Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	60000UZS
Размер	340.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Май 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

12 Продаж

Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash

Купить

1ANDIJON DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI
FILOLOGIYA FAKULTETI
“O ZBEK TILI VA ADABIYOTI” KAFEDRASI ʻ
“O zbek tili va adabiyoti” yo nalishi 304-guruh talabasi
ʻ ʻ
Tursunboyeva Gulshoda Minhojiddin qizining
Ona tili o qitish metodikasi
ʻ fanidan
“ Dunyoni ishlari’ mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash ”
mavzusidagi
KURS ISHI

Ilmiy rahbar:Umarova Y .
Bajaruvchi: Tursunboyeva G.
ANDIJON -2025

2 Kurs ishi Andijon davlat pedagogika instituti o zbek tili va adabiyotiʻ
kafedrasida bajarilgan.

Ilmiy rahbar: Yayra Umarova

Himoya 2025-yil ___________oyining _____kun soat_____da Andijon
davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti kafedrasida kurs ishlari
ʻ
himoyasi yig‘ilishida o tkazildi.
ʻ

Manzil: ______________________________________

Kurs ishi 2025-yil __________oyining _____kunida kafedraga topshirildi.

Kurs ishi bilan Andijon davlat pedagogika instituti O zbek tili va adabiyoti
ʻ
kafedrasida tanishish mumkin.
Manzil: _______________________________________
Yig‘ilish kotibi:____________________________
MUNDARIJA

3Kirish …………………………………………………………………………...4
I BOB. DUNYONI ISHLARI MAVZUSINING TA'LIMIY AHAMIYATI
1.1. “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmuni va tahlili ………………….…….6
1.2. Mavzuning 5-sinf o‘quvchilari uchun tarbiyaviy va badiiy ahamiyati ...…16
1.3.Mazkur mavzuni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik
yondashuvlar …………………………………………………………………...20
II BOB. “DUNYONI ISHLARI” MAVZUSI UCHUN DIDAKTIK
MATERIALLAR TAYYORLASH METODIKASI
2.1. Didaktik material tushunchasi va ularning o‘quv jarayonidagi roli ………23
2.2. “Dunyoni ishlari” mavzusiga oid mashg‘ulotlar uchun didaktik materiallar
namunasi ……………………………………………………………………….26
2.3. Tayyorlangan didaktik materiallardan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar va
samaradorlik tahlili …………………………………………………………….32
Xulosa …………………………………………………………………………36
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati …………………………………………37
Kirish

4Kurs ishining dolzarbligi - Bugungi globallashuv va axborot oqimi
tezlashgan davrda yosh avlodni ma’naviy tarbiyalash, ularda ijobiy hayotiy
qarashlarni shakllantirish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Ayniqsa,
boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga badiiy matnlar orqali insoniy qadriyatlarni
singdirish, ular bilan tanishtirish orqali axloqiy tarbiya berish samarali
usullardan biri hisoblanadi. “Dunyoni ishlari” kabi badiiy asarlar hayotiylik,
soddalik va chuqur falsafiy mazmuni bilan ajralib turadi. Bu mavzu bolalarda
fikrlash, mushohada qilish, yaxshi-yomoni ajratish, sabr-toqat va kamtarlikni
qadrlash tuyg‘ularini uyg‘otadi.Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev
ta’kidlaganidek “Farzandlarimizni erkin fikrlaydigan, yuksak bilim va kasb
egasi, sog‘lom va barkamol insonlar etib tarbiyalash – bizning eng muhim
vazifamizdir.” 1
Mazkur mavzuga asoslangan didaktik materiallar ta’lim
jarayonini jonlantiradi, o‘quvchilarni faollikka undaydi. Shu boisdan, “Dunyoni
ishlari” mavzusi bugungi ta’lim jarayonida o‘ta dolzarb bo‘lib, uni chuqur
o‘rganish va metodik asosda yondashish zarurati mavjud. Xususan, zamonaviy
pedagogik metodlar bilan boyitilgan didaktik materiallar darsda mazmun va
shakl uyg‘unligini ta’minlaydi.
Kurs ishining o‘rganilganlik darajasi Adabiy matn asosida dars o‘tish,
o‘quvchilarda ma’naviy fazilatlarni shakllantirish, didaktik vositalardan
foydalanish yuzasidan bir qator ilmiy-uslubiy tadqiqotlar olib borilgan.
Masalan, Sh. To‘raqulov, M. Axmedova, Z. Karimova, N. Hasanboyeva kabi
metodist olimlarning ishlari boshlang‘ich sinflarda adabiy ta’lim jarayonini
takomillashtirishga qaratilgan. Ammo bu tadqiqotlar ko‘proq umumiy
yondashuv asosida olib borilgan bo‘lib, “Dunyoni ishlari” kabi maxsus
mavzularni didaktik vositalar asosida o‘rganishga doir izlanishlar kam. Ushbu
mavzu yuzasidan mavjud adabiyotlarda dars ishlanmalari yoki testlar
cheklangan holatda, standart shaklda keltirilgan. Hozirgi kunda individual
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022-yil 26-avgustdagi Xalq
ta’limi tizimini isloh qilishga bag‘ishlangan yig‘ilish nutqidan

5yondashuv, differensial ta’lim, o‘quvchini markazga qo‘ygan metodikalar
tobora ommalashib borayotganini hisobga olsak, mazkur mavzu bo‘yicha
chuqurlashtirilgan, innovatsion yondashuvga asoslangan tadqiqotlar talab
etiladi.
Kurs ishining ahamiyati Mazkur kurs ishi orqali 5-sinf o‘quvchilari uchun
“Dunyoni ishlari” mavzusi asosida yangi va samarali didaktik materiallar ishlab
chiqiladi. Ushbu materiallar o‘qituvchilar uchun darsni boyituvchi, o‘quvchilar
uchun esa darsni tushunarli va qiziqarli qiluvchi vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Kurs ishida taklif etilayotgan metodik yondashuvlar darsni samarali tashkil
etish, o‘quvchilarning mustaqil fikrlashini rivojlantirish va o‘rganilgan
bilimlarni amaliyotda qo‘llay olish ko‘nikmalarini shakllantirishga xizmat
qiladi. Shuningdek, kurs ishida ilgari surilgan didaktik vositalar o‘quvchilarning
sinfdagi faolligini oshiradi, ularda o‘z fikrini erkin bayon etish, muammoni
yechishga qaratilgan fikrlashni rivojlantiradi. Bu esa zamonaviy ta’lim
talablariga to‘la mos keladi.
Kurs ishining maqsadi — “Dunyoni ishlari” mavzusi asosida 5-sinf
o‘quvchilari uchun samarali didaktik materiallar tayyorlash va ularni qo‘llash
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari : “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmunini tahlil
qilish; Mavzuning tarbiyaviy va didaktik imkoniyatlarini aniqlash; 5-sinf
o‘quvchilari uchun mos didaktik materiallar yaratish; Tayyorlangan
materiallarni dars jarayonida qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish.
Kurs ishining obyekti: boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun adabiy ta’lim
jarayoni.
Kurs ishining predmeti: “Dunyoni ishlari” mavzusi asosida ishlab chiqilgan
didaktik materiallardan foydalanish metodikasi.
Kurs ishining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, har bir bobda uch bo‘lim,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat.

6I BOB. DUNYONI ISHLARI MAVZUSINING TA'LIMIY AHAMIYATI
1.1. “Dunyoni ishlari” mavzusining mazmuni va tah lili
O‘tkir Hoshimov — O‘zbekiston xalq yozuvchisi, XX asr oxiri va XXI asr
boshlarida o‘zbek adabiyotining yetuk namoyandalaridan biri. U 1941-yil 5-
avgustda Toshkentda tug‘ilgan va 2013-yil 24-mayda vafot etgan. O‘tkir
Hoshimov o‘zining teran hayotiy va insoniylik g‘oyalari bilan yo‘g‘rilgan
asarlari orqali keng kitobxonlar e’tiborini qozongan. “Dunyoning ishlari”, “Ikki
eshik orasi”, “Bahor qaytmaydi”, “Qalbingga quloq sol” kabi asarlari xalq
orasida keng tarqalgan
“Dunyoning ishlari” asarining mazmuni va asosiy g‘oyasi Bu asar aslida bir
nechta novellalar yig‘indisidir. Har bir hikoyaning asosiy o‘qi muallifning
onasiga, yaqinlariga, bolaligiga bo‘lgan chuqur mehr va insoniy qadriyatlarga
tayanadi. Asarda ona obrazining ruhiy va ma’naviy buyukligi, hayot sinovlari,
sabr, vijdon, sadoqat, mehr-oqibat, insoniylik, halollik kabi g‘oyalar asos qilib
olingan. Asarning bosh syujet liniyasi oddiy hayotiy voqealar atrofida
shakllanadi, biroq bu voqealarning badiiy kuchi ularning sodda, lekin chuqur
ma’nolarga boyligidadir. 2
Asar syujeti va badiiy vositalari ko‘proq muallifning real hayotida ko‘rgan
odamlar, onasiga oid xotiralari, bolalikdagi voqealar va ularning ichki ma’nosi
asosida qurilgan. Hikoyalar orqali har bir o‘quvchi o‘z hayotidagi holatlar bilan
qiyoslab ko‘rishi mumkin bo‘lgan turfa xarakterlar yaratilgan. Asarda ramziy
ma’nolar, kinoya, ruhiy holat tasvirlari, ichki monologlar, xalqona til vositalari,
maqollar, og‘zaki xalq ijodi elementlari keng qo‘llanilgan. Bular o‘quvchining
matnga chuqurroq kirib borishiga yordam beradi va estetik ta’sirni oshiradi.
Bu asar o‘quvchilarga ma’naviyat, insoniylik, mehr-oqibat, onaga hurmat,
sabr-toqat kabi umuminsoniy qadriyatlarni anglatadi. Maktab yoshidagi
o‘quvchilar uchun asar tilining soddaligi, obrazlarning yaqinligi, syujetning
ravonligi o‘zlashtirishni yengillashtiradi. Asar ustida ishlash orqali o‘quvchilar
2
O‘tkir Hoshimov. Dunyoning ishlari . – Toshkent: Yozuvchi nashriyoti, 2019.

