Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi - Fizika - Kurs ishlari

Dokumentlar soni: 653
Foydalanuvchilar soni: 289

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	366.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Fizika

Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi

Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik
maqomi
Mundarija
Kirish ............................................................................................................................................................ 2
I.BOB. Dunyoning fizik mazarasi tushunchasi va va uning ontologik maqomi ............................................. 4
1.1. Olamning hozirgi zamon ilmiy fizik manzarasini tushuntirishda bozonlarning hissasi. ......................... 4
1.2. Olamning fizik tasavvuri falsafiy kategoriya sifatida ...................................... 10
Xulosa. ....................................................................................................................................................... 25
Adabiyotlar ................................................................................................................................................ 27
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat
Mirziyoev yangi yil arafasida – 2021 yil 30 dekabr’ kuni mamlakatimizning
yetakchi ilm-fan namoyandalari bilan uchrashdi. Bunda Ilm-fan yutuqlari –
taraqqiyotning muhim omili mavzusidagi nutqida ”Mamlakatimiz va
jamiyatimizning zamon talablari darajasida rivojlanishini ilm-fansiz tasavvur
qilish qiyin. Ilm-fan taraqqiyotida fundamental tadqiqotlar muhim ahamiyat kasb
etadi. Aynan ular orqali yangi bilimlar o`zlashtiriladi va nazariyalar
shakllantiriladi, kelgusi amaliy tadqiqotlar va innovatsion ishlanmalar uchun
mustahkam asos yaratiladi” 1
- degan edi. Shu maqsaddan kelib chiqib
mamlakatimizda ilm fanni rivojlantirishga katta e`tibor berilayotgan bir vaqtda
tabiiy fanlarni zamon yangiliklari bilan boyitib borish asosiy maqsadimiz
hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi : Mavjudligi Eynshteynning umumiy nisbiylik
nazariyasidan kelib chiqadigan bo’lsak d unyoning fizik manzarasi va uning
ontologik maqomi qayd qilinishini nazariy jihatdan tushuntirish va amaliyotda
qayd qilinish jarayonini tadqiq qilish.
Kurs ishining vazifasi: kurs ishini amalga oshirish uchun quyidagi vazifalarni
hal qilish kerak bo`ladi:
- bozon zarralarini qayd qilinishini mavjud bo`lishini nazariya b tenglamalarini
y echimi sifatida baholash,
- bozon zarralarini qayd qilinishini shini ilmiy jihatdan tushuntirish,
- bozon zarralarini qayd qilinishinishini yerda qurilgan zamonaviy qurilmalar
Katta Adron Kollayder(KAK) yordamiada qayd qilinishini tadqiq qilish,
- bozon zarralarini qayd qilinishinishini zamonaviy (KAK) qurilmalar
yordamiada qayd qilinishini baholash,
Kurs ishining predmeti .Mavjud adabiyotlar, internet ma`lumotlari, nazariy fizika
kitob va ilmiy jurnallari ma`lumotlarini taxlil qilish jarayoni.
1
https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/13264-ontologiya-borliq-falsafasi-
dunyoni-falsafiy-tushinish
2

Kurs ishining ob`ekti: D unyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi
qayd qilinishini haqidagi ma`lumotlarni taxlil qilish asosida olamning haqiqiy
ilmiy manzarasini shakllantirish metodikasini ishlab chiqish jarayoni.
Kurs ishining ilmiy farazi : Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik
maqomi qayd qilinishini fizikada samarali foydalanish tizimli ta`minlansa,
o` q uvchining nazariy olgan bilimi, amaliy ko`nikma va malakalari shakllanadi,
manti q iy fikrlash, abstrakt tafakkuri rivojlanadi, o` q itish mazmuni va sifati
samaradorligi ta`minlanadi.
Kurs ishining yangiligi : Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi
qayd qilinishini mavjudligi ilmiy dalillar asosida mukammal yagona ilmiy
dunyoqarashni shakllantirish uchun metodika ishlab chiqilganligi.
Kurs ishining amaliy a h amiyati. Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik
maqomi tuzilishining yagona ilmiy manzarasini shakllantirishda amaliy
ahamiyatga ega.
Kurs ishining tarkibi va hajmi : Kurs ishida 3 ta reja kirish,xulosa va
foydalanilgan adabiyotlardan iborat
3

I.BOB. Dunyoning fizik mazarasi tushunchasi va va uning ontologik
maqomi
1.1. Olamning hozirgi zamon ilmiy fizik manzarasini
tushuntirishda bozonlarning hissasi.
Zamonaviy texnologiyalarning keskin rivojlanishi bir qator ilm-fan yo’nalishlarida
yangi yutuqlarga erishishda keng yo’l ochib bermoqda. Ayniqsa, so’nggi yillarda
elementar zarralar fizikasi sohasida erishilayotgan yutuqlar salmoqlidir. Shuning
uchun ham biz ushbu sahifalarda shu sohada qo’lga kiritilayotgan ilmiy natijalar
haqida so’z yuritmoqchimiz. Fizika fanidan bizga ma’lumki, barcha elementar
zarralar bir-biriga aylanib turadi. Xo’sh, bu jarayon qanday yuz beradi va
elementar zarralar olami haqidagi yangi bilimlarning istiqbollari qanday? Odatda,
biror zarrani parchalash yoki boshqa zarra(lar)ga aylantirish uchun uni juda katta
tezlik bilan harakatlanayotgan boshqa bir elementar zarra bilan to’qnashtirish
kerak. Buning uchun juda katta elektromagnit maydoni hosil qiladigan
tezlatkichlardan foydalaniladi. Zamonaviy tezlatkichlar zaryadli zarralarga
yorug’lik tezligiga juda yaqin bo’lgan tezliklarni bera oladi. To’qnashayotgan
zarralarning energiyalari qancha katta bo’lsa, shunchalik ko’p va og’ir zarralar
hosil bo’ladi. Chunki, zarralarning tezligi ortganda ularning massalari ham ortadi.
Nazariy jihatdan massalari ortgan har qanday ikki juft zarradan hozirgi kunda
ma’lum bo’lgan barcha zarralarni olish mumkin. Bugungi kunga kelib «elementar
zarralar» deb ataluvchi zarralar soni ikki yuzdan ortib ketdi. Elementar zarralar
sonining bunchalik ko’pligi ularni «elementar» ekanligini gumon ostiga ham oldi.
Elementar zarralarning massasi energetik birlik bo’lgan MeV (million elektron
volt) yoki GeV (milliard elektron volt) birliklarda ifodalanadi. Bu birliklar
kilogramlarda ifodalangan massani yorug’lik tezligi kvadratiga ko’paytirish (mc2)
natijasida hosil qilinadi. Elementar zarralar bugungi kunda ularning massasi, elektr
zaryadi, spini va yashash vaqtlari bo’yicha guruhlarga ajratilgan. Guruhning
boshida foton turadi. Foton (spini 1 ga teng) yakka o’zi birinchi guruhni tashkil
etadi. Navbatdagi guruh yengil zarralardan — leptonlardan (spinlari 1/2 ga teng)
iborat. Undan keyingisi mezonlar (spinlari 0 ga teng) guruhi. Va so’nggi guruh
barionlardir (spinlari, asosan, 1/2 ga teng). Elementar zarraning spini deganda,
4

uning xususiy impuls momenti tushuniladi. Spini butun songa teng bo’lgan zarra
Bozon (Boze-hind fizigi nomi bilan) ham deyiladi. Elementar bozonlar
kalibrovkalangan maydon kvantlari bo’lib, ular yordamida leptonlar va kvarklarni
o’zaro ta’sirlashuvi amalga oshadi. Bunday bozonlarga foton (elektomagnit o’zaro
ta’sirda), glyuon (kuchli ta’sirda) va W va Z-bozonlar (kuchsiz o’zaro ta’sirda)
misol bo’la oladi. Shuni ham aytib o’tish lozimki, barcha bozonlar (W± -
bozonlardan tashqari) zaryadga ega emas. 2
1-chizma. Ushbu chizmada «Standart model» deb atalgan nazariya taklif etilgan.
Xo’sh, Xiggs bozoni nima? O’rta maktab kursida elektronlarni planetalarga
o’xshash kichik sharlar deb, kvant mexanikasidan xabari bor insonlar esa,ularni
bulutlar deb tasavvur qiladi. Yoki «maydon», «to’lqin», yohud «zarra» deb
2
https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/13264-ontologiya-borliq-falsafasi-
dunyoni-falsafiy-tushinish
5

