• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Eron tarixi

 572/1176 - Qutbuddin El G‘oziy 11
 580/1184 - Husomuddin YuluqArslon
 597/1201 - Nosiruddin OrtuqArslon
 637/1239 - Najmuddin G‘oziy I
 658/1260 - Qora Arslon al-Muzaffar
 691/1292 - Shamsuddin Doud
 693/1294 - Najmuddin G‘oziy II
 712/1312 - Imoduddin Aliy Alpi
 712/1312 - Shamsuddin Solih
 765/1364- Ahmad al-Mansur
 769/1368 - Mahmud as-Solih
 769/1368 - Doud al-Muzaffar
 778/1376 - Majvduddin Iso az-Zohir
 809-811/1406 – 1408 as-Solih
Bu urug‘ning mulklari Qora Quyunlilar tomonidan bosib olindi
Zangiylarning  ( 1127-1222 )  otasi turkiy g‘ulom Oq So‘nqur 479/1086 yildan
487/1094   yilgacha   Halabda   hukmronlik   qilgan   saljuqiy   Malikshohning
lashkarboshisi  edi. Zangiy so‘zining kelib chiqishi aniq emas. Ehtimol, u arabcha
zind,   zanji   («qora»   ma’nosida)   bilan   bog‘liqbo‘lsa   ehtimol.   Ammo   u   turkiy   so‘z
ham bo‘lishi mumkin. Sulton Mahmud 521/1127 yilda Zangiyni Mosulning hokimi
va   ikki   o‘g‘liga   otabek   qilib   tayinladi.   Saljuqiy   sultonligining   g‘arbdagi   beqaror
vaziyati   va boshqa  otabeklarning  o‘z  oldiga qurib olgan  huqumatlarining ko‘plab
paydo   bo‘lishi   Zangiylarning   ko‘tarilishini   osonlashtirdi.   Zangiyning   asosiy
tayanch nuqtasi buyagan Mosul al-Jazira orqali g‘arbdagi Suriyaga va Shimoldagi
Kurdistonga   siljishga   yaxshi   imkoniyat   tug‘dirdi.   Zangiy   bir   necha   marta   hujum
qilib   sapjuq   sultonining   jig‘iga   tegdi   va   mahalliy   arab   hamda   turkman   amirlari
bilan  ham   to‘qnashdi.   U,   shuningdek,   vizantiyaliklar   va   faranglar   bilan  ham   jang
qildi,   539/1144   yilda   esa   graf   Joslen   II   dan   Edessani   tortib   olib,   sunniylar
dunyosida shuhrat topdi. 
21 Xulosa
Eron bepoyon tog‘li va ko‘p cho‘llardan iborat kontinental iqlimli mamlakat.
Dehqonchilik   uchun   qulay   vodiylar,   tog‘   oldi   hududlari   juda   ko‘p.   Shimolda
Elburs   tog‘   tizimi   va   unga   Turkman,   Xuroson   tog‘lari   qo‘shiladi.   G‘arbdan   va
janubdan   Zagros   va   Janubiy   Eron   tog‘lari   o‘rab   turadi.   Janubiy-g‘arbiy   Eronda
(Xuziston)   Qorun   va   Qerxa   daryolari   vodiysida   yuqori   hosil   beradigan   yerlar
mavjud.   Qadimgi   G‘arbiy   Eronda   hind-yevropa   tillarida   so‘zlashadigan   elam,
lulubey, qutiy (gutiy) va kassit qabilalari yashagan. «Eron» so‘zi «ariana» – oriylar
mamlakati degan ma’noni bildiradi. 
Oriylar   mil.avv.   II   ming   yillikda   O‘rta   Osiyodan   Eron,   Afg‘oniston,
Hindistongacha   tarqaldilar.   Ular   ko‘chmanchi   chorvadorlik   bilan   shug‘ullanib,
bepoyon hududlarda yashaganlar. Bu davrda sak-skif qabilalari Osiyo va Yevropa
sharqini   Qora   dengiz   bo‘yigacha   bo‘lgan   hududlarni   egallagan   edilar.   Iqlimning
o‘zgarishi,   mehnat   qurollarining   takomillashuvi,   aholi   sonining   ko‘payishi   sak-
skiflarni   bo‘sh   yotgan   yerlarni   egallash   uchun   siljishlariga   sabab   bo‘ldi.   Ular   bir
necha ming yil davomida Shimoliy Xitoydan Qora dengizigacha cho‘zilib ketgan,
fanda   Buyuk   cho‘llar   deb   atalgan   bepoyon   hududda   yashadilar.   Oriylar   sak-
skiflarning   mil.avv.   II   ming   yillikdagi   migratsiya   to‘lqini   bo‘lib,   Hindistongacha
bo‘lgan   hududlarda   yuz   berdi.   Oriylarning   turmush   tarzi,   madaniyati,   urf-adat   va
an’analari  sak-skiflar  bilan aynan mos tushadi. Arxeologik topilmalar bu fikrning
yaqqol dalilidir.