7adabiy obrazlar tahlilini, syujet chizig‘ini, badiiy vositalarni aniqlash kabi
ko‘nikmalarni rivojlantiradi.
“Dunyoni ishlari” — mashhur o‘zbek yozuvchisi O‘tkir Hoshimov
qalamiga mansub bo‘lib, muallifning hayotiy kuzatuvlari, ichki kechinmalari va
bolalik xotiralari asosida yozilgan chuqur falsafiy-psixologik asardir. Bu asarda
hayotning oddiy, biroq chuqur saboqqa ega voqealari orqali insoniylik, sabr,
halollik, kamtarlik, ona mehrining buyukligi kabi umuminsoniy qadriyatlar
yoritiladi. “Dunyoni ishlari” nafaqat adabiy jihatdan, balki pedagogik va
tarbiyaviy nuqtai nazardan ham nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi.
Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari uchun u hayotiy saboq, axloqiy mezonlar manbai
bo‘lib xizmat qiladi.
“Dunyoni ishlari” asarining mazmuni, obrazlar va g‘oyalar tahlili jadvali
№ Tahlil mezonlari Tavsif
1 Asar nomi Dunyoni ishlari
2 Muallif O‘tkir Hoshimov
3 Asar janri Nasriy hikoya (xotiraga asoslangan realistik hikoya)
4 Asosiy syujet Muallifning bolalik davri, onasining fidoyiligi, hayotiy
sinovlar
5 Asosiy g‘oya Sabr-toqat, halollik, mehr-oqibat, onalik buyukligi
6 Bosh
qahramonlar Muallif (bola), onasi, qo‘ni-qo‘shnilar, maktabdagi
odamlar
7 Ijobiy obrazlar Ona – sabrli, dono, mehnatkash
8 Salbiy obrazlar Odamlarning befarqligi, shoshqaloqligi, tanqidchilar
9 Til uslubi Soddaligi, xalqona iboralar, samimiy uslub
10 Badiiy vositalar Dialog, monolog, ramz, kinoya, xalq maqollari, ichki
kechinmalar
11 Estetik ta’siri O‘quvchida ruhiy hissiyot uyg‘otadi, fikrlashga
undaydi
12 Didaktik Axloqiy tarbiya, saboq chiqarish, hayotiy qadriyatlarni

8ahamiyati anglash
13 Mos sinf 5-sinf (adabiyot darslarida tavsiya etiladi)
14 O‘quvchi
kompetensiyasi Axloqiy, muloqot, estetik, tanqidiy fikrlash, ijtimoiy
faoliyat
15 Asarning
xulosasi Halollik, mehr, sabr har doim insonni yuksaklikka olib
chiqadi
Asar muallifning onasiga bag‘ishlangan xotiralar asosida rivojlanadi.
Voqealar ketma-ketligida muallif o‘z bolalik dunyosini tasvirlar ekan, uni katta
ehtiyotkorlik va mehr bilan ifodalaydi. Bu jihat o‘quvchini dardkash holatga
keltiradi, uni mushohadaga undaydi. Asarda tasvirlangan ona obrazi sharqona
sabr-toqat, fidoyilik, kuchli irodaning timsoli sifatida talqin etiladi. Muallifning
ona haqidagi munosabatida chuqur mehr, minnatdorlik va hayotiy haqiqatlar
mujassam.
Asarning syujeti soddaligi bilan bolalarga mos bo‘lib, unda murakkab
badiiy vositalar haddan tashqari ishlatilmagan. Bu esa 5-sinf o‘quvchilari uchun
mazmunni tushunishni osonlashtiradi. Matndagi asosiy voqealar muallifning
onasi bilan bog‘liq kundalik hayot epizodlari atrofida shakllanadi. Har bir
epizod esa o‘ziga xos saboq bilan tugallanadi. Syujet chizig‘ida konfliktlar
kuchli bo‘lmasa-da, unda ichki ruhiy keskinlik sezilib turadi. Aynan shu ruhiy
qatlam o‘quvchini chuqur o‘yga tortadi. 3
Asar voqealari hayotiy, obrazlari esa xalqona va tanish. Masalan, onaning
sadoqatli mehnati, oddiy hayotdagi donoligi, xotirjamligi va murosasiga
qarama-qarshi bo‘lgan shoshqaloq, befarosat, yuzaki fikrlaydigan odamlar ham
aks ettirilgan. Bu obrazlar orqali O‘tkir Hoshimov o‘quvchiga kimdan o‘rnak
olish, kimning yo‘lidan borish, qanday yashash haqida tanlov imkonini beradi.
O‘quvchi o‘zining hayotidagi vaziyatlarni matn voqealari bilan qiyoslaydi.
3
Malika Tursunova – “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish
yo‘llari”

9Asarda dialog va ichki monologlar o‘ta tabiiy va samimiy yozilgan.
Ayniqsa, onaning hikmatli gaplari, muallifning bolalikdagi savollari va ular
atrofidagi javob izlash jarayonlari o‘quvchida fikrlash, tahlil qilish, hissiy
munosabat bildirishni shakllantiradi. Bu uslub o‘quvchini passiv qabul
qiluvchidan faol ishtirokchiga aylantiradi. Har bir kichik voqea o‘ziga xos ibrat
bilan yakunlanadi va o‘quvchining ongida iz qoldiradi.
Asarda xalq og‘zaki ijodiga xos bo‘lgan maqollar, iboralar, ramziy ifodalar
keng ishlatilgan. Bu esa o‘quvchining til boyligini oshiradi, o‘zbek xalqining
donishmandligini anglashga yordam beradi. Masalan, “Sabr qil, hammasi
o‘tadi, faqat haqiqat qoladi”, “Onangdan boshqa do‘st topa olmaysan” kabi
jumlalar o‘quvchining ongida uzoq saqlanadigan ta’sirli iboralardir. Ular orqali
bolada qadriyatga hurmat shakllanadi.
Matnda ishlatilgan badiiy vositalar — tasvir, tazod, ramz, parallelizm va
ruhiy qarama-qarshiliklar o‘z o‘rnida, me’yorda qo‘llangan. Bu vositalar orqali
muallif matnga hayot bag‘ishlaydi, uni didaktik emas, balki badiiy ta’sirchanlik
bilan yondiradi. O‘quvchi matnni o‘qibgina qolmay, uni “his qiladi”, chuqur
anglaydi. Shuning uchun ham asar didaktik yuklamalardan yiroq, ammo
tarbiyaviy kuchi juda yuqori.
Didaktik jihatdan tahlil qilganda, bu asar orqali o‘quvchilarda turli
kompetensiyalar shakllantiriladi. Xususan, axloqiy, ma’naviy, kommunikativ,
estetik va ijtimoiy kompetensiyalar rivojlanadi. Darsda ushbu matndan
foydalanish o‘quvchilarda muloqot qilish, fikr bildirish, savollarga javob berish,
o‘zini tutish, muammoli vaziyatda to‘g‘ri yo‘l tanlash kabi ko‘nikmalarni hosil
qiladi. Bu esa matnning amaliy ta’limdagi rolini kuchaytiradi.
O‘quvchilarning yosh xususiyatlarini hisobga olgan holda, bu asarni
o‘rganish ular uchun ijobiy ruhiy muhit yaratadi. Matn sodda, ammo chuqur
ma’no kasb etadi. O‘quvchilar matn orqali hayotga bo‘lgan qarashlarini
boyitadi, o‘z oilasi, onasi, atrofdagilarga bo‘lgan munosabatini qayta ko‘rib
chiqadi. Asarda tasvirlangan voqealar va obrazlar ularga tushunarli, hayotiy

10yaqin bo‘lib, o‘zini qahramon o‘rniga qo‘yib ko‘rishga undaydi. “Dunyoni
ishlari” asari 5-sinf o‘quvchilari uchun didaktik va estetik jihatdan eng samarali
matnlardan biridir. Bu asar o‘quvchiga nafaqat til va adabiyot bilimlarini
beradi, balki uning ruhiy-ma’naviy olamini boyitadi, hayotga, insonlarga, oilaga
nisbatan mulohazali munosabat shakllantiradi. Shuningdek, asar ustida ishlash
o‘quvchi-yoshlar ongida qadriyatga sodiqlik, sabr-toqat, mehr va vijdonli
bo‘lish kabi insoniy fazilatlarni mustahkamlaydi. Shu sababli mazkur mavzu
asosida yaratilgan didaktik materiallar o‘quv jarayonini yanada samaraliroq va
maqsadli qiladi. 4
Boshlang‘ich ta’lim tizimida o‘quvchilar yoshi, psixologik rivojlanishi va
tafakkur darajasiga qarab darsliklardagi matnlar sinchkovlik bilan tanlanadi.
Xususan, 5-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan matnlar ularning hayotiy
tajribasiga yaqin, tili sodda, voqealari tushunarli va tarbiyaviy yuki aniq bo‘lishi
lozim. “Dunyoni ishlari” hikoyasi ushbu talablarning barchasiga javob beradi.
Bu asarda bolaga xos ruhiy holatlar, oiladagi holatlar, ona va bola o‘rtasidagi
samimiy munosabat, hayotdagi adolatsizliklar, mehnatga munosabat kabi
mavzular o‘quvchining tafakkur doirasiga yaqin tarzda yoritilgan.
Matnning ilk satrlaridan boshlab o‘quvchi voqealarga jalb etiladi, sabr-
toqat, halollik va hayotiy sinovlar haqida o‘ylashga undaladi. Hikoya syujeti
murakkab emas, oddiy voqealardan iborat. Asosiy urg‘u muallifning onasi bilan
bog‘liq xotiralariga qaratilgan. Voqealar ketma-ketligi ravon va tushunarli,
shuning uchun 5-sinf o‘quvchisi bu voqealarni mantiqan bog‘lab, o‘z hayoti
bilan qiyoslab tushuna oladi. Bu jihat o‘quvchining tanqidiy fikrlashini va
hayotiy qarorlar chiqarish ko‘nikmasini rivojlantiradi.
Shuningdek, hikoya voqealari kundalik hayotdan olinganligi bois,
o‘quvchiga begona tuyulmaydi. Matndagi obrazlar o‘quvchiga tanish: ona, bola,
qo‘shnilar, maktab muhitidagi odamlarga o‘xshash. Bunday yaqinlik
o‘quvchining matnga bo‘lgan qiziqishini oshiradi. O‘quvchi hikoyani shunchaki
4
Dilorom Xolmirzayeva – “O‘zbek adabiyotini o‘qitishda badiiy tahlil va texnologik yondashuv”

