Eksperimental tadqiqot etikasi. Psixologning axloqiy tamoyillari va xulq-atvori kodeksi - Psixologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	65.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Psixologiya

Sotuvchi

Iroda Xasanova

Ro'yxatga olish sanasi 09 Dekabr 2025

1 Sotish

Eksperimental tadqiqot etikasi. Psixologning axloqiy tamoyillari va xulq-atvori kodeksi

Sotib olish

“ Himoyaga tavsiya etilsin”
Sirtqi ta’lim bo’lim boshlig’i
S.A.Valiyev _______
______ 2025 yil
SIRTQI TA’LIM PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA YO‘NALISHI
guruh talabasi
ning
„ Eksperimental tadqiqot etikasi. Psixologning axloqiy
tamoyillari va xulq-atvori kodeksi ”
mavzusidagi
KURS ISHI
“Himoyaga tavsiya etilsin”
“Psixologiya” kafedrasi mudiri: S.M.Tuychiyeva

Toshkent - 2025 yil
1Toshkent amaliy fanlar
universiteti

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………….…...…3-5
I BOB. EKSPERIMENTAL TADQIQOT ETIKASINING
NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental tadqiqotlarning mohiyati va
psixologiyada ularning
o‘rni…………………………………….………….6-14
1.2. Eksperimental tadqiqotlarda etik me’yorlarning
shakllanishi va ahamiyati……………………………………..
…………15-19
1.3 Bobning xulosasi…………………………………………20
II BOB. PSIXOLOGNING AXLOQIY TAMOYILLARI VA
XULQ-ATVORI KODEKSI
2.1. Psixolog faoliyatidagi axloqiy me’yorlar va professional
javobgarlik ………………………………………………....21-
26
2.2. Psixologning xulq-atvori kodeksi va etik muammolarni
hal etish yo‘llar ………...…………………………………....…
27-33
2.3 Bobning xulosasi…………………………………………33
XULOSA……………………………………………....….35-36
2

Foydalanilgan adabiyotlar………………………….……37-38
Kirish
Inson psixikasini ilmiy asosda o‘rganish, uni chuqur tahlil qilish va shaxs
faoliyatini boshqarish mexanizmlarini aniqlash psixologiya fanining eng muhim
vazifalaridan biridir. Bugungi globallashuv davrida insonning ichki dunyosini,
hissiyotlari, motivatsiyasi va xulq-atvorini chuqur bilish, ularni ilmiy asosda tahlil
qilish zaruriyati ortib bormoqda. Shu jarayonda eksperimental tadqiqotlar
psixologiya fanining markaziy o‘rni va asosiy tadqiqot usuli sifatida e’tirof etiladi.
Eksperiment orqali psixik jarayonlar nazariy darajada emas, balki real tajriba
sharoitida o‘rganiladi, natijada ilmiy xulosalar aniq faktlarga asoslanadi. Biroq, har
qanday ilmiy tajriba inson bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, unda etik tamoyillar va
axloqiy me’yorlar ga qat’iy rioya qilish zarur hisoblanadi. So‘nggi yillarda
psixologik tadqiqotlarda etik me’yorlarga e’tibor yanada kuchaymoqda. Chunki
psixologik eksperimentlar ko‘pincha insonning hissiy, intellektual yoki ijtimoiy
jihatlarini o‘rganishni talab qiladi. Bu jarayonlarda ishtirokchilar ruhiyatiga zarar
yetkazmaslik, ularning shaxsiy huquqlarini hurmat qilish, ma’lumotlarni maxfiy
saqlash, ularni aldash yoki tazyiq ostida qoldirish kabi holatlarga yo‘l qo‘ymaslik
eng muhim shartlardan biridir. Shu boisdan, eksperimental tadqiqotlar o‘tkazishda
psixologning axloqiy kodeksi ga amal qilish, har bir bosqichda etik tamoyillar ni
hisobga olish ilmiy faoliyatning ajralmas qismiga aylangan.
Mavzuning dolzarbligi shundaki, zamonaviy psixologiya fanida eksperimental
tadqiqotlar soni ortgani sayin, ularga nisbatan axloqiy yondashuvlar ham
takomillashmoqda. Hozirgi kunda O‘zbekiston Respublikasida ham psixologik
faoliyatni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilmoqda, xalqaro
psixologik tashkilotlarning etik kodekslari milliy tizimga moslashtirilmoqda.
Shuningdek, yosh mutaxassislar va talabalarning ilmiy tajriba jarayonida axloqiy
3

me’yorlarni to‘g‘ri tushunishlari va ularga amal qilishlari juda muhim. Chunki
psixologik tadqiqotning natijasi faqat ilmiy ahamiyatga ega bo‘lishi bilan emas,
balki inson manfaatlariga zid bo‘lmaganligi bilan ham baholanadi. Shu jihatdan,
eksperimental tadqiqot etikasi bugungi kunda nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy
ahamiyat kasb etmoqda. Psixologning xulq-atvori va axloqiy tamoyillari uning
professional yetukligi, mijoz va jamiyat oldidagi mas’uliyatini belgilovchi
mezondir. Har bir psixolog inson shaxsiga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, o‘z
bilim va ko‘nikmalarini inson manfaatlariga xizmat qildirishni o‘zining eng oliy
burchi deb bilishi lozim. Shu bois psixologning axloqiy tamoyillari va xulq-
atvori kodeksi uning kasbiy faoliyatining etik asosini tashkil etadi. Bu kodeks
psixologik tajribalar, maslahatlar, diagnostika va terapiya jarayonlarida yo‘l-yo‘riq
bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi globallashuv davrida inson omilini chuqur o‘rganish,
uning intellektual, ruhiy va emotsional imkoniyatlarini aniqlashga bo‘lgan ehtiyoj
ortib bormoqda. Ayniqsa, ta’lim tizimida o‘quvchilarning individual
xususiyatlarini inobatga olgan holda o‘qitish, mehnat sohasida kadrlarni to‘g‘ri
tanlash, tibbiyotda stress, depressiya va boshqa psixologik holatlarni aniqlashda
test metodlarining ahamiyati beqiyosdir. Shu bilan birga, testlarning ishonchliligi
va haqqoniyligi, ularni to‘g‘ri qo‘llashdagi mas’uliyat, natijalarning noto‘g‘ri
talqin qilinishi xavfi — bu yo‘nalishdagi dolzarb muammolardir. O‘zbekiston
psixologiyasi so‘nggi yillarda jadal rivojlanib, xalqaro tajribalarni o‘zlashtirmoqda.
Shuningdek, test metodikalarini milliy mentalitet, madaniyat va til xususiyatlariga
moslashtirish zaruriyati paydo bo‘ldi. Chunki xorijda yaratilgan testlar ko‘pincha
mahalliy sharoitda to‘liq samara bermaydi. Shu bois, mahalliy sharoitda ishlab
chiqilgan yoki adaptatsiya qilingan testlarning ilmiy asoslanganligi, ularning
metodik to‘g‘riligi va amaliy foydasi masalalari psixologik ilm-fan uchun muhim
vazifalardan biridir. Hozirgi zamon psixologiyasida testlash jarayonini axborot
texnologiyalari bilan integratsiyalash, test natijalarini tezkor tahlil qilish, sun’iy
intellekt asosida baholash tizimlarini joriy etish dolzarb yo‘nalishlardan biridir.
Kurs ishining maqsadi: Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — psixologik
eksperimentlarni o‘tkazishda amal qilinadigan etik me’yor va tamoyillarni ilmiy
4

jihatdan tahlil qilish, shuningdek psixologning axloqiy tamoyillari va xulq-atvori
kodeksining mohiyatini ochib berishdan iborat . Bundan tashqari, tadqiqot maqsadi
psixologning professional faoliyatida axloqiy me’yorlarga rioya etish zarurligini
asoslab berish hamda eksperimental tadqiqotlarda etik madaniyatni shakllantirish
yo‘llarini o‘rganishdir.
Kurs ishining vazifalari: Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib, quyidagi vazifalar
belgilandi:
1. Eksperimental tadqiqotlarning mohiyati, o‘ziga xos xususiyatlari va
psixologik tadqiqotlar tizimidagi o‘rnini tahlil qilish.
2. Psixologik tadqiqotlarda etik me’yorlarning paydo bo‘lishi va rivojlanish
bosqichlarini o‘rganish.
3. Psixolog faoliyatidagi axloqiy tamoyillar, me’yorlar va professional
mas’uliyatning mazmunini yoritish.
4. Psixologning xulq-atvori kodeksi va uning amaliy faoliyatdagi ahamiyatini
tahlil qilish.
5. Eksperimental tadqiqotlar jarayonida uchraydigan etik muammolarni
aniqlash va ularni bartaraf etish yo‘llarini taklif etish.
6. O‘zbekiston va xalqaro tajribada psixologlar uchun amal qilinadigan axloqiy
kodekslarni solishtirib o‘rganish.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishining obyekti — psixologik eksperimental
tadqiqotlar jarayoni va ularni o‘tkazishda ishtirok etuvchi shaxslar bilan o‘zaro
munosabat tizimi hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti: Kurs ishining predmeti — eksperimental tadqiqotlarda
amal qilinadigan etik tamoyillar, psixologning axloqiy me’yorlari hamda xulq-
atvori kodeksining ilmiy-amaliy jihatlari tashkil etadi .
5

I BOB. EKSPERIMENTAL TADQIQOT
ETIKASINING NAZARIY ASOSLARI
1.1. Eksperimental tadqiqotlarning mohiyati va
psixologiyada ularning o‘rni
Psixologiya fanining rivojlanishida eksperimental tadqiqotlarning tutgan
o‘rni beqiyosdir. Inson psixikasini ilmiy asosda o‘rganish jarayoni bevosita
eksperiment usulini qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Chunki eksperiment – bu
aniq rejalashtirilgan, nazorat ostida o‘tkaziladigan, sabab-oqibat bog‘liqligini
o‘rganish imkonini beruvchi ilmiy tadqiqot usulidir. Psixologiyada eksperiment
insonning psixik jarayonlarini, ya’ni idrok, xotira, tafakkur, emotsiya, e’tibor,
motivatsiya kabi murakkab mexanizmlarni chuqur tahlil qilish, ularning ichki
qonuniyatlarini aniqlash uchun xizmat qiladi. Eksperimental psixologiya fan
sifatida XIX asr oxirida shakllangan bo‘lib, uning asoschisi sifatida Vilgelm Vundt
tilga olinadi. U 1879-yilda Leyptsig shahrida birinchi psixologik laboratoriyani
tashkil etgan va shu tariqa psixologiyani mustaqil fan sifatida ajratib chiqargan.
Vundt psixik jarayonlarni ob’yektiv o‘lchash mumkinligini isbotlab berdi.
Shundan so‘ng butun dunyo bo‘ylab psixologlar tajribaviy tadqiqotlarni
o‘tkazishni boshladilar. Eksperimentning mohiyati shundan iboratki, tadqiqotchi
o‘rganilayotgan jarayonni ataylab o‘zgartiradi va bu o‘zgarish natijasida paydo
bo‘ladigan psixik yoki xulqiy o‘zgarishlarni kuzatadi. Bu esa nazariy taxminni
tekshirish, uni ilmiy jihatdan isbotlash imkonini beradi.
Psixologiyada eksperimentlar turli ko‘rinishlarda bo‘ladi: laboratoriya
eksperimenti, tabiiy eksperiment, dala (maydon) eksperimenti, kvazi-eksperiment
va boshqalar. Laboratoriya eksperimenti maxsus sharoitda, nazorat ostida,
barcha tashqi omillar imkon qadar bartaraf etilgan holda o‘tkaziladi. Bu turdagi
tadqiqot psixologga aniq natijalar olish, omillar o‘rtasidagi sababiy bog‘liqlikni
o‘lchash imkonini beradi. Tabiiy eksperiment esa inson faoliyati tabiiy muhitida,
6