hisoblaydilar. Xiggs bozoni Xiggs maydoni kvanti bo’lib, zarralar bu maydondan
o’tganda qarshilikka uchraydi, ya’ni ularning massasi o’zgaradi. Aniqrog’i, Xiggs
bozoni elementar zarralarni massa bilan ta’minlaydi. Ya’ni buni, elementar
zarralarni «qovushqoq» maydonda og’irlashib qolganday tasavvur qilish mumkin.
Bu modelga binoan bizning olamimiz shu bozonlarga to’la va ularni elementar
zarralar bilan ta’sirlashuvi natijasida massaga ega bo’ladilar deb tasavvur qilinadi.
Shuning uchun ham ushbu zarrani tabiatda mavjudligini isbotlash nazariy fizika
uchun juda dolzarb masala edi. Xiggs bozonining topilishi fan va elementar
zarralar fizikasi uchun juda katta progress hisoblanadi. Birinchi navbatda zarralar
va olamni qanday tuzilganligi to’g’risidagi bilimlarimiz yanada mukammallashadi.
Shotlandiyalik 35 yoshli fizik Piter Xiggs 1964-yili nazariy fizika sohasidagi
taniqli ilmiy jurnallardan birida bor-yo’g’i bir yarim betdan iborat bo’lgan ilmiy
maqolasida shunday bozon mavjudligini bashorat qilgan edi. Ushbu tadqiqot ishida
tadqiqotchi o’zining keyinchalik «Standart model» deb atalgan nazariyasini taklif
etdi. Bu nazariyani yaratishda Xiggs g’ayrioddiy skalyar maydon xossalariga
asoslangan edi.
Aynan mana shu maydon keyinchalik «Xiggs maydoni» deb atala boshlandi.
Shundan buyon «Standart model» elementlari qatoriga b va t-kvarklarni hamda W
va Z-bozonlarni kiritish mumkin. Lekin, ko’p urinishlarga qaramay Xiggsning
kvant maydoni (Xiggs maydoni) ni aniqlashning iloji bo’lmagan edi.Bugungi
kunda elementar zarralarning tuzilishi va o’zaro ta’sirlashuvining nazariy hamda
amaliy tasdig’ini topgan «standart model» deb ataluvchi model yordamida
tushuntiriladi.
Kam sondagi postulatlarga asoslangan bu model yordamida elementar zarralar
olamida kechuvchi minglab turdagi jarayonlarni nazariy jihatdan bashorat qilish
mumkin. Fiziklarning fikriga ko’ra, bu model hali to’la mukammal shaklga yetgani
yo’q. Bu modelning asosiy qahramonlari klassik mexanikadagi zarralar yoki
«zarra-to’lqin»lar emas, balki kvant maydoni hisoblanadi. Bugungi kunda fiziklar
«zarra» deganda alohida nuqtaviy obyektni emas, balki aynan maydon holatini
tushunadilar.
6

2-chizma.Engler-Braut-Xigss qarashi.
7

Shuning uchun ham Xiggs bozonini amalda topish uchun insoniyat tarixidagi eng
qimmat (umumiy qiymati 10 milliard dollarga yaqin) bo’lgan Katta adron
kollayderi qurildi. Katta deb atalishiga cabab, o’lchamlari juda katta bo’lgani,
aniqrog’i, aylana ko’rinishdagi tezlatkichning uzunligi 26 659 metrga
tengligidandir, adron deyilishiga sabab, ushbu tezlatkich adron, ya’ni og’ir
zarralarni tezlashtiradi, kollayder degani «to’qnashtiruvchi» ma’nosini beradi,
ya’ni og’ir zarralar qarama-qarshi yo’nalishda tezlashtirilib ma’lum nuqtada
to’qnashtiriladi. Kollayder yer yuzasidan 100 metr chuqurlikda joylashgan bo’lib,
Shveytsariya va Fransiya hududlaridan o’tgan. Bu yerda 100ga yaqin davlatlardan
tanlab olingan 10 000dan ko’proq yosh olim va muhandislar ilmiy izlanish olib
bormoqdalar. Kollayder-tezlatkich yordamida Xiggs bozoniga mos keladigan
massa diapozoni aniqlandi. Yuqorida aytib o’tganimizdek, ushbu kollayderda
zarrachalar misli ko’rilmagan katta energiyaga ega bo’lgan holda to’qnashuvga
uchraydilar. Bu eksperimental izlanishlar davomida olimlar qachonlardir koinotda
yuz bergan Katta Portlashdan so’ng yuz bergan jarayonlarga yaqin holatni
o’rganmoqdalar. Boshqacharoq aytadigan bo’lsak, biz bu yerda borliq dunyo
paydo bo’lgan dastlabki nanosekunddan keyingi holat guvohi bo’lamiz. O’sha
holatda butun borliq dunyo kvarklar va boshqa zarralardan tashkil topgan qizigan
plazmalardan iborat bo’lgan. Xiggs bozoni avvaliga nazariy jihatdan bashorat
qilingan bo’lsa-da, oradan bir necha yil o’tib, 2012-yilning 4-iyulida Yadro
tadqiqotlari bo’yicha Yevropa Tashkiloti (CERN) xodimlari tomonidan katta adron
kollayderida massasi 125-126 GeV bo’lgan zarra sifatida qayd qilinganligi xabar
qilindi. Bu zarra shu paytgacha topilgan bozonlar ichida eng og’iridir. CERN
olimlari 2021-yilning mart oyida yana bir marta, 2022-yilning iyulida topilgan
zarrani haqiqatan ham Xiggs bozoni ekanligini tasdiqladilar. Xiggs bozoni bizga
nima beradi? Buning uchun, balki, ko’p yillar kerak bo’lar. Masalan, kvant
mexanikasi yaratilgandan bir necha o’n yillar o’tibgina lazerlar yaratildi va mana
bugungi kunda ulardan turli sohalarda amaliy maqsadlarda foydalanib
kelmoqdamiz. Yoki bugungi rivojlangan texnologiyalar yuz yil oldin yaratilgan
kvant fizikasining davomi bo’lgan nano-fizika, yadro fizikasi yordamida bo’lyapti.
8

Mana bugungi kunga kelib o’sha bilimlarimizdan foydalanib yangi materiallar va
dori-darmonlar, bioobyektlar yaratilmoqda. Elementar zarralar fizikasi atom va
molekulyar fizikaga qaraganda ham materiya tuzilishini chuqurroq o’rganadi.
Bugungi kunda bu kashfiyotning amaliy 150 yil oldin o’z vaqtida elektrga oid
tajribalarini o’tkazayotganda, u ham amaliy ahamiyatini o’ylamagandi. Al
Xorazmiy bundan 1200 yillar oldin o’zining algoritmlarini (Al Xorazmiy-lotinda
algoritm) yaratayotganda, bugungi kundagi qo’l telefonlari-yu kompyuter
dasturlariga tamal toshini qo’yganini sezgan bo’lsa, ne ajab? Maksvell
elektromagnit ta’sirlarni o’rganayotib, bu bilimlarni televidenie va tezkor aloqada
foydalanish mumkinligini anglagan bo’lsa? Demak, fandagi oldinga tashlangan har
bir qadamning izi chuqur bo’ladi va albatta, insoniyatning farovon hayot haqidagi
orzulariga yetishish yo’lidagi muqaddas qadamga aylanadi. Piter Xiggsning
elementar zarrachalar fizikasi rivojiga qo’shgan buyuk ilmiy hissasi izsiz qolmadi.
2022-yil oktyabr oyining boshlarida Xalqaro Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan
tengsiz olim, yozuvchi va davlat arboblari qatorida Piter Xiggsning nomi ham
borligi va unga fizika sohasidagi ushbu noyob mukofot nasib etganligi haqidagi
xabar e’lon qilindi. Bu mukofot olimning yillar davomida olib borgan ilmiy
izlanishlariga berilgan yuksak baho edi. 3
3
https://elib.buxdu.uz/index.php/pages/referatlar-mustaqil-ish-kurs-ishi/item/13264-ontologiya-borliq-falsafasi-
dunyoni-falsafiy-tushinish
9