Qadimgi   fors   davlati   tarixi   bo‘yicha   manbalar   xilma-xil:   bu   xo‘jalik
hujjatlari,   tarixiy   yozuvlar,   podsho   Doro   I   ning   tosh   bitiklari,   amaldorlarning
rasmiy   yozishmalari.   Hozirgi   vaqtda   qadimgi   fors   tilidan   elam   va   akkad   tillariga
tarjima   qilingan   200   ga   yaqin   (podsholar)   mixxat   yozuvlari   chop   etilgan.   1972-
yilda   fransuz   arxeologlari   Suzadan   Doro   I   ning   ulkan   haykalini   topdilar.   Haykal
qadimgi   fors,   elam,   akkad   va   misr   iyeroglif   matnlari   bilan   qoplangan.   Qadimgi
Eron   poytaxtlaridan   biri   Persepoldan   podsho   Kserks   yozuvlari   nusxalari   hamda
mil.avv.   III   ming   yillikka   oid   elam   tilida   mixxat   bilan   yozilgan   800   ta   hujjat
topilgan. 
31 II Bob Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron
2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron
Kokuiylar  (Kokvayhiylar)  1008-1051 yillarda mustaqil hukmdorlar, keyingi
yillarda saljuqiylarning vasallari 14
.
Kokuiylar (Kokvayhiylar)   sulolasi hukmdorlari.
 398/1008 Alou-d-davla Muhammad ibn Dushmanziyor
 433-443/1041-1051 Abu Mansur Faromurz (Isfaxonda)
 433-440/1041-1048   Abu   Kalijar   Garshosp   I   (Hamadon   va
Nihovanda)
 ?-488/?-1095 Abu Mansur Ali (Yazdda)
 488-513/1095-1119 Abu Kalijar Garshosp II (Yazdda)
G‘arbiy   Eronda   Buiylar   inqirozga   uchragan   kezlarida   maydonga   chiqqan
Kokuiylar   Daylamiylar   sulolasi   bo‘lib,   o‘sib   kelayotgan   Saljuqiy   hukmdorlar
tomonidan   qaram   ahvolga   solib   qo‘yilib,   mustaqilliklarini   yo‘qotgan   edilar.
Dushmanziyor   Ray   va   Jibol   Buiylaridan   Shahriyor   shahrini   oldi.   Uning   o‘g‘li
Alou-d-davla   Muhammad   Ibn   Kokuniya   nomi   bilan   tanilgan   edi.   Manbalarda
ko‘rsatilishicha,   daylamiy   lahjasida   koku   so‘zi   tog‘a   degan   ma’noni   bildirib,
Muhammadning   otasi   Buiy   amir   Majdu-d-davlaga   tog‘a   bo‘lar   ekan.   398/1008
yilda u Isfaxonning  hukmdori  bo‘ldi, oradan ko‘p o‘tmay Hamadonni  va G‘arbiy
Eronning   boshqa   shaharlarini   bosib   oldi.   U   bu   hududdan   keladigan   katta
daromaddan   foydalanib,   baquvvat   yollanma   qo‘shin   barpo   etdi   va   shu   sababdan
Kokuiylar bir necha muddatga yirik siyosiy kuchga aylandilar. Saroyda shoirlar va
olimlarga   homiylik   qilinar   edi,   mashhur   olim   Ibn   Sino   esa   Muhammadning
vafotiga   qadar,   uning   vaziri   bo‘lgan.   Muhmud   G‘aznaviy   420/1029   yilda   Rayni
ishg‘ol qilganida Ibn Kokuya unga bo‘ysunishga majbur bo‘ldi. Ammo bu chekka
sarhadlarni   ushlab   turish   G‘aznaviylarga   qiyinlik   qilardi.   Shuning   uchun   Ibn
Kokuya bir necha muddatga Rayni qaytarib oldi.
Chorvador   o‘g‘uzlarning   bostirib   kirishi   Erondagi   siyosiy   vaziyatni   butkul
o‘zgartirib yubordi va Kokuiylar hamda boshqa Daylamiy hukmdorlar mudofaaga
14
 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 55
18 2.12. Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. –
М.: 1997.
2.13. Повестъ   Петеисе   III.   Древнеегипетская   проза   /   Пер.   и   комм.   М.А.
Коростовцева. – М.: 1977. 
2.14. Коростовцев М.А. Религия древнего Египта. – M.: 1976. 
2.15. Культура Древнего Египта. – M.: 1976.
2.16. Поэзия   и   проза   Древнего   Востока.   –   М.:   1973   (Библиотека   всемирной
литературы).
3. Internet saytlari va materiallari
3.1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Eron     
3.2. https://uz.wikipedia.org/wiki/Saljuqiylar_imperiyasi     
3.3. https://uz.wikipedia.org/wiki/G%CA%BBaznaviylar_davlati   
3.4. https://uz.wikipedia.org/wiki/Somoniylar   
34 o‘zining   turkiy   navkari   qo‘lidan   halok   bo‘ldi   va   uning   chillaki   saltanati   tarqab
ketdi. Mardovijningukasi Vushmagir o‘zini somoniylarning vassali deb tan olgach,
Kaspiy   bo‘yidagi   viloyatlarnigina   saklab   qola   oldi.   X   asrning   ikkinchi   yarmida
Ziyoriylar   Buiylar   va   Somoniylarning   Shimoliy   Eronda   hokimiyat   uchun   olib
borgan kurashlarida bir qadar siyosiy o‘yin qildilar. Ammo Ziyoriylardan chiqqan
Kobus   ibn   Vushmagir   anchagina   nozikbadiiy   dilga   va   iste’dodga   ega   bo‘lgan
hukmdorlardan   edi.   Barcha   Daylamiy   sulolalardan   Ziyoriylarni   shu   narsa   ajratib
turadiki,   ular   o‘z   hukmronlik   davrida,   ayniqsa,   uning   so‘nggi   bosqichida   deyarli
istosnosiz ravishda shia mazhabining emas, sunniy mazhabining e’tiqodlariga amal
qildilar.