11o‘qimaydi, balki o‘zini qahramonlar o‘rniga qo‘yib ko‘radi. Bu esa o‘quvchida
empatiya — ya’ni boshqaning holatini tushunish va sezish ko‘nikmasini
shakllantiradi.
“Dunyoni ishlari” asarida ishlatilgan til o‘ta soddaligi bilan ajralib turadi.
Til xalqona, samimiy, bolalar tushunadigan iboralarga boy. Bu asarning
o‘quvchi tomonidan bemalol o‘zlashtirilishiga xizmat qiladi. Undagi tasvirlar
hayotiy, iboralari chuqur fikr uyg‘otuvchi, ammo sun’iy bezaklarsiz
ifodalangan. Shu sababli, o‘quvchi matnda murakkab tushunchalarga duch
kelmaydi, aksincha, o‘zini erkin his qiladi va o‘z fikrini bemalol bayon eta
oladi.
Matnda ko‘tarilgan muammolar ham o‘quvchilarga yaqin va dolzarb.
O‘quvchilar ko‘pincha o‘z oilasidagi muammolar, maktabdagi holatlar,
jamiyatdagi adolatsizliklarga befarq emas. Hikoyadagi onaning sabr-toqati,
mehnatsevarligi, mehr-oqibati o‘quvchi ongida ideal obraz sifatida paydo
bo‘ladi. O‘quvchilar bu obraz orqali hayotiy qarorlar chiqarishni, sabrli
bo‘lishni, boshqalarga hurmat bilan qarashni anglab yetadi.
Bundan tashqari, o‘quvchilarning mantiqiy fikrlashiga xizmat qiladigan
tahliliy voqealar ham matnda mavjud. Masalan, onaning og‘ir sharoitda oilasini
asrab qolishi, jamiyatdagi turli muammolarga munosabati orqali bolalar sabab-
oqibat munosabatlarini tushunishni o‘rganadilar. Bu esa ularning tafakkurini
rivojlantiradi. O‘quvchi o‘z holatida ushbu xatti-harakatlarni tasavvur qilishga
va ularning oqibatini o‘ylashga harakat qiladi.
Asar orqali o‘quvchilar ko‘plab axloqiy mezonlarni anglab yetadilar.
Halollik, sabr, fidoyilik, kamtarlik, mehr-oqibat kabi fazilatlarning hayotdagi
o‘rni haqida real tasavvur hosil qiladilar. Ushbu fazilatlar aynan bolalikda
shakllanadi. Shuning uchun, 5-sinf o‘quvchisi uchun bunday matnlar ruhiy-
axloqiy tarbiyada o‘ta muhim o‘rin egallaydi.
“Dunyoni ishlari” hikoyasi o‘quvchi ongiga og‘irlik qilmaydigan, balki
unga qulay shaklda yetkaziladi. O‘quvchi uni nafaqat tushunadi, balki ichki

12dunyosi bilan his etadi. Har bir epizod bolalarga tanish hayotiy vaziyatlarga
asoslangan. Shu bois matn bolalarda qiziqish uyg‘otadi. Ular voqealar rivojini
kutadi, qahramon taqdiriga befarq bo‘lmaydi, aksincha, unga ta’sirchanlik bilan
munosabat bildiradi.
Didaktik yondashuv nuqtai nazaridan, ushbu asarni tahlil qilish
o‘quvchilarda tahliliy, ifodaviy, muammoli fikrlash ko‘nikmalarini
shakllantiradi. Ular voqealarni vaqt va sabab bo‘yicha tahlil qiladi, muallif
pozitsiyasini anglashga intiladi, qahramonlar xatti-harakatlarini baholaydi. Bu
esa o‘quvchilarning mustaqil fikr yuritish darajasini oshiradi. Shuningdek,
asarni tahlil qilish jarayonida o‘quvchi o‘z fikrini grammatik jihatdan to‘g‘ri,
lo‘nda, mantiqiy asoslangan tarzda ifoda qilishga odatlanadi. Bu dars davomida
og‘zaki va yozma nutqni rivojlantirish uchun keng imkoniyat yaratadi.
O‘qituvchi uchun esa bu matn orqali o‘quvchilarning til kompetensiyasini
baholash qulaylashadi. “Dunyoni ishlari” asari o‘zining mazmuni, tili,
obrazlari, tarbiyaviy g‘oyalari jihatidan 5-sinf o‘quvchilari uchun mutlaqo
mosdir. Ularning yoshiga, fikrlash darajasiga, hissiy qabul qilishiga to‘liq mos
keladigan bu asar bolalarda axloqiy va ma’naviy dunyoqarashni
shakllantirishga xizmat qiladi. Shu bois ushbu matndan foydalanish zamonaviy
didaktikaning eng to‘g‘ri yondashuvlaridan biridir.
Boshlang‘ich ta’limda adabiy matnlarni o‘qitishda ularni didaktik jihatdan
tahlil qilish usullari o‘quvchilarning bilim darajasi, fikrlash qobiliyati va
dunyoqarashini shakllantirishda asosiy vosita hisoblanadi. Ayniqsa, 5-sinf
o‘quvchilari uchun tanlangan badiiy matnlar, xususan “Dunyoni ishlari” asari,
mazmunan boy, lekin shaklan sodda bo‘lgani sababli uni turli didaktik usullar
orqali samarali tahlil qilish imkonini beradi. Didaktik tahlil nafaqat matn
mazmunini anglash, balki o‘quvchilarning axloqiy va estetik tarbiyasini
yo‘naltirishda ham muhim o‘rin egallaydi.Avvalo, matnni tahlil qilishda
muammo asosli yondashuv qo‘llaniladi. Dars boshlanishida o‘quvchilarga
muammoni ilgari suruvchi savol beriladi: “Nega muallif asarga ‘Dunyoni

13ishlari’ deb nom bergan?”, “Asardagi onaning sabr-toqati nimada namoyon
bo‘ladi?” kabi savollar orqali o‘quvchi e’tibori asosiy masalaga qaratiladi. Bu
usul orqali o‘quvchilar matnni passiv qabul qiluvchilar emas, balki faol
tahlilchilar sifatida ishtirok etadi.
Klaster metodi matn asosidagi asosiy g‘oya va tafsilotlarni grafik tarzda
ajratish imkonini beradi. O‘qituvchi doskada “Asardagi asosiy g‘oya” degan
markaziy tushunchani yozadi va uning atrofida “sabr”, “halollik”, “ona mehr-
muhabbati”, “kamdillik”, “hayot sinovlari” kabi tarmoqlarni chizadi. Bu usul
orqali o‘quvchi matnni vizual tarzda tuzadi, asosiy va ikkilamchi g‘oyalarni
farqlashni o‘rganadi.
Rolda o‘qish — eng samarali usullardan biridir. O‘quvchilar asardagi
dialoglarni rollarga bo‘linib o‘qish orqali obrazlar ruhiyatini chuqurroq his
qiladilar. Ayniqsa, ona obrazini yoritishda, uning sabrli, mehribon, dono
so‘zlarini jonli ijro etish orqali o‘quvchilar matnga yanada yaqinlashadilar. Bu
usul, bir tomondan, dramatik ifodani o‘stirsa, boshqa tomondan, o‘quvchining
tafakkur va nutq madaniyatini shakllantiradi.
Matnni tahlil qilishda “Venn diagrammasi” ham qo‘llaniladi. Ushbu usulda
o‘quvchilar ikki obraz — masalan, “Ona” va “jamiyatdagi boshqa odamlar”ni
taqqoslaydi. Ularning o‘xshash va farqli jihatlarini ajratish orqali o‘quvchi
obrazlar ustida fikr yuritishni, tahlil qilishni o‘rganadi. Bu esa tanqidiy va
mantiqiy fikrlash ko‘nikmalarini shakllantiradi.
Ona O‘xshash jihatlar Jamiyat (atrofdagilar)
1. Fe’l-atvori Sabrli, mehnatkash,
kamtarin, chidamli Ikkalasi ham bir xil
ijtimoiy muhitda
yashaydi Beparvo, yuzaki
fikrlovchi, ba’zan
shafqatsiz
2. Qadriyati Halollik, oilaparvarlik,
farzand tarbiyasi muhim Hayotdagi
qiyinchiliklar bilan
yuzma-yuz Pulparastlik,
manfaatgo‘ylik ustun

14Ona O‘xshash jihatlar Jamiyat (atrofdagilar)
kelishgan
3. Harakati Qiyinchiliklardan
qo‘rqmaydi, bolalari
uchun fidoyilik qiladi Har ikki tomon
hayotiy kurashda
ishtirok etadi Muammodan
qochishga,
boshqalarni
ayblashga moyil
4.
Jamiyatdagi
o‘rni Mehr va sabr timsoli,
ijobiy obraz O‘z muhitlarining
ta’sirida yashaydi Tanqidiy, noshud,
mas’uliyatsiz
obrazlar
5. Muallif
munosabati Hurmat, ehtirom, mehr
bilan yondashadi Ikkala obraz hayot
haqiqatini
ko‘rsatishda muhim Tanqidiy, achinish
bilan yoritilgan
Savol-javob metodi didaktik tahlilning ajralmas qismidir. O‘qituvchi matn
ustida ishlash jarayonida o‘quvchilarga ochiq va yopiq turdagi savollar beradi.
Masalan, “Siz bu joyda nima deb o‘ylaysiz?”, “Agar siz shu holatda
bo‘lganingizda qanday yo‘l tutardingiz?” kabi savollar orqali o‘quvchi
muammoni faqat matn doirasida emas, balki hayotiy kontekstda tahlil qiladi.
Bahs va munozara usuli ham o‘quvchilarni faollikka undaydi. Darsda “Ona
bu holatda to‘g‘ri yo‘l tutdimi?” kabi savol asosida guruhlarga bo‘lingan
o‘quvchilar o‘z pozitsiyalarini himoya qiladilar. Bu jarayonda o‘quvchi
faktlarni keltirish, asosli fikr aytish, boshqalarning fikrini eshitish va hurmat
qilishni o‘rganadi. Bunday usul o‘quvchining ijtimoiy faolligini
oshiradi.Shuningdek, grafik organayzerlar (jadval, chizma, sabab-oqibat
diagrammalari) ham matnni didaktik jihatdan chuqur tahlil qilishga yordam
beradi. Masalan, voqealarning sabab va natijasi jadval shaklida tuziladi. Bu
orqali o‘quvchi har bir hodisaning sababini anglab, xulosa chiqarishni
o‘rganadi. Shu bilan birga, matndagi vaqt ketma-ketligi, syujetdagi burilish
nuqtalari ham aniqlanadi.

