• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 77.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 30 Май 2024
Расширение docx
Категория Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Dispers sistemalarning turli tasniflarini yaratishning asosiy tamoyillari

3. Vaqt o’tishi bilan zarrachalarning zaryadi kattaligi va ishorasi bo’yicha o’zgaradi. Odatda metall va metall oksidlari aerozollarining zarrachalari (Zn, ZnO, MgO, Fe 2 O 3 ) manfiy; metallmas va ular oksidlari aerozollarining zarrachalari (SiO 2 , P 2 O 5 ) musbat zaryadlangan bo’ladi. NaCl va kraxmal zarrachalari musbat; un zarrachalari manfiy zaryadga ega bo’ladi. Agregativ barqarorlik. Koagulyatsiya Aerozollar agregativ beqaror sistemalardir. Ularda koagulyatsiya tez sodir bo’ladi. Koagulyatsiya tezligi aerozolning sonli konsentratsiyasi ortishi bilan koagulyatsiya tezligi ortadi. Aerozolning boshlang’ich konsentratsiyasiga bog’liq bo’lmagan holda bir necha minutdan so’ng 1 sm3 hajmda 108–106 ta zarracha joylashadi (liozollarda=105 ta zarracha bo’ladi). 2.3 Gellar va ularga ta’sir qiluvchi omillar GELLAR (lot. gelo — qotyapman) — qattiq moddalarning ba zi xossalariniʼ namoyon qiluvchi dispers sistemalar b-n suyuqyoki gazsimon muhit. Kolloid zarrachalar yoki polimerlarning makromolekulalari orasida molekulalararo kuchlar ta siri tufayli ichki strukturalar hosil qilish natijasida oquvchanlik xossasini ʼ batamom yo qotgan sistema iviq yoki, boshqacha aytganda. gel deb ataladi. Gellar ʻ shakl saklash, mustahkamlik, plastiklik va b. xossalarga ega. Ulardagi bu xossalar turli tabiatli, molekulyararo kuchlar orqali o zaro bog langan, dispers faza ʻ ʻ zarrachalaridan tashkil topgan struktura hosil qiluvchi turlarning mavjudligi sababli vujudga keladi. Gel hosil bo lganida sistemadagi dispers faza va ʻ dispersnoy muhit miqdorlari orasidagi nisbat o zgarmay qoladi. Ba zi gellarning ʻ ʼ tarkibida dispers faza juda oz miqdorda (1—2% gacha) bo ladi. Tarkibida suyuklik ʻ ko p bo lgan ana shunday gellar liogellar deb ataladi. Ular yuqori molekulyar ʻ ʻ modda eritmalarining ivishidan hosil bo ladi. Bular katoriga kisel, qatiq va ʻ boshqalar kiradi. Quruq holatda olingan, tarkibida suyuqlik oz bo lgan yuqori ʻ polimer moddalar ham gellardir. Ular qatoriga duradgorlik yelimi, kraxmal, kauchuk va b. kiradi. Tarkibida suyuqlik oz bo lgan ana shunday quruq gellar ʻ kserogellar deb ataladi. Ko pincha, koagulyatsiya yoki «tuzlanish» hodisalari ʻ 20 Susp е nziyalarning agr е gativ b е qarorligi, zollar kabi, satxlar yuzasidagi Gibbs en е rgiyasining kattaligi bilan tushuntiriladi. Susp е nziyalarning agr е gativ barqarorligini oshirish uchun stabilizatorlar -sirt faol moddalar (SFM) qo`shiladi. SFM mol е kulalari disp е rs faza zarrachalari satxida adsorbtsiyalanib, yupqa strukturalangan, m е xanik jihatdan pishiq, disp е rs muhit bilan yaxshi xo`llanadigan agr е gatsiyaga yo`l qo`ymaydigan qatlam (pl е nka) hosil qiladi. Bunda faqat agr е gativ barqarorlik oshib, qolmasdan s е dim е ntatsiya ham s е kinlashadi, chunki muhit qovushqoqligi ortadi. Susp е nziyalarni kin е tik barqarorligini disp е rs muhit zichligini, qovushqoqligini oshirib, ta’minlash mumkin. Agar sist е ma susp е nziyadan iborat bo`lsa, bu eritma tindirilgan vaqtda og`ir modda idish tubiga cho`kadi. Disp е rsion muhit ichida disp е rs fazaning cho`kish jarayoni s е dim е ntatsiya d е yiladi. Susp е nziyalarning cho`kish t е zligi disp е rsion muhitning zichligiga, qovushqoqligiga va disp е rs faza zarrachalarining unligiga hamda ularning radiusiga bog`liqdir. Suspenziyalarning ishlatilish sohalari Qand ishlab chiqarish sanoati Yog’moy sanoati Kraxmaoqim sanoati Sut sanoati Go’st sanoati Kimyo sanoati Non va makaron sanoati Qandolatchilik sanoati Suspenzion polimerlanish O’g’itlat ishlab chiqarish Katalizator ishlab chiqarish bo’yoqlar ishlab chiqarish Tish pasta (CaCO3) zarrachalarining konsentrlangan suspenziyasi Suspenzion polimerlash usulida monomerlari suvda yomon eriydigan polimerlar olinadi. Masalan, akril va metakril kislotalarining efirlari, stirol, divinilbenzol, vinilatsetat va boshqalar suvda yomon eriydi. Aerozollar (gr е kcha aer - xavo va lotincha solutio - eritma) d е b disp е rs muxiti gazsimon bo`lgan disp е rs sist е malarga aytiladi. Disp е rs fazaning agr е gat holatiga qarab aerozollar quyidagilarga bo`linadi: disp е rs fazasi suyuq bo`lgan aerozollar - tumanlar; disp е rs fazasi qattiq bo`lgan aerozollar - chang; disp е rs fazasi aralash bo`lgan aerozollar - tutunlar (inglizcha smoke - tutun, fog-tuman). Disp е rs sist е malar klassifikatsiyasiga qarab disp е rs faza zarrachasining o`lchami 10 -7 -10 -9 m atrofida bo`ladi. 23 1.2 Disperslik darajasiga ko’ra klassifikatsiyalanishi Dispers sistemalarning barqarorligiga ta’sir qiluvchi omillardan biri dispers faza zarrachalarining katta-kichikligi yoki disperslik darajasidir. Shuning uchun barcha dispers sistemalar zarrachalarining o’lchamiga qarab uch sinfga bo’linadi: a)Dag’al dispers sistemalar (suspenziya, emulsiya va ko’piklar) bu sistemalarda dispers faza zarrachalarining o’lchami 100 nm dan katta bo’ladi. Bu sistema tiniqmas, qog’oz filtrdan va pergamentdan o’tmaydi, geterogen, yorug’likni