1.2. Olamning fizik tasavvuri falsafiy kategoriya sifatida
Olam shunchalik turli-tumanki, barcha jismlar birgina navli zarralardan
tuzilmaganligiga hech qanday shubqa yo’q. Biroq ajablanadigan joyi shundaki,
yulduzlarning moddasi xuddi Yerning moddasi singaridir. Koinotdagi barcha
jismlarni hosil qiluvchi atomlar mutlaqo bir xil tuzilishga ega. Jonli organizmlar
ham xuddi jonsiz organizmlar tuzilgan atomlardan iborat.
Elementar zarralar va ularning aylanishlari kashf etilgandan keyin materiya
tuzilishining birligi olamning yagona manzarasida asosiy o’ringa chiqdi. Bu
birlikning zamirida barcha elementar zarralarning moddiyligi yotadi. Turli
elementar zarralar materiya mavjudligining turli konkret shakllaridir.
Olamning fizik manzarasi haqidagi klassik tasavvurlarning revolyutsion o’zgarishi
materiyaning kvant xossalari kashf etilgandan so’ng ro’y berdi. Mikrozarralarning
qarakatini tavsiflovchi kvant fizikasi paydo bo’lgandan so’ng olamning yagona
fizik manzarasida yangi elementlar ko’zga tashlana boshladi.
Materiyani uzlukli tuzilishiga ega bo’lgan moddaga va uzluksiz maydonga
bo’linishi o’zining absolyut ma’nosini yo’qotdi. Har bir maydonga shu
maydonning o’z zarralari (kvantlari) mos keladi: elektromagnit maydonning
zarrasi fotonlar, yadro maydonining zarrasi p -mezonlar yanada chuqurroq sathda
esa glyuonlar va qokazo.
O’z navbatida barcha zarralar to’lqin xossalarga ega. Korpuskulyar-to’lqin
dualizmi materiyaning barcha shakllariga xos.
Kvant nazariyasining prinsiplari mutloqo umumiy bo’lib, barcha zarralarni, ular
orasidagi o’zaro ta’sirlarni va ularning o’zaro aylanishlarini tavsiflash uchun
qo’llanilaveradi.
Shunday qilib, hozirgi zamon fizikasi tabiat birligining ko’p tomonlarini yaqqol
namoyish qilmoqda. Biroq olam birligining ko’p tomonlarini, ehtimol, hatto bu
birlikning fizik moqiyatini bilib olishga hali muvaffaq bo’lingani yo’qdir. Nima
uchun shunchalik ko’p elementar zarralar mavjudligi noma’lum. Nima uchun
10

ularning muayyan massalari, zaryadlari va boshqa xarakteristikalari mavjudq
hozirgacha barcha bu kattaliklar eksperimental aniqlab kelindi.
Fizikada aniqlanadigan fundamental qonunlar o’zlarining murakkabligi va
umumiyligi bilan har qanday qodisalarni o’rganish asoslanadigan dalillardan ancha
ustun turadi. Biroq, ular ham bevosita kuzatiladigan sodda hodisalar haqidagi
bilimlar kabi to’g’ri va shu darajada obyektivdir. Bu qonunlar hech qachon, har
qanday sharoitlarda ham buzilmaydi.
Fizika fanining taraqqiyoti falsafiy qarashlarda tub burilishlarga olib keldi va bir
qator muammolarni keltirib chiqardi. Masalan, kvarklarni nazariy kashf etilishi va
ularni erkin holda kuzatish printsipial mumkin emasligi "narsa o’zida" tezisini
qayta anglashga olib keldi. Fizikaning rivojlanishi va materiyaning yagona
nazariyasini qurilishi yagona olamning fizik manzarasini yaratish imkonini berdi,
dunyoni bilishning ilmiy asosini vujudga keltirdi. Dialektik materializmning
"materiya shakllari va xususiyatlari cheksizdir" degan tezisi tasdiqlanib bormoqda.
Barcha fundamental o’zaro ta’sirlar mexanizmlarining (almashinuv xarakteri)
umumiyligi materiya tuzilishining yagona nazariyasini qurishga intilishlarni
keltirib chiqardi. Bunday harakatga mashhur A. Eynshteyn o’zining oxirgi sal kam
50 yillik umrini, V. Geyzenberg esa oxirgi 20 yil faoliyatini bag’ishladi.
Hozirgi zamon fizikasining rivojlanishi shuni ko’rsatadiki, fundamental o’zaro
ta’sir doimiylari a
i qat’iy aniq qiymatga ega bo’lmasdan, balki o’zaro
ta’sirlashuvchi zarrachalar orasidagi masofaga (r) yoki, baribir, ularning
energiyasiga (E) hamda almashinuv zarralarining massa (energiya)siga bog’liqdir.
Elementar zarralar orasidagi masofa kamayib (yoki ularning energiyalari) ortib
borishi bilan ketma-ket ( bosqichma-bosqich ) ravishda to’rtala fundamental o’zaro
ta’sirlar o’rtasidagi farq yo’qola boradi va shu yo’l bilan yuqorida ko’rib chiqilgan
4 ta fundamental o’zaro ta’sirni yagona o’zaro ta’sirga birlashtirish masalasi
tug’iladi.
S.Vaynberg, Sh.Gleshou va A.Salam (1979)larning nazariy ravishda
ko’rsatishicha, leptonlar va kvarklar l
w ~ℏ
mwc ~ 10 -18
m masofagacha
11

yaqinlashganda ular energiyasi Е
w ~ m
w c 2
~ 10 11
eV bo’lgan oraliq bozonlar
almashinib ta’sirlasha boshlaydi. Е >> Е
w energiyalarda ( l << l
w ) oraliq
bozonlarning tinchlikdagi massasini hisobga olmasa ham bo’ladi va bu holda
ularning fotonlardan farqi qolmaydi, ya’ni elektromagnit va kuchsiz o’zaro ta’sirlar
o’rtasidagi farq yo’qoladi. Shunday qilib, 1-bosqich birlashuv sodir bo’ladi:
elektromagnit va kuchsiz o’zaro ta’sir kuchlari elektrokuchsiz o’zaro ta’sir
kuchining xususiy ko’rinishlari bo’lib qoladi. Vaynberg, Gleshou va Salamlarning
elektrokuchsiz o’zaro ta’sir nazariyasida bashorat qilingan W ±
, Z о
oraliq
bozonlar1984 yili K.Rubbia va S.Van der Meyerlar tomonidan eksperimental kashf
etildi.
Hozirgi kunlarda fiziklar lokal kalibrli invariantlik va simmetriyaning spontan
buzilishi nazariyalari asosida elementar zarralarning yanada umumiyroq
nazariyasini ishlab chiqishga kirishganlar: kuchsiz, elektromagnit va kuchli o’zaro
ta’sirlarning yagona nazariyasi qurilgan. Unga ko’ra bu uchchala o’zaro ta’sir
elektroyadroviy o’zaro ta’sir ("Buyuk birlashuv kuchi") ning xususiy hollari deb
qaraladi. R ~ 10 -32
m masofalarda (- 10 15
GeV energiyalarda) bozonlar va glyuonlar
o’rtasida farq yo’qoladi (2-bosqich birlashuv). "Buyuk birlashuv" nazariyasiga
muvofiq juda yuqori energiyalarda leptonlar va kvarklar m
x c 2~
10 15
GeV energiyali
kvantlar almashinib, bir-birlariga aylana oladilar. Boshqacha aytganda
elektroyadroviy o’zaro ta’sirga nisbatan barion zaryad B va lepton zaryad L larning
saqlanish qonunlari buziladi. Bu nazariyaga muvofiq protonning o’rtacha yashash
davri » 10 30
± 3
yil bo’lib, р ® p о
+ е +
sxema bo’yicha parchalanishi mumkin.
Biroq bunday jarayon haligacha kuzatilgan emas. 10 15
GeV energiyali zarralar
hatto kosmik nurlar tarkibida ham topilmagan. Shunga qaramasdan gravitatsion
o’zaro ta’sirni ham xususiy hol sifatida hisobga olib, barcha 4 ta turdagi o’zaro
ta’sirlarning (materiyaning) yagona nazariyasini qurish ustida qizg’in nazariy
ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Maydon kvantining energiyasi "Plank
massasi" deb ataluvchi m
p c 2
~
10 19
GeV qiymatga etganda gravitatsion o’zaro
ta’sirni ham kvant nazariyasi bilan ifodalash zarurati tug’iladi. Bunday sharoitda
12