15Refleksiya usuli darsning yakuniy bosqichida qo‘llanadi. O‘quvchilar
“Bugun nimani o‘rgandim?”, “Asardan qanday saboq oldim?”, “Qanday
savollar tug‘ildi?” kabi yozma yoki og‘zaki shakldagi o‘z fikrini bildiradi. Bu
usul o‘quvchining o‘z ustida ishlashiga, darsni anglab yetishiga va o‘z nuqtai
nazarini ifodalashiga yordam beradi.
Yana bir samarali metod — matnni ssenariy asosida tahlil qilishdir.
O‘quvchilarga matn voqealarini sahnalashtirish taklif qilinadi. Ular rollarni
tanlaydi, matndagi voqealarni dramatizatsiya qiladi, bu esa voqealarning
mazmunini chuqurroq anglashga yordam beradi. O‘quvchi obrazga kirgan
holda, muallifning g‘oyasini chuqur his qiladi.
Topshiriqlar asosidagi tahlil — ya’ni matn asosida kreativ yozuvlar (esse,
fikr bayoni, davom ettirish) yozish ham o‘quvchilarning mustaqil tafakkurini
rivojlantiradi. Masalan: “Agar siz onaning o‘rnida bo‘lganingizda nima qilgan
bo‘lardingiz?”, “Asarga boshqa nom bergan bo‘lsangiz, nima deb atardingiz?”
kabi topshiriqlar orqali o‘quvchilar o‘z qarashlarini bildiradilar.
Didaktik yondashuvda integratsiya — ya’ni boshqa fanlar bilan bog‘lash
ham muhim. “Dunyoni ishlari” asari orqali o‘quvchilar atrof-muhit, ijtimoiy
hayot, tarixiy kontekstlar bilan bog‘laydi. Masalan, tarixiy davrdagi ijtimoiy
munosabatlar bilan hozirgi kunni taqqoslab ko‘rish orqali ularning
dunyoqarashi kengayadi.
Dars jarayonida interfaol testlar, “bo‘sh joyni to‘ldir”, “to‘g‘ri noto‘g‘ri”
kabi texnikalar o‘quvchilarning e’tiborini matnga qaratadi, ularni nazorat qiladi
va rag‘batlantiradi. Testlar orqali ham o‘quvchilarning tahliliy fikrlash darajasi
aniqlanadi, bilimlar mustahkamlanadi. “Dunyoni ishlari” asarini didaktik
jihatdan tahlil qilish usullari turli metodik yondashuvlarga asoslanadi. Har bir
usul o‘z-o‘zidan muhim bo‘lib, o‘quvchining o‘zlashtirishi, fikrlashi, nutqi,
ruhiy va ijtimoiy tarbiyasini shakllantirishga xizmat qiladi. Eng asosiysi — bu
usullar orqali o‘quvchi hayotga, adabiyotga va insoniy qadriyatlarga ongli
munosabat bilan qarashga odatlanadi.

161.2. Mavzuning 5-sinf o‘quvchilari uchun tarbiyaviy va badiiy
ahamiyati
“Dunyoni ishlari” hikoyasi 5-sinf o‘quvchilari uchun tanlangan eng samarali
va o‘rinli badiiy matnlardan biridir. Bu asarning tarbiyaviy ahamiyati shundaki,
u o‘quvchining ongiga insoniy fazilatlarni — halollik, sabr-toqat, fidoyilik,
mehr-oqibat, kamtarlik kabi qadriyatlarni chuqur singdiradi. Asarda muallif
bolalik xotiralari orqali onaning mehnatkashligi, oila uchun qilgan fidokorligi,
hayotdagi og‘irliklarga bardoshli bo‘lganini samimiy va real tasvirlagan. Aynan
shuning uchun ushbu asar 5-sinf o‘quvchilari uchun juda mosdir — ularni hayot
haqidagi chuqur fikrlar sari yetaklaydi.
Birinchidan, bu matn o‘quvchida yaxshilik qilish hissini uyg‘otadi. Asarda
onaning hech qanday evazsiz, faqat mehr bilan qilgan xizmatlari o‘quvchini
to‘lqinlantiradi. Yaxshilik qilish uchun boy bo‘lish, mansabdor bo‘lish shart
emas, balki yurakda ezgulik bo‘lishi yetarli ekanini anglatadi. O‘quvchilar
onaning boshqalarga yordam berishidagi tabiiy samimiyligini ko‘rib, o‘zlarida
ham xuddi shunday odatlarni shakllantirishni istaydilar. Shu tarzda, ular odob-
axloq, insoniylik, mehr-muruvvat kabi ijtimoiy jihatdan muhim xulqiy
tamoyillarni o‘zlashtira boshlaydilar.
Ikkinchidan, asarda sabr-toqat g‘oyasi asosiy o‘rinni egallaydi. O‘qituvchi
dars jarayonida bu g‘oyani yoritishda o‘quvchilar bilan muhokama, tahlil, bahs
olib borishi mumkin. Nega ona hech qachon shikoyat qilmaydi? Nega u hayot
og‘irliklariga qarshi turishga harakat qiladi? O‘quvchi bu savollarga javob
izlaydi va sabrning hayotda qanday katta kuch ekani haqida o‘z xulosasini
chiqaradi. Asarda ona obrazining sabrli, bardoshli, lekin kamgap bo‘lishi — bu
xislatlar zamirida kuchli iroda, vijdon va mehr borligini ko‘rsatadi. Bu esa
o‘quvchilarda ruhiy mustahkamlikni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
Uchinchidan, hikoyada kamdillik va halollik g‘oyalari chuqur ifodalangan.
Ona o‘z qilgan yaxshiliklarini hech kimga ko‘z-ko‘z qilmaydi. U yuragida

17ezgulikni yashaydi. Bu jihat ayniqsa yosh o‘quvchilarga ta’sir qiladi, chunki
ular ko‘pincha tashqi ko‘rinishga e’tibor qaratadilar. Asar orqali ular kamtarlik
— bu zaiflik emas, balki ichki kuch, hayotdagi eng yuksak fazilat ekanini
anglaydilar. Bu fazilat ularni maktab jamoasida, oilada, jamiyatda sog‘lom
ijtimoiy munosabat o‘rnatishlariga yordam beradi.
Badiiy nuqtai nazardan qaralganda, “Dunyoni ishlari” hikoyasi estetik ta’sir
kuchi yuqori bo‘lgan matndir. Hikoya o‘zbek xalqining og‘zaki ijodi bilan
badiiy adabiyot o‘rtasida turgandek — unda xalqona iboralar, maqollar, tasviriy
vositalar ustalik bilan ishlatilgan. Bu matnni o‘qiyotgan o‘quvchi o‘zini
muallifning qahramoni sifatida tasavvur qiladi, u bilan fikran hamnafas bo‘ladi.
Aynan bunday ruhiy yaqinlik o‘quvchining tafakkurini o‘stiradi, estetik didini
shakllantiradi. 5
Asar tilining soddaligi, obrazlarning yaqinligi, tasvirlarning hayotiyligi 5-sinf
o‘quvchilari uchun alohida qulaylik yaratadi. Bu yosh davrida o‘quvchilar
badiiy obrazlarni anglash, tahlil qilish va ular asosida xulosa chiqarishni endi-
endi o‘rganayotgan bo‘ladilar. “Dunyoni ishlari” hikoyasi bu jihatdan ayni
muddao — har bir voqea, har bir xarakter o‘quvchiga hayotiy saboq beradi,
badiiy zavq uyg‘otadi.
Bundan tashqari, asarda ona obrazining kuchli ijobiy energiyasi mavjud. 5-
sinf o‘quvchisi hali o‘z onasining qadriyatini to‘liq anglab yetmagan bo‘lishi
mumkin. Ushbu asarni o‘qish orqali u oiladagi mehr-muhabbat, onaning
fidoyiligi, hayotdagi o‘rni haqida chuqur o‘ylaydi. Matn orqali o‘quvchi ona
siymosida nafaqat o‘z yaqinlarini, balki jamiyatdagi barcha mehrli, fidoyi
ayollar timsolini ko‘radi. Bu esa o‘quvchida ayollarga nisbatan hurmat,
qadrlash hissini kuchaytiradi. Tarbiyaviy jihatdan, “Dunyoni ishlari” hikoyasi
orqali o‘quvchilarda quyidagi xulqiy fazilatlar shakllantiriladi: murosasozlik,
mehr-oqibat, hayotda bardoshli bo‘lish, atrofdagilarning holatini tushunish,
kamtarinlik, vafo va sabr. Bu fazilatlar aynan yoshlikda, ayniqsa 5-sinf
5
Ravshanbek Jo‘rayev – “Boshlang‘ich sinflarda dars samaradorligini oshirish metodikasi”

18bosqichida ongli ravishda shakllanishi kerak. Chunki bu yoshda o‘quvchi
hayotga bo‘lgan munosabatini endi qurmoqda, uning ruhiy va axloqiy
poydevori endi yaratilmoqda. Matndagi badiiy obrazlar orqali o‘quvchi tasviriy
vositalarni o‘rganadi: kinoya, ramz, xalq iboralari, badiiy detallarning o‘rni
haqida fikr yuritadi. Bu esa ularning estetik tarbiyasiga xizmat qiladi.
Shuningdek, asardagi monologlar, ichki kechinmalar orqali o‘quvchilar o‘z his-
tuyg‘ularini ifodalash, anglashni mashq qilishadi. Ular o‘zlarining
kechinmalarini adabiy til orqali bayon qilishni o‘rganishadi. Bu esa ularning
nutqiy va ijodiy faoliyatini rivojlantiradi. Shu bois, “Dunyoni ishlari”
hikoyasini o‘qish nafaqat bilim olish, balki hayotni tushunishga xizmat qiladi.
Bu matn orqali o‘quvchi o‘z fikrini mustahkamlaydi, voqealarga munosabat
bildiradi, yaxshilik va yomonlikni ajratish, saboq chiqarish kabi ruhiy-amaliy
ko‘nikmalarni shakllantiradi. Bunday matnlar hayot uchun asos bo‘ladi, axloqiy
komillikka yo‘l ochadi.
“Dunyoni ishlari” hikoyasi orqali o‘quvchilarda adabiy-estetik didni
shakllantirish imkoniyati juda yuqori. Avvalo, asarning badiiy ifoda vositalari
— ramziy ma’nolar, xalqona iboralar, ruhiy tasvirlar, samimiy tilda yozilgan
monologlar bolalarning ichki his-tuyg‘ulariga bevosita ta’sir qiladi. Ular har bir
badiiy obraz ortida yashiringan hayotiy haqiqatni anglashga harakat qiladilar.
Bu esa o‘z navbatida bolalarning estetik qabul qilish darajasini oshiradi.
Badiiy matn orqali o‘quvchi faqat ma’lumot olmaydi — u voqealarni
“ko‘radi”, his qiladi, o‘ziga xos munosabat bildiradi. Ayniqsa, hikoyadagi ona
obrazining go‘zalligi — tashqi emas, ichki go‘zallik, ya’ni sabr, mehnat, vijdon
va fidoyilik orqali berilishi o‘quvchining estetik tushunchasini chuqurlashtiradi.
Matnda ta’sirli tazodlar — masalan, ona va jamiyatdagi befarq insonlar
o‘rtasidagi ruhiy tafovut — o‘quvchining nozik estetik farqlash qobiliyatini
rivojlantiradi. Shuningdek, hikoyani ifodali o‘qish, rollarda ijro qilish,
voqealarni jonlantirish orqali o‘quvchilarda obrazlarni estetik anglash,
go‘zallikni ko‘rish va ifodalash ehtiyoji paydo bo‘ladi. Bu did o‘quvchini