sindirish va qaytarish xususiyatiga ega. Beqaror, tez o’zgaradi. b) Kolloid sistemalar - zarrachalar o’lchami 1 -100 nm oralig’ida; Kolloid sistemalar - tiniq, filtr qog’ozdan o’tadigan, o’simlik va hayvon membranalaridan va pergament qog’ozdan o’tmaydigan, geterogen, tovlanadigan, yorug’lik o’tganda Tindal konusini hosil qiladigan, nisbatan barqaror va vaqt o’tishi bilan o’zgaradigan xususiyatlarga ega. Emulsiya (S/S) Suspenziya (Q/S) Aerozol (Q,S,G) Gel (iviqlar) Zol (kolloid eritma) sut, neft ohak emal, bo’yoq bulut, quyun marmelad meva suvi sitoplazma, limfa c) Chin eritmalar zarrachalarining o’lchami 1nm dan kichik bo’ladi. Chin dispers sistema (chin eritmalar) dispers faza tashkil qilgan moddalarning xususiyatiga qarab ikkiga bo’linadi. Agar faza elektrolitmas moddalar (mochevina, qand, glyukoza, spirt va  boshqalar)dan iborat bo’lsa, bunday sistema molekulyar dispers sistema deyiladi. Agar faza elektrolit moddalar (tuzlar, asoslar, kislotalar va boshqalar)dan iborat  bo’lsa, ionli-dispers sistema deyiladi. Sistemalardan eng ahamiyatlisi yuqori dispers (kolloid) sistemalardir. Ularni kolloid eritmalar yoki zollar ham deyiladi. Dispers sistemalarning disperslik darajasini quyidagicha ifodalash mumkin: D = 1/a; bu yerda D-disperslik, adispers faza zarrachasining ko’ndalang kesim uzunligi, masalan, sferik zarracha uchun "a" sifatida diametr-d, kub shaklidagi zarracha uchun kubning qirrasi ℓ olinadi. Zarrachaning o’lchami qancha kichik bo’lsa, sistemaning disperslik darajasi shuncha katta bo’ladi. Bundan tashqari dispers sistemalar monodispers (dispers faza zarrachalari bir xil o’lchamga ega) va polidispers (dispers faza zarrachalari turli xil o’lchamga ega) sistemalarga bo’linadi. Misol sifatida ba’zi dispers 8 Yorug’lik nurining aerozollar bilan ta’sirlashuvi zarrachalarning o’lchami d va yorug’lik to’lqin uzunligiga bog’liq bo’ladi. Aerozollar uchun yorug’likning sochilishi va yutilishi xos. Aerozollarning molekulyar-kinetik xossalari Aerozollarning molekulyar-kinetik xossalarining o’ziga xosligi quyidagilar bilan tushuntiriladi:  Dispers faza zarrachalarining kichik konsentratsiyali ekanligi -1sm 3 oltin gidrozoli 1016 ta zarracha bo’ladi;  Dispersion muhit qovushqoqligi kichik bo’ladi;  Dispersion muhitning zichligi kichik bo’ladi Aerozollarda zarrachalarning harakati liozollardagilarga nisbatan intensiv bo’ladi. Eng oddiy holni ko’rib chiqamiz. Aytaylik aerozol yopiq idishda joylashgan bo’lib, shar shaklidagi zarrachalarning radiusi r va zichligi ρ bo’lsin. Bunday zarrachaga bir vaqtning o’zida og’irlik kuchi va ishqalanish kuchlari ta’sir ko’rsatadi. Bundan tashqari zarracha Broun harakatiga, demak, diffuziyaga ega bo’ladi. Aerozollarda diffuziya va sedimentatsiyani miqdoriy baholash uchun solishtirma diffuziya oqimi (idif) va solishtirma sedimentatsiya oqimi (ised) tushunchalari ishlatiladi Agar zarrachalar bir-biri bilan to’qnashsa, ular o’zaro yopishadi, bu esa ularning kattalashishiga va konsentratsiyalarining kamayishiga olib keladi. Aerozollarning elektrik xossalari Aerozollarda zarrachalarning xossalari liozollardagi zarrachalarning elektrik xossalaridan katta farq qiladi: 1. Aerozollarda qo’sh elektr qavat hosil bo’lmaydi, chunki gazli muhitning dielektrik o’tkazuvchanligi kichik qiymatga ega. Shuning uchun zarrachalar amalda dissosilanmaydi. 2. Zarrachalarda zaryad asosan ionlarning notanlab adsorbilanishi natijasida paydo bo’ladi. 19 natijasida ham gellar hosil bo ladi. Ular koagellar deyiladi. Suyuqlikka solingandaʻ bo kib o z hajmini oshiradigan kserogellar elastik gellar, bukilmaydiganlari esa ʻ ʻ mo rt gellar deb ataladi. Jelatin, kauchuk elastik gellar, silikat kislota, temir (III)- ʻ gidroksid, ammoniy gidroksid gellar mo rt gellardir. Struktura hosil qilgan sistema ʻ (gel)ning struktura hosil qilmagan sistema (zol)ga izotermik aylanishi tiksotropiya deb ataladi. Tiksotropiya hodisasi katta amaliy ahamiyatga ega. Masalan, yerni burg ilashda burg i loy, kvars va b. tog jinslari qavatidan o tadi. Suv quyib ʻ ʻ ʻ parmalansa, tog jinslari quyuq massaga aylanib burg ilashni qiyinlashtiradi. Agar ʻ ʻ suv o rniga tiksotrop loy eritmasi (mas, bentonit suspenziyasi) ishla-tilsa, u tog ʻ jinsi bilan aralashib, tiksotrop sistema hosil qiladi va burg ilash osonlashadi. ʻ Tiksotrop gellar vaqt o tishi b-n hajmini kuchaytirib, dispersion muhitni siqib ʻ chiqara boshlaydi. Gelning o z-o zicha ikki qavatga (suyuq eritma va zich gelga) ʻ ʻ ajralish jarayoni — sinerezis sanoat mollari va oziq-ovqat ishlab chiqarish texnologiyasida ko p uchraydi. Gellar hosil bo lishi tog -kon ishida, polimer ʻ ʻ ʻ materiallar, katalizatorlar va sorbentlar ishlab chiqarishda, farmatsevtika, atir-upa va oziqovqat sanoatida muhim ahamiyatga ega. Gellar hosil bo’lish jarayoniga quyidagi omillar ta’sir etadi: 1. Dispers faza konsentratsiyasi . Konsentratsiyaning ortishi kontaktlar sonini va gellarning yuzaga kelish tezligini oshiradi. 2. Zarrachaning o’lchami . Dispers faza zarrachalarining o’lchami qancha kichik bo’lsa, kontaktlar shuncha ko’p bo’ladi. 3. Zarrachaning shakli. Zarracha qancha anizodiametrik (turli yo’nalishlarda shakli va o’lchamlari bilan keskin farq qiladigan zarrachalar bo’lishi) va burchakka, qirralarga ega bo’lsa gel hosil bo’lishi shuncha osonlashadi. 