foton, oraliq bozonlar, glyuonlar va graviton o’rtasida farq yo’qoladi va to’rtala
o’zaro ta’sir "kengaytirilgan supergravitatsiya" deb ataluvchi yagona o’zaro
ta’sirga birlashadi (3-bosqich birlashuv). "Buyuk birlashuv" va "kengaytirilgan
supergravitatsion" o’zaro ta’sirlar Koinot evolyutsiyasining dastlabki paytlarida
ro’y bergan bo’lishi mumkin deb taxmin qilinadi.
Yuqorida qayd qilinganidek, tabiatda prinsipial farqlanadigan 4 xil fundamental
o’zaro ta’sirlar mavjud: kuchli (S), elektromagnit (E), kuchsiz (W) va gravitatsion
(G). Ular bir-biridan o’zaro ta’sir intensivlik (doimiylik) lari a
i , ta’sir radiuslari R
i
va xarakterli vaqtlari t
i hamda simmetriya xossalari bilan farqlanadilar.
Tajribalar ko’rsatadiki,
a
S ~ 1, a
Е ~ 10 -2
, a
W ~ 10 -10
, a
G ~ 10 -38
, (4.2)
R
S ~ 10 -15
м , R
Е = ¥ , R
W ~ 10 -18
м , R
G = ¥ , (4.3)
t
S ~ 10 -23
c, t
Е ~ 10 -20
, t
W ~ 10 -13
c, t
G = ?. (4.4)
Kuchli o’zaro ta’sir. Elementar zarralarning kuchli o’zaro ta’siri o’ziga xos
o’lchamsiz doimiy bilan xarakterlanadi: 4
(4.5)
bunda g - kuchli o’zaro ta’sir "zaryadi" (mezon zaryadi). Kuchli ta’sirning asosiy
xossalari:
a) ta’sir radiusi juda kichik
b) yadrolar barqarorligini ta’minlaydi
v) universal emas
g) eng yuqori simmetriyaga ega
d) yadroda nuklonlar p о
, p ±
,
К ±
kabi mezonlar almashinish tufayli
bog’lanadi, kvarklar esa glyuonlarga almashinadi.
Elektromagnit o’zaro ta’sir. Elektromagnit kuchlar nisbatan yaxshiroq
o’rganilgan. Zarralarning o’zaro elektromagnit ta’sirlashuv kuchi kuchli o’zaro
ta’sirga qaraganda ancha ojiz, boshqa kuchlarga nisbatan esa o’ta kuchlidir.
4
Terrovere V.R. Otrajaet li obshaya teoriya otnositel’nosti fizicheskuyu real’nost’?URL:
http://agora.guru.ru/display.php?conf=EKOMOD-2012 URL: http://youtube.com/watch?v=2YWjZc_-
aUE&feature=g-u-u
13

Elektromagnit kuchlarining ta’sir doirasi 10 -12
sm dan tortib kosmik
masofalargacha davom etadi. Ko’pchilik fizikaviy hodisalar: atomlar va
molekulalar tuzilishi, kristallar, ximiyaviy reaksiyalar, jismlarning termik va
mexanikaviy xususiyatlari, radioto’lqinlar, quyosh va yulduzlarning nurlanishi va
hokazo hodisalar elektromagnit kuchlarining ta’sir doirasiga kiradilar.
Elektromagnit o’zaro ta’sir har xil zarralarda har xil shiddat bilan namoyon
bo’ladi. Elektr zaryadiga ega bo’lgan zarralarda eng katta elektromagnit o’zaro
ta’sir kuchlari vujudga keladi. Massasi va spini nolga teng bo’lmagan zaryadsiz
zarralar o’zaro kuchsizroq elektromagnit ta’sirda bo’ladilar. Eng kuchsiz
elektromagnit o’zaro ta’sirga neytral, spinsiz zarralar, masalan neytral pi-mezon
egadir. Zarralardan neytrino elektromagnit ta’sirni deyarli sezmaydi.
Elektromagnit o’zaro ta’sirni nozik tuzilish doimiysi deb ataluvchi
o’lchamsiz kattalik xarakterlaydi:e2
ℏc≈ 1
137
(4.6)
Elektromagnit o’zaro ta’sir zarralarning o’zidan foton chiqarib va yutib
turishi jarayonida hosil bo’ladi deb tushuntiriladi. Bunday jarayon ham virtual,
ya’ni kuzatib bo’lmaydigan jarayondir.
Kuchsiz o’zaro ta’sir. Agar tabiatda kuchsiz o’zaro ta’sir bo’lmasa, zarralardan
faqat neytrino bo’lmas edi. Yadrolar, atomlar, molekulalar, kristallar mavjud
bo’laverardi. Faqat barqaror zarralar soni va binobarin, atomlar va materiyaning
tuzilish shakllari ancha ko’p bo’lardi. Kuchsiz o’zaro ta’sirning mavjudligi ba’zi
bir zarrralarni va natijada jismlarning ba’zi tuzilish shakllarini barqaror qiladi.
Shunday qilib, kuchsiz o’zaro ta’sir ko’proq zarralarning parchalanishi bo’yicha
"mutaxassisdir". Masalan, myu-mezonlar, zaryadli pi-mezonlar, neytron va boshqa
bir guruq oqir zarralarning parchalanishi faqat kuchsiz o’zaro ta’sir orqaligina ro’y
beradi. Kuchsiz o’zaro ta’sir jarayonlarining bunchalik xilma-xilligiga qaramasdan
ularning hammasi uchun doimiy bitta:
(
G
ℏc)
2
(
ℏ
mc )
−4
≈ 5⋅10 −14
, (4.7)
14

ℏ
mc - parchalanuvchi zarraning kompton to’lqin uzunligi, G - parchalanish jarayoni
uchun bog’lanish doimiysi.
Kuchsiz o’zaro ta’sir doirasining radiusi eng qisqa bo’lib, taxminan 10 -16
sm ga
teng. Kuchsiz o’zaro ta’sirni tashuvchi zarralar W ±
va Z о
oraliq bozonlardir.
Kuchsiz o’zaro ta’sir kuchli va elektromagnit o’zaro ta’sirlarga qaraganda kamroq
simmetriyaga ega, ya’ni kuchsiz o’zaro ta’sirlarda saqlanish qonunlari ko’proq
buziladi.
Gravitatsion o’zaro ta’sir. Gravitatsion o’zaro ta’sir ko’rib o’tilgan o’zaro
ta’sirlar ichida eng zaifidir. Tabiatda mavjud to’rtta o’zaro ta’sirlar ichida
zarralarning o’zaro gravitatsiya ta’siri uni xarakterlovchi vaqtning juda kattaligi
( ~ 10 17
sek) va unga xos ta’sir kuchining juda kichikligi (10 -38
) sababli hozirgacha
elementar zarralar nazariyasida deyarli e’tiborga olinmaydi.
Gravitatsion o’zaro ta’sir o’zining uchta muhim xususiyati - cheksiz katta ta’sir
doirasiga egaligi, absolyut universalligi va har qanday ikki massa o’rtasidagi ta’sir
kuchi ishorasining bir xilligiga asosan butun Koinotda, astronomik masshtablarda
asosiy rol o’ynaydi. Uchinchi xususiyatiga asosan gravitatsion o’zaro ta’sir kuchi
shu ta’sirdagi jismlarning massalari ortishi bilan tez ortadi.
Shu sababli elementar zarralar nazariyasining oxirgi yutuqlari gravitatsion o’zaro
ta’sir katta energiyalik zarralar olamida munosib o’ringa ega bo’lishi mumkinligini
ko’rsatdi. Haqiqatdan yuqori energiyagacha tezlatilgan zarralarning relyativistik
massasi ortishi bilan gravitatsion o’zaro ta’sir sezilarli bo’ladi. Elektromagnit
maydonga qiyos qilib gravitatsion o’zaro ta’sir gravitonlar deb ataluvchi zarralar
vositasida vujudga keladi deb hisoblanadi. Har qanday jism, zarralar o’zidan
gravitonlar chiqarib turadi. Gravitonning harakatsiz holdagi massasi 10 -39
- 10 -42
MeV ga, ya’ni deyarli nolga teng, harakat tezligi yorug’lik tezligidan biroz kam,
spini ikkiga teng. Gravitonning to’lqin uzunligi 10 28
sm. Bu kattalik koinotning
radiusiga teng keladi. 5
5
Terrovere V.R. Otrajaet li obshaya teoriya otnositel’nosti fizicheskuyu real’nost’?URL:
http://agora.guru.ru/display.php?conf=EKOMOD-2012 URL: http://youtube.com/watch?v=2YWjZc_-
aUE&feature=g-u-u
15