odatiy sharoitlarda o‘tkaziladi, bu holatda ishtirokchilar tajriba o‘tkazilayotganini
sezmasliklari ham mumkin. Bu usul xulq-atvorni tabiiy holatda o‘rganishga
yordam beradi. Dala eksperimenti esa real ijtimoiy muhitda, masalan, ta’lim
muassasalari, ishlab chiqarish joylari, yoki oilaviy muhitda o‘tkaziladi. Bu tadqiqot
turi natijalarning hayotga yaqinligini ta’minlaydi. Kvazi-eksperiment esa nazorat
va tajriba guruhlarini to‘liq tenglashtirish imkoniyati bo‘lmagan holatlarda
qo‘llaniladi. Bu usul ko‘proq ijtimoiy psixologik yoki ta’limiy sohalarda keng
tarqalgan. Eksperimentning asosiy bosqichlariga to‘xtaladigan bo‘lsak, avvalo
tadqiqotchi muammoni aniqlaydi , gipotezani ilgari suradi , so‘ngra tajriba
rejasini ishlab chiqadi , natijalarni yig‘adi va ularni tahlil qiladi . Bu
bosqichlarning har biri ilmiy asoslangan, izchil va ob’yektiv bo‘lishi lozim. Eng
muhimi, eksperimental psixologiyada har bir natija qayta tiklanadigan, ya’ni
boshqa sharoitda ham o‘xshash natija beradigan bo‘lishi kerak. Shu jihatdan,
eksperimentning ishonchliligi va haqqoniyligi psixologik bilimlarning ilmiyligiga
kafolat beradi. Psixologiyada eksperimental tadqiqotlarning o‘rni shunchalik
muhimki, bugungi kunda deyarli har bir psixologik nazariya, model yoki
konsepsiya tajriba asosida tasdiqlanadi. Masalan, xotira jarayonlarini o‘rgangan
G.Ebbinghaus, o‘rganish nazariyalarini sinab ko‘rgan I.P.Pavlov, J.Uotson,
B.F.Skinner, shuningdek, kognitiv jarayonlarni tahlil qilgan J.Piajening
tadqiqotlari ham barchasi eksperimental asosda olib borilgan. Ayniqsa, Pavlovning
shartli reflekslar haqidagi tajribalari, inson va hayvonlar o‘rganish mexanizmlarini
ilmiy asosda isbotlab, eksperimental yondashuvning kuchini yaqqol namoyon etdi.
Bugungi kunda zamonaviy psixologiyada eksperimentlar nafaqat laboratoriya
darajasida, balki kompyuter texnologiyalari, neyrofan, sun’iy intellekt tizimlari va
statistik modellash usullari yordamida ham o‘tkazilmoqda. Masalan, kognitiv
neyropsixologiyada inson miyasining faoliyati neyrovizualizatsiya texnologiyalari
(EEG, fMRI va boshqalar) orqali kuzatiladi. Bu esa eksperimental psixologiyani
yanada ob’yektiv, aniq va chuqur tahlil qiluvchi sohaga aylantirmoqda.
Eksperimentning afzalliklari bilan bir qatorda, u o‘ziga xos cheklovlarga ham ega.
Chunki inson – murakkab ijtimoiy mavjudot, uni faqat laboratoriya sharoitida
7

to‘liq tahlil qilish har doim ham mumkin emas. Shu sababli psixologik
eksperimentlarni o‘tkazishda nafaqat ilmiy metodologiya, balki etik tamoyillar
ham muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotchi har doim inson sha’nini, shaxsiy
chegaralarini, hissiy holatini inobatga olishi, hech qanday zarar yetkazmasligi
lozim. Shu sababli, psixologik eksperimentlarni o‘tkazishda etik nazorat va axloqiy
mas’uliyatni ta’minlash ilmiy jarayonning ajralmas qismiga aylangan.
Xulosa qilib aytganda, eksperimental tadqiqotlar psixologiya fanining asosiy
tayanch usuli bo‘lib, u nazariy taxminlarni amalda sinab ko‘rish, inson
psixikasining tabiiy qonuniyatlarini aniqlash, psixik jarayonlarni boshqarish
mexanizmlarini ochib berish imkonini beradi. Eksperimentlar orqali psixologiya
haqiqiy empirik fan sifatida shakllandi, uning natijalari boshqa ijtimoiy va tabiiy
fanlar bilan integratsiyalashdi. Shu sababli, har bir psixolog uchun eksperimental
metodologiyani chuqur o‘rganish, uni to‘g‘ri qo‘llash va eng muhimi, tadqiqot
jarayonida etik me’yorlarga amal qilish eng muhim professional burchlardan
biridir. Eksperimental psixologiyada olib boriladigan tadqiqotlar har doim ilmiy
mantiq va qat’iy metodologiyaga tayanadi. Har bir tajribaning o‘z maqsadi,
gipotezasi, mustaqil va bog‘liq o‘zgaruvchilari, nazorat shartlari bo‘lishi shart.
Eksperimentning muvaffaqiyatli o‘tkazilishi uchun tadqiqotchi nafaqat ilmiy
jihatdan, balki texnik va axloqiy tomondan ham puxta tayyor bo‘lishi kerak.
Psixologik eksperiment inson ruhiy holati bilan bevosita bog‘liq bo‘lgani sababli, u
ayni paytda ham nozik, ham mas’uliyatli jarayon sanaladi. Tadqiqotchi
o‘rganilayotgan jarayonni ataylab boshqaradi, lekin shu bilan birga,
ishtirokchilarning tabiiy xulqini buzmaslik, ularni stress holatiga tushirmaslik,
hissiy jihatdan jarohatlamaslik kerak. Shu sababli, zamonaviy psixologiyada
eksperimentlar faqatgina ilmiy maqsad bilan emas, balki inson manfaatlarini
himoya qilgan holda tashkil etiladi. Eksperimentlarning mohiyatini chuqur anglash
uchun ularning asosiy turlarini, tuzilmasini va amaliy qo‘llanish sohalarini kengroq
ko‘rib chiqish zarur. Psixologik eksperimentlarning asosiy turlari – bu
laboratoriya, tabiiy, dala va kvazi-eksperimentlardan iborat bo‘lib, ularning har biri
ma’lum sharoitda maqsadga qarab tanlanadi. Masalan, laboratoriya eksperimenti
8

insonning e’tibor, xotira, reaktsiya va sezgi jarayonlarini o‘rganishda keng
qo‘llaniladi, chunki bu jarayonlar aniq o‘lchov asboblari yordamida o‘lchanadi.
Tabiiy eksperiment esa o‘quv jarayoni, jamoa muhitidagi munosabatlar yoki
bolalar xulq-atvorini tabiiy holatda kuzatishda muhim ahamiyatga ega. Kvazi-
eksperimentlar esa real hayot sharoitida nazorat guruhlarini to‘liq
tenglashtirishning imkoni bo‘lmaganda qo‘llanadi, masalan, ijtimoiy psixologik
tadqiqotlarda, ta’lim tizimi yoki ishlab chiqarish muhitida insonlarning
motivatsiyasi, ish unumdorligi yoki stress darajasi o‘rganilganda. Eksperimental
tadqiqotlarning afzalligi shundaki, u inson psixikasining ichki mexanizmlarini
bevosita aniqlash imkonini beradi. Nazariy taxminlar tajriba orqali tekshiriladi va
natijalar empirik dalillar bilan tasdiqlanadi. Bu esa psixologiyani subyektiv
kuzatuvlar yoki taxminlar fanidan aniq, faktlarga asoslangan ilmiy sohaga
aylantirgan. Masalan, Vundt, Pavlov, Skinner, Bandura, Ebbinghaus kabi
olimlarning tajribalari psixik jarayonlarning qonuniyatlarini ilmiy jihatdan
aniqlashda katta rol o‘ynagan. Ayniqsa, Skinnerning “operant shartlanish”
tajribalari yoki Banduraning “modelga ergashish” tajribalari psixologik xulq-
atvorni boshqarish mexanizmlarini ochib berdi. Bularning barchasi eksperimental
yondashuv orqali isbotlangan ilmiy haqiqatlardir.
Shuningdek, eksperimentlar zamonaviy davrda yanada murakkab shakllarda
o‘tkazilmoqda. Bugungi kunda psixologik tadqiqotlar kompyuter dasturlari,
neyrotexnologiyalar, statistik modellar va sun’iy intellekt yordamida amalga
oshirilmoqda. Masalan, neyropsixologiyada inson miyasi faoliyatini o‘rganish
uchun elektroensefalografiya (EEG), funksional magnit-rezonans tomografiya
(fMRI) kabi texnologiyalar keng qo‘llanadi. Bu usullar psixik jarayonlarni biologik
asosda o‘rganish, hissiy holatlarning miya faoliyati bilan bog‘liqligini aniqlash
imkonini beradi. Shu bilan birga, zamonaviy psixologik eksperimentlarda “onlayn”
tajribalar ham keng tarqalgan. Bu usullar ishtirokchilarning masofadan turib,
maxsus platformalar orqali test yoki vazifalarni bajarishlari asosida olib boriladi.
Natijada katta hajmdagi ma’lumotlar statistik tahlil qilinadi va psixik
jarayonlarning umumiy qonuniyatlari aniqlanadi. Eksperimental tadqiqotlar
9

jarayonida eng muhim jihatlardan biri – bu validlik va ishonchlilik dir. Validlik –
tajriba natijalari o‘rganilayotgan hodisani haqiqatan ham aks ettirayotganligini
bildiradi, ya’ni eksperiment nima o‘lchamoqchi bo‘lsa, aynan shuni o‘lchayaptimi
– degan savolga javob beradi. Ishonchlilik esa natijalarning barqarorligini
anglatadi, ya’ni tajriba boshqa sharoitlarda ham o‘xshash natija beradimi yoki
yo‘q. Shu boisdan, har bir psixologik eksperiment qat’iy metodik talablar asosida,
ehtiyotkorlik bilan tashkil qilinadi. Tadqiqotchi barcha tashqi omillarni nazorat
qiladi, tasodifiylikni kamaytiradi va ob’yektivlikni ta’minlaydi. Biroq
eksperimentlar faqat ilmiy mezonlar asosida emas, balki axloqiy mezonlar asosida
ham baholanadi. Tadqiqotchi ishtirokchilarni xabardor qilgan holda ularning
roziligini olishi, shaxsiy ma’lumotlarni sir saqlashi, ishtirokchiga hech qanday
ruhiy yoki jismoniy zarar yetkazmasligi shart. Bu qoidalar psixologik tadqiqotlarda
“etik prinsiplari” deb ataladi va ular xalqaro miqyosda tan olingan. Eksperiment
o‘tkazish jarayonida bu tamoyillarga amal qilinmasa, tadqiqot natijalari ilmiy
jihatdan to‘g‘ri bo‘lsa ham, axloqiy jihatdan qabul qilinmaydi. Shu bois psixologik
eksperimentni tashkil etish, o‘tkazish va natijalarini tahlil qilishda etik yondashuv
ustuvor ahamiyat kasb etadi. Eksperimentning o‘rni nafaqat ilmiy tadqiqotlarda,
balki amaliy psixologiyada ham beqiyosdir. Masalan, ta’lim psixologiyasida yangi
o‘qitish metodikasining samaradorligini baholash, mehnat psixologiyasida
ishchilarning motivatsiyasini oshirish usullarini sinab ko‘rish, sport
psixologiyasida sportchilarning e’tibor yoki stress holatlarini o‘lchash – bularning
barchasi eksperimental yondashuv asosida amalga oshiriladi. Shuningdek, klinik
psixologiyada turli terapiya metodlari yoki psixodiagnostika vositalarini
tekshirishda ham eksperiment usuli keng qo‘llanadi. Shu tariqa, eksperimental
psixologiya nazariya va amaliyot o‘rtasidagi eng muhim ko‘prik vazifasini
bajaradi. Xulosa qilib aytganda, eksperimental tadqiqotlarning mohiyati shundaki,
ular inson psixikasining ichki qonuniyatlarini empirik dalillar asosida isbotlaydi,
ilmiy gipotezalarni real sharoitda tekshiradi va natijalarni ob’yektiv tarzda qayd
etadi. Psixologiyada eksperiment – bu nafaqat ilmiy metod, balki bilimlarni
chuqurlashtiruvchi, nazariyalarni tasdiqlovchi, yangi g‘oyalarni kashf etuvchi
10

asosiy vositadir. Shuning uchun har bir psixolog eksperimental metodologiyani
mukammal o‘zlashtirishi, natijalarni to‘g‘ri tahlil qilishi va eng muhimi, har bir
tajribani inson sha’ni, qadriyati va ruhiy holatini hurmat qilgan holda o‘tkazishi
kerak. Ana shundagina psixologik eksperiment haqiqiy ilmiy va insoniy
qadriyatlarni birlashtirgan, axloqiy mezonlarga asoslangan tadqiqot sifatida o‘z
maqsadiga yetadi. Eksperimental psixologiyada olib boriladigan tadqiqotlar
insonning psixik hayotini chuqur va har tomonlama o‘rganish uchun eng ishonchli
vositalardan biridir. Chunki inson ongida kechadigan jarayonlar, ya’ni idrok,
xotira, tafakkur, e’tibor, emotsiya va motivatsiya kabi hodisalar to‘g‘ridan-to‘g‘ri
kuzatilmaydi, ularni bilish uchun maxsus sharoitlar yaratish zarur. Aynan shunday
sharoitni yaratib beradigan vosita — bu eksperimentdir. Eksperimentning asosiy
mohiyati shundaki, u psixik jarayonlarni sun’iy ravishda chaqirish, boshqarish va
kuzatish imkonini beradi. Shuning uchun ham psixologiyada eksperimentning
o‘rni beqiyos bo‘lib, u nazariy bilimlarning ishonchliligini amaliy dalillar bilan
tasdiqlaydi. Har qanday psixologik tadqiqotda gipoteza ilgari suriladi, ya’ni biror
psixik hodisa yoki xulq-atvor shaklining sababi taxmin qilinadi. Eksperiment esa
shu gipotezani tekshirish, uni tasdiqlash yoki rad etish imkonini beradi. Shu tariqa
psixologiya fanida ilmiy haqiqatni aniqlashning eng asosiy yo‘li eksperimental
metoddir. Psixologik eksperimentlar orqali insonning fikrlash, o‘rganish,
motivatsiya, hissiy reaktsiyalar, ijtimoiy muloqotdagi xatti-harakatlar kabi
jarayonlari o‘rganiladi. Masalan, o‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi turli
o‘qitish metodlari ta’sirida qanday o‘zgarishini, ishchilar motivatsiyasi mukofot
tizimiga qarab qanday farqlanishini yoki insonning stress holatida qaror qabul
qilish tezligi qanday kechishini aynan eksperiment orqali aniqlash mumkin.
Bunday tajribalar nafaqat nazariy ma’lumot beradi, balki amaliy psixologiya,
ta’lim, tibbiyot, menejment, sport, harbiy sohalar uchun ham muhim ahamiyat kasb
etadi. Shu sababli eksperiment psixologiyani boshqa ijtimoiy fanlardan farqlovchi,
uni empirik fan sifatida mustahkamlovchi asosiy omillardan biridir. Eksperimental
tadqiqotning murakkabligi shundaki, u nafaqat ilmiy, balki tashkiliy, texnik,
metodik va axloqiy jihatdan ham mukammal rejalashtirilgan bo‘lishi lozim.
11

