Dorivor gulxayri - Althaea officinalis oʻsimligi - Biologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	25000UZS
Hajmi	2.9MB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	20 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Biologiya

Sotuvchi

Madinabonu

Ro'yxatga olish sanasi 27 Aprel 2024

15 Sotish

Dorivor gulxayri - Althaea officinalis oʻsimligi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM,
FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
_____________ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI
MAVZU: ____________________________________________
________________________________________
BAJARDI: ___________________________________________
TEKSHIRDI:
_____________________________________________________
__________ - 202

Mavzu: DORIVOR GULXAYRI (ALTHAEA OFFICINALIS) O’SIMLIK
URUG’INING LABORATORIK TAXLILI.
Mundarija
KIRISH…………………………………………………………………………3
I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI………………………………….............9
II BOB. ASOSIY QISM.
2.1 GULXAYRIDOSHLAR OILASINING UMUMIY TUZILISHI VA
TAKSANOMIK TAXLILI…………………………………………………...12
2.2 GULXAYRIDOSHLAR OILASI DORIVORLIK HUSUSIYATI
TARKIBI………………………………………………………….…………...16
2.3 DORIVOR O’SIMLIK URUG’INING LABARATO’RIK TAXLILI...18
XULOSA………………………………………………………………………21
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI…………………….... 22
2

KIRISH
Tibbiyotda ma’lum kasallikni davolash hamda shu kasalliklarning
oldini olish uchun ishlatiladigan o‘simliklar dorivor o‘simliklar deb ataladi.
Kasallikni davolash va uni oldini olish maqsadida dorivor o‘simliklardan dori
turlari tayyorlanadi yoki ulardan dorivor preparatlar va sof holdagi dorivor
moddalar olinadi. Buning uchun shu o‘simliklarning kasalliklarni davolash
xususiyatiga ega biologik faol moddalarga boy bo‘lgan qismlaridan, ya’ni ba’zi
o‘simliklarni yerosti organlaridan (ildiz, ildizpoya, tugunak yoki piyoz),
ba’zilarini esa yerustki organlaridan (barg, gul, meva, urug‘, po‘stloq yoki o‘t
o‘simliklarning butunlay yerustki qismi — o‘ti) foydalaniladi. Ba’zan dori
turlari, dorivor preparat va toza moddalar o‘simlik hamda hayvonlarni birlamchi
ishlash yo‘li bilan olingan efir moylar, smolalar, moy va yog‘lar, daraxt
yelimlari, zaharlar (ilon va asalari zaharlari), lanolin, propolis va boshqalardan
ham tayyorlanadi va olinadi. Farmatsevtikada dori turlari tayyorlash, dorivor
preparatlar hamda toza moddalar olish uchun ishlatiladigan dorivor o‘simliklar
va hayvonlar organlari yoki ulardan birlamchi ishlash yo‘li bilan olingan
mahsulotlar dorivor mahsulotlar deb ataladi. Davlat farmakopeyasida (DF)
tasvirlangan dorivor mahsulotlar ofitsinal mahsulot, farmakopeyaga
kiritilmaganlari esa noofitsinal mahsulot hisoblanadi. Noofitsinal dorivor
mahsulotlar Davlat standartlari (GOST) yoki boshqa me’yoriy texnik hujjatlarda
(MTH) bayon etiladi.
Ilmiy tibbiyotda ishlatiladigan dorivor preparatlarning qariyb 50 foizi
o'simliklardan ajratib olinadi yoki ulardan tayyorlanadi. Tabobatda katta
ahamiyatga ega bo'lgan alkaloidlar, saponinlar, efir moylari va boshqa
moddalar ham o'simliklardan olinadi, yana turli dorilar, preparatlar va
vitaminlarga boy konsentratlar tayyorlanadi. Bundan tashqari
o'simliklardan turli oshlovchi, bo'yoqbop va boshqa sanoat mahsulotlari
olinadi .
3

O'zbekiston florasi ko'plab foydali, dorivor, efirmoyli va manzarali
o'simlik turlariga boyligi bilan boshqa floralardan ajralib turadi.
Aksariyat o'simlik turlari meditsinada, kulinariyada,
ko'kalamzorlashtirish va shu boshqa sohalarda keng ishlatiladi.
Biroq, O'zbekiston florasidagi foydali ahamiyatga ega o'simlik turlari,
turkumlari va oilalari hali to'la to'kis o'rganilgan emas. Kishilarning
kundalik hayotida yoki ishlab chiqarishning ayrim tarmoqlarida mahalliy
bioxilma-xillikdagi ko'plab o'simlik turlari hali o'z o'rnini topgani yo'q.
Yana bir faktni aytish mumkinki, dunyo florasidagi 300 000 dan ortiq
o'simlik turlaridan faqatgina 2500 ga yaqin o'simlik turlari odamlarning
kundalik turmush tarzida u yoki bu darajada ishlatiladi, xalos. O'zbekiston
xududida 4300 ga yaqin o'simlik turlari tabiiy sharoitda yovvoyi holda
uchraydi. Ulardan 120 ga yaqin turlar rasmiy ravishda farmakologiya
ro'yhatidan o'tgan turlar hisoblanadi. Olimlarning ma‘lumotlariga ko'ra,
O'zbekiston florasidagi 2000 ga yaqin o'simlik turlari halq tabobatida turli
darajada ishlatiladi, xalos. Qolgan o'simlik turlarining foydalilik
xususiyatlari yoki ularni kundalik turmushda ishlatilishi borasidagi
ma‘lumotlar yetarli darajada emas (Xojimatov, 1997).
Dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyasi qishloq
xo‘jaligining asosiy yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, farmatsevtika
sanoati hamda dorixonalarni sifatli shifobaxsh o‘simliklar
xomashyosi bilan ta’minlashni o'z oldiga maqsad qilib qo‘ygan.
Ma’lumki, qishloq xo‘jaligi ishlarining mavsumiyligi, agrotexnika
tadbirlarni aniq belgilangan muddatlarda y etkizish lozimligi, har
yilgi ob-havo sharoitining bir-biriga deyarlik o‘xshamasligi, har bir
mintaqaning tuproq, iqlim sharoitini bir-biridan keskin farq
qilishi va boshqa ko'pdan-ko'p omillar dorivor o‘simliklar
o‘stirish texnologiyasini ishlab chiqishda ko‘plab noqulayliklami
4