4. Harorat . Harorat ortishi bilan gel hosil bo’lishi tezlashadi. 5. Mexanik ta’sirlar. 21 MUNDARIJA: KIRISH………………………………………………………………………….…3 I BOB: DISPERS FAZA VA DISPERSLIK DARAJASIGA KO’RA TASNIFLANISHLARI 1.1 Fazalarning agregat holatiga ko’ra sinflanishi………………………………7 1.2 Disperslik darajasiga ko’ra klassifikatsiyalanishi…………………………… 8 1.3 Zarrachalararo ta’sirlashuvga ko’ra klassifikatsiyayalanishi………………...9 II BOB: DISPERS SISTEMALARNING TURLARI VA ISHLATILISHLARI 2.1 Suspenziyalar tasnifi, turlari va ishlatilish sohalari………………………....11 2.2 Aerozollar tasnifi, turlari va ishlatilish sohalari…………………………….15 2.3 Gellar va ularga ta’sir qiluvchi omillar……………………………………..20 XULOSA...……………………………………………………………………….22 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………..………………24 2 Kondensatsion usullarga:  Gazlarning adiabatik kengayishi;  Turli haroratli gaz va bug’larning aralashuvi (atmosfera tumanlari hosil bo’ladi);  Bug’ saqlovchi gazlar aralashmasining sovutilishi kiradi. Bundan tashqari kondensatsion aerozollar gazli reaksiyalar natijsada ham hosil bo’ladi:  Yonilg’i yonganida tutunli gazlar hosil bo’ladi.  Fosfor yonganida havoda oq tutun (P 2 O 5 ) hosil bo’ladi;  Gaz holidagi NH 3 va HCl reaksiyaga kirishganida NH 4 Cl (qattiq) tutuni hosil bo’ladi;  Metallar havoda oksidlanganida (metallurgik va kimyoviy jarayonlarda) metall oksidlaridan iborat tutun hosil bo’ladi. Aerozollarning umumiy xarakteristikasi Aerozollarning xossalari:  Dispers faza va dispersion muhit moddalarining tabiati bilan;  Aerozollarning qismiy va massaviy konsentratsiyalari bilan;  Zarrachalarning o’lchamlari bilan ;  Birlamchi zarrachalarning shakli bilan;  Aerozolning tuzilishi bilan;  Zarrachalarning zaryadi bilan aniqlanadi. Sonli konsentratsiya– aerozolning hajm biriligidagi zarrachalar soni. Aerozol zarrachalarining shakli dispersion fazaning agregat holatiga qarab, shar shaklida (aerozollarda suyuqlik tomchilari) va turli xil qattiq zarrachalar shaklida bo’ladi. Aerozollarning optik xossalari Aerozollarning optik xossalari liozollarning optik xossasi bo’ysungan qonuniyatlarga bo’ysunadi. Ammo aerozolda bu qonuniyatlar aniq kuzatiladi. 18 I BOB: DISPERS FAZA VA DISPERSLIK DARAJASIGA KO’RA TASNIFLANISHLARI Dispers faza va Dispers muhit. Kolloid eritmalardagi dispers faza va dispers muhit orasidagi o’zaro munosabatni ikki turga bo’linadi: 1. Qaytar xususiyatga ega bo’lgan kolloid eritmalar — liofil (yunoncha lios — suyuqlik, filio — yoqtirish) sistemalarda dispers faza, dispers ion, muhit molekulalari yoki ionlari orasida ta’sirlashuv kuzatiladi. 2. Qaytmas xususiyatga ega bo’lgan kolloid eritmalar — liofob (yunon cha fobo — yoqtirmaydi) dispers faza dispers muhit bilan o’zidan o’zi aralashib ketavermaydi. Bunday kolloid eritmalarda dispers faza qismi, odatda, kichik konsentratsiyali bo’ladi. Ular kuchli elektrolit eritmalari bilan aralashganda dispers faza cho’kmaga tushadi (koagulyasiyaga uch raydi) va o’zi bilan dispers muhitni qo’shib olmasdan cho’kadi. Qaytar kolloid sistemalarda dispers faza konsentratsiyasi yuqori bo’lib, ular elektrolitlar ta ‘siriga nisbatan deyarli befarq, lekin konsentratsiyasi yuqori bo’lgan elektrolitlar ta’sirida o’ziga dispers muhitning sezilarli miqdorini biriktirib olgan, hajmi katta, yopishqoq faza hosil qilib cho’kadi. Ikki komponentli dispers sistemalar Dispers muhitning agregat holati Dispers fazaning agregat holati Misollar gaz gaz havo, gazlar aralashmasi gaz suyuq havodagi namlik, havoga purkalgan suyuqliklar (aerozollar) gaz qattiq moddalar tutun, chang suyuq gaz gaz moddalaming suvdagi eritmalar (ko’pincha erigan gaz molekular holatda bo’lib ,chin eritmalar hosil qiladi, muhit yopishqoqligi katta bo’lganda gaz ko’pigi hosil bo’ladi) suyuq suyuq sulfat kislotaning suvdagi eritmasi (chin eritmalar): sut esa 5 O`zbekiston Respublikasi Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi Andijon davlat universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi ___- bosqich ____ guruh talabasi _______________________________ ning Kolloid kimyo fanidan KURS ISHI Mavzu: Dispers sistemalarning turli tasniflarini yaratishning asosiy tamoyillari Kurs ishi rahbari: ___________________ Andijon – 2024 sistemalarning disperslik darajalarini D(m-1 ) keltiramiz: Dispers sistema lg D Kakao kukuni 3,7-4,0 Odam qoni eritrositlari 5,2 Titan poroshogi 6,3 Suvli tuman 6,3 Oltin gidrozoli (ko’k) 7,3 Tutun (daraxt ko’miri) 7,5 28 Oltin gidrozoli (qizil) 7,7 Yashur virusi 8,0 Ko’mirning ingichka teshikchalari 8-9 1.5.4. Dispers faza va dispersion muhitning ta sirlashuviga ko ra klassifikatsiyasi Liofob va liofil dispers‟ ‟ sistemalar Liofob sistemalar Liofil sistemalar Dispersion muhit va dispers faza o’rtasidagi ta’sirlashuv kuchsiz Dispersion muhit va dispers faza o’rtasidagi ta’sirlashuv kuchli Tashqaridan energiya sarflash hisobiga hosil bo’ladi O’z- o’zidan hosil bo’ladi Endergonik jarayon Eksoergonik jarayon Termodinamik beqaror Termodinamik barqaror Stabilizator zarur Stabilizator talab etilmaydi Bu klassifikatsiyaya faqat suyuq dispersion muhitli sistemalar uchun ahamiyatga ega. Dispers faza dispersion muhit orasidagi ta’sirlashuv tavsifiga ko’ra G.Freyndlix dispers sistemalarni 2 ga bo’lishni taklif etdi: 1) Liofob - dispersion faza dispersion muhit bilan ta’sirlashmaydi, bularga mikrogeterogen sistemalar kiradi. Ular termodinamik beqaror bo’ladi. Tipik liofob sistemalarga metallarning gidrozollari va ularning kam eriydigan tuzlari (Pt, Cu, Au, Ag, Hg, AgI, ZnS, CdS, HgS, As2S3, Sb2S3, Se, C) misol bo’ladi. Liofob sistemalar o’z-o’zidan maydalanmaydi. Ularni maydalash uchun tashqi energiya sarflanadi. 