• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Ekologiya fani predmeti, maqsad va vazifalari

Келинг, бу кўҳна оламнинг 
ўтмишига бир назар 
ташлайлик! 
Ўтмишда у қандай 
бўлган экан?   Локал 
(махаллий) 
экологик 
муаммолар  Локал (махаллий) экологик муаммолар
Тупрок шурланиши ва эрозияси
Чикиндилар
Тог-кон саноатини атроф-мухитга 
таъсири
Ишлаб чикариш корхоналарини 
таъсири Ekologiya fanining vujudga kelishi 
va shakllanishi. 
Inson faoliyatining muhitga ta’siri moddiy 
ishlab chiqarish sur’atlarining keskin 
o‘sishi, aholi nufusining ko‘payishi va fan – 
texnika taraqqiyotiga bog‘liq holda  XX 
asrning ikkinchi yarmida global (fransuzcha 
global-umumiy; lotincha – kura, shar) 
umumzaminiy miqyoslarga ega bo‘ladi. Bu 
davrga kelib sayyoramizda inson 
faoliyatining tabiiy muhitga bevosita yoki 
bilvosita ta’siri bo‘lmagan hududlar 
qolmadi. Hatto Antraktidada ham 
radioaktiv yog‘inlar va pestitsidlar (DDT) 
mavjud ekanligi ayon bo‘ldi. Экологик тизим деградацияси
Атроф-мухитни 
чикиндилар билан 
ифлосланиши Табиатни инсон 
томонидан 
ифлосланишиИлмий асосланмаган 
табиатдан бетартиб 
фойдаланиш        1.Экология тушунчаси,  mohiyati, o`rganish 
ob`ekti
Экология тушунчасини фанга 
биринчи булиб 1866 йилда 
немис биологи  Э.Геккел 
“Организмларнинг умумий 
морфологияси” асарида 
киритган.  Экология (Ойкос) - 
юнонча суз булиб, уни 
маъноси тирик 
организмларнинг яшаш 
шароити ёки ташки мухит 
билан узаро муносабатини 
билдиради Экологик муаммо –  табиат 
компонентларининг (тог 
жинси, релъеф, иклим, сув, 
хаво, усимлик, хайвонот) 
ривожини, атроф-мухитни ва 
экологик тизимни салбий 
жихатдан узгаришидир. Global ekologik muammolarga qiziqish 
keyingi yillarda inson faoliyatining yirik 
miqyosli tabiiy jarayonlarga ta’sirining 
kuchayishiga bog‘liq holda ayniqsa ortib 
bormoqda. Global tabiiy jarayonlarga inson 
biosfera, atmosfera, gidrosfera va 
litosferada antropogen o‘zgarishlarning 
sodir bo‘lishi kuzatilmoqda. XX asrning 20-yillarida AQSH olimlari R. Park va 
E.Byurgess tomonidan adabiyotlarga “inson 
(soitsal) ekologiyasi” tushunchasi kiritildi va 
keyinchalik ekologiya va boshqa fanlar (aholi 
gegorafiyasi, sotsilogiya, tibbiy ekologiya va b.sh) 
oralig‘ida turadigan mustaqil ilmiy tarmoqlar 
shakllanadi. Keyingi yillarda maxsus adabiyotlarda 
inson va tabiiy muhit orasidagi o‘zaro munosabatlar 
muammolarini o‘rganadigan fanlarni “Inson 
ekologiyasi”, “Sotsial ekologiya”, “Global ekologiya” 
deb atash ko‘pchilik olimlar tomonidan qabul 
qilingan. Ekologik mummolar miqyoslarning 
kengayishi va murakkablashuvi, yuqorida 
ta’kidlagandek, bu muammolarni tadqiq 
qiladigan ilmiy tarmoqlarni hal etishga tayyor 
emas edi. Shu sababli ekologik 
terminologiyada har xillik vujudga keldi; 
ekologik tadqiqotlar o‘tkazishda va 
sayyoramizda sodir bo‘layotgan global 
o‘zgarishlarga ishonchli bashoratlar 
tayyorlashda “yo‘lboshchi” fanni belgilashga 
zarurat to‘hg‘ildi. Bu muammolarni 
o‘rganadigan fanlar va ularni hal etishga 
yo‘naltirilgan ilmiy tadbirlarni ishlab 
chiqadigan barcha fanlar ekologiya 
tevaragida jipslasha boshlaydi .  Эътиборингиз 
учун раҳмат!
27 Глобал 
(дунёвий) 
экологик 
муаммолар  Глобал (дунёвий) экологик муаммолар
Иклим узгариши 
Чулланиш
Атмосферани ифлосланиши
Гидросферанинг ифлосланиши Нима сабабдан бундай  ҳ олат юз берди?
Экологияга таъриф беринг?
Экология  юнонча  сўз  бўлиб  “oikos-уй-жой,  logos-таълимот,  фан”  деган  маънони  англатади.  Экология 
тушунчаси фанга биринчи бўлиб 1866 йилда немис биологи Э.Геккел томонидан киритилган. 
Экология  –  тирик  организмларнинг  яшаш  шароити  ёки  уларнинг  ташқи  муҳит  билан  ўзаро 
муносабатини ўрганадиган фан.
Рус  олими  Н.Ф.Реймерс  “экология  кенг  маънода  инсонларнинг  яшаб  кетиши  ҳақидаги  таълимот” 
деган эди.
Экологик омиллар: а биотик, биотик, антропоген.
Бу омилларнинг  қ айси бири инсон фаолияти билан бо ғ лиқ?
Яшайдиган жойингизда экологик фожиа юз бермаслигини нг  олдини олиш мумкинми,  қ андай  қ илиб? Табиат бугун
7 Tabiatda to`xtovsiz ravishda chiqindilar 
chiqarilmoqda Агар Ер шари ҳалок бўлса, ҳеч ким биосферани ҳам, давлатни ҳам, 
оиласини ҳам, ўзини ҳам сақлаб қола олмайди.Е р сайёрасига таъсир қилувчи кучларВулқонлар	М	етеоритлар	
К	осм	ик нурлар	
А	нтропоген ом	иллар	
Е	р силкиниш	лари	
Ҳ	арорат	
Радиация
8 Ekologiya fanining predmeti. 
ekologiya inson va 
organizmlarning yashash 
muhiti holati, organizmlar, 
shu jumladan inson va 
muhit orasidagi o‘zaro ta’sir 
muammolarini 
o‘rganadigan fan Ekologiya fani predmeti, maqsad 
va vazifalari YU. Shodimetovning (1994) fikricha hozirgi zamon 
ekologiyasining asosiy vazifalarini quyidagilar tashkil etadi:
- hayotning tashkil topishi qonuniyatlarini, shu jumladan tabiiy 
tizimlar va umuman biosferaga antropogen ta’sir munosabati shu 
qonuniyatlarni tadqiq etish;
- biologik boyliklardan oqilona foydalanishning ilmiy asoslarini 
yaratish, inson xo‘jalik faoliyati ta’siri ostida tabiatda ro‘y 
beradigan o‘zgarishlarni oldindan bilish, biosferada kechadigan 
jarayonlarni boshqarish va inson yashaydigan muhitni saqlab 
qolish;
- populyatsiyalar miqdorini tartibga solish.
Lekin ekologiya so‘zining ma’nosi va uning predmeti, o‘rganilish 
ob’ekti xususiyatlariga ko‘ra, fan sifatida ekologiyaning shu nomi 
bilan o‘rganilishi maqsadli hisoblanadi. Faqat uning har xil 
tarmoq yo‘nalishlarni jipslashtirib qo‘shgan holda birgalikda 
tadqiq etilishi kerak bo‘ladi. 
26 Ekologiyaning fan sifatida 
shaklanishida J.B. Lamark (1744 - 
1829), A. Gumboldt (1769-1859), J.A. 
Fabr ()1823-1915), N.A. Seversov 
(1827-1885) va boshqa olimlarning 
ulkan hissalari bor. Мавзу режаси:
1. Global muammolar, Ekologiya 
tushunchasi,   mohiyati, o`rganish ob`ekti
2.Ekologiya fanining vujudga kelishi va 
shakllanishi.
3. Ekologiya fanining predmeti.
4. Ekologiya fanining tadqiqot uslublari, 
ularga ta’sir etuvchi omillar.     Ер сайёраси ҳароратининг ошиши 
(парник эффекти)
  