XI asr boshida Ziyoriylar G‘aznaviylarga qaram bo‘lishga majbur bo‘ldilar.
Ular   G‘aznaviylar   bilan   nikoh   rishtalari   orqali   bog‘langan   edilar.   Ammo
Ziyoriylarning421/1030   yildan   keyingi   tarixi   ancha   qorong‘i.   Saljuqiylar   Kaspiy
bo‘yi   hududlari   —   Jurjon   va   Tabaristonni   bosib   oldilar,   biroq   Ziyoriylar
sulolasining   ba’zi   bir   vakillari   ichkari   tog‘li   hududlarda   saqlanib   qolgan   bo‘lishi
mumkin edi 13
. 
Ziyoriy   amirlarining   so‘nggilaridan   biri   Kaykovus   fors   tilida   yaratgan
«Qobusnoma» kitobining muallifi sifatida shuhrat qozondi. Uning o‘g‘li Gilonshoh
bu   urug‘ning   so‘nggi   hukmdori   bo‘ldi.   U   Elburs   tog‘laridan   tushgan   ismoiliylar
tomonidan ag‘darilgan. Shundan so‘ng bu sulola tarix sahnasidan butunlay chiqib
ketdi.
Muallifning   so‘nggi   ikki   Ziyoriy   hukmdor   taqdiri   haqida   aytganlari
Kaykovusning «Qobusnoma»da bergan ma’lumotlariga to‘gri kelmaydi. 
Kitob  matnidan  ma’lum  bo‘ladiki.  Saljuqiylarning  433/1041  yilda  Jurjonda
paydo bo‘lishi Kaykovusni G‘aznaga qochishga majbur qilgan. Kaykovus u yerda
sakkiz   yil   mobaynida   Sulton   Mahmudning   nadimi   bo‘lgan,   keyin   Shaddodiylar
saroyida   yashagan.   475/1082-83   yillar   davomida   yozil-gan   «Qobusnoma»da
Kaykovus o‘glining hukmdorligi haqida hech narsa demaydi. «Qobusnoma»ni rus
tiliga ag‘dargar va unga izohlar yozgan Ye.E.Bertels ham Gilonshohning hukmdor
13
  Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. – М.: 1997. – C . 67
16 Ulug‘   xon   Mo‘ngka   ukasi   Xuloguning   zimmasiga   G‘arbiy   Osiyodagi
mo‘g‘ullar   bosib   olgan,   Chingizning   vafotidan   keyin   o‘tgan   vaqt   ichida
Amudaryodan   janub   tomondagi   musulmonlar   dunyosining   katta   qismi   bevosita
mo‘g‘ullar   nazoratidan   chiqib   ketgan   joylarni   qaytarish   va   birlashtirish   vazifasini
yukladi.   Xulogu   G‘arbga   ot   soldi.   U   Shimoliy   Eronda   ismoiliy   ososinlarning
qarshiligini   sindirdi   (654/1256-yil),   Iroqda   xalifa   qo‘shinini   tor-mor   keltirdi,
Bag‘dodda   so‘nggi   Abbosiy   xalifa   al-Mustasimni   qatl   ettirdi   (656/1258)   va
Suriyaga   yo‘l   oldi.   Biroqbu   yerda   mo‘g‘ullar   Misr   Mamluklari   tomonidan
Falastindagi Ayn Jalut yaqinidagi jangda mag‘lub qilindilar (658/1260) va ularning
siljishi   to‘xtatildi.   Hulogu   ulug‘   xon   nomidan   Eron,   Iroq,   Kavkaz   va   Onado‘li
ustidan   hukmronlik   qila   boshladi   va   «elxon»   (ya’ni   ulug‘xonga   qaram   yoki
bo‘ysunuvchi) degan unvon oldi.