Psixolog o‘tkazayotgan tajribada har bir ishtirokchi shaxsning psixik holati,
shaxsiy xususiyatlari, ijtimoiy tajribasi va hissiy sezgirligi inobatga olinadi.
Masalan, eksperiment jarayonida qo‘rquv, xavotir, hayajon yoki noqulaylik kabi
his-tuyg‘ularni uyg‘otadigan vaziyatlar yuzaga kelmasligi lozim. Buning uchun
tadqiqotchi maxsus yo‘riqnomalar ishlab chiqadi, ishtirokchilarga tajriba maqsadi
va shartlari haqida to‘liq ma’lumot beradi, ularning roziligini oladi. Bu jarayon
“etik rozilik” (informed consent) deb ataladi va u har bir psixologik
eksperimentning ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. Eksperimentni o‘tkazishda
asosiy e’tibor sabab va natija o‘rtasidagi bog‘liqlikni aniqlashga qaratiladi.
Masalan, psixologik ta’sir (mustaqil o‘zgaruvchi) insonning xulq-atvori yoki hissiy
javobida (bog‘liq o‘zgaruvchi) qanday o‘zgarish keltirib chiqaradi? Shu orqali
tadqiqotchi inson psixikasining qonuniyatlarini aniqlaydi. Eksperimentda nazorat
mexanizmi juda muhim — ya’ni tadqiqotchi tajriba sharoitlarini, tashqi omillarni,
vaqtni, joyni, vositalarni qat’iy boshqaradi, chunki natijaga boshqa ta’sir etuvchi
omillar aralashmasligi kerak. Bu jarayon ilmiy natijalarning to‘g‘riligini va
ishonchliligini ta’minlaydi. Eksperimental tadqiqotlar turlicha maqsadlarda
qo‘llaniladi. Ularning ayrimlari yangi psixologik qonuniyatlarni kashf etishga
yo‘naltirilgan bo‘lsa, boshqalari mavjud nazariyalarni tekshirish, ularni amaliyotga
joriy etish uchun xizmat qiladi. Misol uchun, xulq-atvor psixologiyasida B.F.
Skinner eksperimentlar orqali insonning xulqini rag‘bat va jazoga bo‘lgan
munosabati orqali boshqarish mumkinligini isbotlagan. Shuningdek, A.
Banduraning “Bobo qo‘g‘irchoq” tajribasi orqali bolalar xulqi modelga ergashish
orqali shakllanishi aniqlangan. Bu tajribalarning barchasi inson xulqini boshqarish
mexanizmlarini ilmiy asosda tushunishga yordam bergan. Zamonaviy
psixologiyada eksperiment o‘tkazish metodlari yanada rivojlandi. Kompyuter
texnologiyalarining kirib kelishi natijasida, psixologik testlar va tajribalar virtual
muhitda amalga oshirilmoqda. Masalan, onlayn test platformalar yordamida
minglab ishtirokchilarning javoblari bir vaqtda qayd etilib, katta hajmdagi
ma’lumotlar statistik tahlil qilinmoqda. Bundan tashqari, neyropsixologik
eksperimentlarda inson miyasining faoliyati maxsus qurilmalar — EEG, fMRI,
12

PET skanerlari orqali kuzatiladi. Bu esa psixik jarayonlarning fiziologik asoslarini
ham o‘rganish imkonini beradi. Shu tarzda, eksperimental psixologiya endi faqat
laboratoriya darajasida emas, balki neyrofiziologik, kognitiv, ijtimoiy va sun’iy
intellekt tizimlari bilan integratsiyalashgan holda rivojlanmoqda. Eksperimental
tadqiqotlar natijalarining ilmiy qiymati ularning ob’yektivligi ,
takrorlanuvchanligi va haqqoniyligi bilan o‘lchanadi. Agar bir tajriba boshqa
olim tomonidan o‘xshash sharoitda qayta o‘tkazilib, shunga o‘xshash natijalar
berayotgan bo‘lsa, demak bu natijalar ishonchli hisoblanadi. Shu sababli psixolog
har bir eksperimentni hujjatlashtiradi, barcha shartlar, ishtirokchilar soni, o‘lchov
vositalari va natijalarni aniq qayd etadi. Natijalar statistik tahlil orqali
umumlashtiriladi, tasodifiy xatolik ehtimoli kamaytiriladi va ilmiy xulosa
chiqariladi. Eksperimentlarning ilmiy ahamiyati bilan bir qatorda, ularning axloqiy
tomoni ham juda muhim. Insonning ruhiy olamini o‘rganishda psixolog birinchi
navbatda inson sha’nini hurmat qilishi, uning shaxsiy huquqlarini poymol
qilmasligi kerak. Har qanday psixologik tajriba “zarar keltirmaslik” tamoyiliga
asoslanadi. Bu tamoyilga ko‘ra, ishtirokchi tajriba natijasida ruhiy yoki jismoniy
noqulaylik, stress yoki salbiy his-tuyg‘ularni boshdan kechirmasligi kerak.
Shuningdek, tajriba davomida olingan ma’lumotlar maxfiy saqlanadi va ularni
uchinchi shaxslarga oshkor etish qat’iyan man etiladi. Shu jihatdan, eksperimental
psixologiyada etik nazorat komissiyalari faoliyat yuritadi, ular har bir tadqiqotning
axloqiy jihatdan maqbulligini baholaydi. Eksperimentlar orqali olingan natijalar
nafaqat ilmiy, balki ijtimoiy hayot uchun ham katta ahamiyatga ega. Masalan,
ta’lim tizimida o‘tkazilgan eksperimentlar orqali bolalarning o‘qishga bo‘lgan
motivatsiyasini oshirish usullari ishlab chiqiladi; mehnat psixologiyasidagi
tajribalar yordamida ish unumdorligini ko‘tarish, stressni kamaytirish yo‘llari
topiladi; klinik psixologiyada esa bemorlarning emotsional holatini tiklash, fobiya
va depressiyani kamaytirish metodlari ishlab chiqiladi. Bularning barchasi inson
hayot sifatini yaxshilashga qaratilgan bo‘lib, psixologik eksperimentning amaliy
ahamiyatini namoyon etadi. Xulosa qilib aytganda, eksperimental tadqiqotlarning
mohiyati psixologiya fanining ilmiy poydevorini tashkil etadi. U inson ruhiyati
13

sirlarini ochish, xulq-atvor mexanizmlarini tushunish va psixik jarayonlarni
boshqarish imkonini beradi. Eksperiment ilmiy fikrning eng muhim vositasi,
psixologning kasbiy mahorati va axloqiy mas’uliyatini namoyon etuvchi jarayon
hisoblanadi. Shu bois, har bir psixolog eksperimental metodlarni mukammal
egallashi, ularni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llashi, eng muhimi esa, har bir tajribani
inson manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘ygan holda, etik tamoyillarga sodiq qolgan
holda olib borishi zarurdir. Ana shundagina psixologiya haqiqiy ilmiy va insoniy
qadriyatlarni birlashtirgan fan sifatida o‘z maqsadiga erishadi.
14

1.2. Eksperimental tadqiqotlarda etik me’yorlarning
shakllanishi va ahamiyati
Eksperimental psixologik tadqiqotlarda metodologik asoslar alohida ahamiyat
kasb etadi, chunki ular butun tadqiqotning ilmiy ishonchliligi, natijalarning aniqligi
va ularni amaliyotda qo‘llash imkoniyatini belgilab beradi. Metodologiya deganda,
tadqiqotni qanday o‘tkazish, qanday vositalardan foydalanish, qanday tartibda
ma’lumot to‘plash va ularni tahlil qilish kerakligini belgilovchi ilmiy
yo‘riqnomalar majmui tushuniladi. Psixologiyada bu metodologik yondashuvlar
turlicha bo‘lishi mumkin: empirik, nazariy, eksperimental, statistik, hamda tizimli
yondashuvlar. Ayniqsa eksperimental psixologiyada metodologik asoslar
tadqiqotchi uchun “yo‘l xaritasi” vazifasini bajaradi, chunki bu jarayonda nafaqat
ma’lumot yig‘ish, balki o‘sha ma’lumotlarning ishonchliligi va ilmiy qiymatini
ta’minlash ham zarurdir. Eksperimentning muvaffaqiyati to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning
metodologik asoslariga bog‘liq bo‘ladi, shuning uchun psixolog har bir bosqichni
puxta rejalashtirishi, ilmiy talab va etik me’yorlarga qat’iy rioya qilishi shart.
Eksperimental tadqiqotning metodologik poydevori eng avvalo ilmiy gipoteza ni
aniqlashdan boshlanadi. Gipoteza — bu tadqiqotchi tomonidan ilgari surilgan
ilmiy taxmindir, u tajriba orqali tekshiriladi. Gipoteza aniq, o‘lchab bo‘ladigan va
sinovdan o‘tkaziladigan shaklda bo‘lishi lozim. Masalan, “yorqin rangli predmetlar
bolalar e’tiborini uzoqroq vaqt davomida ushlab turadi” degan gipotezani olaylik.
Bu fikrni eksperimental yo‘l bilan sinab ko‘rish uchun maxsus sharoit yaratilib,
bolalarning turli rangdagi predmetlarga bo‘lgan diqqat davomiyligi o‘lchanadi.
Shundan so‘ng statistik tahlil orqali gipotezaning to‘g‘riligiga xulosa qilinadi. Shu
tarzda, har bir eksperimental tadqiqotning metodologiyasi gipotezani sinovdan
o‘tkazish jarayonini ilmiy asosda tashkil etadi. Keyingi muhim bosqich — bu
tadqiqot dizayni ni ishlab chiqishdir. Dizayn deganda eksperiment qanday
sharoitda, nechta ishtirokchi bilan, qanday vositalar yordamida o‘tkazilishi, qanday
o‘zgaruvchilar nazorat qilinishi va natijalar qanday qayd etilishi tushuniladi.
Psixologiyada tajribalar odatda uch xil dizaynda amalga oshiriladi: 1)
15

