 142 560 23,86 17 097.0 -4,09 113,6
Jami 436 146 100 597 253 100 161 107 - 136,9
Korxonada davr xarajatlari o`tgan yilga nisbatan 161 107 ming so`mga
ortgan. Bu bevosita sotish xarajatlarining 135 192 ming so`mga, ma`muriy
xarajatlar 8 818 ming so`mga, boshqa operatsion xarajatlarining 17 097 ming
31

so`mga o`sishi hisobiga ro`y bergan. Davr xarajatlari tarkibida eng yuqori ulushni
sotish va boshqa operatsion xarajatlar tashkil etgan. Jami davr xarajatlarining
o`tgan yilga nisbatan o`sishi 136,9 foizni tashkil etgan.

3.2 Xarajatlarni maqbullashtirish va samaradorlikni oshirish yo`llari
Ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirishning eng muhim tadbirlariga
ishlab chiqarish quvvatlaridan to`liq foydalangan holda ishlab chiqarish hajmini
o`stirish, mehnat unumdorligini oshirish, resurslardan samarali va tejamli
foydalanish, ishlab chiqarishda brak mahsulotlarga yo`l qo`ymaslik hisobiga ishlab
chiqarish xarajatlarini keskin qisqartirish tadbirlari kiradi. Ularni tarkib bo`yicha
ikkita guruhga ajratish mumkin.
1. Mahsulot hajmini o`stirish imkoniyatlari;
2. Xarajatlarni pasaytirish va mahsulot tannarxini arzonlashtirish
imkoniyatlari.
Korxona daromadliligini ta`minlash va uni o`stirishning eng muhim omili bu
ishlab chiqarish xarajatlarini optimallashtirish va ularni minimallashtirish bilan
bog`lanadi.
Ishlab chiqarilgan mahsulotlarning bahosini o`sishi hisobiga erishilgan ijobiy
natijani doimo ham ta`minlab bo`lmaydi. Chunki baho o`zgarishlari korxonani
foydaga ishlashini kafolatlay olmaydi. Negaki, mahsulotlarning bahosi bozor
qonun qoidalari asosida tashqi omil sifatida doimo o`zgarib turadi.
Xarajatlarni iqtisod qilish korxona rentabelligini o`stirishning ham zaruriy
sharti hisoblanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish uning tarkib elementlari
va xarajat moddalari bo`yicha chuqur va keng qamrovli tahlil o`tkazish talab
etiladi.
Xarajatlarni iqtisod qilish har bir xarajat elementi, uning o`zgarishlari,
o`zgarish sabablarini tizimli modellar asosida tadqiq etishni talab etadi.
32

Shu bilan birga korxonaning ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish
yuzasidan quyidagi yo`nalishlarini belgilab o`tish lozim:
- mehnat predmetlari va ulardan foydalanish bilan bog`liq imkoniyatlar;
- mehnatning o`zi bilan bog`liq imkoniyatlar;
- mehnat vositalari bilan bog`liq imkoniyatlar;
- ishlab chiqarishni, mehnatni va boshqaruvni tashkil etish bilan bog`liq
imkoniyatlar.
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilish, xarajatlarni kamaytirishning eng
maqbul yechimiga ishlab chiqarishni texnik rivojlantirish orqaligina erishiladi.
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod qilishning umumiy hajmini quyidagi
bog`lanish orqali topish mumkin.
Ii = (Zib – Zio) * Vio
Bu yerda: Ii – ishlab chiqarish xarajatlari iqtisodi;
Zib – xarajatlarni iqtisod qilishga choralar ko`rilgunga qadar mahsulot
birligiga xarajatlar summasi;
Zio – xarajatlarni iqtisod qilish yuzasidan ko`rilgan choralardan keyingi
mahsulot birligiga xarajatlar summasi;
Vio – xarajatlarni iqtisod qilishga ko`rilgan choralar boshlangan davrdan
hisobot davri oxiriga qadar ishlab chiqarilgan mahsulotlar hajmi.
Mahsulot ishlab chiqarish hajmini oshirish rezervi ishlab chiqarish dasturi
bajarilishini tahlil etish orqali aniqlanadi. Mahsulot hajmini ortishi tufayli
xarajatlarni o`zgaruvchan qismi (ishchilarning ish haqi, material xarajatlari va
boshqa xarajatlar) ortgan holda, xarajatlarni o`zgarmas qismi turg`un holatda
saqlanadi.
Mahsulot ishlab chiqa rish yuzasidan imkoniyatlar va ularni hisob-kitobi
Ishlab chiqarish xarajatlarini iqtisod
qilish Aniqlash formulasi
1. Ishlab chiqarish quvvatlaridan
foydalanish darajasi (P↑VBP)
2. Ishlab chiqarish xarajatlarini (R↓Z)
33

kamaytirish hisobiga
Xulosa
Davr xarajatlarini tekshirish nafaqat moliyaviy hisobotlar va boshqaruv
jarayonlarini yaxshilash uchun zarur, balki tashkilotning umumiy samaradorligini,
raqobatbardoshligini va rentabelligini ta'minlash uchun ham muhimdir.
Xarajatlarni boshqarish va optimallashtirish jarayonlari o'z vaqtida va samarali
amalga oshirilsa, kompaniya o'z faoliyatini muvaffaqiyatli davom ettira oladi va
moliyaviy barqarorlikka erishadi. Auditing maqsadi [korxona nomi] ning
moliyaviy hisobotlarini tekshirish va moliyaviy holatini baholashdan iborat bo’lib,
quyidagi asosiy moliyaviy ko’rsatkichlar va hisob-kitoblarni tahlil qilishni o’z
ichiga oladi: [kirimlar, chiqimlar, balans, daromadlar va boshqalar].
Audit davomida olingan ma'lumotlarga ko’ra, quyidagi muhim natijalar
aniqlangan:
Moliyaviy hisobotlar to'g'ri va haqqoniy tasvirlangan, yoki buzilishlar mavjud
Moliyaviy hisobotlar mavjud bo'lgan barcha umumiy qoidalar va me'yorlarga mos
keladi yoki yo'q]
Ichki nazorat tizimi yaxshi ishlayapti, yoki qator muammolar mavjud
Nazorat jarayonlarida zaifliklar aniqlangan bo'lsa, ular tahlil qilinganMavjud
xatarlar va ularni boshqarish tizimi haqida ma'lumotBuzilishlar yoki xatoliklar
aniqlangan bo'lsa, ular haqida ma'lumot]
Auditorlik tekshiruviga asoslanib, korxona nomi ning moliyaviy hisobotlari to'liq
va haqqoniy, yoki xatoliklar mavjud] tarzda tasvirlangan. Agar xatoliklar yoki
buzilishlar bo'lsa, bu haqida batafsil ma'lumot.
34

Yakuniy Xulosa: Audit davomida olingan ma'lumotlarga asoslanib, korxona
nomi]ning moliyaviy holati barqaror noaniq /xatoliklar mavjud deb baholandi.
Agar mavjud bo'lsa, ularni bartaraf etish uchun amaliy choralar ko'rish zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .
1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th
edition. New York, Mc
Graw- Hill Education, 20 22 . - 814 pages.
2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 201 9 . – 470 s.
3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 20 20 . – 285 s.
4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 20 22 . -392 b.
5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 20 23 . - 156 b.
6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma.
T.:Print Line Group, 20 20 .- 533 b.
7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd
edition.
Colorado, Accounting Tools, Inc., 2019. –325 pages.
8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy
analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2021. – 428 s.
35

Tuxtasinov T

Sotib olish