Shunday qilib, Elxonlar davlati maydonga keldi. Ammo bu davlatning turli-
tuman   tashqi   dushmanlar   ko‘p   bo‘ldi,   jumladan,   mo‘g‘ullarning   yengilmasligi
haqidagi   umumiy   ishonchni   parchalab   tushlagan   Mamluklar   ularga   ashaddiy   yov
edi.   Mo‘g‘ullarning   Oltin   O‘rda   yoxud   Chig‘atoiylar   kabi   boshqa   hukmdor
xonadonlari   ham   Kavkaz   va   shimoli-sharqiy   Erondagi   munozarali   hududlar
masalasida Elxonlar bilan nizolashar edilar. Elxonlarga nisbatan mushtarak nafrat
Mamluklar bilan Oltin O‘rdani siyosiy va iqtisodiy jihatdan o‘zaro ittifoq bo‘lishga
olib keldi. Elxonlar ham o‘z navbatida aksil musulmon ittifoqini tuzishga intildilar
va   Yevropadagi   nasroniy   davlatlarni,   Levantning   sohil   bo‘yida   joylashgan
shaharlaridagi salbchilarni hamda Kilikiya armanlarini o‘z tomonlariga og‘dirishga
urindilar.   Huloguning   xotini   Do‘quz   xotun   nasroniya   edi,   umuman,   birinchi
Elxonlar nasroniylikka va buddiyga ancha moyillik bilan qaraganlar.
Elxonlar tashqi dushmanlar zarbalariga dosh bera oldilar, biroq Qubilayning
vafotidan   keyin   (693/1294)   ularning   Xitoydagi   ulug‘   xonlar   bilan   aloqasi   susaya
boshladi.   Bu   masalada   ancha-muncha   ahamiyatga   ega   bo‘lgan   omil   shu   bo‘ldiki,
G‘azanxon   va   uning   vorislariularni   qurshab   olgan   fors   a’yonlarining   madaniy   va
diniy   tazyiqiga   bo‘ysunib,   musulmonlikni   qabul   qildilar.   Abu   Said   Elxonlar
sulolasining eng so‘nggi atoqli vakili edi. 723/1323 yilda u Mamluklar bilan sulh
28 Ayrim   jamiyatlarda   ijtimoiy  tabaqalarning   mavqei,  o‘rni   qat’iy   belgilangan
bo‘lib,   bunday   jamiyatlar   asrlar   davomida   belgilangan   qoida-an’analar   asosida
yashadilar (Hindiston). Har bir ijtimoiy qatlamning jamiyatda o‘z o‘rni bor edi. Bu
jamiyat   kasb-hunar   bo‘yicha   jamoachi   dehqonlar,   chorvador,   hunarmandlar,
savdogarlar, diniy e’tiqod xizmatchilari jamiyati bo‘ldi. Bu jamiyatlarda jamoaning
birdamligi,   o‘z-o‘zini   boshqarish,   ma’lum   bir   an’ana,   urf-odat   asosida   yashash
tarzi   ustuvor   edi.   Qadimgi   sharq   tarixini   o‘rganish   jarayonida   jamiyatlarda
ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni, chuqur ziddiyatlarni ko‘rish mumkin.
Muammoning  ishlanganlik  darajasi.   Eron  tarixi  falsafiy,  ijtimoiy,  tarixiy
adabiyotlarda,   jumladan,   davlatchilik   tarixida   ko‘pgina   tadqiqotchilar   tomonidan
o‘ziga xos uslubda, o‘z zamonasiga mos ravishda atroflicha tahlil qilib berilgan.
Shuningdek,   Eron   sulolalari   tarixini   har   tomonlama   yorituvchi
K.E.Bosvort 3
,   V.Vasilev 4
,   Nemirovskiy.A.I 5
  va   boshqa   tadqiqotchilar   ishlarini,
O‘zbekistonda A.A.Avdullayev 6
  risolalarini, maqolalarini misol qilib keltirishimiz
mumkin.   Jumladan,   mazkur   tadqiqotlarda   mutafakkirning   ijtimoiy-   falsafiy
dunyoqarashi,   bilish   nazariyasi,   borliq   haqidagi   ta’limoti,   ijtimoiy   va   siyosiy
merosi aks etgan.
Mavzuning maqsad va vazifalari.  Mavzuning asosiy maqsadi Eronning ilk
o’rta asrlardagi tarixini o’rganish va tahlil qilish sanaladi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilandi.
 Buiylar hukumronligi davridagi Eron tarixini o’rganish va tahlil qilish
 Eronda   shaddodiylar   va   ziyoriylar     hukumronligi   davridagi   Eron
tarixini o’rganish va tahlil qilish
 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davridagi Eron tarixini o’rganish va
tahlil qilish
3
 THE ISLAMIC DYNASTIES A Chronological and Genealogical By Clifford Edmand Bosworth Edinburgh University 
Press, 1967 (Islamic Surveys, 5)
4
 Васильев В. История Востока 2-том. М., 2004
5
  Немировский А.И. История древнего мира Часть 1-2. М., 2000
6
 Абдуллаев 3.3. Промышленность и зарождение рабочего класса Ирана в конце  XIX  - начале  XX  вв. Баку, 
1963. 
6 buning   evaziga   xalifa   Ismoilga   shu   paytgacha   Tohiriylar   va   Safforiylar   hukmida
bo‘lib kelgan Xuroson noibligini in’om etdi. 
Endiliqda Somoniylar davlati Eron sharqida eng qudratli davlat bo‘lib qoldi;
ular   olis   o‘lkalardagi   hukmdorlarning   (jumladan,   Xorazmda)   va   Siystonda
Safforiylarning   syuzerenlariga   aylanishdi   va   Afg‘onistondan   to   Hindiston
chegaralarigacha   bo‘lgan   joylardagi   mahalliy   hukmdorlarni   ham   qalamravlariga
oldilar. 