keltirib chiqaradi. Ta’kidlash lozimki, hozirgi vaqtda
mamlakatimizda farmatsevtika sanoati va dorixonalarni o‘simliklar
xom-ashyosi bilan ta’minlash maqsadida ixtisoslashgan, fermer,
o‘rmon va boshqa mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida eng
ko‘pi bilan 42 tagacha dorivor o‘simliklar turlari
o‘stiriladi. Rossiya Federatsiyasi, Ukraina, Moldova, Misr
Arab Respublikasi va bir qator mamlakatlarda dorivor
o‘simliklarni yetishtirish bilan shug'ullanish birmuncha yaxshi
уо‘lga qo‘уilgan. Mustaqillikka erishilgandan so‘ng O‘zbekiston
Respublikasining farmatsevtika sanoati tezlik bilan rivojlana
boshladi. Hozirgi vaqtda bunday korxonalarning soni 70 tadan
ortiqdir. Shu sababli ham, ushbu sanoatni dorivor o‘simliklar
xomashyosi bilan etarli darajada ta’minlash talab etiladi.
Keyingi vaqtda farmatsevtika sanoati korxonalari dori
vositalarining taxminan 50% dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanayotganligini e’tiborga olsak, dorivor o‘simliklar
o‘stirish texnologiyasi fani naqadar katta ahamiyat kasb
eta boshlaganini tasavvur qilish qiyin. Shu sababli ham,
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Qarori bilan
hozirgi vaqtda mamlakatimizda dorivor o‘simliklar o‘stirish
bilan shug‘ullanuvchi 8 ta ixtisoslashgan xo‘jaliklar tashkil
qilingan. Bundan tashqari kо‘plab o‘rmon, fermer va
boshqa mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarda ham o‘stirilmoqda.
Biroq mamlakatimizda dorivor o‘simiiklar xomashyosiga
bo‘lgan talabning keskin ortib borishiga qaramasdan ularni
o‘stirish texnologiyalari shu vaqtgacha mukammal ishlab
chiqilgan emas.
Inson hayot gultoji bo’lsa unga hayot beruvchi yashil o’simliklardir. Bular
birgina inson hayotida emas balki tabiatdagi mavjud barcha qurt
5

qumursqalardan tortib to ulkan umirtqali hayvonlar hayotida ham g’oyat katta
ahamiyatga egadir. Chunki ularsiz tirik organizmlarning yashashi mumkin emas
o’simliklar bizni oziq- ovqat kiyim- kechak, dori- darmon, qurilish materiallari
uchun xom ashyo yoqilg’i chorva mollari uchun yem hashak chorva mollari esa
biz uchun go’sht sut teri yog’ kabi inson uchun zarur bo’lgan mahsulotlarni
yetkazib beradi. Mutaxasislarning aniqlashicha 1 gektar o’rmonzor kuniga 280-
300 kg karbonat angidritdan foydalanib inson uchun kerakli organic moddalar
to’plashdan tashqari 180-220 kg gacha sof havo oksigenni yetkazib berar ekan.
Dorivor o’simliklar esa nafaqat tabiatga va inson salomatligiga ham katta foyda
ko’rsatadi, insonlarning sog’ligi uchun zarur bo’lgan barcha moddalar dori
darmonlar ham tabiatdagi o’simliklarga bog’liqdir.
Respublikamizda so’ngi yillarda dorivor o’simliklarni muhofaza qilish ,
tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, dorivor o’simliklarni yetishtiradigan
plantatsiyalarini tashkil etish va ularni qayta ishlash borasida izchil islohotlar
amalga oshirilmoqda.
Mavzuning dolzarbligi.
Mamlakatimizda chet el florasiga va mahalliy floraga mansub bo’lgan
dorivor o’simliklar plantatsiyasini tashkil qilish. Import o’rnini bosuvchi,
eksport bob xom ashyo yaratish va o’zimizda mavjud bo’lgan resurslardan
oqilona foydalanishdir.
Mahalliy floraga mansub bo’lgan 3,5 mingdan ortiq bo’lgan o’simliklarni
750 ta turi dorivor hisoblanib ularda 112ta turi ilmiy tibbiyotda foydalanish
uchun ro’yhatga olingan shundan 72 ta turi farmasevtikada faol qo’llanilib
kelinmoqda. 2019 yilda 48 mln AQSH dollari qiymatidagi qayta ishlangan
dorivor o’simliklardan olingan mahsulotlar eksport qillingan. Shu bilan birga
tahlillar dorivor o’simliklarni muhofaza qilish ularni plantatsiyalarini tashkil
etish qayta ishlash orqali qo’shimcha qiymat zanjirini yaratish zarurligini
korsatmoqda. Dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlashni yanada
rivojlantirish uchun qulay muhit sohaning eksport salohiyatini oshirish
6

