Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	438.2KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash

Zanjir konfiguratsiyasi zvenolar yoki bloklarning ketma-ket birikib uzoq
konfiguratsion tartib hosil qilishidir. Bunday birikishda ko‘proq chiziqli polimerlar
hosil bo‘ladi, ammo ularning soni kamroq. Chunki, ko‘pchilik polimerlarga
chiziqli tuzilishda turli tuman tarmoqlanish kuzatiladi. Asosiy zanjir uzunligi (L)
va yon tarmoq shoxchasi uzunligi (lb) ga bog‘liq makromolekulalar regulyar
(yulduzsimon, taroqsimon) va statistik (daraxtsimon) deb yuritiladi.(2-rasm)
2-rasm
Tarmoqlangan konfiguratsiya chizmalari: a–qisqa yon zanjirli;
b–uzun yon zanjirli; c–yulduzsimon; g–taraqsimon; d – statistik.
Tarmoqlanish zanjirning konfiguratsiyasi tavsiflari quyidagi
ko‘rsatgichlar bilan baholanishi mumkin:
- tarmoqlanish funksionalligi fb – tarmoqlanishda har bir tugunga kiradigan
shoxchalar soni, agar fb = 1 bo‘lsa, zanjir chiziqlidir;
- tarmoqlanish zichligi ρb – tarmoqlangan zanjirlar sonini (nb) zanjirlarning
umumiy soniga (n) nisbati bilan ifodaladi: ρb = nb/n.
- makromolekuladagi shoxchalarning o‘rtacha soni lb;
- tarmoqlanish faktori gr.
Ushbu ko‘rsatgichlar bir biri bilan quyidagicha bog‘langandir:
lb = (fb – 1)nb + 1 - (fb – 1)ρb nb (1.1) Monodispers polimerlar uchun
(1.2)
f
b =3 bo’lganda g
r =(1+n
b /T) 1/2
+4n
b /9π
f
b =4 bo’lganda g
r =(1+n
b /T) 1/2
+4n
b /3π
Bir qator holatlarda polimerlarning tarmoqlanish zichligi ma’lum bir kritik
miqdorga (gr)kr erishadi va natijada tizimda zanjirlarning tikilishi ro’y beradi.
8

Odatda bog‘lanish grafigi bir nechta turli balandliklarga ega maksimumlarga
ega bo‘ladi. Agar zveno bir holatda E1 energiyaga ega bo‘lsa, bog‘lanish o‘qi
atrofida buralishi natijasida E2 energiyaga ega bo‘ladi. Unda bir holatdan ikkinchi
holatga o‘tish energiyasi E = E1
– E2 bo‘ladi va zanjirning termodinamik muvozanat holatidagi
egiluvchanligini ifodalaydi hamda termodinamik egiluvchanlik deb yuritiladi.
12-rasm. Uglerod atomlari orasidagi i va i+1 bog‘lar atrofida aylannishda
makromolekulaning shakli o‘zgarishi
13-rasm. Polimer zanjirini potensial energiyasining (E) zvenoni buralish
burchagiga ( φ
) bog‘liq o‘zgarishi.
Shuni ta’kidlash joizki, termodinamik egiluvchanlik odatda polimer
zanjirning konformatsion o‘zgarishlarga qobiliyati va bu o‘zgarishni amalga
oshirish imkoniyati haqidagi ma’lumotlarni beradi. Aslida, konformatsion
o‘zgarishlar amalga oshishi uchun E energiya emas, balki Eo ga teng energiya

talab etiladi. Eo energiya ichki aylanishning potensial to‘sig‘i bo‘lib,
konformatsion o‘zgarishlarning tezligini aniqlaydi yoki belgilaydi. Konformatsion
o‘zgarish tezligi Eo va tashqi ta’sir energiyasi (issiqlik harakati, mexanik yoki
boshqa kuch ta’sirlari) nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Eo miqdori qanchalik katta bo‘lsa,
zvenolar buralishi shunchalik sekin amalga oshadi, natijada makromolekula
egiluvchanligi shunchalik kam namoyon bo‘ladi. Ichki aylanish (buralish)
potensial to‘siq miqdori bilan aniqlanadigan zanjir egiluvchanligi kinetik
egiluvchanlik deyiladi.
21

3.2 Mexanik xususiyatlar
Makromolekulalar eritmasining mehanik xususiyatlari, ularning fizikaviy
kuch, elastiklik, yog'ingarlik va plastislik kabi xususiyatlari bilan bog'liqdir. Bu
xususiyatlar eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va ularning tuzilish shakli bilan
ham bog'liqdir. Quyidagi mehanik xususiyatlardan ba'zilari juda muhimdir:
1. Tog'ri to'rtmachilik (Young modulus): Bu xususiyat makromolekulalar
eritmasining qanchalik qanchalik qanchalik tarkibidagi molekulalar tomonidan
to'rtinib turganligini ko'rsatadi. Tog'ri to'rtmachilik, eritmadagi molekulalar
o'zlarini qanday qatorda yoki solid ta'sirchanligi bilan yengilganligini ko'rsatadi.
2. Zajjat kuchlari (Toughness): Bu xususiyat eritmadagi makromolekulalar
qanday qanchalik yengilgan va energiya saqlab qolishini ko'rsatadi. Zajjat kuchlari,
makromolekulalar eritmasining qanchalik kuchli va barqaror bo'lishini tushunishga
yordam beradi.
3. Elastiklik moduli: Bu xususiyat eritmadagi makromolekulalarning elastik
va yog'ingar tuzilishiga bog'liq bo'lib, ularning o'zlarini qanday qanchalik
kengaytirishlari mumkinligini ifodalaydi. Elastiklik moduli, eritmadagi
molekulalar o'zlarini qanchalik o'zgartirishlari mumkinligini ko'rsatadi.
4. Deformatsiya qoniqmasi: Bu xususiyat makromolekulalar eritmasining
chidamliligi bilan bog'liq bo'lib, ularning chidam qilib turgan va plastik bo'lishi
orqali necha martaliklari yengilganligini ko'rsatadi.
5. Uzunligining o'zgarishi: Bu xususiyat makromolekulalar eritmasining
uzunligi bilan bog'liq va ularning harorat, kuch va bosqich bilan qanday qilib
o'zgarishi mumkinligini ko'rsatadi.
Bu mehanik xususiyatlar, makromolekulalar eritmasining o'zining moddasini
harorat, kuch, bosqich va boshqa harorat va kuchga bog'liq fizikaviy faktorlar
ta'sirida qanday o'zgarishi mumkinligini tushunishda juda muhimdir. Bu
xususiyatlar, eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va ularning tuzilish shakli va
ularga qo'shilgan qo'shimcha tuzilmalarga bog'liq bo'lishi mumkin.
24