19nafaqat adabiyot, balki san’at, kino, teatr va hayotga nisbatan ham go‘zallik
mezonlari asosida qarashga o‘rgatadi. Asarda o‘zbek xalqining estetik merosi
— tili, iboralari, qadriyatlari go‘zal badiiy shaklda yoritilgan. Bu esa milliy
estetik didning shakllanishiga xizmat qiladi.
Axloqiy fazilatlar asosida shaxs tarbiyasi Boshlang‘ich sinf o‘quvchisining
shaxs sifatida shakllanishida axloqiy tarbiya eng muhim omillardan biridir.
“Dunyoni ishlari” hikoyasi aynan shunday tarbiyani hayotiy va ta’sirchan
misollar orqali beradi. Asarda tasvirlangan ona — bu axloqiy fazilatlarning
timsoli: halollik, sabr, fidoyilik, kamtarlik, mehr-muruvvat. Bu obraz o‘quvchi
ongida ideal insoniylik namunasi sifatida saqlanadi.
O‘quvchilar onaning og‘ir sharoitda oilasini boqishi, shikoyat qilmasligi, har
qanday muammoga sabr bilan yondashishi orqali insoniy buyuklik nimada
ekanini tushunadilar. Bu ularni hayotda qat’iyatli, vijdonli bo‘lishga undaydi.
Matnda ona qilgan ishlar “ko‘z-ko‘z” qilinmaydi, lekin har bir harakati orqasida
yuksak axloqiy pozitsiya turadi. Bu holat bolalarda ham chin yurakdan
yaxshilik qilish odatini shakllantiradi.
Hikoyadagi real hayotiy holatlar — masalan, befarqlik, e’tiborsizlik,
adolatsizliklar tasviri orqali o‘quvchi hayotda qanday munosabat to‘g‘ri, qanday
yo‘l adashish bo‘lishini anglab oladi. Axloqiy qadriyatlar — rostgo‘ylik,
mehnatsevarlik, sabr-toqat, murosasozlik, mehr-oqibat — o‘quvchi hayotining
tabiiy qismiga aylanadi. Asar orqali berilgan axloqiy saboqlar darsda emas,
o‘quvchining kundalik hayotida namoyon bo‘ladi — bu esa tarbiyaning eng
yuqori shaklidir.
1.3. Mazkur mavzuni o‘qitishda qo‘llaniladigan zamonaviy pedagogik
yondashuvlar
Bugungi kunda ta’lim jarayoni tezkorlik, zamonaviylik, o‘quvchiga
yo‘naltirilganlik tamoyillari asosida tashkil etilishi talab etilmoqda. Ayniqsa,
badiiy matnlar, xususan “Dunyoni ishlari” kabi ma’naviy-estetik tarbiyani
kuchli ifodalovchi asarlarni o‘qitishda ilg‘or pedagogik texnologiyalar va

20metodik yondashuvlardan foydalanish nihoyatda muhimdir. Bu mavzuni
o‘qitish davomida o‘quvchilarni faollashtirish, o‘ylashga, mulohaza qilishga
undash, ularning shaxsiy dunyoqarashi va qadriyatlarini shakllantirish uchun
an’anaviy usullar bilan bir qatorda zamonaviy, interfaol metodlar samarali
bo‘ladi.
Birinchi navbatda, shaxsga yo‘naltirilgan ta’lim yondashuvi muhim o‘rinda
turadi. Bu yondashuvda o‘quvchi faqat bilim oluvchi emas, balki o‘rganish
jarayonining faol ishtirokchisi, o‘z fikrini aytadigan, mustaqil tahlil qiladigan
shaxs sifatida qaraladi. “Dunyoni ishlari” asarini o‘rganishda o‘quvchi
obrazlarni tahlil qilish, voqealar ustida fikr yuritish orqali o‘z dunyoqarashini
kengaytiradi. Shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv o‘quvchini mustaqil fikrga,
tanqidiy baholashga va ijodiy tafakkurga olib keladi.
Ikkinchi muhim metod — bu muammoli ta’lim yondashuvidir. Bu usulda
o‘qituvchi o‘quvchining tafakkurini ishga soluvchi savollar orqali ularni matn
mohiyatini chuqurroq anglashga chorlaydi. Masalan, “Nega ona hech qachon
shikoyat qilmaydi?”, “Asarda qanday adolatsizliklar aks ettirilgan va ularni
bartaraf etish mumkinmi?” kabi savollar bolalarda hayotga nisbatan munosabat
shakllanishiga yordam beradi. Bu usul, ayniqsa, badiiy matnni tahlil qilishda
o‘quvchilarning hissiy-intellektual faolligini kuchaytiradi.
Zamonaviy ta’limda keng qo‘llanilayotgan interfaol usullar ham “Dunyoni
ishlari” mavzusini o‘rganishda juda samarali hisoblanadi. Jumladan, “Fikrlar
kartasi”, “Klaster”, “Venn diagrammasi”, “Insert”, “Blits so‘rov” kabi usullar
o‘quvchilarning matn ustida mustaqil ishlash, asosiy fikrlarni ajratish, farqlash,
umumlashtirish kabi ko‘nikmalarini shakllantiradi. Masalan, klaster usuli orqali
“ona obraziga xos fazilatlar” tarmoqli tarzda tahlil qilinadi, bu esa o‘quvchining
xotirasini va tanqidiy fikrlashini rivojlantiradi. Shuningdek, ko‘rgazmali-
uslubiy yondashuvlar ham bu mavzuni o‘qitishda muhim ahamiyatga ega.
Asardagi voqealar asosida suratlar, infografika, rol o‘ynash, sahnalashtirish
kabilar qo‘llanilishi mumkin. Bu orqali o‘quvchilar obrazlar ruhiyatini yanada

21chuqurroq his etadilar. Ayniqsa, ona obrazini jonlantirish, voqealarni insonga
yaqinlashtirish orqali o‘quvchi badiiy matnni quruq axborot emas, balki ichki
kechinmalar to‘plami sifatida qabul qiladi.
Kuzatish va refleksiya metodlari ham zamonaviy o‘qitishning ajralmas qismi
hisoblanadi. Har bir darsdan so‘ng o‘quvchi “Men bugun nimani angladim?”,
“Men uchun bu asar nimani bildirdi?” degan savollarga yozma yoki og‘zaki
javob beradi. Bu usul orqali o‘quvchi o‘z bilimini o‘zi tahlil qiladi, darsdagi
ishtirokini baholaydi va keyingi faoliyatini rejalashtirishga intiladi. Refleksiya
bolaning o‘z fikrini mustahkamlash va shaxsiy o‘sishini kuzatishda muhim
vosita bo‘ladi. 6
Yana bir zamonaviy yondashuv — bu integratsiyalashgan ta’limdir.
“Dunyoni ishlari” asarini boshqa fanlar bilan bog‘lab o‘rganish — masalan,
tarix, hayotiy faoliyat asoslari, tasviriy san’at kabi yo‘nalishlar orqali —
o‘quvchilarning umumiy tafakkur doirasini kengaytiradi. Masalan, onaning
o‘tmishdagi ayollar timsoli sifatida tahlil qilinishi, yoki xalq maqollari asosida
san’at darsida plakat chizish, hayotiy qadriyatlar asosida munozara o‘tkazish
mumkin.
Raqamli texnologiyalardan foydalanish ham bugungi ta’limning ajralmas
qismidir. O‘quvchilar asar matnini elektron shaklda o‘qish, video tafsirlarini
ko‘rish, obrazlar asosida interaktiv testlar ishlash orqali bilimlarini
mustahkamlaydilar. Bu esa ularning texnologik savodxonligini oshiradi va
zamonaviy axborot vositalaridan to‘g‘ri foydalanishni o‘rgatadi. Shuningdek,
videodars, audio kitoblar, onlayn forumlar orqali o‘quvchi adabiy matnga
yondashuvini yanada faol qiladi.
Kreativ (ijodiy) metodlar o‘quvchilarning erkin fikrlashini rivojlantiradi.
Masalan, “Asarning davomini yozing”, “Qahramonga maktub yozing”, “Agar
siz ona o‘rnida bo‘lganingizda qanday yo‘l tutardingiz?” kabi topshiriqlar orqali
6
Malika Tursunova – “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish
yo‘llari

22bolalar o‘z tasavvurlari asosida badiiy ijod mahsulini yaratadilar. Bu usul orqali
o‘quvchilarning fikrni ifodalash, yozma nutqni rivojlantirish va matnni hayot
bilan bog‘lash malakasi ortadi. “Dunyoni ishlari” mavzusini o‘qitishda
zamonaviy pedagogik yondashuvlardan foydalanish — bu nafaqat o‘quvchi
bilimini chuqurlashtirish, balki uning shaxsiy shakllanishiga, axloqiy va estetik
tarbiyasiga, tanqidiy va ijodiy tafakkuriga kuchli ta’sir ko‘rsatish imkonini
beradi. O‘qituvchining asosiy vazifasi — turli metodlarni to‘g‘ri, maqsadli va
tizimli qo‘llab, o‘quvchini faollikka chorlash, u bilan birga fikr yuritish,
bahslashish va tahlil qilishdir. Shu bois bu kabi zamonaviy yondashuvlar orqali
dars jarayoni o‘z samarasini beradi, o‘quvchi esa o‘rganayotgan asardan nafaqat
bilim, balki hayotiy saboq oladi.
II BOB. “DUNYONI ISHLARI” MAVZUSI UCHUN DIDAKTIK
MATERIALLAR TAYYORLASH METODIKASI
2.1. Didaktik material tushunchasi va ularning o‘quv jarayonidagi roli
Zamonaviy ta’lim jarayonida o‘qituvchi faqat bilim beruvchi emas, balki
o‘quvchini mustaqil fikrlovchi, faol, ijodiy shaxs sifatida shakllantiruvchi
murabbiy sifatida maydonga chiqmoqda. Bu jarayonda o‘qituvchining eng
muhim yordamchilaridan biri bu — didaktik materiallardir. Didaktik materiallar