1.3. Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi
Ontologiya (yun. ontos — borliq va ... logiya) — falsafa bo limi, borliq haqidagiʻ
ta limot. Borliqning umumiy asoslari, prinsiplari, uning shakllari va
ʼ
qonuniyatlarini tekshiradi. "Ontologiya" terminini nemis faylasufi R. Goklenius
fanga 1513-yil kiritgan, X. Volf (1679—1754) o z dareligida qo llagan bo lsada,
ʻ ʻ ʻ
dastlab yunon faylasuflari uning turli talqinlarini bayon etganlar. Ular
Ontologiya ni haqiqiy borliqni nohaqiqiy mavjudlikdan ajratib oluvchi borliq
haqidagi ta limot, deb hisoblashgan. Eleya maktabi namoyandalari hissiy
ʼ
dunyoning aldamchi ko rinishini haqiqiy borliqqa qaramaqarshi qo yib,
ʻ ʻ
Ontologiya ni mangu o zgarmas, yagona, sof borliq haqidagi ta limot sifatida
ʻ ʼ
qo llashgan. Milet maktabi vakillari va Ioniya faylasuflari dastlabki borliqning
ʻ
sifatiy talqini haqida bosh qotirishgan. Ulardan borliqning boshlanishida yotuvchi
bunday asosni Empedokl "stixiya", Demokrit "atomlar", Anaksimandr "apeyron",
Anaksagor "urug " deb atagan. Platon g oyalar
ʻ ʻ Ontologiya sini, Aristotel empirizm
Ontologiya sini yaratdi. O rta yerlar falsafasida
ʻ Ontologiya ilohiyot bilan
chambarchas bog lanadi. Sharq falsafasida
ʻ Ontologiya ko proq ilohiy borliqning, ʻ
xudoning mohiyatini aks ettiruvchi ta limot tarzida, sharq panteistik falsafasida
ʼ
vahdati mavjud va vahdati vujud ko rinishidagi ta limotlar shaklida paydo bo lgan.
ʻ ʼ ʻ
Falsafada Ontologiya monistik, dualistik va plyuralistik konsepsiyalar shaklida
ham uchraydi (qarang Materiya ). Yangi davr falsafasida dualistik Ontologiya
namoyandasi R. Dekart bo lgan. O z falsafasining asosiga "monada" — "ilohiy
ʻ ʻ
atomlar"ni qo ygan V. G. Leybnits falsafasi — plyuralistik O.ga mansubdir. Bu
ʻ
konsepsiya bo yicha olamning asosida bir qancha mohiyat yotishi mumkin.
ʻ
Shunday konsepsiya empiriokrititsizmda ham uchraydi. R. Avenarius, E. Max
borliqning asosida sezgilar majmui yotadi, deb hisoblaydi. Hozirgi zamon
falsafasida Oning mazmuni yanada boyigan. Bu borliq haqidagi tasavvurlarning
rivojlanishi bilan bog langandir. Ma lumki, borliqni mexanistik, metafizik va
ʻ ʼ
materialistik talqin etishda u moddiylik bilan, aktual mavjudlik bilan, reallik bilan
aynanlashtirib qo yilgan edi. Borliqaslida barcha narsa va hodisalarni, ilgari
ʻ
16

mavjud bo lgan, hozir mavjud bo lib turgan va kelajakda mavjud bo ladiganʻ ʻ ʻ
realliklarni, moddiylik va ma naviylikni, modda va g oyani ham o ziga qamrab
ʼ ʻ ʻ
oladi.
Falsafa tarixida borliq muammosi. O’quv kurslarida asosiy falsafiy
muammolarni o’rganish odatda ontologiyadan boshlanadi. Ontologiya falsafiy
bilimlarning alohida sohasi bo’lib, unda borliq va yo’qlik, mavjudlik va
nomavjudlik muammolariga doir masalalarning keng doirasi o’rganiladi,
shuningdek mavjudlik sifatiga ega bo’lgan barcha narsalarning mohiyati
aniqlanadi. «Ontologiya» atamasi falsafada faqat XVII asrdan beri ishlatiladi, lekin
u yunoncha o’zaklarga ega bo’lib (ontos – borliq, logos – so’z, ta’limot), borliq
haqidagi ta’limot degan ma’noni anglatadi. Ontologiya falsafada alohida o’rin
egallaydi. Ikki yarim ming yillik faol falsafiy izlanishlar natijasida falsafiy bilim
tizimida ontologiyadan tashqari falsafaning muhim falsafiy mazmun kasb etadigan
gnoseologiya, aksiologiya, ijtimoiy falsafa, axloq, estetika, mantiq kabi tarkibiy
qismlari paydobo’ldi. Lekin ularning barchasi zamirida ontologiya yotadi. O’z
navbatida ontologiya har qanday falsafiy dunyoqarashning negizi hisoblanadi va
shu tariqa o’z tarkibiga kirmaydigan boshqa falsafiy muammolar talqinini ko’p
jihatdan belgilaydi.
«Borliq» kategoriyasi. Aksariyat falsafiy tizimlarning kategoriyalar a’’aratini
tashkil etadigan ko’p sonli falsafiy kategoriyalar orasida «borliq» kategoriyasi
doimo markaziy o’rinni egallaydi. CHunki u har qanday predmet , hodisa, voqea
va shu kabilarning eng muhim xususiyatini, aniqroq aytganda, ularning mavjud
bo’lish, bevosita yoki bilvosita namoyon bo’lish, o’zaro ta’sirga kirishish
qobiliyatini aks ettiradi.
Bu inson o’zligini va o’zini qurshagan borliqni anglashga ilk urinishlaridayoq duch
keladigan har qanday ob’ektning, borliq har qanday qismining umumiy xossasidir.
Inson aqlli jonzot sifatida shakllanish jarayonining ilk bosqichlaridayoq o’z
dunyoqarashining negizini tashkil etadigan muhim savollarga javob to’ish
zaruriyati bilan to’qnash keladi:
1. «Men kimman?»
17