Xulosa
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Polimer sintezi uchun olingan dastlabki
moddalar m o n o m e r l a r deb ataladi. Ya’ni yuqori molekulyar birikmalar hosil
qiluvchi quyi molekulyar birikmalar monomerlar deyiladi. Monomer bo’lishi
uchun bir qancha talablarga javob berishi kerak: 1. To’yinmagan (etilen yoki
asetilen qatori) uglevodorodlar 2. Funksional guruhlar tutgan birikmalar 3. Beqaror
siklik tuzilishga ega bo’lgan birikmalar.
Polimerlar – inson hayotida katta ahamiyatga ega. Bu birikmalar xalq
xo‘jaligining barcha tarmoqlarida: meditsinada, qishloq xo‘jaligida,
samolyotsozlikda, kemasozlikda, mashinasozlikda, qurilishda, kimyo sanoatida,
turmushda va boshqa sohalarda ham ishlatiladi.
Polimerlar makromolekulasining shakli jihatidan chiziqsimon (uzunchoq),
tarmoqlangan va to’rsimon polimerlarga bo’linadi.
Ko’pincha molekulyar massasi 5000 dan yuqori bo’lgan moddalarga
o’xshash, lekin molekulyar massasi 500 dan 5000 gacha bo’lgan sintetik birikmalar
oligomerlar, aminokislotalardan tashkil topgan tabiiy birikmalar esa polipeptidlar
deb ataladi. Molekulyar massasi 0 dan 500 gacha bo’lgan birikmalar quyi
molekulyar birikmalar deb ataladi. Odatda molekulyar massasi 5000 dan yuqori
bo’lgan moddalar polimerlar yoki sopolimerlar, yoki umumiy holda yuqori
molekulyar birikmalar deb ataladi.
Polimerlar kelib chiqishi, tabiatda uchrashi, olinishiga qarab tabiiy, sun‘iy
yoki sintetik polimerlarga bo’linadi.
Sun‘iy polimerlar, mavjud bo’lgan tabiiy polimerlarni ximiyaviy
o’zgarishlarga uchratib hosil qilinadi. Tabiiy polimerlarga sellyuloza va
kraxmalning turli-tuman hosilalari tabiiy ipak, paxta, oqsillar, shuningdek, charm
va mo’yna sanoatining asosiy xomashyosi bo’lgan kollagen, keratin va boshqalarni
misol tariqasida keltirish mumkin.
Sintetik polimerlar tabiatda uchramaydi. Ular faqat ximiyaviy yo’llar bilan
hosil qilinadi.
25

Boshqa konfiguratsiya turi zvenolar tuzulishining l,dizomeriyasidir:
bu yerda R, R1 – uglerod atomini asimmetrikligini ifodalovchi turli tuzilishga
ega o‘rin almashuvchilardir. R - ixtiyoriy radikal ham bo‘lishi mumkin. Unda l –
chapga aylanuvchi va d – o‘ngga aylanuvchi ikki izomerlar ko‘rinishidagi zvenolar
konfiguratsiyasi shakllanadi.
Zvenolar birikishi konfiguratsiyasini ikki jihatdan kuzatish mumkin:
zvenolarni zanjir bo‘ylab birikishi (tuzulish izomeriyasi); takrorlanadigan tarkibiy
zvenoni fazoviy tartibi (fazoviy izomeriya).
Tuzilish izomeriyasi. Zanjirli shakllanishida bir zveno oxiriga ikkinchi
zvenoning boshi to‘g‘ri kelishi “boshga dum” regulyar, shuningdek, birikishning
boshqa “boshga bosh” yoki “dumga dum” kabi noregulyar variantlari kuzatiladi.
Sopolimerlarda turli zvenolarning qatnashishi, ularning regulyarlik va
noregulyarligidan kelib chiqqan holda statistik yoki tartiblangan tuzilish
izomeriyalari ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.
Fazoviy izomeriya. Polimerning fazoviy regulyar (steroregulyar) bo‘lishi
uchun keyingi birikadigan zvenoning izomeriyasi dastlabki birikkan zvenoning
izomeriyasi bilan bir xil bo‘lishi kerak. Takrorlanuvchi zvenosi ~CH2 – CR = CH
– CH2 ~ tipda bo‘lgan polimerlar uchun quyidagi holatlarda birikkan zvenolardan
tashkil topgan stereoizomeriyalar tavsiflidir:
Bir tipdagi steroizomerlar (l yoki d) bir tekislik bo‘ylab biriksa yaqin tartibli
izotaktik konfiguratsiya, agar ular ketma-ket takrorlansa – sindotaktik
konfiguratsiya hosil bo‘ladi. Agarda tekislikning ikkala tomonida ham zvenolar
6

1 BOB: Makromolekulaning fizik xususiyatlari va asosiy
ko’rinishlari
Makromolekulalar eritmasining asosiy ko'rinishlari turli xususiyatlarga ega
bo'lishi mumkin. Bu ko'rinishlar odatda makromolekulaning tuzilishi va
molekulyar tuzilmalari bilan bog'liq bo'ladi. Quyidagi ko'rinishlar
makromolekulalar eritmasida ko'p o'rinlarda paydo bo'lishi mumkin:
Lineyarniyligi: Bu ko'rinishda makromolekula tug'riligi o'rnatilgan bo'ladi.
Makromolekula biror ko'rinishdagi o'q yoki jonli o'q shaklida bo'ladi. Misol uchun,
polietilen lineyarniyligiga misol bo'ladi.
Gastrichlik: Bu ko'rinishda makromolekula jonli o'q shaklini oladi. Uning
shakli yaxshi aniqlangan molekulyar tuzilishi yoki kristall strukturasiga ega
bo'ladi. Misol uchun, polipropilen gastrichlik ko'rinishga ega.
Duzg'unlik: Bu ko'rinishda makromolekula huddi kristall strukturasiga ega,
ammo jonli o'q shakli emas. Duzg'un shakli eritmasidagi molekulalar ortasidagi
tesir kuchlariga asoslangan.
Makromolekulalar eritmasi odatda bir nechta ko'rinishda bo'lishi mumkin va
ularga to'g'ri keladigan yoki kombinatsiyalash uchun ideal ko'rinishlarga ega
bo'lmasligi mumkin. Bu ko'rinishlar molekulaning kimyoviy tuzilishi, monomerlar
tuzilishi va ularning qo'shimcha molekullar bilan qanday bog'liqlikda bo'lib
chiqqanligiga bog'liq.
1.1 Makromolekulyar tuzilishi va konfiguratsion ma’lumot 1
Polimer fanlari asoschilaridan biri V.A Kargin polimer tizimlarning real
namoyon bo‘ladigan xossalari, ular tarkibidagi makromolekulalarning tuzilishida
kodlashtirilgan bo‘lib, ustmolekulyar tashkillanish darajasida amalga oshadi,
ammo bu xossalar ko‘p jihatdan alohida olingan makromolekulalarning qattiq
tizimlar yoki kontsentirlangan eritmalarga kondensatsiyalanishiga bog‘liq bo‘ladi
deb e’tirof etgan edi.
1
Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-
qism)”
4