laboratoriya eksperimenti — bu eng nazorat qilinadigan, maxsus sharoitda
o‘tkaziladigan tajriba; 2) tabiiy eksperiment — bu inson faoliyatining tabiiy
sharoitida, masalan, sinfda yoki ish joyida o‘tkaziladigan tadqiqot; 3) kvazi-
eksperiment — bu to‘liq nazorat mumkin bo‘lmagan, lekin amaliy maqsadlarda
o‘tkaziladigan tajriba turi. Har bir dizaynning o‘z afzallik va kamchiliklari bor.
Laboratoriya eksperimenti yuqori aniqlik beradi, ammo sun’iylik tufayli
ishtirokchining tabiiy xulqi biroz o‘zgarishi mumkin; tabiiy eksperiment esa real
hayotga yaqin, ammo nazorat darajasi past bo‘ladi. Shu bois, psixolog tadqiqot
maqsadidan kelib chiqib, eng optimal dizaynni tanlaydi. Eksperimental
psixologiyaning metodologik asoslarida o‘zgaruvchilar tushunchasi alohida o‘rin
tutadi. O‘zgaruvchilar ikki xil bo‘ladi: mustaqil va bog‘liq. Mustaqil o‘zgaruvchi
— bu tadqiqotchi tomonidan boshqariladigan omil bo‘lib, uning ta’siri sinovdan
o‘tkaziladi (masalan, yorug‘lik darajasi, tovush balandligi, rang intensivligi).
Bog‘liq o‘zgaruvchi esa — bu mustaqil o‘zgaruvchining ta’sirida o‘zgaradigan
natija (masalan, e’tibor davomiyligi, xotira samaradorligi, hissiy reaksiya tezligi).
Bundan tashqari, nazorat o‘zgaruvchilari ham mavjud bo‘lib, ular natijaga ta’sir
qilishi mumkin bo‘lgan, lekin tadqiqotchi tomonidan doimiy holatda ushlab
turiladigan omillardir (masalan, yoshi, jinsi, tajriba vaqti, joy, muhit harorati). Shu
tarzda o‘zgaruvchilarni to‘g‘ri ajratish va nazorat qilish eksperimentning ilmiy
aniqligini ta’minlaydi. Eksperimental metodologiyada yana bir muhim jihat bu
tanlov (sampling) masalasidir. Tadqiqotda qatnashuvchi ishtirokchilar to‘g‘ri
tanlanmasa, natijalar umumlashmaydi. Shu sababli psixologlar statistik usullar
yordamida namunani tanlaydi — bu tasodifiy tanlov yoki maqsadli tanlov
bo‘lishi mumkin. Tasodifiy tanlovda har bir shaxsda ishtirok etish imkoniyati teng
bo‘ladi, bu natijani butun populyatsiyaga yoyish imkonini beradi. Maqsadli tanlov
esa muayyan toifadagi insonlarni (masalan, o‘quvchilar, sportchilar, bemorlar)
tanlash orqali amalga oshiriladi. Eksperiment metodologiyasining yana bir
ajralmas qismi — o‘lchash vositalari va testlar dir. Psixologik tadqiqotda o‘lchov
aniqligi juda muhim, chunki natijalar subyektivlikdan xoli bo‘lishi lozim. Shu
sababli tajribalarda standartlashtirilgan testlar, vaqt o‘lchov asboblari, kompyuter
16

dasturlari, fiziologik o‘lchov qurilmalari (masalan, yurak urish tezligi, nafas olish
ritmi, miya faoliyati) qo‘llaniladi. Bu vositalar orqali psixolog real, aniq va qayta
tekshiriladigan ma’lumotlarni oladi. Eksperimental tadqiqotning metodologik
asoslaridan yana biri bu ma’lumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish bosqichidir.
Tajriba natijasida yig‘ilgan ma’lumotlar oddiy kuzatuv natijalari emas, balki
statistik tahlil orqali ilmiy xulosa chiqarishga imkon beruvchi raqamli
ko‘rsatkichlardir. Statistik tahlil yordamida o‘rtacha qiymatlar, dispersiyalar,
korrelyatsiyalar, regressiyalar va farqlar aniqlanadi. Bu jarayon natijalarning
tasodifiy emas, balki qonuniyat asosida yuzaga kelganligini isbotlash imkonini
beradi. Shu bilan birga, tahlil natijalariga asoslanib gipotezaning to‘g‘riligiga baho
beriladi: agar natijalar gipotezani tasdiqlasa, u holda yangi psixologik qonuniyat
shakllanadi; aks holda gipoteza rad etiladi va yangi ilmiy izlanish yo‘nalishlari
paydo bo‘ladi. Metodologik yondashuvlarda yana etika masalasi ham alohida
o‘rinda turadi. Psixologik eksperimentda ishtirok etayotgan shaxslar bilan
ishlashda axloqiy tamoyillarga rioya etish majburiydir. Har bir ishtirokchi tajriba
maqsadi, davomiyligi va shartlari haqida to‘liq ma’lumot olishi, ularning roziligi
olinishi kerak. Shuningdek, tadqiqot natijasida hech bir ishtirokchi zarar
ko‘rmasligi, ruhiy noqulaylik his qilmasligi lozim. Ishtirokchilarning shaxsiy
ma’lumotlari maxfiy saqlanishi shart, natijalar esa umumlashtirilgan tarzda e’lon
qilinadi. Shu sababli zamonaviy psixologik tadqiqotlar maxsus “etik komissiyalar”
tomonidan oldindan ko‘rib chiqiladi va faqat axloqiy jihatdan to‘g‘ri deb topilgan
loyihalarga ruxsat beriladi. Eksperimental metodologiyada nazorat guruhi va
tajriba guruhi o‘rtasidagi farqni to‘g‘ri tashkil etish ham muhimdir. Tajriba guruhi
— bu mustaqil o‘zgaruvchiga ta’sir ko‘rsatilgan guruh bo‘lsa, nazorat guruhi — bu
hech qanday ta’sir ko‘rsatilmagan yoki neytral sharoitda bo‘lgan ishtirokchilar
guruhidir. Natijalar taqqoslanganda faqat tajriba guruhi o‘zgarish ko‘rsatgan
bo‘lsa, demak bu o‘zgarish aynan mustaqil o‘zgaruvchi ta’siri bilan bog‘liq deb
xulosa qilinadi. Shu orqali sabab–natija bog‘lanishi aniqlanadi, bu esa har qanday
ilmiy eksperimentning eng asosiy maqsadidir.
17

Umuman olganda, eksperimental psixologik tadqiqotlarning metodologik asoslari
— bu ilmiy izlanishning ishonchli, takrorlanuvchan va ob’yektiv natijalarga olib
keluvchi mustahkam poydevoridir. To‘g‘ri ishlab chiqilgan metodologiya
yordamida psixolog inson ruhiyatining eng nozik jihatlarini o‘rganadi, psixik
jarayonlarni nazariy va amaliy jihatdan tahlil qiladi. Bu esa psixologiya fanini
yanada ilmiy, aniq va empirik asoslangan darajaga olib chiqadi. Shu bois,
eksperimental metodologiya har qanday psixologik tadqiqotning yuragi, ilmiy
natijaning sifat ko‘rsatkichi va haqiqatga eltuvchi eng muhim yo‘l hisoblanadi.
Eksperimental psixologiyada metodologik yondashuvlar faqatgina ilmiy jarayonni
tartibga solibgina qolmay, balki psixologik bilimlarni ishonchli manbalarga
asoslangan holda shakllantirishga yordam beradi. Har qanday eksperimentda
tadqiqotchi o‘zining ilmiy faoliyatini puxta metodologik reja asosida olib boradi,
chunki har bir xulosa va natija nafaqat individual kuzatuvga, balki aniq dalillarga
asoslanishi kerak. Metodologiya — bu tadqiqotning yo‘nalishini, nazariy
poydevorini, amaliy vositalarini va tahlil usullarini belgilovchi tizim bo‘lib, u
psixologik tajribaning har bir bosqichida muhim rol o‘ynaydi. Shu sababli
eksperimental tadqiqotning metodologik asoslarini chuqur anglamasdan turib, hech
bir ilmiy eksperimentni to‘liq va to‘g‘ri o‘tkazib bo‘lmaydi. Eksperimentni tashkil
etishda birinchi navbatda tadqiqotchi o‘rganilayotgan hodisaning nazariy modelini
ishlab chiqadi. Bu model gipotezani shakllantirish uchun asos bo‘ladi. Gipoteza
esa tajribada sinovdan o‘tadigan ilmiy taxminni bildiradi. Masalan, inson xotirasi,
e’tibor yoki emotsional reaktsiyalarini o‘rganishda tadqiqotchi gipotezani “stimul
intensivligi oshgan sari reaksiya tezligi ham ortadi” tarzida belgilaydi. Bu
gipotezani tekshirish uchun tadqiqotchi eksperimentni rejalashtiradi,
ishtirokchilarni tanlaydi, test vositalarini ishlab chiqadi va natijalarni qayta ishlash
usullarini oldindan belgilab qo‘yadi. Bu jarayonlarning barchasi metodologik
aniqlikni ta’minlaydi. Eksperimental metodologiyada asosiy e’tibor
o‘zgaruvchilarni to‘g‘ri aniqlash va ularni nazorat qilishga qaratiladi.
O‘zgaruvchilarni aniqlashda eng muhim narsa — bu mustaqil o‘zgaruvchi (ya’ni
tadqiqotchi tomonidan boshqariladigan omil) bilan bog‘liq o‘zgaruvchi (ya’ni
18

ta’sirga javob sifatida o‘zgaradigan natija) o‘rtasidagi munosabatni aniq
ko‘rsatishdir. Masalan, psixolog tovush balandligi insonning reaksiya tezligiga
ta’sir qiladimi, degan savolni o‘rganayotgan bo‘lsa, unda tovush balandligi
mustaqil o‘zgaruvchi, reaksiya tezligi esa bog‘liq o‘zgaruvchi bo‘ladi. Bu ikki
o‘zgaruvchi o‘rtasidagi sababiy aloqani ishonchli aniqlash uchun boshqa barcha
omillar, ya’ni nazorat o‘zgaruvchilar doimiy holatda saqlanadi. Bu metodik
yondashuv eksperiment natijalarining ishonchliligini oshiradi. Eksperimental
metodologiyaning yana bir muhim jihati bu ishtirokchilar tanlovidir. Har bir
eksperimentda qatnashadigan insonlar tasodifiy yoki maqsadli tanlov asosida
belgilanadi. Tasodifiy tanlov eksperiment natijalarini umumlashtirish imkonini
beradi, chunki u populyatsiyani kengroq qamrab oladi. Maqsadli tanlov esa
ma’lum bir guruh vakillari, masalan, talaba yoshlar, o‘qituvchilar, sportchilar yoki
bemorlar bilan olib boriladi. Shuningdek, tadqiqotchi guruhlarni to‘g‘ri tashkil
qilishi zarur, ya’ni tajriba guruhi va nazorat guruhi o‘rtasida tenglikni ta’minlash
lozim. Bu ikki guruh orasidagi yagona farq mustaqil o‘zgaruvchi ta’siri bo‘lishi
kerak, shundagina natijalar ilmiy jihatdan asosli bo‘ladi. Eksperimentning
metodologik asoslari haqida gap ketganda, o‘lchov vositalari ham katta ahamiyatga
ega.
19

Xulosa
Psixologik o‘lchov vositalari – bu turli testlar, so‘rovnomalar, kuzatuv
blankalari, reaktsiya vaqti o‘lchov dasturlari, fiziologik ko‘rsatkichlarni o‘lchovchi
apparatlar (masalan, yurak urish tezligi, miya faoliyatini qayd etuvchi EEG
apparati) bo‘lishi mumkin. Bunday vositalar yordamida insonning ichki psixik
holatini ob’yektiv tarzda o‘lchash imkoniyati yaratiladi. Metodologik aniqlik
uchun bu vositalar oldindan standartlashtirilgan bo‘lishi kerak, ya’ni ular turli
sharoitlarda bir xil natijani bera olishi lozim. Shu bilan birga, tadqiqotchi
natijalarni qayta ishlashda statistik usullardan foydalanadi. Statistik tahlil
metodologiyaning eng muhim qismi hisoblanadi, chunki u empirik ma’lumotlarni
matematik jihatdan ishonchli tarzda tahlil qiladi. O‘rtacha qiymatlar, dispersiyalar,
korrelyatsiyalar, regressiyalar, t-testlar, ANOVA kabi usullar yordamida psixolog
gipotezaning to‘g‘riligini tekshiradi. Agar farqlar statistik ahamiyatli bo‘lsa,
gipoteza tasdiqlanadi, aks holda yangi gipoteza ishlab chiqiladi. Bu jarayon
psixologik tadqiqotlarning ilmiy ishonchliligini ta’minlaydi. Eksperimental
metodologiyada yana bir asosiy tamoyil bu etik me’yorlarga rioya qilishdir.
Psixologik tadqiqotlar inson bilan bog‘liq bo‘lgani uchun, ularning har birida inson
sha’ni, huquqlari va psixologik holatini himoya qilish eng muhim vazifa
hisoblanadi. Tadqiqotchi ishtirokchilarni to‘liq xabardor qilgan holda ularning
roziligini oladi, ularga zarar yetkazuvchi yoki stress holatini keltirib chiqaruvchi
sharoitlardan saqlaydi, ularning shaxsiy ma’lumotlarini maxfiy saqlaydi.
Ishtirokchilarga istalgan vaqtda tajribadan chiqish huquqi beriladi. Bu etik
tamoyillar eksperimentning insonparvarlik ruhida o‘tishini ta’minlaydi. Shu
sababli har bir psixologik tadqiqotdan oldin u maxsus etik komissiya tomonidan
ko‘rib chiqiladi va faqat inson huquqlariga zid bo‘lmagan tadqiqotlargagina ruxsat
beriladi. Eksperimental metodologiyaning yana bir jihati bu eksperiment
natijalarining replikatsiyasi , ya’ni qayta takrorlanishidir. Har qanday ilmiy tajriba
boshqa olimlar tomonidan o‘tkazilganda ham shunga o‘xshash natijalarni berishi
kerak, aks holda u ishonchli hisoblanmaydi.
20