2) Liofil – dispers faza zarrachalari dispersion muhit zarrachalari bilan o’zaro ta’sirlashadi va ma’lum sharoitda dispersion faza dispersion muhitda eriydi ya’ni o’z-o’zidan maydalanadi. Ularga SAM (sirt faol moddalar) va YuMB eritmalari misol bo’ladi. Liofil sistemalar termodinamik barqaror bo’ladi. Liofil sistemalarga tabiiy YuMB lar: jelatina va boshqa oqsillar, DNK va RNK misol bo’ladi. 29 Agar dispers muhit sifatida suv ishlatilsa, gidrofob yoki gidrofil sistemalar tushunchalari ishlatiladi. 1.3 Zarrachalararo ta’sirlashuvga ko’ra klassifikatsiyayalanishi Bu klassifikatsiyaga ko’ra dispers sistemalar erkin dispers (tuzilishsiz) va bog’langan dispers (tuzilishli) sistemalarga bo’linadi. Erkin dispers sistemalarda dispersion faza zarrachalari bir-birlari bilan bog’lanmagan bo’lib, dispersion 9 II BOB: DISPERS SISTEMALARNING TURLARI VA ISHLATILISHLARI Mikrogeterogen sistemalar Dispersion muhiti - gaz Dispersion muhiti - suyuqlik Aerozollar Kukunlar Suspenziya Ko’piklar Emulsiya hisoblanadi. 2.1 Suspenziyalar tasnifi, turlari va ishlatilish sohalari Susp е nziyalar (lotincha «suspensio»-«osish ») d е b, disp е rs muhiti suyuq va disp е rs fazasi qattiq zarrachalardan iborat bo`lgan mikrog е t е rog е n sist е malarga aytiladi. Susp е nziyalar disp е rs fazasining zarrachalar o`lchami 10-4 10- 6 m atrofida bo`ladi. Susp е nziyalarlar ham kond е nsatsion va disp е rsion usullarda olish mumkin. Disp е rs faza konts е ntratsiyasiga qarab suyuq va konts е ntrik susp е nziyalar bo`ladi. Konts е ntrik susp е nziyalar - pastalar d е yiladi. Suyuq susp е nziyalar loyqa bo`lib, ularda Farad е y-Tindal konus kuzatilishi mumkin. Disp е rs faza zarrachalar o`lchami katta bo`lgani uchun susp е nziyalarda broun xarakati, diffuziya va osmotik bosim qaratib bo`lmaydi. Fazalar ch е garasida qo`sh el е ktr qavati bo`lishi mumkin. Susp е nziyalar - kin е tik b е qaror sist е malardir; zarrachalar o`zining og`irlik kuchi ta’sirida cho`kib qoladi. Cho`kish t е zligi zarracha o`lchamiga disp е rs faza va disp е rs muhit zichliklarining farqiga, qovushqoqlikga va haroratga bog`liq. Susp е nziyalarning agr е gativ b е qarorligi, zollar kabi, satxlar yuzasidagi Gibbs en е rgiyasining kattaligi bilan tushuntiriladi. Susp е nziyalarning agr е gativ barqarorligini oshirish uchun stabilizatorlar -sirt faol moddalar (SFM) qo`shiladi. SFM mol е kulalari disp е rs faza zarrachalari satxida adsorbtsiyalanib, yupqa strukturalangan, m е xanik jihatdan pishiq, disp е rs muhit bilan yaxshi xo`llanadigan agr е gatsiyaga yo`l qo`ymaydigan qatlam (pl е nka) hosil qiladi. Bunda faqat agr е gativ barqarorlik oshib, qolmasdan s е dim е ntatsiya ham s е kinlashadi, chunki muhit qovushqoqligi ortadi. Susp е nziyalarni kin е tik barqarorligini disp е rs muhit zichligini, qovushqoqligini oshirib, ta’minlash mumkin. Agar sist е ma susp е nziyadan iborat bo`lsa, bu eritma tindirilgan vaqtda og`ir modda idish tubiga cho`kadi. Disp е rsion muhit ichida disp е rs fazaning cho`kish jarayoni s е dim е ntatsiya d е yiladi. Susp е nziyalarning cho`kish t е zligi disp е rsion muhitning 11 Adsorbsion qavatning o’zgarishi uning himoya xossasini aks ettiradi. Natriy oleat silikagelning benzoldagi suspenziyasini stabilizasiya qilish uchun ishlatiladi. Bu vaqtda natriy oleat o’zining qutbli guruhi bilan qattiq zarracha sirtiga adsorbilanadi. Bu holda natriy oleatning uglevodorodli qismi benzol tomonga yo’naladi. Silikagelning sirti gidrofob bo’lib, benzol uni ho’llaydi va suspenziya stabillantiradi. Dispers faza zarrachalarning qismiy konsentratsiyasi ko’ra suspenziyalar suyultirilgan konsentrlangan (pastalar) suspenziyalar bo’ladi. Suspenziyalar zarrachalarining sirtida qo’sh elektr qavat paydo bo’ladi. Bu qo’sh elektr qavat suspenziyalarning agregativ barqarorligini ta’minlaydi. Liozollarga o’xshab, elektrolitlar qo’shilganida suspenziyalar katta agregatlarga koagulyatsiyalanadi. Tashqi elektr maydonida joylashtirilganda suspenziyalarda zollarga nisbatan kuchsiz elektrokinetik hodisalar kuzatiladi. Suspenziyalar zollardan quyidagilar bilan farq qiladi:  Suspenziyalar kinetik beqaror bo’lib, tezda cho’kadi;  Molekulyar–kinetik xossalar-Broun harakati, diffuziya, osmos kuchsiz ifodalangan yoki umuman kuzatilmaydi;  Suspenziyalar yorug’lik nurini sochmaydi, balki yorug’lik nurini qaytaradi yoki yutadi;  Suspenziyalar dispers faza zarrachalarini oddiy mikroskop bilan ko’rish mumkin;  Suspenziyalarda sirt hodisalari kuchsiz ifodalangan. Meva sharbatlari, turli xil pastalar (tomat pastasi, shokolad pastasi), souslar, ketchuplar, tayyor gorchitsa va boshqalar–suspenziyalardir. 