1.2 Makromolekulalar eritmasining shakli
Makromolekulalar eritmasining shakli odatda ularning tuzilish va ularga
o'xshash molekulyar tuzilishlariga bog'liq bo'ladi. Quyidagi shakllar odatda ko'p
uchraydigan shakllardir:
1. Lineyarniyligi: Bu shaklda makromolekulalar tug'ilgan holda qatorlashgan
shaklga ega. Ular uzun, to'g'ri va bir-biriga paralellik holatida joylashgan bo'lishi
mumkin. Misol uchun, polietilen va poliester lineyarniyliga ega bo'ladi.
2. Gastrichlik: Bu shaklda makromolekulalar tug'ilgan holda uzun, ishora
to'g'ri to'rtko'lga ega bo'ladi. Ular odatda qo'llab-quvvatlanadigan yoki elastiklikka
ega bo'ladi. Misol uchun, polipropilen va poliakril gastrichlik ko'rinishga ega
bo'ladi.
3. Duzg'unlik: Bu shaklda makromolekulalar o'zlarini kristall shaklda
joylashgan, ammo ularning shakli to'g'ri to'rtko'lga emas. Ular kristall shaklda
joylashgan bo'lsa-da, ularga o'xshash bo'lmagan tuzilmalarga ega bo'ladi. Misol
uchun, PVC (Polivinil khlorid) duzg'unlik ko'rinishga ega bo'ladi.
4. Amorflik: Bu shaklda makromolekulalar o'zlarini kristall shaklda
joylashgan bo'lmagan, shuningdek, iste'moliy va neytron ko'z tarmog'ida kam
paydo bo'ladigan molekulyar shaklga ega. Misol uchun, kauchoq va plastmassalar
amorflik ko'rinishga ega bo'ladi.
Makromolekulalar eritmasining shakli ularning kimyoviy tuzilishi va tuzilish
shakli bilan bog'liq bo'lib, ularga o'ziga xos xususiyatlar beradi. Bu shakllar
kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarni belgilashda muhimdir.
1.3 Makromoleklalar eritmasining kimyoviy tuzilishi
Makromolekulalar eritmasining kimyoviy tuzilishi, ularning molekulyar
tuzilishi va ularning tuzilish shakli bilan bog'liq. Bu, makromolekulalarning qaysi
monomerlar va ularning qanday asosiy bog'liqlikning o'ziga xos tuzilishi haqida
ma'lumot beradi. Quyidagi bir necha eng ko'p ko'paytiriladigan makromolekular
tuzilishlarining bir qismini ko'ramiz:
Polimerlar: Bu, bir nechta monomer molekulalaridan yuzaga kelgan polimerik
zanjir yoki tarmoq. Polimerlar odatda ketma-ket bo'lgan polimerizatsiya
11

3 BOB: Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari
Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari, ularning kimyoviy tuzilishi,
tuzilish shakli, og'irligi, konsentratsiyasi, fizikaviy xususiyatlari va ko'plab boshqa
faktorlar bilan bog'liq. Quyidagi bir necha eng muhim makromolekulalar
eritmasining xususiyatlari qatorini ko'ramiz:
 Kimyoviy xususiyatlar: Bu xususiyatlar, makromolekulalarning kimyoviy
tuzilishi va ularning kimyoviy reaksiyalarga bo'lishi bilan bog'liq. Bu xususiyatlar
o'z ichiga kislorod, hidrojen, karbon va boshqa elementlarning bog'lanishini,
makromolekulalarning reaksiyalarga qanchalik kuchli javob berishi, kimyoviy
ildizlari va boshqa qonunlar orqali o'lchashni o'z ichiga oladi.
 Fizikaviy xususiyatlar: Bu xususiyatlar, makromolekulalarning fizikaviy
tuzilishi va ularning harorati, qizg'inlik moduli, elastiklik, yog'ingarchilik,
izolatsiya xususiyatlari va boshqalarini o'z ichiga oladi.
 Molekulyar og'irligi va konsentratsiyasi: Bu xususiyatlar,
makromolekulalar tuzilishi va ulardagi monomerlar soni bilan bog'liqdir. Og'irligi
va konsentratsiyasi, makromolekulalarning fizikaviy xususiyatlari, solubilatsiyasi
va qisqa muddatli ishlab chiqarilishi uchun muhimdir.
 Kristall tuzilishi: Ushbu xususiyat, makromolekulalar eritmasining tuzilish
shaklini, kristall tuzilishining qanchalik rivojlanishi va ularning qandaylikda
kristall o'chiriqqa ega bo'lishini ifodalaydi.
 Amorflik: Bu xususiyat, makromolekulalar eritmasining kristall va amorfiy
tuzilishining nisbatini, shuningdek, eritma tuzilishining amorfiy turini ifodalaydi.
 Elastiklik: Bu xususiyat, makromolekulalar eritmasining elastik va
yog'ingar tuzilishi orqali o'lchiladi. Elastiklik makromolekulalarning elastiklik
moduli yordamida ifodalangan.
Bu xususiyatlar makromolekulalar eritmasining kimyoviy, fizikaviy va
mehnila xususiyatlari bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlarni tushunish,
makromolekulalar eritmasining o'ziga xos xususiyatlari va ularning foydalanilishi
yoki tahlil qilinishi uchun muhimdir.
3.1 Termal xususiyatlar
22

2 BOB: Makromolekulalar eritmasining o’lachash va shaklini
aniqlash usullari
Makromolekulalar eritmasining o'lachish va shaklini aniqlash usullari turli
xususiyatlarga ega bo'lishi mumkin. Bu usullar fizikaviy, kimyoviy, va xususiy
asosiy tahlillarni o'z ichiga oladi. Quyidagi usullar bu maqsadga erishishda yordam
berishi mumkin:
 Gel-elektroforez: Bu usul elektr ishtirokida makromolekulalarining turli
massalar bo'yicha ajratilishi uchun ishlatiladi. Makromolekulalar eritma tuzilishiga
va o'lchamiga bog'liq ravishda joriy qizg'inlikda harakatlanadi.
 Kromatografiya: Bu usul molekulyar tuzilishini o'lchash va tahlil qilishda
ommabop ishlatiladi. Makromolekulalar o'lchamini va kimyoviy tuzilishini
aniqlash uchun ko'p turdagi kromatografiya usullari mavjud, masalan, gel-
permeasiya khromatografiyasi, sanoat kromatografiyasi, gaz kromatografiyasi va
boshqalar.
 NMR spektroskopiyasi: NMR (Nuklear magnit rezonansi) spektroskopiyasi
kimyoviy tuzilishni tahlil qilishda juda foydali bo'lgan usuldir. Bu usul o'ziga xos
spektral qonunlar asosida atomlar o'rtasidagi bog'liqlarni va shaklini aniqlashda
yordam beradi.
 X-ray difraksiyasi: Bu usul makromolekulalar tuzilishining qandayligini
aniqlash uchun ishlatiladi. X-ray farazlarining makromolekulalar tuzilishi bilan
qanday qarashlari qo'llaniladi.
 Elektron mikroskopiyasi: Elektron mikroskopiyasi usullari orqali
makromolekulalar eritmasining fizikaviy shaklini aniqlash va ko'rib chiqish
mumkin.
 Fluorestsentsiya: Bu usul o'lchamlash va o'lachish usullaridan biridir.
Ushbu usuldan foydalanish orqali makromolekulalarning tuzilishi va shaklini
aniqlash mumkin.
13