II BOB. PSIXOLOGNING AXLOQIY TAMOYILLARI VA
XULQ-ATVORI KODEKSI
2.1. Psixolog faoliyatidagi axloqiy me’yorlar va professional
javobgarlik
Psixologik eksperimentlarni o‘tkazishda etik tamoyillar va psixologning
axloqiy mas’uliyati masalasi eng markaziy o‘rinlardan birini egallaydi. Chunki
psixologik tadqiqotlar odatda inson ruhiyati, hissiyotlari, xulq-atvori va shaxsiy
hayoti bilan bevosita bog‘liq bo‘ladi. Shu sababli, eksperiment davomida inson
sha’ni, qadr-qimmati va shaxsiy daxlsizligi doimo himoya qilinishi shart. Har
qanday ilmiy maqsad inson manfaatlaridan ustun qo‘yilmasligi kerak.
Psixologning etik yondashuvi faqat professional burch emas, balki insonparvarlik,
adolat va mas’uliyat tamoyillariga tayanadigan axloqiy qarashlar tizimidir.
Eksperimental tadqiqotlarda etik me’yorlarga amal qilish deganda, ishtirokchilarga
zarar yetkazmaslik, ularni aldamaslik, ularning roziligini olish, shaxsiy
ma’lumotlarini sir saqlash va tadqiqot natijalaridan noto‘g‘ri maqsadlarda
foydalanmaslik nazarda tutiladi. Bu qoidalar psixologik faoliyatning asosiy axloqiy
poydevorini tashkil etadi. Eksperimental tadqiqotlarda eng birinchi etik tamoyil —
ixtiyoriy ishtirok (informed consent) tamoyilidir. Tadqiqotchi har bir
ishtirokchini tajribaning maqsadi, davomiyligi, sharoitlari, kutilayotgan natijalari
va ehtimoliy xavflari haqida to‘liq xabardor qilishi kerak. Shundan so‘nggina
ishtirokchi o‘z roziligi bilan eksperimentda qatnashadi. Bu rozilik og‘zaki yoki
yozma shaklda olinadi. Agar ishtirokchi voyaga yetmagan bo‘lsa, u holda ota-
onasining yoki qonuniy vakilining roziligi ham zarur bo‘ladi. Psixolog hech
qachon majburlash yoki aldash yo‘li bilan ishtirokchini tadqiqotga jalb etmasligi
kerak, chunki bu holat inson huquqlariga zid hisoblanadi. Ikkinchi muhim tamoyil
— zarar yetkazmaslik (non-maleficence) tamoyilidir. Psixologik tajribalar
ko‘pincha inson hissiyotlari, stress darajasi yoki motivatsiyasiga ta’sir qiluvchi
vaziyatlarni o‘z ichiga oladi. Shu sababli psixolog har qanday holatda ham
21

ishtirokchiga jismoniy yoki ruhiy zarar yetkazmasligi shart. Masalan, ishtirokchiga
kuchli emotsional bosim, qo‘rquv, uyat yoki o‘zini aybdor his qilish kabi salbiy
hissiyotlar beruvchi sharoitlarni yaratish mutlaqo man etiladi. Agar tajriba
davomida kutilmagan noxush holat yuz bersa, psixolog darhol tajribani to‘xtatishi
va ishtirokchining psixologik holatini tiklash choralarini ko‘rishi zarur. Shu bilan
birga, eksperimentdan so‘ng ishtirokchilar bilan debrifing – ya’ni natijalar va
tajriba mazmuni haqida tushuntirish suhbati o‘tkazilishi kerak. Uchinchi tamoyil
— **maxfiylik (confidentiality)**dir. Psixolog ishtirokchilarning shaxsiy
ma’lumotlarini, ularning javoblari, xatti-harakatlari yoki emotsional reaksiyalarini
hech kimga oshkor qilmasligi lozim. Tadqiqot natijalari faqat umumlashtirilgan,
anonim shaklda e’lon qilinishi mumkin. Shaxsga tegishli har qanday ma’lumot,
fotosurat yoki audioyozuvlar uning roziligisiz tarqatilmasligi shart. Maxfiylik
tamoyili ishtirokchilarda psixologga nisbatan ishonchni mustahkamlaydi, bu esa
tadqiqotning samarasini oshiradi. To‘rtinchi muhim tamoyil — adolat (justice)
tamoyilidir. Psixolog barcha ishtirokchilarga nisbatan bir xil hurmatda bo‘lishi,
ularni millat, jins, yosh, ijtimoiy mavqe yoki e’tiqodiga ko‘ra kamsitmasligi kerak.
Har bir inson tadqiqotda teng huquqqa ega bo‘lishi shart. Masalan, tadqiqotchi
faqat muayyan toifadagi odamlar bilan ishlashni tanlab, boshqalarni istisno
qilmasligi kerak, agar bunga ilmiy asos bo‘lmasa. Adolat tamoyili ilmiy
izlanishlarda inson huquqlari tengligini ta’minlaydi. Bundan tashqari,
eksperimental tadqiqotlarda psixologning mas’uliyati tamoyili ham muhim o‘rin
tutadi. Psixolog o‘z faoliyati natijalari uchun to‘liq javobgar hisoblanadi. Agar
tajriba davomida kutilmagan noxush holatlar sodir bo‘lsa yoki ishtirokchi ruhiy
noqulaylik his qilsa, bu uchun psixolog axloqiy va kasbiy javobgarlikni zimmasiga
oladi. Shu sababli psixolog har bir tadqiqotdan oldin etik ekspertizadan o‘tadi,
tajribaning xavfsizlik darajasini oldindan baholaydi va barcha ehtimoliy xavflarni
minimallashtirish choralarini ko‘radi. Eksperimental psixologiyada yana bir
muhim etik tamoyil — aldamchi manipulyatsiyalarga nisbatan
ehtiyotkorlik dir. Ba’zi psixologik tadqiqotlarda ishtirokchining tabiiy reaksiyasini
o‘lchash uchun unga to‘liq haqiqat aytilmasligi mumkin, ya’ni eksperimentning
22

haqiqiy maqsadi yashiriladi. Ammo bunday holatlar faqat o‘ta zarur hollarda va
etik komissiya ruxsati bilan amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga,
eksperiment tugagach, psixolog ishtirokchiga haqiqatni ochib aytadi, ya’ni
“debrifing” jarayonida hamma narsa izohlanadi va ishtirokchining ruhiy holati
tiklanadi. Psixologning axloqiy mas’uliyati faqat eksperiment vaqtida emas, balki
natijalarni tahlil qilish va e’lon qilish bosqichida ham davom etadi. Natijalarni
ataylab buzish, ma’lumotlarni soxtalashtirish yoki noto‘g‘ri talqin qilish – bu
axloqiy me’yorlarning jiddiy buzilishidir. Bunday xatti-harakatlar nafaqat ilmiy
ishonchni yo‘qotadi, balki butun psixologiya faniga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu
sababli har bir psixolog natijalarni halol, aniq va obyektiv tarzda taqdim etishi
kerak. Eksperimental etik tamoyillar shuningdek, psixologik yordam berish
majburiyati ni ham o‘z ichiga oladi. Agar ishtirokchi tajriba davomida stress,
xavotir yoki ruhiy noqulaylik his qilsa, psixolog unga professional yordam
ko‘rsatishi, zarur bo‘lsa, maslahat yoki psixoterapevtik qo‘llab-quvvatlash taklif
qilishi lozim. Bu axloqiy jihatdan nafaqat insoniy, balki kasbiy burch ham
hisoblanadi. Zamonaviy psixologiyada etik tamoyillar xalqaro me’yorlarga
asoslanadi. Masalan, Amerika Psixologik Assotsiatsiyasi (APA) tomonidan
ishlab chiqilgan “Psixologlarning axloqiy kodeksi” yoki **Yevropa Psixologlar
Assotsiatsiyasi (EFPA)**ning “Etik standartlar to‘plami” psixologlar uchun
universal qo‘llanma hisoblanadi. Ushbu hujjatlar asosida O‘zbekiston psixologlari
ham o‘z etik kodeksini shakllantirib, mahalliy madaniyat, qadriyatlar va
qonunlarga moslashtirilgan me’yorlar asosida faoliyat yuritadilar. Xulosa qilib
aytganda, eksperimental tadqiqotlarda etik tamoyillar va psixologning axloqiy
mas’uliyati – bu nafaqat ilmiy faoliyatning ajralmas qismi, balki insonni hurmat
qilish, uning sha’nini saqlash va psixologik yordam ko‘rsatish madaniyatining eng
yuqori ko‘rinishidir. Har bir psixolog o‘z ishida “zarar yetkazma, adolatli bo‘l,
insonni hurmat qil” degan asosiy tamoyillarga amal qilishi lozim. Faqat ana
shundagina psixologik ilm-fan jamiyat ishonchini qozonadi, inson manfaatlariga
xizmat qiladi va axloqiy poklik bilan uyg‘unlashgan haqiqiy ilmiy izlanishga
aylanadi.
23

Eksperimental tadqiqot etikasi doirasida psixologning faoliyati nafaqat ilmiy
jihatdan asoslangan bo‘lishi, balki u insoniy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar va
huquqiy tamoyillar bilan uyg‘unlikda amalga oshirilishi zarurdir. Chunki
psixologik tadqiqotlar inson ruhiyatining nozik jihatlarini o‘rganadi, shaxsiy
tajribalar, emotsional holatlar va ichki kechinmalar bilan bog‘liq bo‘ladi. Shu
sababli eksperiment jarayonida biror noto‘g‘ri yondashuv yoki etik tamoyillarni
buzish ishtirokchining ruhiy holatiga, hatto butun hayotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin. Shuning uchun psixologning har bir qarori, har bir tajriba bosqichi
chuqur o‘ylangan, mas’uliyatli va insonparvarlik tamoyillariga asoslangan bo‘lishi
lozim. Psixologning etik tamoyillarga rioya etishi, avvalo, uning professional
yetukligi va kasbiy madaniyatining ko‘rsatkichi hisoblanadi. Axloqiy me’yorlarni
buzgan tadqiqotchi nafaqat o‘z obro‘siga, balki butun ilmiy sohaning nufuziga
putur yetkazadi. Shu bois psixolog har doim o‘z faoliyatining jamiyatdagi ijtimoiy
ahamiyatini anglab, inson omilini markazda tutishi kerak. Psixologiya fanining
asosiy maqsadi insonni o‘rganish orqali unga yordam berish, uning ruhiy
salomatligini mustahkamlash va hayot sifatini yaxshilashdan iborat. Demak,
psixologik eksperiment hech qachon inson manfaatlariga zid bo‘lmasligi kerak.
Eksperimental etik tamoyillar amaliyotda ko‘plab shakllarda namoyon bo‘ladi.
Masalan, tadqiqot o‘tkazishdan oldin psixolog barcha ishtirokchilar bilan ochiq va
halol muloqot o‘rnatadi. U tajriba maqsadini, davomiyligini, shartlarini, mumkin
bo‘lgan noqulayliklarni to‘liq tushuntiradi. Shu orqali ishtirokchi o‘z qarorini ongli
ravishda qabul qiladi. Bu jarayon “informed consent” – ya’ni “xabardor rozilik”
deb ataladi. Agar ishtirokchi xohlamasa, u istalgan paytda eksperimentni tark etish
huquqiga ega. Psixolog bu qarorni hurmat qilishi shart. Hech bir ishtirokchi
majburiy tarzda tajribada qatnashishga majburlanmasligi kerak. Eksperiment
davomida psixolog ishtirokchilarning ruhiy holatini doimo nazorat qilib boradi.
Agar kimdadir stress, qo‘rquv yoki charchoq alomatlari paydo bo‘lsa, tajriba
darhol to‘xtatiladi. Psixolog har doim ishtirokchining farovonligini birinchi o‘ringa
qo‘yadi. Shu bilan birga, tadqiqotdan so‘ng “debrifing” bosqichi o‘tkaziladi. Bu
bosqichda psixolog ishtirokchilarga eksperimentning haqiqiy maqsadini
24