Shimoliy Eronda ular Buiylarga ro‘para kelishdi. Bunda Somoniylarga xalifa
va   sunniylarning   ko‘magi   qo‘l   keldi,   binobarin,   Somoniylar   sunniylikning
og‘ishmas   tarafdorlari   edilar,   ularning   tasarrufida   bo‘lgan   Xuroson   bilan
Movarounnahr   esa   hamisha   bu   izchil   mazhabining   ishonchli   tayanchi   edi.   X   asr
o‘rtalariga   kelganda   Somoniylar   davlatida   beqarorlikning   mash’um   belgilari
ko‘rina   boshladi.   Bir   qator   saroy   to‘ntarishlari   shundan   dalolat   beradiki,
amirlarning   boshqaruvni   markazlashtirish   siyosatiga   qarshi   bo‘lgan   harbiylar   va
zamindorlar   tabaqasi   borgan   sari   kuchaya   boshladi.   Xurosondagi   isyon
Buxoroning bu o‘lka ustidan bevosita hukmdorligiga putur yetkazdi. 
Shuning   uchun   X   asrning   90-yillarida   Qoraxoniylar   bilan   G‘aznaviylar
Somoniylarning   mulklarini   osongina   egallab   oldilar,   so‘nggi   Somoniy   Ismoil   al-
Muntasir esa 395/1005 yilda o‘ldirildi.
Somoniylar   davlati   siyosiy   tarixi .   IX   asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab
Movarounnahr   va   Xurosonda   Somoniylar   sulolasi   paydo   bo‘ladi.   Bu   sulolaga
Somon   qishlog‘i   (manbalarda   –   Balx   yaqinida,   Samarqand   atroflarida,   Termiz
yaqinida)   oqsoqoli   Somonxudotning   avlodlari   asos   soladilar.   Yirik   yer   egasi
bo‘lgan Somonxudot Ma’mun Xuroson noibligi davrida uning xizmatiga o‘tib tez
orada   e’tiborga   to‘shadi.   Somonxudotning   o‘g‘li   Asad   hamda   nabiralari   ham
Ma’mun saroyida xizmat qilishgan. Shaxsan Ma’munning buyrug‘i bilan Xuroson
noibi   Asadning   o‘g‘illarini   820   yilda   turli   viloyatlarga   noib   etib   tayinlaydi 9
.
Xususan,   Nuh   Samarqandni,   Ahmad   Farg‘onani,Yahyo   Shosh   va   Ustrushonani,
Ilyos Hirotni boshqara boshlaydilar. 
9
 История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 106
9 616-619/1219-1222    Nosiruddin Mahmud
Hokimiyatni vazir Badruddin Lu’lu egallab oldi
2. Damashqda, keyin Halabda hukmronlik qilgan urug‘
541/1146          Nuruddin Mahmud ibn Zangiy
569-577/1174-1181    Nuruddin Ismoil
Bu urug‘ning mulklari  yana Mosulga  qo‘shib olindi, keyin Saladin 1 bosib
oldi.
23 518/1124         Gruzinlar egallagan
taxm. 519/1125      Fazl IV (Fazlun) ibn Shovur II
?            Mahmud
taxm. 525/1131      Xushchehr
?            Shaddod
550/1155         Fazl V
556/1161         Gruzinlar egallagan
559-571/1164-1174    Shohanshoh
Onniyni gruzinlar egallashdi
Ziyoriylar   ( 927-1090)   -   Kaspiyning   janubi-g‘arbiy   sohillarida   joylashgan
qoloq tog‘li viloyat Daylam X asr boshida xalifa va boshqa hukmdorlarga ko‘plab
yollanma askar yetkazib berib turdi 12
. 
Ziyoriylar   —   Eronda   hukmronlik   qilgan   sulola   (928-1042).   Asoschisi
qadimgi   aslzodalar   avlodidan   bo’lgan   Mardovij   ibn   Ziyor   (928-935).   U
Somoniylar lashkarboshisi asfar isyonidan foydalanib, Tabariston, Jurjonni ishg’ol
qilgan   va   mustaqil   Ziyoriylar   davlatini   tuzgan.   Keyinchalik   Isfahon,   Hamadonni
egallagan,   928-931   yillarda   Ziyoriylar   davlatining   chegarasi   Mesopotamiyadagi
Xulvon   shhrigacha   kengaygan.   Mardovij   abbosiylar   vassali   hisoblanardi.   Uning
vafotidan   so’ng   Ziyoriylarga   qarashli   hudud   bo’linib   ketgan.   Mardovijning   ukasi
Vashmgir   (Vushmgir)   davrida   (935-967)   Ziyoriylar   ixtiyorida   faqat   Kaspiy   bo’yi
yerlarigina   qolgan,   bu   vaqtda   ular   somoniylarga   tobe   bo’lgan.   Ziyoriylar
buvayhiylar   bilan   Somoniylar   o’rtasidagi   shimoliy   Eron   uchun   bo’lgan   kurashda
muhim rol o’ynagan. 11 asr boshlarida Ziyoriylar g’aznaviylarga bo’ysungan. 1041
yil   saljuklar   Jurjon   va   Tabaristonni   bosib   olgach,   Ziyoriylarning   so’nggi   shohi
Kaykovus G’aznaga qochgan.