Bu usullar bilan makromolekulalar eritmasining o'lachish va shaklini
aniqlashning turli xil yondashuvlari mavjud va ulardan foydalanish asosiy
maqsadlarga, laboratoriya jihozlariga va tadqiqotchining xohishlariga bog'liq.
2.1 Makromolekulyar shakllar tavsiflari
Polimer tarkibidagi ko’plab atom va zvenolarning turlicha valentli bog‘lar
orqali birikishi va uzunligini qalinligiga (0,2÷2,0 nm) nisbatan bir necha o‘n
tartibda (103 nm) katta bo‘lishi muhitda o‘ziga energetik qulay makromolekulyar
shakllarlarni, ya’ni konformatsiyalarni egallashishiga imkon beradi.
Konformatsiya – bu makromolekulaning issiqlik harakati va tashqi kuchlar
ta’sirida egallagan aniq o‘lchamli shaklidir. Makromolekulaning bir
konformatsiyadan ikkinchisiga o‘tishi asosiy zanjir bog‘lari atrofida oddiy
buralishi (egilish) natijasida amalga oshadi. Issiqlik harakat jadalligiga bog‘liq
tarzda turli xil konformatsiyalar namoyon bo‘lishi mumkin: statistik g‘ujanak;
spiral; globula; tayoqcha; buklama; zigzak; pog‘anasimon, tirsakli va sh.k.
Makromolekula konformatsiyalari tashqi faktorlar, jumladan, issiqlik, mexanik
ta’sir, gidrodinamik, reologik, elektrik va magnit maydonlari ta’siri ostida
o‘zgarishi mumkin.
Statistik g‘ujanak shaklini makromolekulalar ichki issiqlik harakati jadalligi
tashqi faktorlar ta’siridan yuqoriroq bo‘lganda egallaydi. Bunday statistik g‘ujanak
shaklidagi konformatsiya polietilen, polistirol, polibutadiyen, poliakrilonitril kabi
bir qator sintetik polimerlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Ayrim tabiiy polimerlarda
bunday konformatsiya kuzatiladi. Ba’zi bir murakkab tuzilishli makromolekular,
jumladan, ayrim blok-sopolimerlar va spirallashgan oqsillar “kvaziideal
g‘ujanaklar” shaklida bo‘lishi mumkin (4-rasm).
14

takrorlanishi tartibsiz bo‘lsa, hosil bo‘lgan polimer ataktik konfiguratsiyali deyiladi
(1-rasm).
Bunday polimerlar uchun stereoizomeriya tekisligi asimmetrik uglerod
atomidan tuzilgan asosiy zanjir tekisligi hisoblanadi. Steroregulyarlik yoki
taktikliklar ustmolekulyar tuzilishda muhim rol o‘ynaydi, masalan, amorf va
kristall-amorf tuzilishli shakllanishlar uchun bunday konfiguratsiya zarur bo‘ladi.
Bloklar birikishi konfiguratsiyasi (uzoq konfiguratsion tartib). Odatda
gomopolimerlarda uzoq konfiguratsion tartib regulyarlikni belgilaydi. Agar yaqin
konfiguratsion tartib butun makromolekula bo‘ylab tarqalgan bo‘lsa, zanjir holati
usha tartib bo’yicha tuzilishi regulyar yoki steroregulyar deyiladi. Zanjirda ma’lum
tuzilishli konfiguratsiyalar miqdori steroregulyarlik o‘lchami hisoblanadi.
Shuningdek, agarda boshqa xildagi konfiguratsiyalar miqdori bir necha
foizdan oshmasa va makromolekulaning asosiy xossalariga ta’sir etmasa polimer
steroregulyar deyiladi. Agar makromolekulada sis- va trans- izomerlar miqdorlari
bir biriga yaqin bo‘lsa, polimer steroregulyar bo‘lmaydi. Agar zajirning
konfiguratsion ketma-ketligi yetarlicha darajada uzun bo‘lsa, ya’ni uzoq
konfiguratsion tartib mavjud bo‘lsa va ular o‘lchami biri biriga yaqin bo‘lsa
payvandlangan yoki blok-sopolimerlar hosil bo‘ladi.
7

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (II-qism)”
2. Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar
fizikasi va kimyosi (I-qism)”
3. Polimerlar kimyosi va fizikasi (M.Asqarov, I.Ismoilov)
4. Polimerlar kimyosidan praktikum (O_.Musayev va b.)
5. Yuqori molekulyar birikmalar.Babayev.B.( Yuqori molekulyar birikmalar.
ii-qism. dexqanov r.)
6. N.A.Parpiyev, H.R.Rahimov, A.G.Muftaxov. asoslari. Toshkent.
«O'zbekiston». 2000 y.Anorganik kimyo nazariy
7. Q.Ahmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov Umumiy Toshkent. «O'zbekiston»
2003 y.va anorganik kimyo.
8. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 8-22, 27-42-betlar
9. Y.M.Maqsudov. "Polimer materiallarni sinash bo'yicha amaliyot".
Toshkent,
"O'qituvchi", 1984 yil 43-107-betlar
10. M.A. Asqarov, I.I Ismoilov. “Polimerlar kimyosi va fizikasi”., Toshkent
<<O’zbekiston>> Nashriyoti-matbaa ijodiy uyi., 2004
26

O`zbekiston Respublikasi
Oliy ta`lim, fan va innovatsiya vazirligi
Andijon davlat universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo ta`lim yo`nalishi
___- bosqich ____ guruh talabasi
________________________ ning
Yuqori malekulyar birikmalar kimyosi fanidan
KURS ISHI
Mavzu: Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash

Kurs ishi rahbari: ____________________

Andijon
Mundarija

Makromolekulalar eritmasining termal xususiyatlari, ularning haroratga
qarshi chidamliliği, qizg'inlik, o'zgarmaslik, va qizg'inlik tashqi kuchlariga qarshi
bo'lishi bilan bog'liqdir. Bu xususiyatlar eritmadagi makromolekulalar tuzilishi va
ularning tuzilish shakli bilan ham bog'liqdir. Quyidagi termal xususiyatlardan
ba'zilari juda muhimdir:
Qizg'inlik (Tm): Bu, makromolekulalar eritmasining o'zining haroratda
qanchalik o'zgarmay qolishi mumkinligini ifodalaydi. Qizg'inlik eritmadagi
molekulalar o'zlarini o'zlarini kristallarni yopishgan va qanday darajada o'zgarmay
qolishlari tufayli hosil bo'ladigan energiyani ko'rsatadi.
O'zgarmaslik (Tg): Bu, makromolekulalar eritmasining amorf tuzilish
shaklidagi molekulalar haroratda o'zgarishi bilan bog'liq. O'zgarmaslik eritmadagi
molekulalar o'zlarini qanchalik shakldan amorf turiga aylantirishlari mumkin
bo'lgan haroratni ko'rsatadi.
Zajjat kuchlari (E): Bu, makromolekulalar eritmasining qanchalik
yengilganligini ko'rsatadi. Zajjat kuchlari termal xususiyatlarning bir qismini
ifodalaydi va eritmadagi molekulalar o'zlarini qanday qattiqligida yengilishi
mumkinligini ko'rsatadi.
Termal ta'sirchanligi: Bu, makromolekulalar eritmasining harorat ta'siri bilan
qanchalik o'zgarishini ifodalaydi. Termal ta'sirchanligi qanchalik energiya talab
qilishini ko'rsatadi va eritmadagi molekulalarning isitish uchun qancha
qiyinchiliklarga ega bo'lishini ko'rsatadi.
Bu xususiyatlar, eritmadagi makromolekulalar tuzilishi, tuzilish shakli va
ularga qo'shilgan qo'shimcha tuzilmalarga bog'liq bo'lishi mumkin. Bu
xususiyatlar, makromolekulalar eritmasining ishlab chiqarilishi, ishlov berish va
qo'llanishida juda muhimdir, chunki ular harorat, chidamlilik va boshqa termal
faktorlarga qarshi qanchalik moddasiga mos tushishini ta'minlashadi.
23

Spiral konformatsiyasi oqsillar, DNK, RNK kabi tabiiy va poli-L- benzil- -
glutamat kabi sintetik polimerlarda kuzatiladi (5-rasm). Oqsilning polipeptid
zanjirini tartibli spiral bo‘lib o‘ralishi cho‘zilgan prujina ko‘rinishida bo‘ladi va
ikkilamchi tuzilish (struktura) deb yuritiladi.
5-rasm. Oqsil molekulalarining spiralsimon konformatsiyalari Spiral o‘rami
karboksil va amin guruhlari o‘rtasida vujudga keladigan vodorod bog‘lari bilan
mustahkamlanadi. Vodorod bog‘lari peptid bog‘laridan ancha kuchsiz, ammo ko‘p
martalab takrorlanib kelganligi tufayli spiral konformatsiyasi yetarli darajada
mustahkamlikka va qattiqlikka ega bo‘lishini ta’minlaydi. Bunday ikkilamchi
tuzilishlar oqsillardan ipak fibroini, jun keratini, teri kollagenlarida kuzatiladi 4
.
Globula konformatsiyasi tabiiy ipak serisini va politetraftoretilen kabi sintetik
polimerlarga xosdir. Odatda makromolekula glubula shakliga g‘ujanak shakli
orqali o‘tadi (6-rasm). Bunga erituvchi termodinamik sifatini yomonlashishi yoki
muhitning o‘zgarishi sabab bo‘lishi mumkin.
Oqsillar glubulyar konformatsiyasi bitta makromolekula darajasidagi
uchlamchi tuzilish) ham deb yuritiladi va bunday tuzilish vodorod, ion, disulfid
bog‘lar hamda aminokislota qoldiqlari radikallari o‘rtasida gidrofob ta’sirlashishlar
vujudga kelishi tufayli shakllanadi. Uchlamchi tuzilish vujudga kelishida gidrofob
ta’sirlashishlar asosiy rol o‘ynaydi. Suvli eritmalarda gidrofob radikallar suvdan
qochib makromolekulaning ichiga intiladi va uning globula shaklini olishiga
4
Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)”
15

jarayonlarida olingan bo'ladi. Misol uchun, polietilen, polipropilen, polivinil
khlorid (PVC), poliesterlar va h.k.
Kopolimerlar: Bu, ikki yoki undan ko'p turdagi monomerlar qarishmasi orqali
olingan polimerlar. Kopolimerlar qo'shimcha tuzilmalarga ega bo'lishi mumkin, bu
esa ularni o'z xususiyatlarini o'zgartirishi yoki kengaytirishi mumkin. Misol uchun,
stirol-butadien kopolimerlar, etilen-akrilat kopolimerlar va h.k.
Terpolimerlar: Bu, uchta yoki undan ko'p turdagi monomerlar qarishmasi
orqali olingan polimerlar. Terpolimerlar odatda ikki monomerli kopolimerlar va
boshqa qo'shimcha monomerlardan tuzilishi mumkin. Misol uchun, stirol-
butadien-akrilat terpolimerlar.
Silikon polimerlar: Bu, silikon atomining tuzilishi bilan bog'liq tuzilmalar.
Ular qimmatbaho silikon atomlari orqali birlashtirilgan va o'rtacha molekula
o'rtasida silikon-o'ktasiloksanlar o'rtasida silikon-o'ksigen zanjirlarini
o'zlashtiradilar. Silikon polimerlar o'zining yuqori harorat ustunligi va izolatsiya
xususiyatlari uchun keng ishlab chiqarishda va kutiladigan materiallar sifatida
mashxurdir.
Bu faqat bir necha misollar, va aslida, makromolekulalar eritmasining
kimyoviy tuzilishi turli turlarda bo'lishi mumkin, va har bir tuzilish turi uning
fizikaviy va kimyoviy xususiyatlariga ega bo'ladi.
12

tanlash muhim hisoblanadi. θ -erituvchida polimer molekulalarining o‘zaro
ta’sirlashishi (P1-P2) va erituvchi molekulasi (E) bilan ta’sirlashishi bir biriga teng,
ya’ni P1 -P2 = P1 -E = P2 -E bo‘ladi. Natijada makromolekulani suyultirilgan
eritmada minimal energetik ta’sir ostida g‘alayonlanmagan holatda bo‘lishi
ta’minlanadi.
2.2 Molekulyar og’irligini o’lchash
Makromolekulalar eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchash juda
muhimdir, chunki bu og'irlar ularning kimyoviy va fizikaviy xususiyatlarini
tushunishda va tahlil qilishda yordam beradi. Quyidagi usullar makromolekulalar
eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchashda ishlatiladi:
Gel-permeasiya khromatografiyasi: Bu usul yordamida makromolekulalar bir
gel matrisida harakatlanib, ularning og'irligi yoki o'lchami aniqlanadi. Bu usul ko'p
qo'llaniladi va og'irligini bilishda yaxshi natijalar beradi.
Statiy filtra-tsenti skorost testi: Bu usulda makromolekulalar bir qancha
o'lchamdagi filtra matrisidan o'tkaziladi. ularning harakatlanish tezligi og'irligini
aniqlashda yordam beradi.
Molyuvli plotnost: Bu usulda makromolekulalarning molyuvli plotnostiga
ko'ra og'irligi o'lchiladi. Bu usul o'zida xususi ma'lumotlar o'z ichiga oladi, ammo
uni amalga oshirish uchun dastlab avvalgi usullarga qaraganda ko'proq tayyorlash
va moslashtirish talab qiladi.
Yuk balansli spektrometriya: Bu usul yordamida makromolekulalar o'lcham
va og'irligi aniqlanadi, ularni harorat, o'lcham va uzunlik bo'yicha tahlil qilishda
yordam beradi.
Sedo-elektroforez: Bu usul yordamida makromolekulalar elektr o'qida
harakatlanib, ularning og'irligi va o'lchami aniqlanadi.
Makromolekulalar eritmasidagi molekulyar og'irligini o'lchashda
foydalaniladigan usullar laboratoriya sharoitiga, mavzuni tadqiq qilish maqsadlari
va makromolekulaning turligiga bog'liq bo'lishi mumkin. Har bir usul o'ziga xos
xususiyatlarga ega va foydalanish maqsadiga mos ravishda tanlanishi kerak.
17