tushuntiradi, ularning savollariga javob beradi va agar zarur bo‘lsa, psixologik
yordam ko‘rsatadi. Bu jarayon etik jihatdan juda muhim, chunki u ishtirokchilarda
o‘zini aldanmagandek, qadrlangandek his qilishini ta’minlaydi. Maxfiylikni
saqlash ham etik me’yorlarning markaziy talablaridan biridir. Psixolog tadqiqot
jarayonida olingan barcha ma’lumotlarni sir tutilgan holatda saqlashi, hech kimga
oshkor qilmasligi kerak. Bu qoidaga rioya qilinmasa, ishtirokchi o‘zini himoyasiz
va ishonchsiz his qiladi, bu esa nafaqat tajribaga, balki butun psixologiya faniga
nisbatan ishonchni yo‘qotadi. Shuning uchun psixolog har bir ma’lumotni faqat
ilmiy tahlil uchun ishlatishi, natijalarni esa umumlashtirilgan shaklda e’lon qilishi
kerak. Adolat tamoyili ham psixologik tadqiqotlarning ajralmas qismidir. Psixolog
hech bir ishtirokchini jins, yosh, millat, ijtimoiy mavqe yoki e’tiqodiga ko‘ra
kamsitmasligi lozim. Har bir insonning fikri, his-tuyg‘usi va tajribasi qadrlanishi
kerak. Bu tamoyil psixologning ijtimoiy mas’uliyatini belgilaydi, chunki u
jamiyatdagi barcha qatlam vakillariga nisbatan teng va xolis yondashishi zarur.
Eksperimental etik me’yorlar orasida yana bir muhim jihat – bu “zarar
yetkazmaslik” tamoyilidir. Psixologik eksperiment hech qachon inson ruhiyatiga
zarar yetkazuvchi, stress yoki travma keltiruvchi sharoitlarda o‘tkazilmasligi kerak.
Ba’zi hollarda, eksperimentda kuchli emotsional reaksiya keltiruvchi stimullar
ishlatiladi. Bunday vaziyatda psixolog bu ta’sirning xavf darajasini oldindan
baholaydi va ishtirokchilarni himoya qilish choralari ko‘riladi. Agar ishtirokchi
tajriba davomida noqulaylik his qilsa, u istalgan paytda jarayonni to‘xtatish
huquqiga ega bo‘ladi. Psixologning axloqiy mas’uliyati shuningdek, tajriba
natijalariga ham taalluqli. Ilmiy halollik – bu etik me’yorlarning asosiy ustuni.
Tadqiqotchi hech qachon ma’lumotlarni o‘zgartirmasligi, soxtalashtirmasligi yoki
noto‘g‘ri talqin qilmasligi kerak. Bu nafaqat axloqiy, balki ilmiy jihatdan ham
jinoyat hisoblanadi. Chunki ilmiy natijalarning ishonchliligi butun psixologiya
fanining obro‘sini belgilaydi. Psixolog o‘z natijalarini haqqoniy, xolis va obyektiv
shaklda e’lon qilishi lozim. Zamonaviy psixologik amaliyotda etik tamoyillar
xalqaro standartlar bilan mustahkamlangan. Masalan, Amerika Psixologik
Assotsiatsiyasi (APA) tomonidan qabul qilingan “Etik kodeks”da psixologning
25

barcha faoliyat yo‘nalishlari, jumladan, tadqiqot, ta’lim, maslahat va terapiya
jarayonlari uchun alohida me’yorlar belgilangan. Shuningdek, Evropa Psixologlar
Federatsiyasi (EFPA) tomonidan ishlab chiqilgan hujjatlarda ham etik tamoyillar
asosiy qadriyat sifatida e’tirof etiladi. Ushbu xalqaro me’yorlar asosida
O‘zbekistonda ham psixologik faoliyatning etik jihatlarini tartibga soluvchi
hujjatlar ishlab chiqilmoqda. Eksperimental etikani to‘g‘ri tushunish va unga amal
qilish, aslida, psixologik madaniyatni shakllantiradi. Bu madaniyatning asosi
insonni hurmat qilish, unga nisbatan empatiya bilan munosabatda bo‘lish, uning
ruhiy holatini chuqur his etishdan iborat. Psixolog o‘z faoliyati davomida faqat
ilmiy natijaga emas, balki inson manfaatiga yo‘naltirilgan g‘oyaga tayanadi. Shu
tarzda psixologiya fani insonparvarlik asosida rivojlanadi va jamiyatda ishonchli,
foydali, zarur soha sifatida o‘z o‘rnini mustahkamlaydi. Shunday qilib,
eksperimental tadqiqotlarda etik tamoyillar – bu faqat rasmiy talablar emas, balki
psixologning ichki e’tiqodi, kasbiy vijdoni va insoniy burchining ifodasidir.
Axloqiy me’yorlarga qat’iy amal qilgan holda olib borilgan har bir tadqiqot inson
ongining sirlarini ochishga, lekin inson sha’nini saqlab qolishga xizmat qiladi.
Faqat shunday holatda psixologiya haqiqatan ham inson uchun fan bo‘la oladi.
26

2.2. Psixologning xulq-atvori kodeksi va etik muammolarni
hal etish yo‘llar
Psixologning axloqiy tamoyillari va xulq-atvori kodeksi — bu nafaqat kasbiy
faoliyatni tartibga soluvchi hujjat, balki insonparvarlik, halollik, mas’uliyat va
adolatga asoslangan ruhiy me’yorlar tizimidir. Ushbu kodeks psixologning ilmiy,
amaliy, ta’limiy hamda maslahatchilik faoliyatida qanday yo‘l tutishi kerakligini
belgilaydi. Chunki psixolog inson ongining eng nozik qatlamlariga kiradi, uning
his-tuyg‘ulari, sir-asrorlari, ruhiy kechinmalari bilan ishlaydi. Shu sababli bu kasb
vakillaridan yuksak axloqiy poklik, kasbiy intizom va insoniylik talab etiladi.
Psixologning har bir so‘zi, har bir harakati mijoz yoki tadqiqot ishtirokchisining
ruhiyatiga chuqur ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham axloqiy kodeks — bu
psixolog uchun qonun darajasidagi yo‘l-yo‘riqdir. Psixologning axloqiy
tamoyillariga birinchi navbatda halollik (integrity) kiradi. Psixolog o‘z faoliyatida
haqiqatdan chekinmasligi, mijozni yoki tadqiqot ishtirokchisini aldamasligi,
ma’lumotlarni to‘g‘ri tahlil qilishi kerak. Halollik tamoyili shuningdek, o‘z bilim
va malakasini baholashda ham muhimdir. Ya’ni psixolog o‘z imkoniyatlari
doirasidan chiqib ketadigan, malakasi yetarli bo‘lmagan sohada faoliyat
yuritmasligi kerak. Masalan, agar psixolog klinik tashxis qo‘yish bo‘yicha yetarli
tayyorgarlikka ega bo‘lmasa, u bunday ishni bajarishga haqli emas. Halollik bu
yerda professional mas’uliyat bilan chambarchas bog‘liq. Ikkinchi tamoyil —
mijoz yoki ishtirokchining manfaatlarini ustun qo‘yish (beneficence)
tamoyilidir. Psixologning asosiy maqsadi inson farovonligiga xizmat qilishdir. U
hech qachon o‘z manfaatini mijoz manfaatidan ustun qo‘ymasligi kerak. Masalan,
tadqiqot natijalarini e’lon qilishda psixolog shaxsiy foyda yoki ilmiy obro‘ uchun
ishtirokchiga zarar yetkazuvchi ma’lumotlarni oshkor qilmasligi kerak. Bu tamoyil
inson sha’nini himoya qilish, uni psixologik, ijtimoiy yoki axloqiy jihatdan
kamsitmaslikni talab qiladi. Psixolog har bir insonni individual qadriyat sifatida
ko‘rishi, uni o‘z holicha qabul qilishi va hurmat bilan munosabatda bo‘lishi lozim.
27

Uchinchi axloqiy tamoyil — sir saqlash (confidentiality) hisoblanadi. Psixolog
mijoz yoki ishtirokchining shaxsiy hayotiga oid barcha ma’lumotlarni sir tuta
bilishi kerak. Bu nafaqat professional odob, balki huquqiy majburiyatdir.
Psixologik suhbatda yoki tajribada aytilgan har bir so‘z, his-tuyg‘u, e’tirof — bu
ishonch belgisi bo‘lib, uni begona odamlarga oshkor qilish axloqiy jihatdan qattiq
buzilishdir. Faqatgina qonuniy zarurat yoki mijozning o‘zi ruxsat bergan hollarda
ayrim ma’lumotlar tegishli idoralarga yetkazilishi mumkin. Boshqa barcha
holatlarda psixolog axborot sirini saqlashi shart. To‘rtinchi muhim tamoyil —
**adolat (justice)**dir. Bu tamoyil psixologning barcha mijozlarga, talabalariga,
hamkasblariga nisbatan bir xil hurmat va tenglikda munosabatda bo‘lishini taqozo
etadi. Psixolog o‘z faoliyatida hech kimni millati, jinsi, dini, ijtimoiy mavqei,
e’tiqodi yoki jismoniy imkoniyati sababli kamsitmasligi kerak. Adolat tamoyili
nafaqat inson huquqlariga hurmat bilan yondashishni, balki psixologning kasbiy
xolisligini ham ifodalaydi. Har bir inson muomala jarayonida o‘zini qadrlangan va
teng his etishi lozim. Beshinchi tamoyil — **kasbiy kompetentlik (professional
competence)**dir. Psixolog o‘z bilimini doimiy ravishda yangilab borishi, ilmiy
yangiliklardan xabardor bo‘lishi, malakasini oshirishi shart. Chunki psixologiya
fani tez rivojlanayotgan soha bo‘lib, yangi yondashuvlar, metodlar va
texnologiyalar doimiy ravishda paydo bo‘ladi. Psixolog eski bilimlar bilan
cheklanib qolmasligi kerak, aks holda u mijozga to‘g‘ri va samarali yordam bera
olmaydi. Shu bois har bir psixologning axloqiy burchi — doimiy o‘rganish, o‘z
ustida ishlash va o‘z faoliyatini tanqidiy baholashdir. Oltinchi tamoyil —
mas’uliyat (responsibility) tamoyilidir. Psixolog o‘z harakatlari natijasi uchun
to‘liq javobgar hisoblanadi. U tajriba davomida, psixoterapiya yoki maslahat
berish jarayonida sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan har qanday oqibatni oldindan
baholashi va zarur choralarni ko‘rishi kerak. Mas’uliyat shuningdek, psixologning
o‘z kasbining obro‘sini saqlash majburiyatini ham o‘z ichiga oladi. Har bir xatti-
harakat, hatto mayda so‘z ham butun sohaning sha’niga ta’sir qiladi. Shu bois
psixolog o‘zining axloqiy namunasini saqlab, hamkasblar o‘rtasida ham pok niyat,
madaniyat va hamjihatlikni targ‘ib etishi lozim.
28

Yettinchi axloqiy tamoyil — **psixologik zarar yetkazmaslik (non-
maleficence)**dir. Bu tamoyil “zarar keltirma” prinsipiga asoslanadi. Psixolog
hech qachon o‘z faoliyati bilan inson ruhiy holatiga, ijtimoiy mavqeiga yoki o‘zini
qadrlashiga zarar yetkazmasligi kerak. Masalan, noto‘g‘ri berilgan maslahat,
noo‘rin so‘z yoki shaxsiy fikrni majburlash natijasida mijozning ruhiy muvozanati
buzilishi mumkin. Shuning uchun psixolog har bir vaziyatda yumshoqlik, sabr-
toqat va empatiya bilan yondashishi lozim. Psixolog xulq-atvori kodeksi
shuningdek, kasbiy chegaralar ni belgilaydi. Bu degani, psixolog o‘z mijozlari
bilan shaxsiy, hissiy yoki moliyaviy munosabatlarga kirishmasligi kerak. Masalan,
psixolog mijoz bilan do‘stlik yoki sevgi munosabatlari o‘rnatmasligi, moddiy
foyda olish maqsadida yordam ko‘rsatmasligi kerak. Bu holatlar kasbiy etikani
buzadi va ishonchni yo‘qotadi. Psixolog har doim professional masofani saqlagan
holda, mijoz bilan faqat psixologik yordam kontekstida muloqotda bo‘lishi kerak.
Shuningdek, psixologning ilmiy halollik tamoyili ham axloqiy kodeksning
ajralmas qismidir. Tadqiqot olib borishda u ma’lumotlarni buzmasligi, natijalarni
soxtalashtirmasligi, plagiatga yo‘l qo‘ymasligi shart. Ilmiy natijalarning
haqqoniyligi — bu psixologiyaning ishonchliligi va obro‘sining kafolatidir. Agar
psixolog ataylab ma’lumotlarni o‘zgartirsa yoki boshqalarning ishini o‘z nomidan
taqdim etsa, bu axloqiy va kasbiy jihatdan og‘ir jinoyat hisoblanadi. Axloqiy
kodeksning yana bir jihati — jamiyat oldidagi burch dir. Psixolog nafaqat
individual mijozlarga, balki butun jamiyatga foyda keltiradigan tarzda ishlashi
kerak. U psixologik madaniyatni ommalashtirish, stress, ruhiy sog‘lomlik,
shaxslararo munosabatlar madaniyati haqida aholini xabardor qilish, jamiyatda
psixologik savodxonlikni oshirishga hissa qo‘shishi lozim. Bu ham psixologning
axloqiy vazifalaridan biridir. Xulosa qilib aytganda, psixologning axloqiy
tamoyillari va xulq-atvori kodeksi uning kasbiy vijdoni, insoniy mas’uliyati va
professional qadriyatlarini belgilab beradi. Har bir psixolog ushbu tamoyillarga
amal qilgan holda, nafaqat ilmiy jihatdan muvaffaqiyatga erishadi, balki inson
ruhiyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi, jamiyatda ishonch, hurmat va mehr-muhabbat
muhitini mustahkamlaydi. Psixologning axloqiy tozaligi — bu butun sohaning
29