Ziyoriylar   Daylamiy   navkarlari   orasidagi   eng   ashaddiy   sotqinlardan   biri,
Somoniylardan   chiqqan   sarkarda   Asfar   isyonidan   foydalanib,   shimoliy   Eronning
katta   qismini   egallabolgan   Mardovij   ibn   Ziyordan   tarqalganlar.   U   tez   orada
janubdagi   Isfahon   vaHamadonni   ham   egalladi,   ammo   323/935   yilda   Mardovij
12
  Хрестоматия по истории Древнего Востока / Под ред. А.А.Вигасина. – М.: 1997. – C . 71
15 2.2 Saljuqiylar ( 038-1194 ) va Elxoniylar ( 1256-1353 ) davrida Eron
Saljuqiylar dastlab Kaspiy va Orol dengizining shimol tomonlarida istiqomat
qilgan   o‘g‘uz   turkiy   xalqining   tarkibiga   kirgan   Qiniqur   ug‘ining   sardorlari
bo‘lganlar 17
.   X   asr   oxirida   o‘lar   islomni   qabul   qilgach,   musulmon   dunyosining
hududiga,   birinchi   navbatda,   Xorazm   va   Movarounnahrga   kira   boshlaydilar.
Saljuqiylar   ham   ko‘pgina   barbariy   xalqlar   singari   o‘zga   joylarga   kirib
boraverganlar,   binobarin,   bir-biri   bilan   jang   qiluvchi   mahalliy   davlatlarning
xizmatiga   yogdamchi   mufrazalar   sifatida   yollanib   tirikchilik   qilar   edilar.
Saljuqiylar va ularga hamroh bo‘lgan ko‘chmanchi mufrazalar Xuroson sari yurib,
bu   o‘lkani   G‘aznaviylardan   tortib   oldilar   va   429/1038   yilda   To‘g‘rul   o‘zini
Nishopur   sultoni   deb   e’lon   qildi.   To‘g‘rul   hokimiyat   tepasiga   kelgach,   sunniylik
mazhabini   himoya   qilishini   va   Abbosiy   xalifalarni   shia   mazhabiga   mansub   Buiy
vasiyligidan qutqarishi birinchi galdagi vazifasi ekanligini qatiylik bilan ta’kidladi.
Bu   siyosat   unga   Saljuqiylar   G‘arbiy   Eronda   Daylamiy   hukmrdorlariga   qarshi
harakat   boshlaganida   sunniylarning   madadini   olishda   juda   qo‘l   keddi.   447/1055
yidda   To‘g‘rul   Bag‘dodni   egalladi   va   xalifa   uning   sultonlik   unvonini   tasdiqladi.
Bir necha yil o‘tgach, Buiylar sulolasi Bog‘doddan quritildi.
Saljuqiylar sultonligi nisbatan qisqa vaqt ichida musulmon fors davlatlaridek
davlat   tizimini   barpo   etdi.   Ulug‘   sulton   forsiy   mulozimlarga   va   turkiy   qullardan
chiqqan   beklar   rahbarligidagi   ola-qura   qo‘shinga   tayanardi.   Alp   Arslon   va   uning
o‘g‘li   Malikshoh   davrida   ularning   saroyida   noyob   iktidorga   ega   bo‘lgan   millati
fors vazir Nizomulmulk yetakchi edi va shu davrda Ulug‘ Saljuqiylar saltanati o‘z
rivojining cho‘qqisiga yetishdi. 
Sharqda   Xorazm   bilan   g‘arbiy   Afg‘oniston   G‘aznaviylardan   tortib   olingan
edi.   O‘z   hukmdorligining   oxirida   esa   Malikshoh   Movarounnahrga   kelib,
Qoraxoniylarni   o‘ziga   bo‘ysundirdi   va   O‘zgandda   Qoshg‘ar   xoniga   o‘zining
hokimiyatini   tan   oldirdi.   G‘arbga   kelganda   esa,   Saljuqiylar   Kavkazda   nasroniy
Gruziyaga qarshi yurish qildilar, Suriya va al-Jazirada Fotimiylar ta’sirini tugatib,
17
 К.Е.Босворт. Мусулмон сулолалари. –  Т .:  2007 . – C . 1 38
24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  RO‘YXATI
1. Rasmiy hujjatlar, materiallar va O‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining asarlari
1.1. Karimov   I.A.   Yuksak   ma’naviyat   –   yengilmas   kuch.   –   Toshkent:
Ma’naviyat, 2008. -176 b.
1.2. Мирзиёев Ш.М, Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини
биргаликда барпо этамиз. – Т.: “Ўзбекистон”, 2016, 56 б.
1.3. Мирзиёев   Ш.М.   Буюк   келажагимизни   мард   ва   олижаноб   халқимиз
билан курамиз. – Т.: “Ўзбекистон", 2017. - 488 б.
2. Monografiyalar, risolalar, to‘plamlar, darsliklar, o‘quv
qo‘llanmalar, davriy nashrlar
2.1. Дандамаев  М.А.  Политическая  история  Ахеменидской  державы.  – М.:
1980. 