2. «Meni qurshagan borliqning mohiyati nimada?»
3. «Borliq qanday va qaerdan paydobo’lgan?»
4. «Dunyoni nima yoki kim harakatlantiradi?»
5. «Dunyoning rivojlanishida biron-bir maqsadga muvofiqlik, maqsad, mo’ljal
bormi?»
Inson bunday savollarga javob berishga kirishar ekan, uning ongi avvalo o’zi nima
bilan bevosita ish ko’rayotganini qayd etadi. Buni aniq anglamasdan, u o’zining
dunyo haqidagi mulohazalarini aniq-ravshan narsalarni qayd etishdan boshlaydi.
SHu tariqa inson va uning ongi o’zini qurshagan barcha narsalar avvalo mavjud
bo’lish qobiliyatiga ega ekanligiga ishonch hosil qiladi.
SHunday qilib, borliq masalasi insonning dunyoni oqilona anglash yo’lidagi ilk
urinishlaridayoq duch kelgan barcha masalalarning negizi hisoblanadi. Muayyan
narsalar mavjudligi yoki mavjud emasligi masalasi inson falsafiy mulohaza yurita
boshlagani zahotiyoq uning diqqat markazidan o’rin oldi. Mifologiyaning bosh
vazifasi – «borliqni kim yaratgani» haqida ga’irib berishni falsafa «borliqning
nimaligi, u qaerdan paydobo’lgani va qaerga yo’qolishi»ni oqilona tushuntirish
bilan almashtirgani tasodifiy emas. Bunday tushuntirishga urinish jarayonida
faylasuflar barcha zamonlarda quyidagi savollarga javob to’ish zaruriyati bilan
to’qnash kelganlar:
• falsafiy kategoriya sifatidagi «borliq» nima?
• bu atama nimaga nisbatan tatbiq etilishi mumkin?
• unga qanday falsafiy ma’no yuklanadi?
Bu savollarga keng javob berish falsafa tarixiga ham, mazkur tushunchaning
etimologiyasiga ham murojaat etishni nazarda tutadi. Mazkur dastur bo’yicha
ta’lim oluvchilar tarixiy-falsafiy kurs bilan tanish bo’lishlari lozimligini hisobga
olib, bu yerda faqat falsafiy tafakkur tarixiga qisqacha to’xtalamiz va mazkur
muammoni anglab etish jarayonidagi muhim bosqichlarinigina qayd etamiz.
Borliq va yo’qlik dialektikasi. Keltirilgan fikr amalda mavjud narsagina borliqqa
ega bo’lishi mumkin, degan xulosa chiqarish imkonini beradi. «Yo’qlik» har
qanday tilda amalda mavjud bo’lmagan narsa bilan tenglashtiriladi va boshqacha
18

tushunilishi mumkin ham emas. Boshqacha aytganda, yo’qlik borliqni inkor etadi
va narsa, jism, hodisa, ong... (ya’ni amalda mavjud bo’lishi mumkin bo’lgan
narsalar) o’zligini yo’qotgan holda «yo’qlik» atamasi ayni shu ma’noda ishlatiladi
va ular haqida ular «yo’qlikka chekindi», mavjud emas, deyiladi.
Lekin sof falsafiy ma’noda bu fikrni to’g’ri deb bo’lmaydi. Borliq va yo’qlik
o’rtasida dialektik o’zaro aloqa mavjud.
Birinchidan, dunyo haqidagi hozirgi tasavvurlarga ko’ra, biz yashayotgan Olam
bo’shliqdan bino bo’lgan. Bo’shliq materiyaning alohida holati. Bo’shliq fizik
borliqning eng boy tipi, o’ziga xos potentsial borliq sifatida namoyon bo’ladi, zero
unda mumkin bo’lgan barcha zarralar va holatlar mavjud, biroq ayni zamonda
unda aktual tarzda hech narsa yo’q .
Yana shuni ham e’tiborga olish lozimki, fiziklar (D.A.Landau, va boshqalar)
nuqtayi nazaridan biz yashayotgan Olam ham dunyoda yagona emas, chunki u
rivojlanishning turli sikllarini boshdan kechirayotgan turli Olamlarning cheksiz
sonidan tashkil to’adi. SHu ma’noda borliq va yo’qlikning o’zaro aloqasi ham
nisbiy xususiyat kasb etadi.
Ikkinchidan, amalda mavjud bo’lgan narsaning ob’ektiv borlig’i yo’qlikka
chekinadi, lekin, shunga qaramay u haqda gapirilayotgan, ya’ni u muayyan narsa
sifatida fikrlanayotgan bo’lsa, bu narsa ongda mavjud bo’ladi va o’zining
«ikkinchi» borlig’ini saqlaydi, ayni holda u dastlabki ob’ektning nusxasi, ideal
obraz bo’lib qoladi.
SHunday qilib, o’tgan zamondagi borliq yo’qlikdir, deb aytish mumkin. Borliq
doim hozirgi zamonda mavjud bo’ladi, u faqat hozirgi zamonda o’zini namoyon
etadi, basharti u dolzarb va amalda namoyon bo’lish imkoniyatiga ega bo’lsa, agar
u potentsial, ya’ni axborot manbalarida mavjud yoki uning paydo bo’lishi ob’ektiv
rivojlanish mantig’i bilan belgilangan bo’lsa. Amalda yo’q bo’lgan narsa haqida
ideal obraz sifatida fikrlash mumkin. Boshqacha aytganda, unga ideal obraz
tarzidagi ideal borliq shakl-shamoyilini berish mumkin. O’tmishga tatbiqan biz
borliq haqida faqat shu ma’noda so’z yuritishimiz mumkin.
19

Ayni shu ma’noda biz g’oyalar, narsalar, voqealar, tarixiy shaxslar yoki o’zimizga
yaqin odamlar to’g’risida so’z yuritamiz, bunda ular yo’qlikka aylanmagani, balki
yangicha mavjudlik, xotira tarzidagi o’zgacha borliq kasb etganini nazarda tutamiz.
SHunday qilib, borliq falsafiy kategoriya sifatida dunyoni butun rang-barangligi va
turli-tuman namoyon bo’lish shakllari bilan yaxlit aks ettirish imkonini beradi.
Bunda narsalar, predmet lar, hodisalar o’z xususiyatlari, xossalari bilan jamuljam
holda aks etadi. Dunyoni va uning tarkibiy qismi bo’lmish insonni bilish yo’lidagi
bu muhim qadam bilan dunyoning tabiati va mohiyati, uning rang-barangligi, turli
darajalari, ko’rsatkichlari, ramz-alomatlari, shakllari va hokazolar haqidagi
mulohazalarning asosiy koordinatalar sistemasi belgilanadi. Buning uchun
mohiyat, hodisa, substantsiya, materiya, ong, makon, vaqt, qonun kabi yangi
falsafiy kategoriyalar muomalaga kiritiladi.
Inson o’zi va umuman dunyo haqida o’ylar ekan, odatda muayyan narsalar va
ayrim tabiiy hodisalar bilan ish ko’radi. Ayni zamonda u o’zini qurshagan dunyoni
sinchiklab o’rganish va uning butun rang-barangligini tushunib etish uchun
muayyan tayanch nuqtasi bo’lib xizmat qiladigan qandaydir asosning shak-
shubhasiz mavjudligini qayd etadi. Falsafa tarixidan biz bunday asos sifatida,
masalan, Suqrotdan oldingi qadimgi yunon faylasuflarida tabiat elementlari, o’rta
asrlar falsafasida Xudo, Dekartda: «Men fikrlaya’man, demak, mavjudman»,
degan ongli inson amal qilganini ko’ramiz.
Ammo inson bilishning bu birinchi bosqichida to’xtab qolmagan va o’zini
qurshagan borliqning ko’p sonli turli-tuman holatlari orasida qolgan barcha
narsalardan sezilarli darajada farq qiladigan narsalarni, borliqning ayni shu shakli
voqelikning boshqa shakllari va holatlaridan nima bilan farq qilishini aniqlashga
harakat qilgan. Bugungi kunda insoniyat borliqning ko’p sonli turli-tuman
shakllaridan ularning ayniqsa aniq bo’lgan bir nechtasini farqlash imkonini
beradigan tajriba va bilim to’pladi.
Borliq shakllarining tasnifi: tabiat borlig’i va ma’naviy borliq, ijtimoiy borliq
va inson borlig’i. Inson barcha jonli narsalar jonsiz narsalardan butunlay farq
qilishiga qadimdayoq e’tibor bergan, lekin buni ancha keyin tushunib ketgan. O’z
20