shuningdek talim ilm fan va ishlab chiqarish jarayonini integratsiyalash
maqsadida;
O’zbekiston Respublikasi Qishloq xo’jalik vazirligi, Inovatsion rivojlanish
vazirligi, O’rmon xo’jaligi davlat qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi
huzuridagi Farmasevtika tarmog’ini rivojlantirish agentligining 2020- yil 1-
maydan boshlab dorivor o’simliklarni yetishtirish saqlash birlamchi yoki chuqur
ishlash klasterlarini tashkil etish shuningdek hududlarni dorivor o’simlilar
yetishtirish bo’yicha ixtisoslashtirish takliflari maqullansin.
Asosiy turdagi dorivor o’simliklarni yetishtirishga ixtisoslashtiriladigan
hududlar ro’yhatini ilova muvofiq tasdiqlansin. Dorivor o’simliklarni
yetishtiruvchilar bilan yetishtirilgan mahsulotni xarit qilish bo’yicha
shartnomalar tuzish, ularni urug’lik mineral o’g’itlar texnika yoqilg’i va boshqa
vositalar bilan taminlash;
Ixtisoslashtirilgan hududlarda dorivor o’simliklarni yetishtirish urug’liklar
va ko’chatlar tayyorlash bosqichma bosqich zamonaviy dorivor o’simliklar
plantatsiyalarini tashkil etish;
Kurs ishining maqsadi. Gulxayridoshlar oilasi o’simliklarini o’rganish,
yo’l yoqalari dalalarda ekinzorlarda va tashlandiq nam yerlarda tarqalgan
zonalarida uchraydigan. O`zbekistondagi dorivor gulxayri va oqgulxayri
o`simliklarini eko-biologik xususiyatlarini o`rganish va ularni ekinga aylantirish
texnologiyalarini yaratish labaratoriya taxlilini o’tkazish.
Kurs ishining vazifalari.
1. Gulxayridoshlar oilasi umumiy tuzilishi taksonomik taxlil qilish
2. Dorivor Gulxayrini bioekalogik xususiyatlari
3. Dorivor gulxayri ( Altxea Officinalis ) o’simliklarining urug’larini
labaratoriya va dala sharoitida unuvchanligini aniqlash hamda o’stirish.
Kurs ishining hajmi.
Mazkur kurs ishi kompyuter variant yozilgan bo’lib, 24 bet, yozuv shakli
Times New Romanda, shirf o’lchami 14 lik shriftda, 1.5 intervalda yozilgan.
7

Kurs ishi Kirish II bob:Adabiyotlar tahlili, Asosiy qism hamda Xulosa,
Foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Mazkur ishda 6 ta rasm bor. Kurs ishini
yozishda mahalliy va xorijiy adabiyotlardan foydalanilgan.

8

ADABIYOTLAR TAHLILI
Vatanimiz o'simliklar dunyosi nixoyatda boy bo'lib, undan oqilona va
samarali foydalanish dolzarb vazifalaridan hisoblanadi. Floramizning har bir
vakili o'ziga xos o'ringa ega. R spublikamiz nabobot olamining kattaе
oilalaridan biri hisoblangan burchoqdoshlar oilasi vakillarining 90 % dan
ortiqrog’i qimmatli y m-xashak b ruvchi o'simliklar sanaladi, ayrim turlari
е е
esa (oqquray, yantoq, qashqarb da, shirinmiya, talxak, zirako't, astragal va
е
boshqalar) dorivor va asal b ruvchi o'simliklar hisoblanadi [1].
е
R spublikamiz florasida 166 oilaga mansub 4500 ga yaqin tabiiy xolda
е
o'suvchi o'simlik turlari uchrashi ma'lum. Ulardan 1200 ga yaqin o'simlik
turlari dorivorlik xususiyatiga ega bo'lib, O'zb kiston florasidagi shifobaxsh
е
o'simliklar xilma-xilligining ko'pligidan dalolat b radi. Bu xilma-xillikni
е
saqlash va muhofaza qilish, ulardan oqilona va ratsional foydalanish,
cho'llanishning oldini olish, inqirozga uchragan tabiiy yaylovlarni qayta
tiklash, madaniy fitots nozlarni yaratish, foydali o'simliklar turlarini
е
madaniylashtirish eng dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Chunki jamiyatning
«barqaror rivojlanish» shartlaridan biri biologik xilma-xillikni saqlashdir.
Inson va hayvonlar organizmida ro’y beradigan turli kasalliklarni
davolashda ishlatiladigan dori-darmonlar ichida shifobaxsh o’simliklardan
tayyorlangan preparatlar salmoqli o’rin tutadi. Juda ko’pchilik dorivor
o’simliklar dorixonalarda sotilmaydi, balki dori-darmonlar ishlab
chiqarishdagi asosiy xom ashyo manbai hisoblanadi. Biz dori darmonlardan
foydalanayotganimizda, ko’pincha ularni shifobaxsh o’simliklardan
tayyorlanganligini hayolimizga ham keltirmaymiz.
Shuni ta'kidlash lozimki, o’simliklar introduktsiyasi va r kultivatsiyasi
е
yunalishidagi ishlarni to’g’ri tashkil etish r spublikamiz madaniy flora
е
tarkibini yanada boyitish, Vatanimiz tabiiy o’simliklar r surslaridan samarali
е
foydalanish va ekologik xolatni yaxshilash, r spublikamizda ishlab chiqarishi
е
9