2.2. Дандамаев М.А., Луконин В.Г. Культура и экономика древнего Ирана.
– М.:1980. 
2.3. Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. 
2.4. Хинкс В. Государство Элам. – М.: 1977
2.5. История  Древнего  Востока.  /Под редакции В.И.Кузищина.  – М.:  2002.
3.   История   Древнего   Востока:   тексты   и   документы   /   Под   ред.
В.И.Кузищина. – М.: 2002.
2.6. Замаровский В. Их величества пирамиды. – M.: 1980. 3. Картелл Л. Во
времени фараонов. – M.:1982.
2.7. Берлов   О.   Д.   Общественнее   отношение   а   Египте   эпохи   Среднего
царства. – M.: 1978.
2.8. Савельева   Т.Н.   Аграрный   строй   Египте   в   период   Древнего   царства.   –
M.: 1962.
2.9. Стучевский   И.   А.   Рамзес   I:   Херихор   из   истории   Древнего   Египта.
Эпохи Рамессидов. – М.: 1984.
2.10. Эберс Г. Уарда. – М.: 1994.
2.11. R.Rajabov. Qadimgi dunyo tarixi xrestomatiyasi. – Toshkent: Adib. 2013.
33 texnika   va   texnologiyaning   sekin   takomillashganini,   mehnat   taqsimotining   past
darajadaligini ko‘rish mumkin. 
Qadimgi   Sharq   davlati   hukmdori   va   uning   boshqaruv   apparati   sun’iy
sug‘orish   tizimini   barpo   qilish   tashkilotchilari   bo‘ldilar.   Iqtisodiyotning   asosi
bo‘lgan   dehqonchilik   suniy   sug‘orishga   asoslangani,   katta   hajmdagi   sug‘orish
inshootlarini qurish va uni ta’mirlash, ishchi holatida saqlab turishga, faqat davlat
hokimiyatigina   qodir   edi.   Bu   davlat   hokimiyatini,   ya’ni   mutlaq   hukmdor
hokimiyatini   kuchayishiga   olib   keldi.   Natijada   davlat   hokimiyati   mamlakat   yer
jamg‘armasining oliy egasi  bo‘lib qoldi. Davlat  asosan yerning oliy egasi  sifatida
yerga   egalik   va   nazorat   qilish,   ma’lum   miqdorda   soliq   olish   bilan   cheklangan.
Lekin davlat hokimiyati katta moddiy resurslarga ega bo‘ldi. 
Qadimgi   Sharq   jamiyatlari   uzoq   davom   etgan   notekis   tarixiy   taraqqiyot
yo‘lini bosib o‘tdilar. Ba’zi Qadimgi Sharq mamlakatlari yuksak ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy   va   madaniy   taraqqiyot   darajasiga   erishdilar   (Qadimgi   Misr,
Mesopotamiya, Finikiya, Kichik Osiyo, Qadimgi Hindiston va Xitoy, Eron hamda
O‘rta   Osiyo).   Bu   hududlarda   yuksak   rivojlangan   madaniy,   iqtisodiy   va   siyosiy
markazlar   shakllandi   va   qo‘shni   mamlakatlarga   o‘z   ta’sirini   o‘tkazdi.   Buyuk
cho‘llarda   ko‘chmanchi   chorvachilikka   asoslangan   xo‘jalik   asosida   o‘ziga   xos
sivilizatsiya   shakllandi.   Mil.avv.   IV–III   ming   yilliklarda   Qadimgi   Sharqning  turli
sivilizatsiya   markazlari   (Misr,   Mesopotamiya,   Hindiston)   nisbatan   yopiq
rivojlandi.   Mil.avv.   II   ming   yillikning   o‘rtalaridan   Yaqin   Sharqning   turli
hududlaridagi yuksak taraqqiyot natijasida hududlar o‘rtasida iqtisodiy, siyosiy va
madaniy   aloqalar   o‘rnatildi.   Mil.avv.   I   ming   yillikda   esa   bu   aloqalar   yanada
kuchaydi va madaniyatlarning o‘zaro ta’siri natijasida Sharqning turli mamlakatlari
madaniyatlari   boyidi.   Shu   tarzda,   Qadimgi   Sharq   dunyosining   yaxlitligi   amalga
oshdi.   Qadimgi   sharq   jamiyatlari   bir-biriga   o‘xshash   va   olaquroq   turli   ijtimoiy
qatlam   va   guruhlardan   iborat   edi.   Qadimgi   sharq   jamiyatini   jamoachi   dehqonlar,
chorvadorlar,   hunarmandlar,   savdogarlar,   qullar,   harbiylar,   oqsuyak   zodagonlar,
kohinlar, amaldorlar va saroy a’yonlari tashkil etgan 2
. 
2
5 1.2 Eronda Shaddodiylar va Ziyoriylar hukumronligi
Shaddodiylar  ( 951-1174 ) Shimoliy Eronda Daylamdagi xalqdarning siyosiy
faolligi   juda   kuchaygan   davrda   maydonga   chiqqan   sulolalardan   biridir.