nufuzi va insoniyatning ruhiy farovonligi uchun eng muhim omildir. Psixologning
axloqiy tamoyillari va xulq-atvori kodeksi inson sha’ni, qadr-qimmati va ruhiy
osoyishtaligini saqlashga yo‘naltirilgan professional me’yorlar majmuasidir. Bu
kodeks psixolog faoliyatining barcha yo‘nalishlarini — tadqiqot, amaliy ish,
maslahat, ta’lim, diagnostika va terapiya jarayonlarini tartibga soladi. Psixolog
inson ruhiyati bilan ishlayotganligi sababli, u juda nozik, ehtiyotkor va mas’uliyatli
bo‘lishi lozim. Shuning uchun ham axloqiy kodeks unga nafaqat yo‘l-yo‘riq, balki
kasbiy vijdonning o‘lchovini beradi. Psixologning har bir qarori, har bir xatti-
harakati inson manfaatlariga xizmat qilishi, zarar yetkazmasligi va adolat
tamoyiliga asoslanishi kerak. Axloqiy kodeks psixologning professional faoliyatida
halollik, insonparvarlik, maxfiylik, mas’uliyat, tenglik, ijtimoiy adolat, kasbiy
kompetentlik kabi asosiy qadriyatlarni belgilaydi. Har bir psixolog o‘z ishini
bajarish jarayonida ushbu tamoyillarga qat’iy amal qilishi shart, chunki bu
tamoyillar buzilgan joyda psixologik yordamning ishonchliligi, samaradorligi va
insoniyligi yo‘qoladi. Psixologning axloqiy tamoyillarining eng birinchisi bu —
halollikdir. Halollik psixologning barcha faoliyat sohalarida, ya’ni suhbatda,
tadqiqotda, maslahatda va ilmiy ishda namoyon bo‘lishi kerak. U hech qachon
ma’lumotlarni buzmasligi, haqiqatni yashirmasligi, mijoz yoki ishtirokchini
aldamasligi lozim. Halollik tamoyiliga amal qilgan psixolog o‘z so‘zlari va
harakatlarida bir butunlikni saqlaydi. Shuningdek, psixolog o‘z bilim darajasi,
tajribasi va malakasi haqida to‘g‘ri ma’lumot berishi kerak, o‘zini bilmagan yoki
tajriba qilmagan sohada mutaxassis sifatida ko‘rsatmasligi lozim. Psixologning
ikkinchi axloqiy tamoyili bu — maxfiylikni saqlashdir. Psixolog mijoz, bemor
yoki tadqiqot ishtirokchisi haqidagi har qanday shaxsiy ma’lumotni sir saqlash
majburiyatiga ega. Bu tamoyil insonning shaxsiy hayot daxlsizligini ta’minlaydi.
Psixologik suhbat yoki tajriba davomida aytilgan har qanday so‘z, his-tuyg‘u yoki
e’tirof faqat professional kontekstdagina qolishi kerak. Ularni begona shaxslarga,
tashkilotlarga yoki ommaga e’lon qilish qat’iyan man etiladi. Faqatgina qonuniy
asos bo‘lgan holatlarda yoki mijozning yozma roziligi bilan ayrim ma’lumotlar
oshkor qilinishi mumkin. Maxfiylikni saqlash nafaqat mijozning ishonchini
30

mustahkamlaydi, balki psixologning professional obro‘sini ham himoya qiladi.
Uchinchi tamoyil — zarar yetkazmaslikdir. Psixolog hech qachon o‘z faoliyati
orqali inson ruhiy holatiga, jismoniy sog‘lig‘iga yoki ijtimoiy mavqeiga zarar
yetkazmasligi kerak. U har bir so‘zi, harakati va qarorini puxta o‘ylab,
ehtiyotkorlik bilan amalga oshiradi. Psixolog mijozga zarar keltiruvchi maslahatlar
bermasligi, u bilan tajriba o‘tkazishda noqulayliklar yaratmasligi, o‘zining shaxsiy
fikrini majburlab singdirmasligi lozim. Har bir inson o‘z shaxsiy chegaralarini
saqlashga haqli, psixolog esa bu chegaralarni hurmat qilishi shart. To‘rtinchi
tamoyil — adolat tamoyilidir. Psixolog hech kimni kamsitmasligi, barcha
mijozlarga teng munosabatda bo‘lishi kerak. U insonlarni jins, yosh, millat, din,
e’tiqod, ijtimoiy mavqe yoki jismoniy imkoniyatlariga ko‘ra ajratmasligi lozim.
Har bir insonning fikri, hissiyoti va tajribasi qadrlanadi, psixolog esa bu xilma-
xillikka hurmat bilan yondashadi. Adolat tamoyili, ayni paytda, psixologning
hamkasblariga nisbatan ham xolis munosabatda bo‘lishini talab qiladi. U o‘z
hamkasblarini tanqid qilganda konstruktiv, ilmiy asoslangan va odob doirasida
bo‘lishi kerak. Psixologning beshinchi tamoyili — mas’uliyatdir. Har bir psixolog
o‘z faoliyati uchun to‘liq javobgar. U nafaqat o‘z mijozlari, balki butun jamiyat
oldida mas’uldir. Psixologning har qanday xatti-harakati uning kasbiy sha’niga
ta’sir qiladi. Shu sababli psixolog o‘z faoliyatida har doim yuksak intizom, vijdon
va mas’uliyat bilan ish tutadi. Agar psixologning faoliyati natijasida kutilmagan
salbiy holatlar yuz bersa, u bu oqibatni bartaraf etish choralarini ko‘rishi va zarur
bo‘lsa, yordam so‘rashdan uyilmasligi kerak. Mas’uliyat, shuningdek, o‘z ustida
ishlash, doimiy o‘qish, yangiliklarni o‘zlashtirish va o‘z faoliyatini tahlil qilib
borishni ham o‘z ichiga oladi. Oltinchi tamoyil — kasbiy chegaralarni saqlashdir.
Psixolog mijoz bilan faqat professional doirada muloqot qilishi lozim. U hech
qachon shaxsiy, hissiy yoki moliyaviy munosabatlarga kirishmasligi kerak. Chunki
bu holat psixologik jarayonning neytralligini buzadi va ishonchga putur yetkazadi.
Masalan, psixolog o‘z mijoziga nisbatan shaxsiy hissiyotlar (sevgi, do‘stlik, afsus
yoki nafrat) uyg‘otmasligi kerak. U har doim professional masofani saqlagan
holda, faqat psixologik yordam kontekstida ish olib boradi. Yettinchi tamoyil —
31

kasbiy kompetentlikdir. Psixolog o‘z kasbiy bilimini doimiy ravishda oshirib
borishi kerak. U yangi ilmiy tadqiqotlar, metodlar, texnologiyalar bilan tanish
bo‘lib, ularni amaliyotda to‘g‘ri qo‘llay bilishi lozim. Kasbiy kompetentlikning
yetishmasligi — bu axloqiy muammo hisoblanadi, chunki u mijozga noto‘g‘ri
yordam berish xavfini tug‘diradi. Shu sababli psixolog har doim o‘z bilimini
yangilashga, tajriba almashishga va o‘z faoliyatini takomillashtirishga intilishi
kerak. Sakkizinchi tamoyil — hamkasblarga nisbatan hurmatdir. Psixolog o‘z
kasbdoshlariga hurmat bilan munosabatda bo‘lishi, ular haqidagi salbiy fikrlarni
mijozlar yoki jamoatchilik orasida tarqatmasligi kerak. Ular bilan hamkorlik ruhida
ishlash, tajriba almashish va sog‘lom raqobat muhitini yaratish axloqiy burchdir.
Psixolog boshqa mutaxassislarning obro‘siga putur yetkazadigan xatti-
harakatlardan tiyilishi lozim. To‘qqizinchi tamoyil — ilmiy halollikdir. Psixolog
ilmiy ishlarida faqat haqiqiy, ishonchli ma’lumotlardan foydalanishi, plagiatdan
saqlanishi, soxta natijalarni e’lon qilmasligi kerak. Ilmiy halollik — bu
psixologiyaning obro‘si va ilmiy haqiqatning kafolatidir. Psixolog o‘z natijalarini
shaffof, aniq va obyektiv tarzda taqdim etishi lozim. Nihoyat, o‘ninchi tamoyil —
jamiyat oldidagi burchdir. Psixolog o‘z bilimini jamiyat farovonligiga, ruhiy
sog‘lomlikni mustahkamlashga, psixologik madaniyatni oshirishga yo‘naltirishi
kerak. U insonlar orasida bag‘rikenglik, o‘zaro tushunish, mehr va tinchlikni
targ‘ib etuvchi shaxs bo‘lishi zarur. Xulosa qilib aytganda, psixologning axloqiy
tamoyillari va xulq-atvori kodeksi — bu insonparvarlikning amaliy ifodasidir.
Ushbu tamoyillarga amal qilgan psixolog inson sha’nini hurmat qiladi, uning ruhiy
sog‘lig‘ini himoya qiladi va jamiyatda ishonch, adolat hamda axloqiy poklik
muhitini shakllantirishga xizmat qiladi. Psixologik tadqiqot va amaliy faoliyatda
axloqiy tamoyillarga rioya qilish nafaqat kasbiy majburiyat, balki insoniy
vijdonning ham talabi hisoblanadi. Psixolog o‘z faoliyatida ilmiy asoslangan,
maqsadli, adolatli va inson sha’nini hurmat qiluvchi yondashuvlarni qo‘llashi
shart. Shu bois psixologlarning xulq-atvori kodeksi ularning kasbiy faoliyatini
tartibga soluvchi muhim hujjat bo‘lib, bu kodeks har bir mutaxassis uchun yo‘l-
yo‘riq vazifasini bajaradi. Unda psixolog o‘z faoliyatini qanday axloqiy
32

me’yorlarga asoslab olib borishi, mijoz, hamkasb va jamiyat bilan o‘zaro
munosabatda qanday xatti-harakatlarni amalga oshirishi kerakligi aniq belgilab
qo‘yilgan. Kodeksning asosiy maqsadi — inson ruhiyatiga zarar yetkazmaslik,
ishonch muhitini yaratish, adolat, mas’uliyat va insonparvarlikni ta’minlashdir.
Axloqiy kodeksning amalda to‘g‘ri qo‘llanishi psixologik yordamning
samaradorligini oshiradi, ishonchni mustahkamlaydi va psixolog kasbining
nufuzini himoya qiladi.
Psixolog xulq-atvori kodeksiga muvofiq, u o‘z faoliyatida har qanday manfaat
to‘qnashuvlaridan tiyilishi lozim. Bu degani, psixolog hech qachon shaxsiy foyda
yoki manfaatni mijoz manfaati ustiga qo‘ymasligi kerak. Masalan, u o‘z
xizmatlarini haddan tashqari qimmat narxda taklif etish, mijozni uzoq muddatli
bog‘liqlikka majbur qilish, yoki shaxsiy g‘oyalarini mijoz ongiga singdirishga
harakat qilish kabi holatlardan qochishi lozim. Axloqiy kodeks psixologni har
qanday manipulyativ yoki ekspluatatsion xatti-harakatlardan himoya qiladi.
Chunki psixologning vazifasi — insonni boshqarish emas, balki unga o‘z hayotini,
hissiyotlarini, qarorlarini ongli va mustaqil ravishda boshqarishni o‘rgatishdir.
Psixolog har doim professional chegaralarni saqlashi kerak. U mijoz bilan
do‘stona, ammo professional munosabatda bo‘lishi lozim. Psixologning ishi —
hissiy yordam berish, ammo bu yordam chegarasini aniq belgilash juda muhim.
Mijoz bilan haddan tashqari yaqinlashish, shaxsiy hayot bilan bog‘liq suhbatlar,
sovg‘a almashish yoki shaxsiy aloqalar o‘rnatish — bularning barchasi axloqiy
me’yorlarga zid hisoblanadi. Chunki bunday holatlar psixologning ob’ektivligiga
putur yetkazadi, mijozda noto‘g‘ri tushunchalar hosil qiladi va psixologik
jarayonning tabiiy kechishini buzadi. Shuning uchun psixolog har bir muloqotda
professional pozitsiyasini saqlashi, mijoz bilan teng, ammo masofali munosabatni
qo‘llab-quvvatlashi zarur. Axloqiy kodeksda psixologning jamiyat oldidagi
burchlari ham alohida ta’kidlanadi. Psixolog jamiyatda ruhiy salomatlikni
mustahkamlash, insonlar orasida o‘zaro hurmat, bag‘rikenglik, tinchlik va adolatni
targ‘ib etuvchi shaxs bo‘lishi kerak.
33