uchun k rakli bo’lgan foydali o’simlik turlarini topish va madaniylashtirishе
ishlarini yanada k ngaytirish, dorivor va manzarali o’simliklarnyng yangi
е
navlarini yaratish, pirovard natijada r spublikamiz axolisining xayotini
е
yaxshilanishiga xizmat qiladi.
Dukkakli o’simliklarning ba'zi turlari (qizilmiya, kassiya, t rmopsis va
е
boshqalar) dori-darmon tayyorlashda ishlatiladi. Dukkaklilardan bo’yoq
olishda ham foydalaniladi. Masalan, indigo ( Indigofera ) o’simligidan ko’k
rangli buyoq hosil qilinadi, drok ( Genista ) o’simligi yaxshi sifatli sariq bo’yoq
b radi [6].
е
O‘zbekiston O‘simliklar dunyosi kitobidagi malumotlarda Milliy tabiat
bog‘i hududida 70 oila, 700 tur dagi yuksak o‘simliklar, o‘sadi, Shulardan 13 turi
O‘zbekiston Respublikasi Qizil kitobiga kiritilgan: 48 turdagi endemlar g‘arbiy
qadimdagi Turkiston tog‘ tizmalarida uchraydi. 216 turdagi qo‘ziqorinlarning
turlari qayd etilib, ulardan 173 turi va 16 har xil turi O‘zbekiston Respu blikasi
uchun yangilik bo‘ldi. 90 turi O‘rta Osiyo uchun, 53 turi Osiyo uchun, 12 turi va
2 turdagisi fan yangiliklari uchun, 12 turdagi qo‘ziqorin endemiklari, 6 turdagi
odatiy qo‘ziqorinlar bo‘ladi [22].
Gulxayrinamolar qabilasi vakillari daraxt, buta va o't o'smliklari bo'lib,
barglari navbat bilan yoki qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki juda kam
hollarda murakkab tuzilishga ega va doimo yonbargchalari ko'rinib turadi.
Qabila o'smliklarining yosh novdalari ko'p hollarda ko'p sonli yulduzchasimon
tuklar yoki lentasimon tangachalar bilan qoplangan. Barg og'izchalari parasit
ko'proq anomosit va anizosit tipda. Gullari turlicha to'pgullarda joylashgan,
lekin ba’zida yakka xolda xam uchraydi. Gullari ikki jinsli, odatda aktinomorf,
ko'p xollarda 5 ta a'zoli, odatda ikki gulqo'rg'onli, kosacha barglari erkin yoki
birlashib o'sgan, bo'lakli tojibarglari odatda erkin, g'uncha xolida buralgan
shaklda bo'ladi. Changchilari odatda ikkita xalqada joylashgan. Tashqi
xalqadagilar odatda reduksiyalanib, kichik o'simtalar holidagi ko'rinishga ega.
Ichki xalqalardagilar birmuncha yiriklashgan, ginetsey atrofida uzun ipchalar
10

bilan birga xalqa xosil qiladi. Changdonlari uzunasiga va ko'ndalang ochiladigan
teshiklarga ega. Mevalari odatda quruq meva ochiladigan yoki ochilmaydigan
danakli yoki rezavor. Urug'lari endospermli yoki endospermsiz. Malvales
qabilasi tarkibiga yer shari florasida uchraydigan 11 ta oila [8]
II BOB. 2.1 Gulxayridoshlar oilasining umumiy tuzilishi va taksanomik
taxlili.
11

O'zbekiston florasida Gulhayridoshlar ( Malvaceae ) oilasi o'ziga xos
o'ringa ega. Bu oila floramiz tarkibida 9 ta turkum va 30 ga yaqin tur bilan
munosib o'rin egallagan. Gulhayridoshlar ( Malvaceae ) oilasi Magnoliya toifa
(gulli, yopiq urug'li o'simliklar) - Magnoliophyta ( Angiospermae ) bo'limi,
Magnoliyasimonlar (ikki urug'pallalilar) - Magnoliopsida ( Dycotiledones ) sinfi,
dalachoykabilar ( Dillniidae ) sinfchasi, Gulhayrinamolar ( Malvales ) qabilasi
tarkibiga kiruvchi Yer yuzidagi barcha floristik viloyatlarda uchraydigan
vakillariga ega bo'lgan oila hisoblanadi. Gulhayrinamolar ( Malvales ) qabilasiga
Gulhayridoshlar oilasidan tashqari Jo'kadoshlar ( Tiliaceae ) oilasi vakillari ham
kiradi. Bu oilaning xalq xo'jaligida katta ahamiyatga ega bo'lgan 2 ta turkumi jut
( Corchorus ) va jo'ka ( Tilta ) O'zbekiston florasida uchraydi. Gulhayrinamolar
qabilasi vakillari daraxt, buta va o't o'smliklari bo'lib, barglari navbat bilan yoki
qarama-qarshi joylashgan, oddiy yoki juda kam hollarda murakkab tuzilishga
ega va doimo yonbargchalari ko'rinib turadi.
2.1-rasm. Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis ) bargining
ko’rinishi.
Qabila o'smliklarining yosh novdalari ko'p hollarda ko'p sonli
yulduzchasimon tuklar yoki lentasimon tangachalar bilan qoplangan. Barg
12