2.4 Makromolekulyar egiluvchanlik va tartiblashlar
Makromolekulalarning quyi molekulyar birikmalardan prinsipial ajratib
turadigan muhim xususiyatlaridan biri “egiluvchanlik” dir. Makromolekulyar
egiluvchanlik - bu polimer zanjirlarining konfiguratsiya va konformatsiyalari, ya’ni
shakllarini o‘zgartirish qobiliyatidir. Polimer zanjirlar uchun termodinamik va
kinetik egiluvchanliklar e’tirof etiladi.
Termodinamik egiluvchanlik - bu zanjirlarning issiqlik harakati tufayli
egilishidir. U ikki holatning potensial energiyalari farqi ( E) bilan aniqlanadi.
Kinetik egiluvchanlik esa zanjirni bir energetik holatdan boshqa energetik holatga
o‘tish tezligini ifodalaydi va potensial to‘siq (Eo) miqdori bilan aniqlanadi.
Umumiy holda egiluvchanlik makromolekulaning asosiy zanjirini tashkil
etuvchi bog‘lar atrofida buralishi (aylanishi) imkoniyati hisobiga amalga oshadi.
Ammo bunday buralish ko‘p hollarda erkin bo‘lmaydi va zanjirning yon
tomonidan buraladigan atomlariga ulangan elementlar va guruhlari ta’sirlashishi
tufayli tormozlanadi yoki to‘xtatiladi. Masalan, tuzilishi oddiy polietilen
molekulasida C - C bog‘lar qatian burchak 109o28’ ostida birikkan bo‘lsada, ushbu
molekula nihoyatda yuqori darajada egiluvchanlik namoyon qiladi. Bunga sabab
uglerod atomlarining ketma-ketligini oddiy σ-bog‘lar bilan birikishini sp3 - gibrid
elektronlar juftligi asosida amalga oshganligidir. Oddiy σ-bog‘lar energiyasi
elektron tumanlarning bir birini qoplash jadalligi bilan aniqlanadi, ammo σ-bog‘
o‘z o‘qi atrofida birikkan atomlarning erkin aylanishiga imkon beradi. Buning
natijasida elektron tumanlarnng bir birini qoplash jadalligi saqlanadi, buning
asnosida bog‘lanish energiyasi o‘zgarmaydi.
Uglerod atomlarini orasidagi i va i+1 bog‘lar atrofida aylanishi asosida
karbozanjirli polimer makromolekulasining shaklini o‘zgarishini ifodalovchi
chizma 12-rasmda keltirilgan. Bunda buralish burchagi qancha katta bo‘lsa,
makromolekulaning shaklini o‘zgartirishi shuncha katta bo‘ladi. Uning bir qismini
ikkinchi qismiga nisbatan buralishidagi potensial energiyasi (E) yaqin va uzoq
tartibli molekulyar ichki ta’sirlashishlar natijasida o‘zgaradi(13-rasm).
20

undaydi, ayni paytda gidrofil radikallar suv bilan yaxshi ta’sirlashishi natijasida
globulani sirtida joylashishga intiladi. Ayrim oqsillarda, jumladan, jun keratinida
uchlamchi tuzilish kovalent disulfid bog‘lar bilan barqarorlashgan bo‘ladi.
Tayoqcha konformatsiyasini bir qator alkilpoliizotsianatlar, kichik molekulyar
massali polisaxaridlar namoyon qiladi. Bunday makromolekula zanjirlaridagi
atomlar va zvenolar ikki va undan ko‘p valent bog‘lar bilan birikkan bo‘lib, ular
zanjirni buralishiga imkon bermaydi. Bu holat zanjirni tayoqchasimon shaklda
bo‘lishi va uni barqarorligini issiqlik harakati tufayli o‘zgarmasligini ta’minlaydi.
Buklama shakldagi konformatsiya zanjirlari o‘ta egiluvchan bo‘lgan
kristallanuvchan polimerlar, masalan, β -konformatsiyalilarga xosdir (7-rasm).
Bunday β -konformatsiyalar oqsil molekulalarini parallel yoki antiparallel tarzda
vodorod bog‘lari orqali birikkan uchlamchi tuzilishlari hisoblanadi. Oqsil tolalar
asosi β - konformatsiyali fibrillalar tashkil etadi.
Tirsakli konformatsiya makromolekulaning noyob shakli bo‘lib, u hosil
bo‘lishi uchun elementar zvenolar yoki zanjirning qismlari aniq bir o‘lcham va
tartib yoki ketma-ketlikda hamda 90o burchak ostida birikkan bo‘lishi kerak (8-
rasm). Demak, bunday shakl ayrim polimerlargagina xos bo‘ladi, jumladan, poli-n-
benzamid kabi sintetik polimerlarda kuzatiladi.
Makromolekulyar diametriga nisbatan uzunligi juda katta farqli
qilishi, ya’ni ipsimon uzun zanjir kabi bo‘lganligi hamda unda ko‘plab atom
va zvenolarni bir valentli bog‘lar bilan birikkanligi va buraluvchanlikka katta
imkoniyatlar berishi konformatsiyasini issiqlik harakati va tashqi faktorlar
ta’sirlariga nihoyatda sezgir bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Bunday ta’sirlardan xoli
bo‘lish va konformatsion shaklni aniq baholash uchun makromolekula gaz fazada
bo‘lsa ideal sharoit yaratilgan bo‘lar edi. Ammo polimerlarni gaz fazaga o‘tkazib
bo‘lmaydi, shu bois bunday sharoitni suyultirilgan eritmalarda hosil qilish
mumkin, chunki, polimerlarning molekulyar massasi erituvchi molekulyar
massasidan ming barobardan kattaroq bo‘lganligi uchun uning ta’sirini inobatga
olmasa bo‘ladi. Biroq erituvchi bilan polimer o‘rtasida ham o‘zaro ta’sirlashishlar
turlicha bo‘lishi mumkin, shu tufayli konformatsiyani baholash uchun θ -erituvchini
16

- hajm birligida tugunlar orasidagi zanjirlar soni Nc;
- tugunlar orasiga kiritilgan zanjirlar mol soni nc;
- tikilish ko‘rsatgichi c - makromolekuladagi ko‘ndalang bog‘lar soni;
- hajm birligidagi tugunlar soni νs;
- tikilish darajasi s – makromolekuladagi tikilgan zvenolar soni.