2000  йил г а   келиб  
ҳавонинг  ўртача 
ҳарорат и   1 , 4 º С  га 
ошган.
19 О
3 О
3 О
3
О
3
О
3
СО
2
СО
2СО
2Озон  қ атламини нг  емирилиши
Нима  учун  озон  қ атлами 
емирилади?
Озон  қ атламини  емирадиган 
манбаларни биласизми?
Озон  қ атламининг 
емирилишида  о и лангизнинг 
ҳам иштироки борми? 
Озон  қ атлами 
емирилмаслиги  учун  нима 
қ илиш керак?
Атмосфера  таркибидаги 
озонни  к ў пайтириш  учун  нима 
қ илиш керак? 
Бу  борада  сиз  нима 
қ илмо қ чисиз?              
  Ўтмишда инсон билан табиат уйғун ҳолда яшаган Эк ологик  м уам м олар к улам ига к у ра 
к у йи даги ча  тасниф ланади
Локал (махаллий)   
  Регионал (минтакавий)
Глобал (дунёвий)  2.ЭКОЛОГИК МУАММОЛАРНИ ТАСНИФЛАШ  Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan 
oqilona foydalanishning kompleks 
muammolari sohasida o‘tkazilgan 
tadqiqotlar sotsial tizimlar va tabiiy muhit 
orasidagi o‘zaro munosabatlarini o‘rganish 
bilan shug‘ullanadigan yangi fanning 
vujudga kelishi va rivojlanishiga asos bo‘lib 
xizmat qildi va bu fan sotsial ekologiya deb 
nom oldi.   3. Ekologiya fanining tadqiqot uslublari, ularga 
ta’sir etuvchi     omillar.
Hozirgi ekologiya fanlari 
tizimida, shuningdek, 
geoekologiya (geografik 
ekologiya), amaliy yo‘nalishdagi  
muxandislik ekologiyasi, qishloq 
xo‘jalik ekologiyasi, tibbiy 
ekologiya va boshqa ilmiy 
tarmoqlar (yo‘nalishlar) ham 
mavjud. 3.Экологик муаммоларни бартараф этиш буйича
     чора-тадбирлар ва халкаро хамкорилклар
Экологик муаммоларни инсоният томонидан 
хамкорликда хал этилиши В.И.Вернадский 
томонидан ноосфера концепцияси доирасида, утган 
асрнинг бошларида таъкидлаб утилган. Глобал 
хамкорлик доирасида экологик муаммоларни 
ечимини топишга барча давлатлар, миллатлар ва 
мамлакатлар жалб этилиши хаётий заруратдир.    Минтакави
й 
(регионал) 
экологик 
муаммолар  Регионал (Минтакавий) экологик муаммолар
Орол денгизининг куриши муаммоси 
Урмонзорлар майдонини кискариши
Кислотали ёмгирлар
Чучук сув муаммоси

Ekologiya fani predmeti, maqsad va vazifalari