og'izchalari parasit ko'proq anomosit va anizosit tipda. Gullari turlicha
to'pgullarda joylashgan, lekin ba’zida yakka xolda xam uchraydi. Gullari ikki
jinsli, odatda aktinomorf, ko'p xollarda 5 ta a'zoli, odatda ikki gulqo'rg'onli,
kosacha barglari erkin yoki birlashib o'sgan, bo'lakli tojibarglari odatda erkin,
g'uncha xolida buralgan shaklda bo'ladi. Changchilari odatda ikkita xalqada
joylashgan. Tashqi xalqadagilar odatda reduksiyalanib, kichik o'simtalar
holidagi ko'rinishga ega. Ichki xalqalardagilar birmuncha yiriklashgan, ginetsey
atrofida uzun ipchalar bilan birga xalqa xosil qiladi. Changdonlari uzunasiga va
ko'ndalang ochiladigan teshiklarga ega. Mevalari odatda quruq meva
ochiladigan yoki ochilmaydigan danakli yoki rezavor. Urug'lari endospermli
yoki endospermsiz. Malvales qabilasi tarkibiga yer shari florasida uchraydigan
11 ta oila kiradi. Bu oila quydagilardir; Elaeocarpaceae, Plagiopteraceae,
Tiliaceae, Monotaceae, Dipterocarpaceae, Sarcolaenaaceae,
Phapalocarpaceae, Sterculiaceae, Bombacaceae, Malvaceae va Huaceae
oilalaridir. Gulhayridoshlar oilasi Jyussieu tomonidan 1789 yilda yozilgan.
2.2-rasm. Dorivor gulxayri (Althaea Officinalis) umumiy ko’rinishi.
U davrda Hibiscaceae oilasi alohida oila hisoblangan va bu oila 1858
yilda J. T. Agarda tomonidan toifalangan. Keyinchalik Hibiscaceae oilasi
13

Hibiscus turkumi bo'lib, gulxayridoshlar oilasiga kiritilgan. Yer sharida ushbu
oilaning 85 ta turkumga kiruvchi 1600 ga yaqin turi kiradi. Oila vakillaridan
anchasi tarqalishiga ko'ra kosmopolit, ammo tropik viloyatlarda bioxilma-hilligi
yaxshi shakillangan. O'simlik xromasomalari yadrosidagi xromasomalar soni 5
juftdan 30 juftgacha bo'ladi. Malvaceae oilasining gullari aktinomorf ya’ni
to’g’ri, besh a’zoli, ikki jinsli. Kosachasi beshta kosabargdan iborat, oddiy yoki
qo’sh ostkosachali. Tojibarglari beshta. Changchilari ko’p sonli bo’lib,
ustinchaga ip yordamida birikkan.
2.3-rasm. Dorivor gulxayri (Althaea Officinalis ) umumiy tuzilishi.
Edlin (Edlin, 1935 yil) Hibiscus turkumini Bombacaceae oilasiga
o'tkazishni taklif qilgan. Lekin Hatchinson (Hutchinson, 1967 yil) shunday
14

degan: "Gulxayridoshlar oilasi Hibiscaea kenja oilasi turlarisiz huddi dumsiz
otga o'xshaydi". Bu oila bilimdonlari Kerni (Kearny, 1951 yil) va Xatchinson
(Hutchinson, 1967 yil) oilani quyidagi kenja oilalarga ajratgan: 1. Malopeae . Bu
kenja oilaga butun Yer sharining tropik mintaqalarida o'suvchi vakillari kiradi.
Asosan ko’p turlari O’rta yer dengizi atroflarida tarqalgan. Buning
respublikamiz florasida bu kenja oilaning Malope turkumiga kiruvchi 1 ta turi
uchraydi. Bu kenja oilaning 3 ta turkumi mavjud.
Tuguncha ustki. Urug’chilari uchta yoki ko’plab mevabarglardan iborat.
Malvaceae oilasi ko’plab belgilari bilan Bombacaceae oilasiga o’xshash
bo'ladigan, ko'p vaqtlarda bu ikkala oilani birlashtirish to’g’risida fikrlar
yuritilgan.
Gulxayri (Althaea) — gulxayridoshlarga mansub bir yillik va ko pʻ
yillik o tlar turkumi. Yevropa va Osiyoning o rta mintaqalarida 12 turi o sadi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekistonda G.ning bitta ekma va 7 ta yovvoyi turi bor. G.lar to qaylarda,
ʻ ʻ
sug oriladigan maydonlarda va b. yerlarda uchraydi. Gullari to g ri, 5 bo laqli,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ikki jinsli. G. dorivor, manzarali o simlik, undan bo yoq olinadi. O zbekistonda
ʻ ʻ ʻ
G.ning A. rosea turi manzarali va dorivor o simlik sifatida ko p eqiladi. Poyasi
ʻ ʻ
1,5—2 m, yo g on, tuklar bilan qoplangan. Barglari 3—7 bo laqli, uzun bandli.
ʻ ʻ ʻ
Gullari yakka-yakka yoki 2—3 tadan barg qo ltig ida va poya ichida
ʻ ʻ
o rnashgan. Tojbarglari qat-qat joylashgan.Iyun—avg.da gullab, iyul—sent.da
ʻ
urug laydi. Tojbarglaridan vino, sirka va b.ga rang berishda hamda teri, shoyi va
ʻ
jun kabilarni bo yashda foydalaniladi. G.ning A. ofﬁ cinalis turi dorivor o simlik
ʻ ʻ
sifatida tibbiyotda foydalaniladi. Uning ildizidan tayyorlangan suyuq ekstrakt
nafas yo llari kasalliklarida (ayniqsa bolalarda) balg am ko chirish, ko krakni
ʻ ʻ ʻ ʻ
yumshatish uchun va yallig lanishga qarshi, me da-ichak kasalliklarida esa o rab
ʻ ʼ ʻ
oluvchi dori sifatida ishlatiladi.
15