navbatida, jonli narsalar dunyosida inson alohida o’rin egallaydi. U barcha jonli
narsalardan butunlay farq qiladi. Insonning bu asosiy farqi uning ongida, ideal
obrazlar bilan ish ko’rish, ya’ni abstrakt fikrlash va o’zini fikrlovchi jonzot sifatida
anglash qobiliyatida namoyon bo’ladi. 6
SHunday qilib, borliqning umumiy manzarasini yaratish zaminidan notirik tabiat
o’rin oladigan o’ziga xos ‘iramida hosil bo’ladi. ya’ni borliqning shakllari notirik
tabiat, tirik tabiat, ijtimoiy borliq va inson borlig’i kabilardir. So’nggi yillarda
virtual borliq shakli haqida fikr yuritilmoqda. Borliqning bu umumiy shakllari
o’ziga xos xususiyatga, o’zining betakror mohiyatiga egadir.
Tabiat borlig’i. U mufassallashtiriladi va o’z navbatida ,birlamchi tabiat borlig’i
(ya’ni inson va uning faoliyatidan qat’i nazar mavjud bo’lgan narsalar va
jarayonlar borlig’i) va ikkilamchi (yoki odamlar tomonidan yaratilgan narsalar va
jarayonlar borlig’i)ga bo’linadi. Birlamchi tabiat notirik tabiat narsalari va
jarayonlarining borlig’i – bu butun tabiiy va sun’iy dunyo, shuningdek tabiatning
barcha holatlari va hodisalari (yulduzlar, sayyoralar, yer, suv, havo, binolar,
mashinalar, aks sado, kamalak, ko’zgudagi aks va sh.k.)dir.
Birlamchi tabiat borlig’i ikki darajani o’z ichiga oladi.
Birinchi daraja jonli ruhsiz jismlardan, ya’ni ko’payish qobiliyatiga ega bo’lgan,
atrof muhit bilan moddalar va energiya almashinuvini amalga oshiradigan, lekin
ongga ega bo’lmagan barcha narsalar, ya’ni sayyoramiz hayvonot va o’simliklar
dunyosini o’z ichiga olgan butun biosferadan iborat.
Ikkinchi daraja – bu inson va inson ongining borlig’i bo’lib, bu: ikkilamchi tabiat
inson yaratgan yoki o’zgartirgan tabiatdir.Tabiat makon va vaqtda cheksiz hamda
abadiydir. Ikkinchi yoki inson tomonidan yaratilgan tabiat birinchi tabiatga
bog’liq. Bir tomondan, ikkinchi tabiatda birinchi tabiat materiali, boshqacha
aytganda ob’ektiv, birlamchi borliq mujassamlashgan, boshqa tomondan esa –
unda insonning mehnati, irodasi va bilimlari, uning qalbi o’z ifodasini to’gan.
Ikkilamchi tabiat – bu mehnat qurollari va sharoitlari, aloqa vositalari, inson
6
Terrovere V.R. Otrajaet li obshaya teoriya otnositel’nosti fizicheskuyu real’nost’?URL:
http://agora.guru.ru/display.php?conf=EKOMOD-2012 URL: http://youtube.com/watch?v=2YWjZc_-
aUE&feature=g-u-u
21

ruhining ehtiyojlari, ma’rifatli borliq, moddiy va ma’naviy madaniyatni belgilovchi
barcha narsalar va jarayonlardir.
Inson borlig’ining. tahlilida insonning tabiatning bir qismi sifatida jismoniy
mavjudligini va alohida inson borlig’ini farqlash o’rinli bo’ladi.
Inson tabiatning bir qismi hisoblanadi va shu ma’noda uning qonunlariga
bo’ysunadi. Tananing mavjudligi inson o’limga mahkum ekanligini belgilaydi.
Inson borliq va yo’qlik dialektikasi bilan bog’lanadi, barcha tabiat jismlari kabi
vujudga kelish, shakllanish va halok bo’lish holatlaridan o’tadi. Barcha tabiat
jismlari kabi, inson tanasiga ham modda va energiyaning saqlanish qonunlari o’z
ta’sirini ko’rsatadi, ya’ni uning tarkibiy qismlari tabiatning boshqa holatlariga
o’tadi. Inson tanasi mavjud bo’lishi uchun uni muttasil quvvatlash (ovqatlanish,
sovuqdan va boshqa xavf-xatarlardan saqlash) talab etiladi. Fikrlash uchun inson
tanasining tirikligini ta’minlash zarur. Bundan hayotni saqlash, insonning o’z-
o’zini saqlashi va insoniyatning yashovchanligini ta’minlash zaruriyati kelib
chiqadi, bu oziq-ovqat mahsulotlari, kiyim-kechak, turar joy, sof atrof muhitga ega
bo’lish ehtiyojida o’z ifodasini to’adi;
Ma’naviy borliq sub’ektiv individuallashgan va ob’ektiv (noindividual) ma’naviy
borliq sifatida mavjud. Individuallashgan ma’naviy borliq - bu insonning ichki
dunyosi. U onglilik va ongsizlikni qamrab oladi. Bunday yondashuvga ko’ra, ruh –
individual ong bilan ayniy tushuncha, tor ma’noda esa u tafakkurdir. Ong – inson
bosh miyasining dunyo borlig’ini izchil aks ettirish, uni obrazlar va tushunchalarga
aylantirish qobiliyati. U taassurotlar, sezgilar, kechinmalar, fikrlar, shuningdek
g’oyalar, e’tiqodlar, qadriyatlar, mo’ljallar, andozalarning ko’rinmas jarayoni
sifatida mavjud. Ong tez oqadigan va bir xil bo’lmagan orqaga qaytmaydigan
xususiyatga ega. SHaklan bu jarayon tartibsiz, lekin shu bilan bir vaqtda unda
muayyan tartib, barqarorlik, struktura, muayyan darajada intizom va iroda mavjud.
Inson ongi ayni vaqtda uning o’z-o’zini anglashi, ya’ni o’z tanasi, fikrlari va
tuyg’ularini, o’zining boshqa odamlarga bo’lgan munosabatini va o’zining
jamiyatdagi o’rnini anglab etishi, ya’ni o’zini o’zi bilishdir. O’zlikni anglash – bu
ongimizning o’ziga xos markazidir.
22

Individual ong o’zining o’limga mahkumligi bilan tavsiflanadi, lekin uning ayrim
qismlari noindividual ma’naviy shakl-shamoyil kasb etadi, shuningdek boshqa
kishilar mulkiga aylanadi. Xatti-harakatlarda inson ongining fragmentlari
moddiylashadi, ularga qarab odamlarning niyatlari, mo’ljallari, maqsadlari,
g’oyalari haqida xulosa chiqariladi. Noindividual ma’naviy borliqning o’ziga xos
xususiyati shundaki, uning elementlari saqlanadi, takomillashadi va ijtimoiy
makon va vaqtda erkin harakatlanadi;
Ijtimoiy borliq ayrim insonning jamiyatdagi borlig’i va jamiyatning o’z borlig’iga
bo’linadi. Har bir inson boshqa odamlar bilan muttasil aloqa qiladi, turli ijtimoiy
guruhlar: oila, ishlab chiqarish jamoasi, millatning a’zosi hisoblanadi. U boshqa
individlar bilan yaqin aloqa qilib yashaydi. Odamlarning barcha faoliyati mazkur
sotsiumga xos bo’lgan ijtimoiy munosabatlar, chunonchi: siyosiy, huquqiy,
iqtisodiy, axloqiy va boshqa munosabatlar doirasida amalga oshiriladi.
Xullas, «borliq» kategoriyasi o’ta umumiy falsafiy abstraktsiya bo’lib, u turli-
tuman tabiat hodisalari va jarayonlarini, odamlar jamoalari va ayrim kishilarni,
ijtimoiy institutlarni, inson ongining darajalari, shakllari va holatlarini mavjudlik
belgisiga ko’ra birlashtiradi. Garchi bu hodisalar va jarayonlar borliqning turli
sohalariga taalluqli bo’lsa-da, ularning barchasini umumiy asos birlashtiradi.
Ammo cheksiz darajada rang-barang dunyoning yagonaligi to’g’risida so’z yuritish
mumkinmi? Bu savolga «ha» deb javob berish orqali biz butun borliqning umumiy
asosi haqida tasavvur hosil qilamiz. Bu haqda keyingi paragrafda so’z yuritiladi. 7