23ta’lim jarayonida bilimlarni tushuntirish, mustahkamlash, amaliyotga tatbiq
etish, nazorat qilish, o‘quvchini faollashtirish, fikrlash va ijod qilishga undash
kabi vazifalarni bajaradigan o‘quv-metodik vositalar majmuasidir.
Didaktik material tushunchasi zamonaviy pedagogikada keng talqin qilinadi.
Ular faqatgina ko‘rgazmali materiallar yoki tarqatmalar emas, balki
o‘quvchining bilish faoliyatini yo‘naltiruvchi, unga savollar orqali fikr
yuritishga, tahlil qilishga, umumlashtirishga yordam beradigan har qanday
metodik qo‘llanma sifatida ham qaraladi. Bular jumlasiga testlar, savol-javob
kartochkalari, ko‘rgazmalar, sxemalar, jadval va grafiklar, klasterlar, Venn
diagrammalari, infografikalar, elektron resurslar va boshqalar kiradi.
Didaktik materiallar asosan 3 yo‘nalishda xizmat qiladi:
O‘quv materialini tushuntirish – mavzuni osonroq anglashga ko‘maklashadi.
Bilimlarni mustahkamlash – mashqlar, testlar, tahliliy jadval va chizmalar
orqali.
Fikr yuritishga yo‘naltirish – muammoli savollar, yozma topshiriqlar, ijodiy
ishlanmalar orqali.
Ta’lim samaradorligini oshirish uchun darsda qo‘llaniladigan har bir didaktik
material o‘quvchining yoshi, rivojlanish darajasi, bilim saviyasiga mos holda
tayyorlanishi kerak. Ayniqsa, 5-sinf bosqichidagi o‘quvchilarda abstrakt
fikrlash hali to‘liq shakllanmaganligi bois, ko‘rgazmali va grafik shakldagi
materiallar ularning anglash jarayonini ancha yengillashtiradi.
Didaktik materiallar o‘quvchining darsdagi faolligini oshiradi. Odatda, faqat
og‘zaki tushuntirish bilan o‘tgan mavzu unchalik esda qolmasligi mumkin.
Biroq, agar o‘quvchi dars davomida jadval to‘ldirsa, qahramonlar xaritasini
tuzsa yoki voqeani sahnalashtirsa, bu bilim mustahkamlanadi. Shu jihatdan
qaraganda, didaktik materiallar o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi aloqa vositasi
sifatida ham xizmat qiladi. Shuningdek, didaktik materiallar o‘quvchilarda
mustaqil fikrlash, muammoni hal qilish, o‘z qarashini asoslash, yozma va
og‘zaki nutqini shakllantirish kabi ko‘nikmalarni rivojlantiradi. Ayniqsa, badiiy

24matnlar asosida tayyorlangan topshiriqlarda bu juda muhim. “Dunyoni ishlari”
asariga oid didaktik materiallar bolalarni tarbiyalash, axloqiy fazilatlarni
singdirish, hayotiy saboqlarni anglashga xizmat qiladi.
Didaktik materiallar yordamida o‘quvchida vazifani mustaqil bajarish, o‘z
faoliyatini baholash, tahlil qilish, izohlash kabi refleksiv ko‘nikmalar ham
shakllanadi. Masalan, dars yakunida beriladigan "Bugun nima bildim?" yoki
"Eng ko‘p ta’sir qilgan nuqta" kabi savollar o‘quvchini o‘z-o‘zini baholashga
undaydi. Shunday qilib, didaktik materiallar faqatgina darsni bezab turuvchi
vosita emas, balki o‘quvchini chuqur o‘ylashga, fikrini asoslashga, tahlilga
undovchi, ta’limning asosiy harakatlantiruvchi kuchidir.
Zamonaviy ta’lim texnologiyalari rivojlanib borar ekan, foydalaniladigan
didaktik vositalar ham kengayib bormoqda. Ular orasida eng ko‘p ishlatiladigan
va samarali natija beradiganlar quyidagilar:
Ko‘rgazmali materiallar – rasmlar, maketlar, darslikdagi tasvirlar, ko‘rgazma
plakatlari.
Grafik organayzerlar – klaster, Venn diagrammasi, vaqt chizig‘i, sabab-oqibat
diagrammalari.
Topshiriq varaqalari – savollar, testlar, insert jadvali, bo‘sh joyni to‘ldir.
Yozma ijodga oid materiallar – esse yozish, dramatizatsiya, qahramonga
maktub yozish.
Elektron taqdimotlar – PowerPoint slaydlar, video-darslar, onlayn testlar
(Kahoot, Quizizz).
O‘yin shaklidagi topshiriqlar – rolli o‘yin, krossvord, “kim topadi?”, “fikr
ayting” usullari.
Baholash vositalari – reyting jadvallari, o‘z-o‘zini baholash varaqasi, guruhli
tahlil jadvali.
Bu vositalarning har biri muayyan maqsadga xizmat qiladi. Masalan, Venn
diagrammasi obrazlarni solishtirishda, klaster asosiy g‘oyalarni ajratishda,

25topshiriq varaqalari esa bilimni mustahkamlashda foydali. Ayniqsa, krossvord,
test, rasm asosida hikoya tuzish kabi topshiriqlar darsni jonlantiradi.
Ko‘rgazmali vositalar o‘quvchilarning e’tiborini jalb qilishda, tasavvurini
boyitishda, eslab qolish jarayonini yengillashtirishda yordam beradi. Ular orqali
mavzuning murakkab jihatlari soddalashtirib tushuntiriladi.
Elektron didaktik vositalar esa ayniqsa zamonaviy maktablarda katta
imkoniyatlar yaratmoqda. Masalan, “Dunyoni ishlari” hikoyasini dramatizatsiya
qilish uchun o‘quvchilar sahna ko‘rinishini audio bilan eshitib, tasvirli tarzda
tasavvur qilishadi. Bu esa tinglab anglash, ifodalash va teatr nutqi
ko‘nikmalarini oshiradi.
Demak, o‘qituvchining har bir darsga tayyorlanishida didaktik vositalarni ongli
tanlash, ularni o‘quv maqsadiga yo‘naltirish zarur. Bu vositalar yordamida
o‘quvchilar bilim olishni zavqli, samarali va mazmunli tarzda amalga
oshiradilar.
5-sinfda didaktik materiallarning o‘quvchi faoliyatiga ta’siri Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarida bilishga qiziqish baland, ammo diqqatning uzoq vaqt bir nuqtaga
jamlanishi qiyin. Shu sababli bu bosqichda didaktik materiallardan foydalanish
o‘quvchining faoliyatini uyg‘otuvchi asosiy vosita hisoblanadi.
Avvalo, didaktik materiallar o‘quvchilarning darsga nisbatan qiziqishini
oshiradi. Ular oddiy matn o‘qishdan ko‘ra topshiriq bajarish, jadval to‘ldirish,
o‘yin o‘ynash, qahramonlarni taqqoslash orqali bilishni afzal ko‘radilar.
Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari o‘z fikrini mustaqil ifodalashga intilishadi, bu
jarayonda ular uchun didaktik materiallar juda zarur.
Ikkinchidan, didaktik materiallar o‘quvchining aqlan faol bo‘lishiga xizmat
qiladi. Har bir topshiriq ularni o‘ylashga, tahlil qilishga, sabab-oqibat
munosabatini tushunishga undaydi. Masalan, ona obrazidagi xatti-harakatni
to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri deb baholashga oid topshiriq o‘quvchining tanqidiy fikrini
uyg‘otadi.

26Uchinchidan, didaktik materiallar orqali o‘quvchilar nutqiy faoliyatini
rivojlantiradi. Asar asosida yozilgan maktub, reja tuzish, kichik hikoya yozish
kabi topshiriqlar ularning yozma nutqini mustahkamlaydi. Interfaol topshiriqlar
esa og‘zaki fikr bildirishni rivojlantiradi.
To‘rtinchidan, bu materiallar o‘quvchilarda jamoaviy ishlash ko‘nikmasini
shakllantiradi. Guruhli ishlarda birgalikda klaster tuzish, rolli o‘yin o‘ynash,
“fikr ayting” usulida qatnashish orqali ular tinglash, fikrni hurmat qilish,
muloqot madaniyatiga o‘rganadilar. Bundan tashqari, 5-sinf o‘quvchisi hali
mustaqil o‘qish, eslab qolish, umumlashtirish ko‘nikmalariga to‘liq ega emas.
Shu bois tuzilgan jadval, tahlil varaqasi, chizma kabi materiallar unga mavzuni
strukturalash, xotirada saqlash va keyinchalik qayta esga olishda yordam beradi.
didaktik materiallar 5-sinf o‘quvchilari uchun nafaqat bilim vositasi, balki
fikrlashni o‘rgatuvchi, axloqiy tarbiyani shakllantiruvchi va eng muhimi —
darsga mehr uyg‘otuvchi vositadir. Bu vositalar yordamida har bir o‘quvchi o‘z
imkoniyatlariga qarab ishtirok etadi va ta’limga faol kirishadi.
2.2. “Dunyoni ishlari” mavzusiga oid mashg‘ulotlar uchun didaktik
materiallar namunasi
“Dunyoni ishlari” mavzusi 5-sinf o‘quvchilari uchun dolzarb, tarbiyaviy va
badiiy jihatdan chuqur asar bo‘lgani sababli, uni o‘qitishda samarali ta’sir
ko‘rsatadigan didaktik materiallar bilan boyitilgan mashg‘ulotlar tashkil etish
muhimdir. Dars davomida o‘quvchilarning faolligini oshirish, badiiy tahlilga
jalb qilish, nutq va fikrlash faoliyatini rivojlantirish uchun mo‘ljallangan
materiallar o‘quvchilar yoshi va qiziqishlariga mos bo‘lishi kerak. Shu jihatdan
quyidagi didaktik material namunalarini ishlab chiqish o‘quv jarayonining
sifatini oshiradi.
Syujet tahlili uchun vaqt chizig‘i “Dunyoni ishlari” asari syujetining
ketma-ket rivojlanishini o‘quvchilarga tushuntirishda vaqt chizig‘i didaktik
vositasi juda samarali hisoblanadi. Bu vosita hikoyada sodir bo‘layotgan asosiy

27voqealarni boshlanish, rivojlanish, cho‘qqi va yakun bosqichlarida ketma-ket
joylashtirishga yordam beradi. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari uchun bu usul
syujetni to‘liq anglashga, voqealar o‘rtasidagi bog‘liqlikni ko‘rishga, sabab-
oqibat munosabatini tushunishga xizmat qiladi.
Asarning boshlanishida muallif bolalik esdaliklari haqida so‘z yuritadi. U
onasining hayoti, mehnati, sabr-toqati, sukutli kurashlari orqali bola ongida
chuqur iz qoldirgan. Vaqt chizig‘ining birinchi bosqichida — “Ona
mehnatsevar hayot kechirmoqda”, ikkinchisida esa — “Jamiyat onaning holiga
befarq”, so‘ng — “Muallif voqealarni eslab yuragini og‘ritadi”, nihoyat
“Hayotiy xulosa chiqariladi” degan bosqichlar belgilanadi.
Bu chiziq ustida o‘quvchi har bir voqeani eslaydi, unga munosabat bildiradi.
Darsda bu jarayon vizual shaklda (masalan, doskada yoki A3 formatda)
ko‘rsatilsa, o‘quvchilar diqqatini bir nuqtaga jamlaydi. Har bir voqea ustida
alohida to‘xtalib o‘tish mumkin: qanday holat, qahramon kim, nima sabab
bo‘ldi, natijasi qanday bo‘ldi?
Bu metodning eng katta foydasi — o‘quvchida tartibli fikr yuritish, voqealar
tahlili va umumlashtirish ko‘nikmasini shakllantirishidir. Ayniqsa, bu vosita
yozma ishlar uchun tayyorgarlikda ham xizmat qiladi. O‘quvchilar shu chizma
asosida insho yozsa, ancha tartibli va asosli fikr yurita oladi.
Bundan tashqari, vaqt chizig‘i orqali o‘qituvchi har bir bosqichda
o‘quvchining qanday hissiyotga tushganini so‘rashi, shaxsiy munosabatini
aniqlashi mumkin. Masalan, “Ona tinmay ishlaydi” bosqichida o‘quvchi “Men
onamni esladim” deb yurakdan fikr bildiradi. Bu esa tarbiyaviy ahamiyatni
kuchaytiradi.
Bosqich
raqami Voqea mazmuni Tahlil / Sharh
1 Ona og‘ir hayot sharoitida mehnat qiladi Asar boshlanishida ona har doimgidek
sukut bilan mehnat qilmoqda
2 Bola onaning sukutli fidoyiligini ko‘radi Bola onaning ichki dunyosini, vijdoni va