2.2 Aerozollar tasnifi, turlari va ishlatilish sohalari Aerozollar (gr е kcha aer - xavo va lotincha solutio - eritma) d е b disp е rs muxiti gazsimon bo`lgan disp е rs sist е malarga aytiladi. Disp е rs fazaning agr е gat holatiga qarab aerozollar quyidagilarga bo`linadi: disp е rs fazasi suyuq bo`lgan aerozollar - tumanlar; disp е rs fazasi qattiq bo`lgan aerozollar - chang; disp е rs fazasi aralash 15 Kolloid va dag’al dispers sistemalarda zarrachalar kattaligi har xil bo’lgan polidispers sistemalardir. Yuqorida keltirilgan dispers sistemalaming birinchisidan qolgan hammasida kolloid va dispers holatlar kuzatilishi mumkin. Ular orasida ahamiyati katta bo’lgan tuman, tutun, chang, ko’pik, emulsiya, suspenziya, qotgan ko’pik sistemalar, qattiq emulsiyalar hayotda ko’plab uchrab turadi. 1.1 Fazalarning agregat holatiga ko’ra sinflanishi Bu klassifikatsiyani Volfgang Ostvald taklif etgan. Odatda 9 xil kombinatsiya bo’lishi mumkin. Ularni quyidagi jadvalda beramiz. Dispers sistemalarning turlari Dispersion muhitning agregat holati Dispers fazaning agregat holati Dispers sistemaning belgisi Sistemaga misollar Gaz Gaz G-G Yer atmosferasi Gaz Qattiq modda G-Q Tutun, chang, kukunlar Gaz Suyuqlik G-S Aerozollar, tuman, bulut Suyuqlik Qattiq jism S-Q Suspenziyalar, bo’yoqlar, metall zollari, balchiq, bakteriyalar, qattiq jismlarning suyuqlikdagi kolloid eritmalari Suyuqlik Gaz S-G Ko’piklar, gazli emulsiya Suyuqlik Suyuqlik S-S Emulsiyalar(sut, sariyog’, neft mahsulotlari, latekslar, kremlar, suvdagi yog’, benzindagi suv) Qattiq jism Gaz Q- G Pemza, qattiq ko’pik, membranalar, filtrlar, penoplastlar , non, faollangan ko’mir, baton, mikrog’ovakli jism, qog’oz. Qattiq jism Suyuqlik Q-S Gellar(iviqlar), porfirinli suv Qattiq jism Qattiq jism Q-Q Qattiq kolloid eritmalar, rangli shishalar, po’lat, beton aralashmalar, minerallar, kompozitsion materiallar, qotishmalar Odatda yuqori disperslikka ega bo’lgan kolloid eritmalarni boshqacha qilib zollar deb ataladi. Ko’pchilik olimlar kolloid sistemalarni quyidagi uchta sinfga bo’lishni tavsiya qiladilar: 1. Haqiqiy kolloid eritmalar (metallarning gidrozollari, metall sulfidlarning zollari va hokazolar). 2. Dag’al dispers sistemalar (emulsiya, suspenziyalar) va kolloid dispers sistemalar (aerozollar, yarim kolloidlar va hokazo). 3. Yuqori molekulyar birikmalar va ularning eritmalari (oqsillar, polisaxaridlar, kauchuklar, poliamidlar va hokazo). 7 KIRISH Dispers sistemalar - ikki yoki undan ortiq fazalarning tekis tarqalgan mayda zarralaridan tuzilgan geterogen sistemalar. Odatda, fazalardan biri uzluksiz dispersion muhit hosil qilib, boshqa fazalar (bir yoki bir nechta dispersion fazalar) esa shu muhitda mayda kristallar, qattiq amorf zarralar, tomchilar yoki pu- fakchalar shaklida bir tekis tarqaladi. Dispers sistemalar murakkab tuzilishga ega bo li-shi ham mumkin, uzluksiz dispersion muhit hosil qila oladigan, bir-biriningʻ hajmiga singib ketgan ikki fazadan iborat sistema bunga misol bo la oladi. ʻ Dispers sistemalar zarralarning katta-kichikligiga qarab ikki guruhga bo linadi: 1) dispers ʻ faza zarralari 1 mkm va undan katta bo lgan dag al ʻ ʻ dispers sistemalar . (suspenziya, tutun, tuman, emulsiya va b,); 2) dispers faza zarralari 1 nm dan 1 mkm gacha bo lgan kolloid sistemalar. Dispers faza zarralari 1 ʻ nm gacha (atomlar va kichik molekulalar o lcha-miga teng) bo lgan zarralardan tuzilgan sistemalar ʻ ʻ chin eritmalarni tashkil etadi. Dispers sistema .ning fizik-kimyoviy xossalari dispers faza bilan dispersion muhit orasidagi molekulalararo bog lanishga hamda ʻ ular orasida hosil bo ladigan yuzaga bog liq ʻ ʻ Eritmalar ikki toifaga bo’linida. Bunday sistemalardan biri chin eritmalar (ko’p komponentli va bir jinsli) bo’lsa, ikkinchilari esa kolloid eritma larni tashkil etadi. Ba’zi shunday eritmalarda dispers faza (eritmada tarqal gan modda) zarrachalarini ko’z yoki ultramikroskop yordamida ko’rish mumkin. Chin eritmalarni hosil qilgan zarrachalar diametri 1 nm ( 1 * 10 -9 metr) dan ham kichikroq bo’ladi, kolloid eritmalarda loyqa (suspenziya)lar zarrachalari diametri 100 nm dan kattaroq bo’lib, bu zarrachalar qisqa vaqt davomida eritma tagiga cho’kishi mumkin (dag’al dispers sistemalar). Ikkita bir-birida erimaydigan suyuq moddalar o ‘zaro maydalangan dispers holatdagi aralashma — emulsiya hosil qilishi mumkin (bunday sistemaga mayda yog’ tomchilarining suvda tekis tarqalgan holati — sutni misol keltirish mumkin). Bunday dispers sistemalardagi zarrachalarning dia metri ham 100 nm dan katta bo’lishi mumkin. 