Virtual borliq tushunchasi. Virtual borliq - inson real borliqda harakat
qilayotgani illyuziyasini kom’yuterda yaratish imkonini beruvchi interfaol
texnologiya. Bunda ob’ektiv borliqni tabiiy sezgi organlari yordamida idrok etish
o’rnini maxsus interfeys, kom’yuter grafikasi va ovoz vositasida sun’iy yaratilgan
kom’yuter axboroti egallaydi. Virtual borliq amalda yo’q narsa, uni qo’l bilan
tutish, uning ta’mi va hidini his qilish mumkin emas. SHunga qaramay, u mavjud
va inson bu xayoliy olamga kirib, uni nafaqat kuzatadi va boshdan kechiradi, balki
unga ta’sir ko’rsatish imkoniyatiga ham ega bo’ladi, ushbu olamda mustaqil
7
Feynman R. Vi konechno shutite, mister Feynman! // UFN. 1986. T. 148. Vip.3
23

harakat qiladi, uni o’zgartira oladi. Virtual olam – inson borlig’ining o’ziga xos
shakli va odamlar ma’naviy aloqasining alohida madaniy shaklidir.
24

Xulosa.
Xulosa qilib aytganda hozirgi zamon kosmologiyasida ham fanga asoslangan bir
qancha konsepsiyalarda olam o’tkinchi, tabiiy ravishda paydo bo’lgan, degan
G’oya ilgari suriladi. Bu nuqtai nazarlarda olamning paydo bo’lishidan oldingi
holati «hech nima» va «yo’qlik» tushunchalari bilan izohlanadi. Angliyalik olim
Stiven Loking «Olam vujudga kelmasdan ilgari nima bo’lgan? » degan savolning
mantiqsizligini, vaqtning faqatgina kelajakka yo’nalgan oqimini ifodalovchi
modeli vositasida asoslashga harakat qilgan. Uning fikricha, bu shimoliy qutb
nuqtasidan turib qaraganda, hamma nuqtalar faqat janubga olib boradigan holatni
eslatadi. Bunday holat olamning boshlanQich holatidir. Vaqtning kelajakka olib
boruvchi yo’nalishigina mavjud bo’lgan holati olamning boshlanishidir. Bu
holatda o’tmish yo’q, faqat kelajak mavjud.
Olam haqidagi diniy tasavvurlar uning kelajagi, yaratilishi yoki o’tmishiga oid
murakkab masalalarni, asosan, ilohiy qudratning hosilasi sifatida talqin etadi.
Dinda olamni «bu dunyo» — o’tkinchi olam va «narigi dunyo» — abadiy olamga
ajratib tushuntirishadi. Bu dunyodagi mashaqqatlari evaziga odam narigi dunyoda
rohat-farog’atga muyassar bo’ladi, degan G’oyaga asoslaniladi.
Fan olam tug’risida o’ziga hos fikr yuritadi. Unda olamga oid murakkab
masalalarni amaliy tajribalardan kelib chiquvchi mantiqiy dalillar asosida
isbotlashga uriniladi. Mavjud ilmiy mantiq doirasidan chetga chiquvchi hodisalar
esa izohlanmaydi. Ayrim ajoyibot hodisalarining fan tadqiqot ob`ektiga
kiritilmaganining sababi ana shunda.
Falsafa olamni izohlashda fanning, dinning, san`at va adabiyotning, hullas, fan
bilan birgalikda boshqa hilma-hil bilimlarga tayanib, umumlashgan hulosalar
chiqaradi. Demak, falsafadagi olam tushunchasi kosmologiyadagi, dindagi va
boshqa bilim sohalaridagi olam tushunchalariga nisbatan boyroq, sermazmunroq
va kengroqdir.
Olamning namoyon bo’lish shakllari hilma hildir. Faqat moddiy jismlarnigina
o’ziga qamrab oluvchi olamni moddiy olam deyishadi. Ayrim kishilar uni
jismoniy, ya`ni fizik olam deb atashadi. Odamning ma`naviy, ruhiy dunyosini
25

qamrab oluvchi olamni ma`naviy olam deyishadi. Aynan shu paytda biz bilan
birgalikda mavjud bo’lgan olam aktual olam deyiladi. Kelajakda mavjud bo’lish
imkoniyati bor va bo’lishi mumkin bo’lgan olam potensial olam deyiladi. Masalan,
sizning bugungi kundagi talabaligingiz aktual olamga mansub bo’lsa, kelajakda
mutahassis bo’lib etishishingiz esa potensial olamga mansubdir.
Olamning mavjudligi shubhasiz bo’lgan va barcha e`tirof etadigan qismi real olam
deyiladi. Kelajakda mavjud bo’lishi ehtimoli bo’lgan olam virtual olam deb ataladi
(virtual so’zi lotincha virtualis — ehtimoldagi degan ma`noni beradi). Aniq
ma`lum bo’lgan olam konkret olam deyiladi, hayoldagi, tasavvurdagi, idealdagi
olam obrazi abstrakt olam deyiladi.
Odamning kundalik hayotidagi hammaga ma`lum bo’lgan, tan olingan hayoti real
olamga mansub bo’lsa, uning hayoliy rejalari virtual olamga, uning o’zi va
atrofidagilar konkret olamga, kelajakka yo’nalgan orzu-umidlari esa abstrakt
olamga mansubdir. Odam o’z rejalarini real olamga asoslanib tuzsa, potensial
olamining konkret reallikka aylanish ehtimolligi oshadi.
Odam olamda boshqalardan ajralib, yakkayu yagona bo’lib emas, balki ijtimoiy
hayot kechiradi va jamoa bo’lib yashaydi. Odamlar jamoasi jamiyatni tashkil etadi.
Odamlar jamiyatdagi o’zaro munosabatlari, faoliyatlari, o’y-hayollari, ideallari,
maqsad va maslaklari bilan birgalikda ijtimoiy olamni tashkil etishadi. Odamning
jamiyatdagi boshqalar bilan birgalikdagi ijtimoiy faoliyati, ularning har biriga hos
bo’lgan takrorlanmas individual olamlariga bog’liqdir. Individual olam, ayni
paytda tashqi olamni ham, ijtimoiy olamni ham aks ettiradi, o’zida ifodalaydi.
Bular bir-birlari bilan chambarchas bog’liqdir.
Hullas, olam haqidagi hilma-hil tasavvurlar mavjudlikning eng umumiy falsafiy
tushunchasi shakllanishiga asos bo’lib keldi. Bunday tushuncha borliq haqidagi
tushunchadir.
26

Adabiyotlar
1. Mirziyoev , Shavkat Miromonovich . Erkin va farovon , demokratik
O ʼ zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz . O ʼ zbekiston Respublikasi
Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag ʼ ishlangan Oliy Majlis
palatalarining qo ʼ shma majlisidagi nutq / Sh . M . Mirziyoev . - Toshkent :
« O ʼ zbekiston», 2022. -56 b. M . Camenzind, Compact Objects in Astrophysics,
Springer, 2019, 682 p.
2. Sivuxin D.V, Kurs obshey fiziki, uchebnoe posobie dlya vuzov, t. 5 –
Atomnaya i yadernaya fizika, 3-e izdanie, FIZMATIZ, 2021.
3. T. Padmanabhan, Theoretical Astrophysics, Volume I-III, Cambridge
University Press, 2020.
4. L. Rezzolla , O. Zanotti, Relativistic Hydrodynamics, Oxford University
Press, 2023, 752 p.
5. Povh, K. Rith, C. Scholz, F. Zetsche, Particles and nuclei. An introduction to
the physical concepts. Springer, 2019 .
6. Fil’chenkov M.L., Gravitatsiya, astrofizika, kosmologiya: dopolnitel’nie
glavi, «LIBROKOM», 2020.
Internet ma`lumotlari
1. www.gov.uz
2. www.ziyonet.uz
3. www.edu.uz
4. www.uzedu.uz
5. www.pedagog.uz
27

Dunyoning fizik manzarasi va uning ontologik maqomi

Sotib olish