Odatda tikilish choklari statistik tasqimlangan bo‘ladi va barcha zikr etilgan
ko‘rsatgichlar o‘rtacha miqdorlarga ega bo‘lib, bir biri bilan quyidagicha
bog‘lanadi:
<nc> = /<Ms> =<Nc>/NA
 <νs> = (<Nc>< fy>)/2 = (NA 
fy)/2<Mc>
<
γ c> = <Mn>/<Mc> βs = Mzv/<Mc> γ c = βsn (1.3)
bu yerda ρ
- polimer zichligi; NA – Avogadro soni; <Mn > - polimerning
o‘rtacha molekulyar massasi; Mzv - monomer zveno molekulyar massasi; n –
polimerlanish darajasi. Monodispers molekulalar to‘r (gel) hosil qilish nuqtasi
γ c =
1 va βs = 1/n. Tikuluvchanlik qobiliyatiga ega zvenolar ulushi (с) inobatga olinsa
βs = (1/n)с.
Real to‘rlarda polimerning eruvchan qismlari, zol-fraksiyalar, tikilmagan
molekulalar va quyi molekulyar fraksiyalar mavjudligi to‘rning nuqsonlari sifatida
qaraladi va to‘rning faol ulushi (Va) parametri bilan e’tirof etiladi:
V
a = 1 – 2(<Mc>/<Mn>) (1.4)
Bunda tugunlarning haqiqiy soni (tugunlarning effektiv soni
V ef)
V
ef = c [1 – 2(<Mc>/<Mn>)]  (1.5)
Tikilish zichligi oshib borishi bilan to‘rning nuqsonligi pasayadi va natijada
<Mc> → 0,5 <Mn> intilganda → 1 ga yaqinlashadi. To‘rning zichligiga bog‘liq

tarzda ular siyrak va quyuq tiplarga ajratiladi. Agar hajm birligidagi tugunlar soni
V
c < 1029 m-3 bo‘lsa, to‘r siyrak va undan katta bo‘lsa quyuq (zich) bo‘ladi 3
.
3
Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)”
10

Kirish
Makromolekula (makro... va molekula) — o zaro kovalent bog lar orqaliʻ ʻ
birikkan o n mingdan yuz minggacha atomlardan tuzilgan yirik molekula. M.
ʻ
zanjirida elementar zveno (ma lum sondagi atomlar guruhi) juda ko p marta
ʼ ʻ
takrorlanadi, shuning uchun ham uni kup sonli bir xil yoki har xil kichik
molekulalardan (bir necha minggacha) hosil bo ladigan molekula deb kabul kilsa
ʻ
bo ladi, polivinil xlorid molekulasi tarkibidagi — SN2—SN— guruhi soni hatto
ʻ
3000 ga yetishi mumkin. Kimyoviy tarkibi bir xil, ammo mol. m. har xil, yaxlit
bo lib reaksiyaga kirishadigan M.lar yig indisidan tashkil topgan moddalarga
ʻ ʻ
yuqori molekulali birikmalar (polimerlar) deyiladi; ular tabiiy (polisaharidlar,
polipeptidlar, tabiiy kauchuk) va sintetik (plastmassalar, elastomerlar, kimyoviy
tolalar) turlarga bo linadi.
ʻ
Tashqi sharoit o zgarganda, polimerlar tarkibidagi molekulyar zanjirlarning
ʻ
o z konfiguratsiyalarini o zgartira olishi M.larning asosiy xossalaridan biri
ʻ ʻ
hisoblanadi. Shu jihatdan qaraganda barcha M.lar chiziqli (uzunchoq) egiluvchan
(tabiiy kauchuk, kauchuksimon sintetik moddalar M.lari), chiziqli qattiq
(sellyuloza M.lari), spiralsimon (oqsillar, nuklein kislotalar makromolekulalari),
tarmoqlangan (polisaharidlar makromolekulalari), fazoviy (uch o lchamli) turlarga
ʻ
bo linadi. M.ning uz. 4000— 8000 A, ko ndalang kesimi 3—7,5 A. Karbozanjirli
ʻ ʻ
(zanjiri faqat uglerod atomlaridan tuzilgan) va geterozanjirli (zanjirida uglerod
atomlaridan tashqari azot, kislorod, oltingugurt atomlari saqlagan) M. bo ladi.
ʻ
Zanjirning tuzilishi, kattaligi (mol. m.) va zvenolarining joylanish tartibi, uning
xossalariga (egiluvchanligi, bog larining mustahkamligi, elektr o tkazuvchanligi,
ʻ ʻ
kimyoviy reaksiyaga kirishiga) ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Polimerlarning turli xil zvenolarni turli tartibda kovalent bog‘lar hosil qilib
birikishi natijasida chiziqli, tarmoqlangan, to‘rsimon kabi turli xil ko‘rinishlarda
shakllanishi makromolekulalarni murakkab tuzilishlarda bo‘lishlariga olib keladi.
Kurs ishining tuzilishi. Ushbu Kurs ishi kirish, xulosa, foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati va o’zaro mazmunan bog’langan 3 ta bobdan iborat bo’lib
umumiy hajmda 25 betni tashkil etadi .
3

Kirish…………………………………………………………………….……….. 3
I BOB: Makromolekulaning fizik xususiyatlari va asosiy ko’rinishlari….. 4-12
1.1 Makromolekulyar tuzilishi va konfiguratsion ma’lumot……………………….
4
1.2 Makromolekulalar eritmasining shakli…………………………………….… 11
1.3 Makromoleklalar eritmasining kimyoviy tuzilishi……………………..….….
11
II BOB: Makromolekulalar eritmasining o’lachash va shaklini aniqlash
usullari……………………………………………………………………….. 13-20
2.1 Makromolekulyar shakllar tavsiflari………………………………..……….. 14
2.2 Molekulyar og’irligini o’lchash……………………………………………… 17
2.3 Konsentratsiya o’lchash……………………………………………………… 18
2.4 Makromolekulyar egiluvchanlik va tartiblashlar……………….……………..
19
III BOB: Makromolekulalar eritmasining xususiyatlari………....……….. 20
23
3.1 Termal xususiyatlar…………………………………………………...………
21
3.2 Mexanik xususiyatlar……………………………………………...…………. 22
Xulosa……………………………………………………………………….……
24
Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………...………… 25
2