3 mahsulotlarni cho kma holida ajratib olishda qo llanadi. Sedimentatsiya sanoatdaʻ ʻ foydali qazilmalarni boyitishda, kimyo va neftkimyo texnologiyasi mahsulotlarini ajratishda, suvni tozalashda va b. da ishlatiladi. Sedimentatsiya sentrifugalash, ultratsentrifugalash, sedimentatsion analizda keng qo llanadi ʻ Bu urinish suspenziya va kukunlar sedimentatsion analizining asosini tashkil etadi. Shunday qilib suspenziyalar sedimentatsion (kinetik) va agregativ beqaror sistemalardir. Agregativ barqaror suspenziyalarda zarrachalar ma’lum shaklda sekin cho’kadi. Agregativ beqaror suspenziyalar zarrachalar agregatlar hosil qilib tez cho’kadi. Hosil bo’lgan cho’kma ko’p hajmni egallaydi. Suyultirilgan suspenziyalarning agregativ barqarorligi liofob zollarning agregativ barqarorligi bilan juda o’xshash. Ammo suspenziyalar liofob zollarga nisbatan agregativ barqarorroq. Chunki ularda zarrachalar kattaroq, demak, erkin sirt energiyalari kichik bo’ladi. Suspenziyalarning agregativ barqarorligi buzilganda dispers faza zarrachalari cho’ka boshlaydi. Suspenziyalarning agregativ barqarorligi ta’minlanishi uchun:  Dispers faza zarrachalari dispers muhit bilan ho’llanishi;  Stabilizator bo’lishi kerak; Stabilizator sifatida:  Past molekulyar elektrolitlar;  Kolloid sirt-faol moddalar;  YuMB ishlatiladi. Sirt–faol moddalarning stabillovchi ta’siri ularning fazalararo sirtda adsorbsion qavat hosil qilib adsorbilanish xususiyati bilan aniqlanadi. Adsorbsion qavatning tuzilishi:  SAM ning tabiatiga;  Fazalararo sirt tabiati;  Sirtning to’lish darajasi;  Dispersion muhitda turli qo’shimchalarning borligiga bog’liq. 14 zichligiga, qovushqoqligiga va disp е rs faza zarrachalarining unligiga hamda ularning radiusiga bog`liqdir Dispersion muhiti suyuq, dispersion fazasi qattiq bo’lib, dispers faza zarrachalarining o’lchami 10 -5 sm (100 nm) dan katta bo’lgan dispers sistemalar– suspenziyalar deyiladi. Liozollar (kolloid eritma) dan suspenziyalar rasman dispers faza zarrachalarining o’lchami bilan farq qiladi. Bundan tashqari suspenziyalarda qattiq faza zarrachalari Broun harakatida ishtirok etmaydi. Suspenziyalar bir nechta belgilari bilan farqlanadi: 1. Dispersion muhit tabiatiga ko’ra: organosuspenziya (dispersion muhiti- organik suyuqlik) va suvli suspenziya. 2. Dispers faza zarrachalarining o’lchami bo’yicha: dag’al suspenziya (d>102 sm), nozik suspenziya (5∙10 -5 <d<5∙10 -2 sm), xira (loyqa)-(10 - 5 <d<5∙10 -5 sm). 3. Dispers faza zarrachalarining konsentratsiyalariga ko’ra: konsentrlangan va suyultirilgan. Suyultirilgan suspenziyalar-erkin dispers tuzilishsiz sistemalardir. Suyultirilgan suspenziyalarda suyuqlikda zarrachalar erkin harakat qiladi. Zarrachalar orasida o’zaro tortishuv bo’lmaydi va har bir zarracha kinetik erkin bo’ladi. 12 Agar dispers sistemadagi zarrachalar diametri 100 nm dan kamroq bo’lsa, ularni mayin dispers sistemalar deb ataladi. Umuman olganda, diametri 1 — 100 nm oralig’idagi mayin dispers sistemalar turg’un bo’lib, o’lchami 100 nm dan kattaroq bo’lgan dag’al dispers sistemalar qisqa vaqtda o’z gomogenligini yo’qotishi mumkin. Dispers sistemalarda agregat holatlari uch xil (gaz, suyuq yoki qattiq) bo’lib, ular o’zaro aralashganda 9 xil sistemalarni yuzaga keltirib chiqarishini jadvaldan ko’rish mumkin. 4 Konsentrlangan suspenziyalar (pastalar)da zarrachalar orasida ta’sir kuchlari bo’ladi, bu kuchlar fazoviy to’rlar hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. Konsentrlangan suspenziyalar bog’langan dispersli tuzilish sistemalardir. Suyultirilgan dispers sistemalar 2 xil usulda (dispergatsion usulda dag’al dispers sistemalardan va kondensatsion usulda) olinadi. Suspenziyalarda elektrokinetik xossalari gidrozollarnikiga o’xshash bo’ladi. Dzetapotensial suspenziyalarda quyidagicha: Kvars suspenziyalarida: -44mB; tuproq suspenziyasida -49 mB; Zollarda: mishyak sulfid zolida -90 MB, Fe(OH) 3 zolida +52 mB. Suspenziyalarda zarrachalarning o’lchami 10 -5 sm dan 10 -2 sm gacha va undan yuqori bo’ladi. Shuning uchun suspenziyalarning molekulyar–kinetik xossalari turlicha bo’ladi va ularning disperslik darajasi bilan aniqlanadi. Zarrachalarining o’lchami 10 -5 –10 -4 sm bo’lgan suspenziyalar uchun diffuzion–sedimentatsion muvozanat o’rnatilishi kuzatiladi. Zarrachalarining o’lchami 10 -4 sm dan 10 -2 sm gacha bo’lgan suspenziyalarda Broun harakati bo’lmaydi va ularda tez sedimentatsiya kuzatiladi Sedimentatsiya (lot. sedimentum. — cho kish) — dispers faza zarralariʻ (qattiq donacha, suyuklik tomchisi, gaz pufakchalari)ning suyuq yoki gazsimon dispers muxitda gravitatsion maydon yoki markazdan qochma kuch maydonida cho kishi yoki yuzaga suzib chiqishi. Agar zarralarning yo nalgan harakati og irlik ʻ ʻ ʻ kuchi yoki markazdan qochma kuch ta sirida zarralarning tartibsiz (xaotik) issiklik ʼ harakatidan ustun kelsa, Sedimentatsiya sodir bo ladi, sediminatsiya tezligi ʻ zarraning massasi, o lchami va shakliga, muhitning qovushokligi va zichligiga, ʻ shuningdek, maydon kuchining zarraga ta siridan yuzaga keluvchi kuchlanishga ʼ boglik. Birbiri bilan o zaro ta sirlashmaydigan mayda sferik zarralar ʻ ʼ Sedimentatsiyasi Stoke formulasi bo yicha aniqlanadi. Tabiatda Sedimentatsiya ʻ cho kindi tog jinslari hosil bo lishiga, havzalardagi suvning tinishiga, ʻ ʻ ʻ atmosferadagi suyuq tomchi va qattiq zarralarning ajralishiga olib keladi. I. ch. da Sedimentatsiya kukunlarni fraksiyalarga ajratishda, kimyotexnologiyada turli 13 t е rapiyasida, t е ri yaralarini d е zinf е ktsiyalash va qoplashda qo`llaniladi. K е yingi vaqtda aerozollar xolidagi dori turi ko`paymoqda. Gaz muhitda suyuqlik tomchilarining yoki qattiq modda zarrachalarining tarqalishidan hosil bo’lgan mikrogeterogen sistemalar- aerozollar deyiladi. Aerozollar shartli ravishda quyidagicha belgilanadi: Q/G yoki S/G. Kosmik fazo, atmosfera, havo umuman biz nafas oladigan moddalarning hammasi aerozollarga misol bo’ladi. Aerozollar