Xulosa
U o‘z faoliyatida nafaqat individual, balki ijtimoiy darajadagi masalalarni ham hal
etishga harakat qiladi. Masalan, ta’lim muassasalarida o‘quvchilarning ruhiy
holatini yaxshilash, mehnat jamoalarida ijtimoiy-psixologik muhitni
barqarorlashtirish, oilalarda sog‘lom munosabatlarni shakllantirish, yoshlarni
ijobiy yo‘nalishga yo‘naltirish — bular psixologning jamiyat oldidagi eng muhim
vazifalaridandir. Psixolog ijtimoiy tarmoqlarda, ommaviy axborot vositalarida yoki
jamoat tadbirlarida so‘zlaganida ham axloqiy me’yorlarni unutmasligi, o‘z so‘zlari
va chiqishlari bilan hech bir guruh yoki shaxsning sha’niga zarar yetkazmasligi
kerak. Kodeks shuningdek, psixologning ilmiy va o‘quv faoliyatini ham tartibga
soladi. Psixolog yangi bilimlarni o‘zlashtirayotganda yoki tadqiqot olib
borayotganda, ilmiy halollikka qat’iy amal qilishi kerak. U ma’lumotlarni to‘g‘ri
qayd etishi, ularni manipulyatsiya qilmasligi, natijalarni buzmasligi va soxta
xulosalar chiqarmasligi lozim. Ilmiy halollik — psixologiya fanining ishonchliligi
va obro‘sini saqlab qoluvchi asosiy mezon hisoblanadi. Shu bilan birga, psixolog
talabalarga ta’lim berayotganda, ularni nafaqat bilim bilan, balki kasbiy axloqiy
me’yorlar bilan ham tanishtirishi kerak. Bo‘lajak psixologlar o‘z faoliyatlarida bu
me’yorlarga qat’iy rioya qilishni o‘rganishlari zarur. Psixologning axloqiy xatti-
harakatlari uning o‘z-o‘zini baholashi bilan ham chambarchas bog‘liq. Har bir
mutaxassis o‘z ishini doimiy ravishda tahlil qilib borishi, o‘zining kuchli va zaif
tomonlarini aniqlab, ularni yaxshilash ustida ishlashi lozim. Bu jarayon — kasbiy
refleksiya deb ataladi. Refleksiya psixologni o‘z faoliyatiga tanqidiy yondashishga,
xatolarni anglab, ularni tuzatishga undaydi. Shu orqali psixolog o‘z professional
madaniyatini, axloqiy yetukligini va insoniy fazilatlarini yanada rivojlantiradi.
Shuningdek, psixologlar o‘rtasida hamkorlik, tajriba almashish va o‘zaro qo‘llab-
quvvatlash muhitini yaratish ham axloqiy me’yorlar doirasiga kiradi. Hech bir
psixolog o‘zini yakka holda deb his qilmasligi, balki professional hamjamiyatning
faol a’zosi sifatida ish olib borishi lozim.
34

Xulosa
Eksperimental tadqiqot etikasi va psixologning axloqiy tamoyillari masalasi
zamonaviy psixologiya fanining eng muhim va dolzarb yo‘nalishlaridan biridir.
Psixologik faoliyat — bu inson ruhiyati, ichki kechinmalari, his-tuyg‘ulari va
shaxsiy tajribasiga bevosita ta’sir ko‘rsatadigan murakkab jarayon bo‘lib, unda
axloqiy mas’uliyat, halollik va insonparvarlik eng ustuvor o‘rinni egallaydi. Shu
sababli psixologning axloqiy kodeksi uning kasbiy faoliyatida nafaqat yo‘l-yo‘riq,
balki vijdon va mas’uliyat mezoni sifatida xizmat qiladi. Axloqiy tamoyillar
psixolog faoliyatining har bir bosqichida — suhbatdan tortib ilmiy tadqiqot,
maslahat yoki diagnostika jarayonigacha — inson manfaatlarini birinchi o‘ringa
qo‘yishni talab etadi. Mazkur kurs ishida eksperimental tadqiqot etikasi va
psixolog xulq-atvori kodeksining nazariy hamda amaliy asoslari keng yoritildi.
Psixologik tadqiqot o‘tkazishda inson omilining ahamiyati, ishtirokchilar
huquqlarini himoya qilish, maxfiylik, rozilik olish, zarar yetkazmaslik tamoyillari
tahlil qilindi. Tajriba jarayonida insonning ruhiy holatini hurmat qilish, uni obyekt
emas, balki subyekt sifatida ko‘rish — bu etik me’yorlarning eng muhim talabi
ekanligi ta’kidlandi. Har qanday eksperimental faoliyat, hatto ilmiy maqsadda
o‘tkazilayotgan bo‘lsa ham, inson sha’ni va qadr-qimmatini poymol qilmasligi
kerakligi aniq ifodalandi. Psixologning axloqiy kodeksi nafaqat professional
faoliyatni tartibga soluvchi hujjat, balki insonparvarlik tamoyillarini amalda
qo‘llashning kafolati sifatida namoyon bo‘ladi. Undagi asosiy qadriyatlar —
halollik, maxfiylik, mas’uliyat, adolat, zarar yetkazmaslik, kasbiy kompetentlik va
jamiyat oldidagi burchni anglash — psixolog faoliyatining poydevorini tashkil
etadi. Ayniqsa, “zarar yetkazmaslik” tamoyili barcha axloqiy me’yorlarning
markazida turadi. Psixolog o‘z faoliyatida hech qachon inson ruhiy salomatligiga,
ijtimoiy mavqeiga yoki shaxsiy erkinligiga zarar yetkazmasligi kerak. U har doim
ehtiyotkor, xolis va adolatli bo‘lishi zarur. Kurs ishining nazariy tahlillari shuni
ko‘rsatadiki, psixologik etikani buzish holatlari nafaqat alohida insonlarga, balki
butun jamiyatda psixolog kasbining nufuziga putur yetkazadi. Shu sababli har bir
35

psixolog o‘z kasbiy faoliyatida axloqiy me’yorlarni chuqur o‘zlashtirishi, ularni
kundalik ish amaliyotida qo‘llashi va o‘z harakatlari uchun to‘liq javobgarlikni his
qilishi lozim. Axloqiy madaniyat — bu faqat nazariy bilim emas, balki amaliy
fazilatdir. U psixologning har bir qarorida, har bir suhbatida, hatto uning ohangida
va munosabatida namoyon bo‘ladi. Eksperimental tadqiqot etikasi esa psixologik
ilmning asosiy tayanch yo‘nalishlaridan biridir. Har qanday tadqiqot ilmiy jihatdan
to‘g‘ri, metodologik asoslangan bo‘lishi bilan birga, axloqiy jihatdan ham qonuniy
va insonparvar bo‘lishi zarur. Psixolog tadqiqot ishtirokchisidan ongli rozilik olish,
uni xabardor qilish, natijalarni noto‘g‘ri talqin qilmaslik va ma’lumotlarni maxfiy
saqlash orqali o‘zining etik mas’uliyatini namoyon etadi. Bunda psixolog o‘z
faoliyatini faqat ilmiy natijalar olishga emas, balki inson sha’nini himoya qilishga
ham qaratadi. Chunki har qanday ilmiy natija inson manfaatlaridan ustun bo‘la
olmaydi. Kurs ishining ikkinchi bobida psixolog xulq-atvori kodeksining
mazmuni, ahamiyati va amaliy qo‘llanilishi tahlil qilindi. Kodeksda belgilangan
tamoyillar — halollik, maxfiylik, zarar yetkazmaslik, adolat, mas’uliyat, kasbiy
chegaralar, kompetentlik, hamkasblarga hurmat, ilmiy halollik va jamiyat oldidagi
burch — psixolog kasbining axloqiy poydevorini tashkil etadi. Har bir psixolog o‘z
faoliyatida ushbu tamoyillarni hayotiy qoidaga aylantirsa, bu nafaqat mijoz bilan
ishonchli munosabatni mustahkamlaydi, balki butun jamiyatda ruhiy madaniyatni
yuksaltiradi. Xulosa sifatida aytish mumkinki, psixologning axloqiy tamoyillariga
rioya qilish — bu nafaqat kasbiy burch, balki ijtimoiy va ma’naviy mas’uliyatdir.
Psixolog inson ruhiyatiga ta’sir qiluvchi shaxs sifatida o‘zining har bir so‘zi va
harakatini chuqur anglab, ularning oqibatini oldindan ko‘ra bilishi kerak. U inson
hayotiga umid, ishonch va ruhiy tinchlik olib kiruvchi mutaxassis bo‘lishi lozim.
Shu boisdan ham psixologiya fanida axloqiy me’yorlarga rioya qilish,
eksperimental etikani chuqur o‘zlashtirish, xulq-atvor kodeksini amalda tatbiq
etish — bu fanning rivoji, inson ruhiy sog‘lig‘i va jamiyat barqarorligining
kafolatidir.
36

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Abdullayeva, M. (2018). Psixologiya asoslari. Toshkent: O‘zbekiston
Milliy universiteti nashriyoti. Ushbu manbada psixologik jarayonlarning
nazariy asoslari, inson ruhiyatining rivojlanish bosqichlari va psixologik
faoliyatning metodologik tamoyillari yoritilgan bo‘lib, ayniqsa, psixologik
tadqiqotda etik me’yorlarning ahamiyati haqida muhim ma’lumotlar
berilgan.
2. Zohidov, I. va Karimova, N. (2019). Eksperimental psixologiya. Toshkent:
“Fan va texnologiya” nashriyoti. Mualliflar eksperimental tadqiqotlarning
metodologiyasi, eksperiment ishtirokchilarining huquqlarini himoya qilish,
maxfiylikni saqlash va psixologik tajriba etikasi haqida keng tushunchalar
beradi.
3. Qodirov, S. (2020). Psixologiya fanida axloqiy me’yorlar va ularning
ahamiyati. Toshkent: “Ma’naviyat” nashriyoti. Ushbu asarda psixolog
kasbining axloqiy poydevori, xulq-atvor kodeksi, professional mas’uliyat va
inson sha’nini hurmat qilish tamoyillari haqida batafsil so‘z yuritiladi.
4. O‘zbekiston Respublikasi Psixologlar Assotsiatsiyasi. (2021).
Psixologning kasbiy axloq kodeksi. Toshkent: O‘zRPA nashri. Ushbu
hujjatda psixologlar uchun majburiy bo‘lgan axloqiy tamoyillar, professional
chegaralar, zarar yetkazmaslik, maxfiylik, adolat va halollik tamoyillari
amaliy misollar bilan yoritilgan.
5. American Psychological Association (APA). (2017). Ethical Principles of
Psychologists and Code of Conduct. Washington, DC: APA Press. Bu
xalqaro darajadagi asosiy manba bo‘lib, psixologlarning axloqiy faoliyatini
tartibga soluvchi eng muhim hujjatlardan biri hisoblanadi. Unda psixologik
tadqiqot etikasi, mijoz bilan munosabat, maxfiylik, zarar yetkazmaslik va
ilmiy halollik tamoyillari keng yoritilgan.
37

6. Bersoff, D. N. (2014). Ethical Conflicts in Psychology. Washington, DC:
American Psychological Association. Ushbu asar psixologlarning amaliy
faoliyatida yuzaga keladigan axloqiy muammolar, qarama-qarshi holatlar va
ularni hal etish strategiyalarini o‘rganishga bag‘ishlangan.
7. Kohut, H. (2010). Self and Ethics in Professional Psychology. New York:
Routledge. Muallif psixolog shaxsining axloqiy mas’uliyati, professional
o‘zini anglash, shaxsiy chegaralar va empatiya tamoyillari haqida ilmiy
asoslangan yondashuvni taqdim etadi.
8. Rogers, C. (2004). On Becoming a Person: A Therapist’s View of
Psychotherapy. Boston: Houghton Mifflin. Rogers insonparvarlik
psixologiyasi asoschisi sifatida psixologik amaliyotda inson qadr-qimmatini
hurmat qilish, samimiyat, halollik va ishonch muhitining zarurligini chuqur
tahlil qilgan.
9. Freud, S. (2005). The Future of an Illusion and Civilization and Its
Discontents. London: Penguin Books. Freyd asarlarida inson psixikasining
nozik mexanizmlari, shaxsiy tajribaning axloqiy qarorlarga ta’siri va
psixologning o‘z rolini anglash muammolari tahlil qilinadi.
10. Erikson, E. (1997). Identity and the Life Cycle. New York: W. W. Norton &
Company. Ushbu asar inson shaxsining rivojlanish jarayonlari, axloqiy
qarorlarning shakllanishi va psixologik rivojlanishdagi mas’uliyat haqida
chuqur ilmiy tahlil beradi.
11. Petrovsky, A. V., Yaroshevsky, M. G. (2008). Umumiy psixologiya.
Moskva: Prosveshcheniye nashriyoti. Asarda psixologik faoliyatda nazariya
va amaliyotning o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek, psixologik etikaga oid rus
psixologiya maktabining qarashlari bayon etilgan.
12. Allport, G. W. (1961). Pattern and Growth in Personality. New York: Holt,
Rinehart and Winston. Ushbu manbada shaxsiyat rivojining axloqiy va
psixologik asoslari, insonning o‘zini anglash jarayoni va professional
mas’uliyatning psixologik mexanizmlari tahlil qilinadi.
38

35-36

Sotib olish