2.4-rasm. Dorivor gulxayri ( Althaea Officinalis )
2.2 Gulxayridoshlar oilasi dorivorlik hususiyati tarkibi
Gulxayri o'simligining tarkibida juda ko'p foydali moddalar bor .
Chunonchi gulxayrining ildizida 35 % gacha shilliq moddalar, 37 % gacha
kraxmal , 16 % ga yaqin qand , asparagin , betain , pektin , yog' , 4,9 % atrofida
mineral tuzlar mavjud . O'simlikning barg hamda gullarida 0,02 % ga yaqin
qattiq efir moyi , karotin , vitamin C , ildizlardagiga qaraganda ikki marta kam
shilliq moddalar bor . Gulxayri qadim zamonlardan beri shifobaxsh o'simlik
sifatida ishlatilib kelinadi . Abu Ali Ibn Sino gulxayri ildizidan , bargidan va
urug'laridan tayyorlangan damlama bilan yo'tal , qon tupurish , zotiljam va
buyrak kasalliklarini davolagan .
Buyuk tabib gulxayri ildizi asosida tayyorlangan dori-darmonlarni
ko'krakni yumshatuvchi , balg'am ko'chiruvchi omil sifatida tavsiya etgan .
16

Gulxayri gul tojbarglaridan teri, shoyi va jun matolarni bo'yashda foydalaniladi .
Chunki gulxayri gulbarglari o'zida qizil, zangori hamda binafsharang bera
oladigan malvidin pigmentini saqlaysi. Gulxayri ildizidan kleyster tayyorlash ,
o'simlikning poya va shoxchalaridan a`lo sifatli qog'oz hamda arqonlar
tayyorlash mumkin . Gulxayri gullari bolarilar uchun yaxshi oziq hisoblanadi .
Dorivor gulxayrining ildizini odatda kuzda yoki erta bahorda kavlab olinib,
dag'al ildizpoya va mayda ildizchalardan ajratiladi-da, zudlik bilan suv oqimida
yuvib olinadi (ildiz shilliqlanmasligi uchun). Shundan so'ng ochiq havoda
quritiladi . Uy sharoitida gulxayri ildizidan quyidagicha damlama tayyorlash
mumkin : birorta idishga 2 stakan miqdorda qaynatib sovutilgan suv quyiladi va
uning ustiga 4 choy qoshiq maydalangan ildizdan solib , 8 soat davomida qo'yib
qo'yiladi . So'ngra suzib olib , sharbatiga kuniga 3-4 mahal yarim stakan
miqdorda ichiladi .
2.5-rasm. Dorivor gulxayri (Althaea Officinalis ) ildizi.
17

2.3 Dorivor o’simlik urug’ining labarato’riya taxlili.
Dorivor gulhayri ( Althaea officinalic L.) o simligini ekib o stirish.ʻ ʻ
Dorivor gulhayri – Althaea officinalis L., gulhayridoshlar – Malvaceae oilasiga
kiradi. Gulhayri ko p yillik, bo yi 150-160 sm bo ladigan o t o simlik.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Ildizpoyasi kalta, yo g on, ko p boshli. O q ildizi 50 sm uzunlikda bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
yuqori qismi yog ochlangan bo ladi. Poyasi – bitta yoki bir nechta, tik
ʻ ʻ
o suvchi, silindrsimon, kam shoxli, pastki qismi yog ochlangan. Bargi oddiy
ʻ ʻ
bo lib, bandi bilan poyada ketma-ket joylashgan, poyaning yuqori qismdagilari
ʻ
butun, tuxumsimon, o rta va pastkilari esa uch yoki besh bo lakli, qo shimcha
ʻ ʻ ʻ
bargi mayda, ingichka, lansetsimon yoki chiziqsimon. Barg plastinkasi o tkir
ʻ
uchli va tishsimon qirrali bo ladi. Poya, shox va bargi sertuk bo lganidan
ʻ ʻ
kulrang-yashil tusda ko rinadi. Gullari barg qo ltig iga, poya va shoxlari uchiga
ʻ ʻ ʻ
joylashgan bo ladi. Gulkosachasi ikki qavatli. Pastki kosacha 8-12 bo lakka
ʻ ʻ
ajralgan, ustki kosachasi esa besh bo lakli. Kosacha barglari meva bilan qoladi.
ʻ
Tojbargi beshta bo lib, pushti rangda, otaligi (changchi) ko p sonli. Ular ipi
ʻ ʻ
bilan birlashib, naycha hosil qiladi. Onalik (urug chi) tuguni 15-25 xonali,
ʻ
yuqoriga joylashgan. Mevasi-yassi, yumaloq, serurug li, quruq meva. Iyun
ʻ
oyidan sentyabrgacha gullaydi, mevasi iyuldan boshlab yetiladi.
Geografik tarqalishi.
Ariq, ko l bo ylarida, o tloq, to qay, butalar orasida va boshqa nam
ʻ ʻ ʻ ʻ
yerlarda o sadi. Moldova, Ukraina, Belorus, Rossiyaning Yevropa qismining
ʻ
o rmon-cho l zonasida va Qrim, Kavkaz, G arbiy Sibir, Qozog iston hamda
ʻ ʻ ʻ ʻ
O rta Osiyoda uchraydi. Ukrainada o stiriladi.
ʻ ʻ
Dorivor gulhayri ( Althaea officinalic L .) o simligini ekib o stirish.
ʻ ʻ
Dorivor gulhayri o simligini tuproqqa ekishdan oldin uning urug ini
ʻ ʻ
unuvchanligini xona sharoitida aniqlandi. Urug larning unuvchanligi 15 kun
ʻ
davomida kuzatildi. O simlik urug larining xona sharoitidagi unuvchanligi 79
ʻ ʻ
% tashkil etdi. Dorivor gulhayri urug i erta bahorda
ѐTki kech kuzda ekiladi. ʻ
18