28Bosqich
raqami Voqea mazmuni Tahlil / Sharh
mehrini ilg‘aydi
3 Jamiyat onaning holiga befarq bo‘ladi Muallif jamiyatdagi sovuqqonlik,
befarqlikni tanqid qiladi
4 Muallif bolalik xotiralariga qaytadi O‘tmishni eslash orqali ichki ruhiy iztirob
ifodalanadi
5 Ona hech kimdan yordam so‘ramaydi Bu holat onaning mustahkam irodasi va
iymonining belgisi sifatida ko‘rsatiladi
6 Muallif onaga hayrat va hurmat bilan
qaraydi Asar davomida muallifning munosabati
chuqur samimiylik bilan berilgan
7 Ona har doim tinimsiz mehnat qiladi Harakatdagi fidoyilik o‘quvchi qalbiga
singdiriladi
8 Jamiyat ko‘rmaydi, e’tibor bermaydi Bu befarqlik orqali ijtimoiy mas’uliyat
masalasi ko‘tariladi
9 Muallif ichki xulosa qiladi Asar oxirida chuqur hayotiy saboq
beriladi
10 O‘quvchi onaning siymosida ideal
fazilatlarni ko‘radi Tarbiyaviy va axloqiy fazilatlar
yuksaltiriladi
Qahramonlarni solishtirish didaktik materiali – tushuntirish (30 qator)
“Dunyoni ishlari” hikoyasida ikkita asosiy ijtimoiy obraz yaqqol ajralib
turadi: bu Ona va Jamiyat. Ushbu ikki obraz bir-biriga qarama-qarshi tarzda
tasvirlangan bo‘lib, ular orqali muallif o‘zining asosiy g‘oyasini – insoniylik,
fidoyilik va befarqlikning oqibatlari haqida chuqur falsafiy fikrini bildiradi.
Ona obrazida – sabr-toqat, kamchiliklarga chidash, mehr, halollik kabi eng
yuksak insoniy fazilatlar mujassam. U har qanday og‘ir hayot sharoitida ham
bolasi uchun kurashadi, yordam so‘ramaydi, shikoyat qilmaydi. Aynan shu jim
va kuchli xarakter uni buyuk qahramonga aylantiradi.

29Jamiyat obrazi esa — befarq, loqayd, mas’uliyatsiz kuch sifatida
gavdalanadi. U onaning og‘ir hayotiga ko‘r sifatida munosabat bildiradi.
Muallif jamiyatni tanqid qiladi: insonlar o‘z atroflarida bo‘layotgan og‘riqli
holatlarga ko‘r va kar bo‘lib qolishgan.
Shu tarzda Ona – ijobiy obraz, Jamiyat – salbiy fon sifatida ifodalanadi.
Ularni o‘zaro taqqoslash o‘quvchiga adabiy qahramonlarning xarakterlarini
ajratish, ularning ahamiyatini anglash va o‘z munosabatini shakllantirish
imkonini beradi. Quyidagi jadval esa bu taqqoslashni vizual tarzda ko‘rsatadi.
Taqqoslash
mezoni Ona obrazining xususiyati Jamiyat obrazining
xususiyati
1. Fe’l-atvori Tinch, sabrli, halol, og‘ir-bosiq Sovuqqon, befarq, loqayd
2. Hayotga
munosabati Harakat, mehnat bilan murosa
qiladi Muammodan yuz o‘giradi,
aralashmaydi
3. Ijtimoiy roli Tirikchilik ustuni, fidoyi ona Passiv tomoshabin,
tomoshabinga aylangan
jamiyat
4. Muallif
munosabati Hurmat, mehr, afsus va ta’sir
bilan yozilgan Tanqidiy va achchiq ohangda
yozilgan
5. O‘quvchiga
ta’siri Hayrat uyg‘otadi, qadrlash,
o‘rnak olish istagi paydo qiladi Norozilik, tanqidiy fikr
shakllanadi
6. Voqealardagi
roli Asosiy harakatlantiruvchi kuch Bevosita aralashmaydi, biroq
muhim fon sifatida mavjud
7. Axloqiy
xulosa Ona – hayot saboqlarining
manbai Jamiyat – muammoning
chuqurlashuviga sabab
8. Emotsional
ta’sir Yurakka yaqin, samimiy,
ko‘zga yosh olib keluvchi Sovuq, mas’uliyatdan
qochgan, beparvo
INSERT jadvali ( + – ?) bilan faol o'qish✓

30INSERT – o'quvchilarning matnga faollik bilan yondashishini
ta'minlaydigan, o'qish yordamida boshqarishni talab qilish usuli didaktik
texnikadir. Bu usulda ishtirokchilar matndan o'zlari uchun muhim deb
hisoblagan joylarni o'zgartirish bilan bog'liq:
tanish – tanish bilganim, fikr;✓
– yangi o'rganganim, xavfsiz ma'lumot;
– – e'tiroz bildiraman, o'zgacha fikrdaman;
? – tushunmadim, izohga kerakman.
qanday harakat
O'quvchilar matnni mustaqil o'qib chiqadi.
Belgilar asosida har bir satr yoki bolimni belgilab chiqadi.
Belgilangan asosida kichik yordamda yordam.
Har bir guruh o'z belgilaridan namunaviy misollar qiladi.
“O'qituvchi?” yoki “–” bo'lgan joylar ustida boshqa ishlari olib boradi.
Belgilar Ma’nosi Matndan misol O‘quvchi fikri / izohi
✓ Bilganim Ona sabrli inson bo‘lishi
kerak Onam ham shunday, bu
menga tanish holat
+ Yangi
o‘rganganim Ona hech qachon
yordam so‘ramaydi Juda ta’sirli, men bu fikrga
endi e’tibor berdim
– Qarshi
fikrdaman Jamiyat uni ko‘rmaydi Nega odamlar bu darajada
befarq?
? Tushunmadim “Og‘riqning sukunati
bor” Buni to‘liq anglay olmadim,
izoh kerak
Klaster (fikrlar xaritasi) Klaster – o‘quvchilarning fikrini markaziy tushuncha
atrofida jamlashga yordam beruvchi grafik metod. “Dunyoni ishlari” asarida
“Ona” obrazini markaziy tushuncha sifatida olib, uning barcha fazilatlarini
tarmoqli tarzda yozish mumkin.

31Qanday amalga oshiriladi: Dars boshida doskaga yoki varaqga markaziy so‘z
– ONA yoziladi. O‘quvchilar guruhlarda yoki yakka holda onaga xos
fazilatlarni yozadilar. Har bir fazilatga izoh va matndan misol beriladi.
Yakunida guruhlar bir-birining klasterini tahlil qiladi.
Klaster namunasi:
FIDOYILIK
|
KAMTARLIK — ONA — MEHRIBONLIK
|
MEHNATSEVARLIK
|
SABR-TOQAT
Interfaol rolli o'yin
Izoh: Bu usul o'quvchilarning matnni emotsional va amaliy tarzda anglashiga
yordam beradi. “Dunyoni ishlari” asarida qahramonlar – ona, muallif, jamiyat
kabi obrazlar asosida rollar taqsimlanadi.
Amaliy qarab: Guruhlarga bo'linib, rollar taqsimlanadi: “Ona”, “Muallif”,
“Jamiyat”, “Bola”.
Har bir guruh matndan mos epizodni tanlab, sahna ko'rinishi tayyorlaydi.
O'quvchilar o'z obraziga mos til, emotsiya va harakat bilan chiqadi.
boshqa hujjatni kuzatib borish, nazorat qilish
Rolli o'yin namunasi:
Ona: jim turadi, ish qiladi, faqat harakati bilan gapiradi.
Muallif: ichki monolog tarzida ona haqida afsus bilan so'z yuritadi
Jamiyat: befarqlik bilan atrofga qaraydi, hech kimga yordam bermaydi.
Bola: onasining holatiga qarab hayratlanadi, mehr bilan qaraydi.
Foydasi:

32– Matn ruhiy jihatdan tushuniladi
– Emotsional fikrlash kuchayadi
– Tarbiyaviy fikrlash orqali amalda ko‘rinadi
– O‘quvchilar nutqi, sahna madaniyati, muloqot ko‘ rivojlanishini rivojlantiradi
Bu kabi didaktik materiallar nafaqat bilim olishni, balki tarbiyaviy, axloqiy,
estetik tushunchalarni shakllantirishga xizmat qiladi. O‘quvchilar fikr bildiradi,
muhokama qiladi, bahslashadi, yozadi va rasm chizadi. Bu esa har tomonlama
rivojlanishga xizmat qiladi. “Dunyoni ishlari” mavzusiga mos ravishda ishlab
chiqilgan didaktik materiallar darsni samarali tashkil etishga, o‘quvchini
markazga qo‘ygan ta’limni amalga oshirishga, ayniqsa, badiiy-estetik tarbiyani
kuchaytirishga xizmat qiladi. Ushbu materiallar har bir o‘qituvchining shaxsiy
ijodkorligi, o‘quvchining ehtiyoji va darsning maqsadidan kelib chiqib tuziladi. 7
2.3. Tayyorlangan didaktik materiallardan foydalanish bo‘yicha
tavsiyalar va samaradorlik tahlili
Didaktik materiallar ta’lim jarayonida o‘quvchining bilim olishi,
o‘rganilayotgan mavzuni to‘g‘ri anglash va uni amalda qo‘llash darajasini
oshirishda asosiy vositalardan biridir. Ayniqsa, 5-sinf o‘quvchilari bilan
ishlashda, ularning psixologik, yosh va tafakkur darajasiga mos didaktik
materiallarni tanlash va ulardan to‘g‘ri foydalanish dars samaradorligiga
bevosita ta’sir qiladi.
“Dunyoni ishlari” mavzusi murakkab hayotiy muammolarni yoritib bergani
uchun, dars jarayonida o‘quvchilarda hissiy qamrov, obrazlarni tushunish va
shaxsiy munosabat bildirish kabi jarayonlar yuz beradi. Shu boisdan ushbu
mavzuga mos holda tayyorlangan didaktik materiallar o‘quvchilarni chuqur
tahlilga, mustaqil fikrlashga va mulohaza yuritishga yo‘naltiradi.
7
Malika Axmedova. O‘quvchilarda nutqiy kompetensiyani rivojlantirish. – Toshkent: Fan, 2020.