o’z-o’zidan yoki ishlab chiqarish sanoatlarida hosil bo’lib turadi. Tabiatda shamol ta’sirida changlar havoga ko’tariladi va aerozollar hosil bo’ladi. Aerozollarning 10% ga yaqini sun’iy usulda hosil qilinadi. Aerozollarning klassifikatsiyasi Aerozollar Suyuq / gaz Qattiq/gaz Tumanlar Tutunlar Changlar d=10 -7 - 10 -5 m d=10 -9 -10 -5 m d>10 -5 m Qattiq/gaz 1. Dispers fazaning agregat holatiga ko’ra;  Tuman (S/G);  Tutun, chang (Q/G);  Bulut (S+Q/G)=tutun+tuman 2. Disperslik darajasiga ko’ra:  Tuman (S/G), 10 -15 ≤d≤10 -5 sm;  Tutun (Q/G), 10 7 ≤d≤10 -3 sm ;  Chang (Q/G), d≤10 -3 sm 3. Olinish usuliga ko’ra:  Kondensatsion;  Disparsigion Aerozollarning olinish usullari Boshqa mikrogeterogen sistemalar kabi aerozollar ham:  Dispergatsion (dag’al dispers sistemalardan);  Kondensatsion (chin eritmalardan) usullarda olinadi. Kondensatsion usullar gomogen sistemalarda yangi fazalar hosil bo’lishi bilan bog’liq. 17 bo`lgan aerozollar - tutunlar (inglizcha smoke - tutun, fog-tuman). Disp е rs sist е malar klassifikatsiyasiga qarab disp е rs faza zarrachasining o`lchami 10-7 -10- 9 m atrofida bo`ladi. Ko`pincha yirikroq o`lchami (10-4 -10-6 m) zarrachalar ham aerozollarga kiritiladi. Boshqa sist е malar kabi aerozollar ham ikki xil: kond е nsatsion va disp е rsion usullarda olinadi. Kond е nsatsion usulda disp е rs faza bug` fazasidan mol е kulalarni kolloid o`lchamga kond е nsatsiyalab olinadi. Masalan, yuqori konts е ntratsiyadagi bug` sovuq gaz ta’sirida k е skin sovutiladi yoki k е ngaytiriladi. Ayrim aerozollar kimyoviy r е aktsiya yordamida olinadi Ko`pincha aerozollar yonish r е aktsiyasi yordamida olinadi. Disp е rs usulda yirikroq agr е gatlarni maydalab, kolloid o`lchamdagi zarrachalar olinadi. Ko`pincha, disp е rslash yo`li bilan aerozollar hosil bo`lishi noxush voq е alarga olib k е ladi, z е ro ularni bo`lmagani ma’qul: masalan ko`mir changi, t е girmonlardagi un changi, shakar changi va xakozo. Aerozollar yorig`likni tarqatish qobiliyatiga ega. Ularda Farad е y-Tindal konus hosil bo`ladi. Disp е rs faza va disp е rs muhitning sinish ko`rsatgichlari orasidagi farq katta bo`lgani uchun yorug`likni tarqatish int е nsivligi aerozollarda liozollarga nisbatan katta bo`ladi. Aerozollarning mol е kulyar-kin е tik xossalari liozollardagi qonuniyatlarga bo`ysinadi. Faqat gaz disp е rs muhitning qovushqoqligini va zichligini kichik bo`lgani uchun broun xarakatining int е nsivligi, diffuziya t е zligi, s е dim е ntatsiya liozollarnikidan katta bo`ladi. Aerozollar disp е rs fazasidagi zarrachalarda qo`sh el е ktr qavat bo`lmaydi. L е kin zarrachalar ko`pincha zaryadlangan bo`ladi. Zaryad ishqalanish yoki gaz ionlarini adsorbtsiyasi tufayli vujudga k е ladi. Ko`pincha aerozollar zarrachalari (mayda va yirik) qarama-qarshi zaryadlangan bo`ladi. Katta xajmdagi aerozollarda o`lchamiga qarab zarrachalarni ajralishi yuqori kuchlanishli el е ktr maydonini hosil bo`lishiga olib k е ladi. Shuning uchun, xam bulutlarda el е ktr chaqmoq ro`y b е radi. Aerozollar kin е tik va agr е gativ jixatdan b е qaror sist е madir. Chunki fazalar ch е garasida qo`sh el е ktr qavati yo`q. Shu tufayli aerozollarda koagulyatsiya t е zroq sodir bo`ladi. Aerozollar turmushda, qishloq xo`jaligida, farmatsiyada katta ahamiyat kasb etadi. AgJ va PbJ aerozollari suniy yomg`ir chaqirishda yoki do`l yog`ishini oldini olishda qo`llaniladi. Tibbiyotda aerozollar ingolyatsiya 16 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Holmberg K., Shah D. O., Schwuger M. J. Handbook of applied surface and colloid chemistry. – John Wiley & Sons, 2022. – V.1. – 606 p. 2. Ахмедов К . С ., Рахимов Х . Р . Коллоид химия (2- нашр ). - Тошкент : Ўқитувчи , 1992. 3. NOORGANIK KIMYO I, II, III BOSQICH. N. Parpiyev, Sh. Kadirova, D. Raxmonova, Yu. Ibragimova, Toshkent “Go To Print” 2020 4. N. I. Fayzullayev., N. Q. Muxamadiyev “Noorganik va kolloid kimyo” Toshkent: 2018. – 386 bet. 5. Григоров О.Н. Руководство к пактическим занятиям по коллоидной химии. Л.: 1984. 6. Ахмедова М.А. Коллоид киме? фанидан лаборатория машғулотлари. Услубий кўрсатма Тошкент. УзМУ, 2019. 7. Шабанова Н.А., Саркисов П.Д. Основы золь-гель технологии нанодисперсного кремнезема. М.: ИКЦ. Академкнига, 2016. 8. Пул Ч., Оуэнс Ф. Мир материалов и технологий. М.: Техносфера, 2004. 9. Сумм Б.Д., Иванова Н.И. Объекты и методы коллоидной химии в нанохимии. Интернет, Сайт МГУ, 2006 10. Мандельброт Б. Фрактальная геометрия природы. М.: Институт компьютерных исследований, 2002. 626 с. 11. Щукин Е.Д., Перцев Л.В. Курс коллоидной химии. М; 1982 12. Методические разработки к лабораторным работам по коллоидной химии. Шпилевская И.Н., Погорельский К.В. Ташкент 1985. 13. Рахимова К.М., Джалилова И.Ш., Набихўжаев С. Коллоид химиядан практикум. Услубий кўрсатма. Тошкент 1988. 14. Сергеев Г.Б. Нанохимия. М.: МГУ, 2003. 15. Кобаяси Н. Введение в нанотехнологию. М.: БИНОМ. Лаб.знаний. 2005. 16. И.П. Cуздалев. Нанотехнология: физико-химия нанокластеров, наноструктур и наноматериалов. М.: Комкнига. 20 18 . 