Tikilish yassi sirtli (ikki o‘lchamli) yoki fazoviy (uch o‘lchamli) bo‘lishi mumkin,
unda ikki va undan ortiq makromolekulalar kimyoviy bog‘lar orqali birikib yagona
monolit tuzilish hosil qiladi hamda tikilish bog‘lari regulyar yoki statistik bo‘ladi.
Agar makromolekulalar tikilishi ikki o‘lchamli to‘rlar hosil qilsa, bunday
polimerlar yassi to‘rlar deyiladi. Masalan, grafit bunga misol bo‘ladi (3-rasm). Uch
o‘lchamli to‘rsimon polimerlarda makromolekulalar uchala yo‘nalish bo‘yicha
regulyar yoki statistik tartibda joylashgan bo‘lishi mumkin. Bunga uglerod
atomlari asosida fazoviy to‘rsimon tuzilgan polimer - olmos misol bo‘ladi.
Statistik to‘rlarning ko‘p tarqalganlariga misol tariqasida gellarni ta’kidlash
mumkin. Bu kabi tuzulmalar chiziqli yoki tarmoqlangan polimerlar asosida sintez
qilinadi. Bunga misol sifatida tabiiy kauchukni keltirish mumkin, uning
makromolekulalari vodorod pereoksidi bilan tikilgan bo‘ladi.
3-rasm 2
. To’rsimon polimerlar chizmalari:
a- narvonsimon;
b - yarimnarvonsimon; b - yarimnarvonsimon; c - yassi to‘rsimon;
d - fazaviy to’rsimon (1, 2, 3 zanjirlar va qora nuqtalar tugunlar);
g, e – fazaviy-to’rsimon A (uzluksiz chiziqli) va B (uzlukli chiziqli)
Bunday konfiguratsiyali polimerlarni tavsiflash uchun ko‘p hollarda quyidagi
parametrlardan foydalaniladi:
- tugunlar funksionalligi fy, ya’ni tugunga kirgan zanjirlar soni;
- tugunlar orasidagi zanjir qismining molekulyar massasi Ms;
2
Sh. Sh. Xudoyberdiyev, O. I. Radjabov., “Yuqori molekulyar birikmalar fizikasi va kimyosi (II-qism)”
9

Bundan makromolekulalar asosida shakllanadigan tizimlarni fizik xossalari
polimer zanjirlaridagi elementlarning qanday makromolekulyar tuzilish, ya’ni
konfiguratsiya hosil qilganligiga bog‘liqligi anglanadi. Umumiy holda
konfiguratsiya tushunchasi molekulani tashkil etadigan atomlarning issiqlik
harakati tufayli o‘zgarmaydigan fazoviy joylashish shaklini anglatadi. Bir
konfiguratsiyadan ikkinchisiga o‘tish faqat kimyoviy bog‘larni uzish orqali amalga
oshishi mumkin.
Atomlarning zanjirda joylashishiga bog‘liq tarzda ma’lum bir xossa va
energetik faollik namoyon qilish xususiyati makromolekulaning konfiguratsion
tuzilishi yuzasidan ma’lumotdir. Bunday makromolekula bo‘yicha konfiguratsion
ma’lumot tushunchasi S.Ya. Frenkel tomonidan kiritilgan bo‘lib, u polimerning
molekulyar tuzilishidan fizik xossalarini anglashda o‘ziga xos “ko‘prik” vazifasini
o‘taydi.
Polimer tarkibi takrorlanib keladigan zvenolardan iborat bo‘lganligi tufayli bir
nechta konfiguratsion sathlar mavjud: zveno konfiguratsiyasi; zvenolar birikishi
konfiguratsiyasi (yaqin konfiguratsion tartib); bloklar birikishi konfiguratsiyasi
(uzoq konfiguratsion tartib); zanjir konfiguratsiyasi. Yaqin tartib deyilgan qo‘shni
elementlar zvenolar nazarda tutiladi, uzoq tartib deyilganda zvenolar o‘lchamidan
ancha marta katta masofalarda konfiguratsion effektlar saqlanishi nazarda tutiladi.
Zveno konfiguratsiyasi tavsiflashda organik kimyodagi ayrim tushuncha va
ta’riflarga tayaniladi. Polimerlar sintezida, masalan, uglerovodrodlarni qo‘sh bog‘
bilan tutashib molekulyar zvenolar hosil qilishida ikki xil izomerlar shakllardagi
konfiguratsiyalar kuzatiladi:
5

2.3 Konsentratsiya o’lchash
Konsentratsiya, bir turli maddani boshqa bir turli madda bilan solishtirish
natijasida olingan massalar nisbati yoki nisbatlari orqali ifodalangan.
Makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani o'lchash esa ularning bir biriga
nisbatan qanchalik ko'pligini yoki ozuining unumdorligini tushunishda yordam
beradi. Quyidagi usullar makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani
o'lchashda ommabop:
Spektrofotometriya: Bu usulda optik radiatsiya (oduvchi noorlar)
konsentratsiyaga bog'liq ravishda o'lchash uchun ishlatiladi. Makromolekulalar
ko'plikka ega bo'lgan eritma xususiy dalolatli noor taraqqiyoti bo'yicha o'lchash
uchun spektrofotometriya juda yaxshi samarali bo'lishi mumkin.
Fluorestsentsiya: Bu usulda nazorat qilinish uchun makromolekulalarga
fluoroforlar qo'shilib, ularning konsentratsiyasi nazorat qilinadi. Fluorestsentsiya
usuli eng yaxshi, shuningdek, konsentratsiya o'lchashda juda kichik
konsentratsiyalarni aniqlashda samarali bo'ladi.
Kolorimetr: Bu usul rangli noorlarning konsentratsiyasini aniqlashda yordam
beradi. Kolorimetr xususiy kolorli reagentlar bilan reaksiya ketma-ketligini
o'lchashda qo'llaniladi.
Titrimetriya: Bu usulda kimyoviy reaksiyalar o'tkazilib, ularning
reaksiyalarining yakunida olinadigan reagentlar konsentratsiyasini aniqlashda
yordam beradi.
Elektrokhimiyaviy usullar: Bunday usullar yordamida elektr analiz tizimi
yordamida makromolekulalar eritmasidagi ionlar, elektronlar yoki reagentlar
konsentratsiyasini aniqlash mumkin. Elektrokhimiyaviy usullar, elektriy shu'li,
voltamperometriya va konduktometriyadan iborat bo'lishi mumkin.
Bu usullar makromolekulalar eritmasidagi konsentratsiyani o'lchashda
foydalaniladigan ko'p yondashuvlardan faqat qanchalik konsentratsiyani va eritma
xususiyatlarini o'lchashning talab etiladigan narsa. Amaliyotlarda mos ravishda
usulni tanlash juda muhimdir.
19

Eritmadagi makromolekula o'lachmi va shaklini aniqlash

Купить