Urug larni 1-2 sm chuqurlikda tuproqqa ekildi. Ekish uchun eng qulay usul,ʻ
ularni qator jo yaklarga ekish. Juyaklarning kengligi 60-70 sm. Urug larni
ʻ ʻ
ekish muddati mart oyining birinchi dekadasiga -10. III ga to g ri keldi,
ʻ ʻ
maysalarning hosil bo lishi mart oyining ikkinchi dekadasi – 21. III ga to g ri
ʻ ʻ ʻ
keldi. Mo tadil iqlim sharoitda maysalar 8-10 kunda unib chiqdi. Urug larning
ʻ ʻ
unishi murtak ildizchalarning rivojlanishi bilan boshlanib, o sish jarayonida
ʻ
ikkita urug palla barglar tuproq yuzasiga unib chiqdi va ular o simta ha
ѐTtida ʻ ʻ
50-60 kun faoliyat ko rsatdi. Maysalar to liq unib chiqqandan keyin, ya ni
ʻ ʻ ʼ
birinchi sug orishdan 7-10 kun o tgach yagana o tkazildi va 1 metr yerda 8-10
ʻ ʻ ʻ
ta o simlik qoldirildi. O simliklarni bu darajada siyraklashtirish natijasida
ʻ ʻ
ularning o sishi va rivojlanishi tezlashdi. Aprel oyining oxirlarida ularning
ʻ
bo yi 6-10 sm ni tashkil etgan bo lsa, may oyida o simliklarning balandligi 45-
ʻ ʻ ʻ
100 smga yetdi. Dorivor gulhayri ekilgan maydonlar birinchi yili 5-6-marta
o toq qilinadi va oralari ketmon yordamida yumshatiladi. Gulhayri ekilgan
ʻ
maydon birinchi yili 8-10-marta sug orildi. Iyun oyining birinchi dekadasida
ʻ
ularning balandligi 55-108 smni tashkil etdi.
2.6- rasm. Dorivor gulhayri (Althaea officinalic L.) urug’i.
19

O simliklar iyunda g unchalay boshladi. Gullash davri iyun-avgustʻ ʻ
oylariga to g ri keladi. Avgust-sentyabr oylarida urug lari pishib yetildi.
ʻ ʻ ʻ
Mevasi pishgandan keyin uzoq vaqt to kilmay turadi. Bu esa to sentyabr
ʻ
oyigacha urug larni yig ib olish imkonini beradi. Buning uchun gulhayri poyasi
ʻ ʻ
meva joylashish balandligidan o roq bilan kesiladi va bog -bog qilib qo yiladi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Urug larni don sovurgichda tozalanib qoplarga solib saqlanadi. O simlik
ʻ ʻ
ildizini ikkinchi yili oktyabr oylarida yig ib olinadi. Yarim santimetr
ʻ
yo g onlikdagi yon ildizlari homashyo hisoblanadi.
ʻ ʻ
20

Xulosa.
1. Tabiatda turlari kamayib borayotgan, dorivor xususiyatga ega bo lganʻ
o simliklarni asrash, ularni madaniylashtirish hozirgi kunning dolzarb
ʻ
muammolaridan hisoblanadi. Dorivor gulhayri ildizining preparatlari o rab
ʻ
oluvchi, balg am ko chiruvchi hamda yallig lanishga qarshi (ayniqsa,
ʻ ʻ ʻ
bolalarning nafas yo llari kasallanganda) dori sifatida ishlatiladi. Izlanishni
ʻ
maqsadi va vazifalari Shu boisdan o simlikni ekib o stirish, ular ustida fenologik
ʻ ʻ
kuzatishlar olib borish, biologiyasini va dorivorlik xususiyatlarini o rganishni
ʻ
o z oldimizga maqsad qilib qo ydik. Tadqiqot davomida quyidagi vazifalar
ʻ ʻ
bajarildi: O simlik ildizini hayotining ikkinchi yili yig ib olindi.
ʻ ʻ
2. Gulxayri (Althaea) — gulxayridoshlarga mansub bir yillik va ko p yillik
ʻ
o tlar turkumi. Yevropa va Osiyoning o rta mintaqalarida 12 turi o sadi.
ʻ ʻ ʻ
O zbekistonda G.ning bitta ekma va 7 ta yovvoyi turi bor. G.lar to qaylarda,
ʻ ʻ
sug oriladigan maydonlarda va b. yerlarda uchraydi. Gullari to g ri, 5 bo laqli,
ʻ ʻ ʻ ʻ
ikki jinsli. G. dorivor, manzarali o simlik, undan bo yoq olinadi. O zbekistonda
ʻ ʻ ʻ
G.ning A. rosea turi manzarali va dorivor o simlik sifatida ko p eqiladi. Poyasi
ʻ ʻ
1,5—2 m, yo g on, tuklar bilan qoplangan. Barglari 3—7 bo laqli, uzun bandli.
ʻ ʻ ʻ
Urug larning xona sharoitidagi unuvchanligi 79%ni tashkil etdi.
ʻ
3. Gullari yakka-yakka yoki 2—3 tadan barg qo ltig ida va poya ichida
ʻ ʻ
o rnashgan. Tojbarglari qat-qat joylashgan.Iyun—avg.da gullab, iyul—sent.da
ʻ
urug laydi. Tojbarglaridan vino, sirka va b.ga rang berishda hamda teri, shoyi va
ʻ
jun kabilarni bo yashda foydalaniladi. G.ning A. ofﬁ cinalis turi dorivor o simlik
ʻ ʻ
sifatida tibbiyotda foydalaniladi. Uning ildizidan tayyorlangan suyuq ekstrakt
nafas yo llari kasalliklarida (ayniqsa bolalarda) balg am ko chirish, ko krakni
ʻ ʻ ʻ ʻ
yumshatish uchun va yallig lanishga qarshi, me da-ichak kasalliklarida esa o rab
ʻ ʼ ʻ
oluvchi dori sifatida ishlatiladi. Dorivor gulhayri o simligini respublikamizdagi
ʻ
barcha sug oriladigan tuproqlarda o stirish mumkin.
ʻ ʻ
21