592 с. 24 XULOSA Dispers sistemalar — ikki yoki undan ortiq fazalarning tekis tarqalgan mayda zarralaridan tuzilgan geterogen sistemalar. Odatda, fazalardan biri uzluksiz dispersion muhit hosil qilib, boshqa fazalar (bir yoki bir nechta dispersion fazalar) esa shu muhitda mayda kristallar, qattiq amorf zarralar, tomchilar yoki pu- fakchalar shaklida bir tekis tarqaladi. Dispers sistemalar murakkab tuzilishga ega bo li-shi ham mumkin, uzluksiz dispersion muhit hosil qila oladigan, bir-biriningʻ hajmiga singib ketgan ikki fazadan iborat sistema bunga misol bo la oladi. Dispers ʻ sistemalar zarralarning katta-kichikligiga qarab ikki guruhga bo linadi: ʻ 1) dispers faza zarralari 1 mkm va undan katta bo lgan dag al Dispers ʻ ʻ sistemalar (suspenziya, tutun, tuman, emulsiya va b,); 2) dispers faza zarralari 1 nm dan 1 mkm gacha bo lgan kolloid sistemalar. ʻ Dispers faza zarralari 1 nm gacha (atomlar va kichik molekulalar o lcha-miga teng) ʻ bo lgan zarralardan tuzilgan sistemalar chin eritmalarni tashkil etadi. Dispers ʻ sistemalarning fizik-kimyoviy xossalari dispers faza b-n dispersion muhit orasidagi molekulalararo bog lanishga hamda ular orasida hosil bo ladigan yuzaga bog liq. ʻ ʻ ʻ Susp е nziyalar (lotincha «suspensio»-«osish ») d е b, disp е rs muhiti suyuq va disp е rs fazasi qattiq zarrachalardan iborat bo`lgan mikrog е t е rog е n sist е malarga aytiladi. Susp е nziyalar disp е rs fazasining zarrachalar o`lchami 10 -4 -10 - 6 m atrofida bo`ladi. Susp е nziyalarlar ham kond е nsatsion va disp е rsion usullarda olish mumkin. Disp е rs faza konts е ntratsiyasiga qarab suyuq va konts е ntrik susp е nziyalar bo`ladi. Konts е ntrik susp е nziyalar - pastalar d е yiladi. Suyuq susp е nziyalar loyqa bo`lib, ularda Farad е y-Tindal konus kuzatilishi mumkin. Disp е rs faza zarrachalar o`lchami katta bo`lgani uchun susp е nziyalarda broun xarakati, diffuziya va osmotik bosim qaratib bo`lmaydi. Fazalar ch е garasida qo`sh el е ktr qavati bo`lishi mumkin. Susp е nziyalar - kin е tik b е qaror sist е malardir; zarrachalar o`zining og`irlik kuchi ta’sirida cho`kib qoladi. Cho`kish t е zligi zarracha o`lchamiga disp е rs faza va disp е rs muhit zichliklarining farqiga, qovushqoqlikga va haroratga bog`liq. 22 muhitda erkin harakat qila oladi. Bunday dispers sistemalarga zollar, suyultirilgan emulsiyalar va suspenziyalar, aerozollar misol bo’ladi. Bog’langan dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari molekulalararo kuchlar hisobiga bir-birlari bilan bog’langan bo’ladi. Ular dispers muhit bilan fazoviy to’rlar va karkaslar (strukturalar) hosil qiladi. Bu sistemalarda dispers faza zarrachalari erkin harakat qila olmaydi, ular faqatgina tebranma harakat qiladilar. Bunday sistemalarga kapillyar va g’ovak jismlar, membranalar, gellar, iviqlar, ko’piklar, qattiq eritmalar, tuproq misol bo’ladi. Erkin va bog’langan dispers sistemalar Dispers sistemalar sinfi Tavsifi Misollar Erkin dispers sistemalar Dispers faza harakatchan, ya’ni alohida ko’rinishda ifodalangan. Zarrachalar o’zaro bog’lanmagan. Dispersion muhitning butun hajmida ko’proq yoki kamroq teng taqsimlangan Liozollar, suspenziyalar, emulsiyalar, qon, aerozollar (tumanlar, tutunlar, changlar) Bog’langan dispers sistemalar Dispers faza deyarli harakatsiz, ya’ni yoppasiga tuzilishlar (karkas, to’rlar) hosil qiladi. Dispersion muhitning ta’siri kuchli Liogellar, iviqlar, tolasimon va g’ovak kapillyarlar (suyak to’qimasi), biomembranalar, ko’piklar, gellar, qattiq eritmalar. 10 emulsiya tunga mansub suyuq qattiq osh tuzi. shakar qutbli molekulali moddalaming suvdagi chin eritmalari; loyqa suv — dag’al suspenziyalar (ikki fazali dispers sistemalar) qattiq gaz aktivlangan ko’mir g’ovaklarida gaz moddalarning adsorbsiyalanishi, penoplastlar, penobeton, pemza shlak, non, patir va boshqa xamirdan pishirilgan taomlar (ikki fazali sistemalar) qattiq suyuq nam tuproq, mevalnr etidagi stiyuqlik. tabiiy marvarid (kalsiy karbonaida kolloid holdagi judn mayda suv tomchilari tarqalgan holatda bo’ladi), bulardan tashqari, boshqa ikki fazali sistemalar qattiq qattiq qotishmalar, sement, beton; rangli shisha, emallar, ko’pchilik nodir toshlar va boshqalar Dispers muhit va dispers fazaning qaysi agregat holatidan qat’iy nazar dispers sistemalarni uchta guruhga: chin eritmalar, kolloid va dag ‘aI dispers sistemalarga bo’linadi. Ularning qisqacha asosiy tavsiflari quyida keltirilgan: — chin eritmalarda dispers faza molekular yoki ion holdagi zarrachalardan iborat; o’lchamlari (kattaliklari) bir-biriga yaqin, ular uzoq vaqt davomida turg’un, dispers muhit va dispers faza bir-biridan ajralishi (tashqi muhit ta’siri bo’lmagan holatda) kuzatilmaydi; dispers faza zarrachalarining diametri 1 nm dan katta bo’lmaydi; — kolloid sistemalarda dispers faza zarrachalari yuzlab, ba’zan minglab molekula yoki ionlardan tashkil topgan bo’lishi mumkin; sistema bir jinsli bo’lsa ham, dispers faza zarrachalari bilan dispers muhit orasida chegara mavjud; erigan moddalar zarrachalari diametri 1 — 100 nm oralig’ida bo’lishi mumkin (polidispers xususiyat); — dag’al dispers sistemalarda dispers faza zarrachalari qisqa vaqt davomidagina turg’un, ular tezgina ikki fazali chegara hosil qiladi (loyqa cho’kishi, sutning qaymog’i, qatiqning ayroni ajralishi va shunga o’xshashlar). 6

Dispers sistemalarning turli tasniflarini yaratishning asosiy tamoyillari

Купить