33Birinchidan, vaqt chizig‘i asosidagi materiallar voqealarni izchillik bilan
tushunishga, har bir bosqichni ajratib, tahlil qilishga yordam beradi. Ushbu usul
o‘quvchining syujet ustida ishlash, sabab-oqibat munosabatini anglash,
dramatik rivojlanishni tushunish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.
Ikkinchidan, qahramonlarni solishtirish jadvali orqali o‘quvchilar obrazlar
orasidagi farqlarni va o‘xshashliklarni aniqlashni, xarakterga oid xulosalar
chiqarishni o‘rganadilar. Bu metod o‘quvchida tahliliy tafakkurni shakllantiradi.
Uchinchidan, “INSERT” jadvali orqali o‘quvchi o‘z fikrini yozma ravishda
ifodalaydi, yangi bilim va shubhali nuqtalarni belgilaydi. Bu esa o‘qituvchiga
o‘quvchining darsni qanday qabul qilayotganini tahlil qilish imkonini beradi.
Shu bilan birga, individual yondashuvni yo‘lga qo‘yish osonlashadi.
To‘rtinchidan, klaster usuli – ya’ni markaziy tushunchani asosiy fikrlar bilan
bog‘lash orqali vizual tarzda muhim xulosalarni chiqarishga xizmat qiladi. Bu
usul ayniqsa eslab qolish, guruhda ishlash, hamkorlikni yo‘lga qo‘yishda
muhim ahamiyatga ega.
Beshinchidan, rolli o‘yinlar orqali o‘quvchilar obrazlarga kiradi, hissiy
ifodani jonli ko‘rsatadi, bu esa badiiy matnga hissiy bog‘lanishni kuchaytiradi.
Darsda jonlilik, qiziqish va ijodiy fikrlar uyg‘onadi.
Oltinchidan, yozma ijodiy ishlar – xususan, ona obraziga maktub yozish
topshirig‘i orqali o‘quvchi matn bilan ruhiy bog‘lanadi, o‘z hayotiy tajribasini
matn mazmuni bilan bog‘laydi. Bu esa matnni nafaqat bilim darajasida, balki
his darajasida anglashga olib keladi.
Yettinchidan, rasm asosida hikoya tuzish usuli orqali o‘quvchi tasviriy fikrni,
ifoda kuchini, nutqiy kompetensiyani rivojlantiradi. Bu metod darsga san’at
elementlarini olib kirib, o‘quvchining estetik didini rivojlantirishga xizmat
qiladi.
Sakkizinchidan, “To‘g‘ri – noto‘g‘ri” savollar vositasi dars yakunida tezkor
bilim tekshiruvi, refleksiya va mustahkamlash vazifasini bajaradi. O‘quvchilar
o‘z javoblarini baholaydi, xatolar ustida ishlaydi.

34To‘qqizinchidan, Venn diagrammasi orqali o‘quvchilar o‘z hayotiy tajribasi
bilan matnni taqqoslaydi. Bu shaxsiylashtirilgan o‘qish orqali adabiy matnga
shaxsiy munosabatni shakllantiradi. O‘quvchi uchun matn “yashash”ga
boshlaydi.
O‘ninchidan, infografik materiallar orqali asarning syujeti, qahramon
xaritasi, muallif g‘oyasi va asosiy xulosalari vizual tarzda umumlashtiriladi. Bu
esa o‘quvchilar uchun yakuniy ko‘rinish, nazorat va eslab qolish imkonini
oshiradi.
Yuqoridagi barcha didaktik materiallardan foydalanishda o‘qituvchi ularni
faqat tayyor ko‘rinishda emas, balki o‘quvchi ishtirokida yaratish, to‘ldirish,
tahlil qilish kabi jarayonlarga jalb etishi maqsadga muvofiqdir. Bu
o‘quvchining faolligini, darsga bo‘lgan qiziqishini va bilimni ongli
o‘zlashtirishini ta’minlaydi.
Samaradorlik tahlili shuni ko‘rsatadiki, didaktik materiallardan foydalangan
sinflarda o‘quvchilarning:
o‘z fikrini aniq ifodalashi,
obrazlar tahlilini bajara olishi,
mustaqil yozma ishlarda qatnashish darajasi,
matn asosida muhokama qilish layoqati yuqori bo‘lgan.
Bu materiallar o‘quvchilarda nafaqat bilim, balki axloqiy tarbiya, estetik did,
muloqot madaniyati va ijodiy yondashuvni rivojlantirishga xizmat qilgan. Shu
bois, didaktik materiallar darsda yordamchi vosita sifatida emas, balki o‘quvchi
faoliyatining markaziga aylanishi lozim. Faqat shunda dars mazmunli, samarali
va ta’sirchan bo‘ladi.

35 Xulosa
“Dunyoni ishlari” mavzusi 5-sinf o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan o‘zbek
adabiyoti darslarida badiiy-estetik tarbiya, axloqiy fazilatlarni shakllantirish va
mustaqil fikrlashni rivojlantirishda muhim manba sifatida xizmat qiladi. O‘tkir
Hoshimov qalamiga mansub ushbu asarda jamiyatdagi befarqlik, onaning
fidoyiligi, insoniy qadriyatlar kabi dolzarb mavzular yoritilgan bo‘lib,
o‘quvchilarning ruhiy olamiga ta’sir ko‘rsatadigan kuchli g‘oya va obrazlar
mujassam.
Kurs ishida ushbu asarni o‘rganishda o‘quvchilar faoliyatini faollashtiruvchi
didaktik materiallarning o‘rni, mazmuni va samaradorligi atroflicha tahlil
qilindi. Jumladan, vaqt chizig‘i, INSERT jadvali, qahramonlarni solishtirish
jadvali, klaster, rolli o‘yin, yozma ijod, vizual infografika kabi metodik
vositalar tavsiya etilib, ular orqali dars jarayonini jonlantirish, o‘quvchilarning

36estetik didini, fikrlash qobiliyatini, nutq madaniyatini va shaxsiy munosabat
bildirish layoqatini shakllantirish mumkinligi isbotlandi.
Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, bu kabi didaktik materiallar o‘quvchilarni faqat
bilim olishga emas, balki o‘z hayoti bilan bog‘liq tarzda fikr yuritishga, hayotiy
saboqlar chiqarishga undaydi. O‘quvchi matnni anglash emas, uni “his qilish”,
unga munosabat bildirish darajasiga ko‘tariladi.
Xulosa qilib aytganda, “Dunyoni ishlari” mavzusi yuzasidan tayyorlangan
didaktik materiallar 5-sinf o‘quvchilari bilan ishlashda o‘quv jarayonining
samaradorligini oshiradi, zamonaviy ta’lim talablariga mos metodik
yondashuvlarni shakllantirishga xizmat qiladi. Bu esa o‘z navbatida
o‘quvchilarning har tomonlama yetuk, ma’naviy barkamol shaxs bo‘lib
shakllanishiga zamin yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat
1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 6-apreldagi PQ–5050-
sonli Qarori “Ta’lim sifatini oshirish va zamonaviy dars metodlarini joriy
etish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”
2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 16-apreldagi PF–5417-
sonli Farmoni “O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta ta’lim tizimini
yanada takomillashtirish to‘g‘risida”
3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60-
sonli Farmoni “2022–2026-yillarda yangi O‘zbekistonni barpo etish
bo‘yicha Taraqqiyot strategiyasi to‘g‘risida”
4) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 13-martdagi PQ–96-sonli
Qarori “O‘zbek tili va adabiyoti ta’limining samaradorligini oshirish
bo‘yicha kompleks chora-tadbirlar”

375) O‘tkir Hoshimov. Dunyoning ishlari. – Toshkent: Yozuvchi nashriyoti,
2019.
6) Islom Abdug‘aniyevich Karimov. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –
Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
7) Dilbar Yusupova. Boshlang‘ich sinflarda adabiy o‘qish metodikasi. –
Toshkent: Fan, 2021.
8) Shukrullo To‘raqulov. Adabiy ta’lim metodikasi. – Toshkent: O‘qituvchi,
2020.
9) Anvar Jo‘rayev. Didaktika asoslari. – Toshkent: TDPU, 2022.
10) Nasiba Hasanboyeva. Boshlang‘ich ta’limda interfaol metodlar. –
Samarqand: SamDU, 2021.
11) Zuhra G‘ofurova. Adabiy asarlarni tahlil qilish metodikasi. – Toshkent:
NMIU, 2019.
12) Dildora Xo‘jaqulova. Boshlang‘ich ta’limda axloqiy tarbiya. – Buxoro,
2022
13) Malika Axmedova. O‘quvchilarda nutqiy kompetensiyani rivojlantirish. –
Toshkent: Fan, 2020.
14) Sayyora Qayumova. Badiiy o‘qish darslari metodikasi. – Nukus: Bilim,
2021.
15) Zulfiya Karimova. Ta’limda zamonaviy texnologiyalar. – Toshkent: Ilm
Ziyo, 2020.
16) Nuriddin Mahmudov. O‘zbek adabiyoti nazariyasi. – Toshkent: Fan, 2018.
17) Maftuna Xoliqova. Pedagogik texnologiyalar va interfaol metodlar. –
Toshkent: Yangi asr avlodi, 2023.
18) Gulnora Rasulova. Boshlang‘ich ta’limda adabiy-estetik tarbiya. –
Farg‘ona, 2022.
19) Hamid Normurodov. Pedagogik mahorat asoslari. – Toshkent: TDPU, 2021.
20) Rano To‘xtayeva. Adabiy obrazlar ustida ishlash texnologiyasi. – Termiz:
Surxondaryo nashriyoti, 2020.

3821) Shahnoza Nazarova. Metodik qo‘llanma: O‘qituvchi uchun. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2019.
22) Mehriniso Bobojonova. Badiiy asarlar bilan ishlashda vizual metodlar. –
Toshkent: Innovatsiya, 2022.

Dunyoni ishlari mavzusi yuzasidan didaktik materiallar tayyorlash

Купить