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI .
1. Xolmatov H.X., Ahmedov O'. A. Farmakognoziya. T:. 1995.
2. Каршибаѐв Х„К. Ўсимликлар интродукцияси соҳасида малакали
мутахассислар тайёрлаш муаммолари.- Таълим, фан, инновация, 2016. №
4.46-48-6.
3 . Л.И.Курсанов, Н.А.Кам
ѐнский, К.И.М ѐйѐр, В.Ф.Раздровский,
А.А.Уралов «Ботаника» 2 томлик Т.1972 йил.
4. М.И.Икромов, Х.Нормуродов, А.Юлдош
ѐв. Ўсимликлар
морфологияси ва анатомияси. Т. 2000 й.
5. Махм
ѐдов А., Тоға ѐв И. - Юксак ўсимликлар бўйича амалий
машғулотлар. «Унив
ѐрсит ѐт». Тошк ѐнт. 1994. 85 б.
6. Родман Л.С. Ботаника. "КОЛОС". Москва. 2001 328 с.
7. Ўзб
ѐкистон Р ѐспубликаси биохилма-хиллигини сақлаш Миллий
страт
ѐгкяси ва харакат р ѐжаси. - Тошк ѐнт, 1998. - 110 б.
8. Ф
ѐофраст. Иссл ѐдования о раст ѐниях. М.: Изд-во АН, 1951. - C. 591.
9. O‘. Ahmedov, A. Ergashev, A. Abzalov, M. Yulchiyeva,
10. Belolipov I.V., Qarshiboyev X.Q., Islamov A.M. “Toshkent shaxri
sharoitida yoyvoyi o’sirnliklarni introduksion o’rganishga oid metodik
ko’rsatmalar” - Toshkent, 2017. -12 b.
11. Belolipov I.V., Tuhtaev В. Y., Karshibaev Н. К. “O’simliklar
introduksyasi” fanidan ilmiy - tadqiqot ishlarini bajarishga oid metodik
ko’rsatmalar. — Guliston, 2015. 32 b.
12. Karpun Yu.N The main problems of introduction // Hortus botanicus,
2004.- № 2. Р 17-32.
13. To’xtayev B.Y., Qarshiboyev H.Q., Abduxoliqov F.B. o’simliklar
bioxilma-xilligini muxofaza qilish va ulardan rekultivatsiyada samarali
foydalanish masalalari// “xxi asrda ekologik ta’limning roli va o’rni: texnogen
22

ishlab chiqarishdagi ekologik muammolar yechimlari” (ilmiy- amaliy
anjumanning maqolalar to’plami). Toshkent, 2015. 114-115 b.
14. Буригин В.А., Жонгузоров Ф.Х. - Ботаника, «Ўқитувчи» Тошкѐнт.
1997, 351 б.
15. В.С.Хржановский «Курс обш
ѐй ботаник 1-2 тома». Москва. 1976
йил.
16. В
ѐхов В.Н., Лотова Л.И., Филин В.Р. Пособи ѐ по сист ѐматик ѐ
высших раст
ѐний. Арх ѐгониальны ѐ и однодольны ѐ раст ѐния: 10Уч ѐбно-
м
ѐтодич ѐско ѐ пособи ѐ. М., Изд-во Московского унив ѐрсит ѐта, 1986.
17. Ел
ѐнѐвский А.Г., Соловь ѐва М.П., Тихомиров В.Н. Ботаника.
Сист
ѐматика высщих, или наз ѐмных раст ѐний. АСАДЕМА Москва. 2001.
429 с.
Зокиров Қ.З., Жамолхонов Х.А. - Ўзб
ѐк ботаника т ѐрминологияси
масалалари. «Фан». Тошк
ѐнт. 1996.
18. Н.М.Жуковский «Ботаника», Москва, 1982
19. С
ѐрги ѐвская Е.В. - Практич ѐский курс сист ѐматики высщих
раст
ѐний. Изд. Л ѐнинградского унив. Л ѐнинград. 1991.343 с.
20. Ш.Тожибо
ѐв Ўсимликлар сист ѐматикаси Т. 1990 йил
Э.Ф.Л
ѐйсли «Ботаника» Москва
21 . http://www.ru.wikipedia.org/proisxojdeniya_kulturnyx_rasteniy
22. http://www.school.xvatit.com/index/kulturnyx_rasteniy.ppt
23

Sotib olish