Shaddodiylar   ham   kurd   bo‘lsalar   kerak.   Eron   dunyosining   shimoli-g‘arbiy
burchagi   va   unga   qo‘shni   bo‘lgan   Kavkaz   hududlari   bitilgan   tarixning   ko‘p
qismida   etnik   va   lingvistik   jihatdan   haddan   tashqari   ola-qura   manzarani   tashkil
qiladi. Shaddodiylar shajarasida daylamiy ismlarning (Lashkariyga o‘xshash) yoki
armaniy  ismlarning (Ashotga  o‘xshash)  mavjudligi, shubhasiz,  Shaddodiylar  ham
Ozarbayjonning   Daylamiylari,   ham   nasroniy   armanlar   va   gruzinlar   orasidan
o‘zlariga joy izlashga majbur bo‘lganlaridan dalolat beradi 11
.
Shaddodiylar   — o rta asrlarda Arron (Kura va Arake daryolari  oralig idagiʻ ʻ
hudud)   va   Armanistondagi   musulmon   kurd   sulolasi   (taxminan   951—1199).
Asoschisi   —   Muhammad   ibn   Shaddod.   U   Daysam   ibn   Ibroxim   alKurdiy   qo l	
ʻ
ostidagi   Dvin   shahrini   egallab   olgan.   shahrining   asosiy   tarmogi   Ganjada   10-
asrning  70y.laridan   1075-yildagi   saljuqiylar   bosqinigacha   hukmronlik  qilgan,   shu
yili shahridan Fazlun 111 asir olingan.   Dvinlik shahridan biri 1072-yil saljuqiylar
sultoni   Alp   Arslondan   Ani   shahrini   sotib   olib,   uni   o g li   Manuchaga   bergan.	
ʻ ʻ
Manucha   shahrining   Ani   tarmog i   sulolasi   (1072—   1199)   asoschisi   bo lgan.	
ʻ ʻ
Shaddodiylar   sulolasi,   1199-yil   Ani   shahrini   Gruziyaga   (unga   vassal   Zaxariylar
knyazligiga) qo shib olinishi bilan tugatilgan	
ʻ
Kurd   qallobi   Muhammad   ibn   Shaddod   X   asr   o‘rtasida   Dvinda   (hozirgi
Yerevan   shaharidan   35   chaqirim   janubroqda)   o‘rnashib   oldi.   Bu   kezlarda   Dvin
Musofiriylarning  qo‘lida  edi.  Muhammad   Vizantiyadan  ko‘mak  olishga  harchand
urinmasin,   Daylamiylarga   Dvinni   qaytarib   olishlariga   to‘sqinlik   qila   olmadi.
Ammo   360/971   yilda   uning   o‘g‘illari   Musofiriylarni   Arrondagi   (Sharqiy
Kavkazortida   Kuro   va   Araks   daryolari   oralig‘idagi   viloyat)   Ganjadan   quvib
chiqarishdi. Shundan boshlab butun asr mobaynida Ganja Shaddodiylar urug‘ining
poytaxti bo‘ldi. Shaddodiylar islomni bu hududda zo‘r shijoat bilan himoya qildilar
va gruzin Bafatiylari, turli-tuman arman knyazlari vizantiyaliklar bilan kurashdilar,
11
  История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 35
13 Uqayliylarga   o‘xshash   shiaparast   mayda   sulolalarni   ag‘darib   tashladilar   va
Suriyaga turkiylardan ishonchli noiblar qo‘ydilar. 
463/1071   yilda   Malazgird   (Mansikert)   davrida   Onado‘lida
Vizantiyaliklarning   tor-mor   keltirilishi   turkmanlarning   Kichik   Osiyoga   bot-bot
bosqinlar   qilishiga   yo‘l   ochdi.   Ana   shu   bosqinlar   turli-tuman   mahalliy   turkiy
davlatlar paydo bo‘lishi uchun zamin yaratdi. 
Malikshohning   ukasi   Tutush   o‘g‘illari   va   nevaralari   bilan   birga
Saljukiylarning Halab va Damashkda qisqa muddat mobaynida hukmronlik qilgan
kichik   urug‘ini   tashkil   qildi.   Saljuqiy   mufrazalari   hatto   Arabiston   yarim   oroliga
bostirib   kirib,   Yaman   va   Bahrayngacha   yetib   bordilar.   Kirmonda   To‘g‘rulning
jiyani   Qovurd   582/1186   yilda   bu   o‘lkani   Xurosondan   kelgan   o‘g‘uzlar   bosib
olgunga qadar bir yarim asr mobaynida umr ko‘rgan mahalliy sulolaga asos soldi.
Ma’naviy   hayot   sohasida   esa   vazir   Nizomulmulk   va   ilohiyotshunos   al-G‘azzoliy
kabi   olimlarning   harakati   bilan   shia   mazhabining   siyosiy   mag‘lubiyati   uzil-kesil
tus oldi. Sunniy mazhabning mavqei esa mustahkamlandi.
Hududlarni sulola a’zolari o‘rtasida taqsimlab olish zarurligi haqidagi qadim
turkiy   an’analar   ustivor   bo‘lgan   saltanatda   markazdan   bo‘ladigan   qattiq   nazorat
biroz   bo‘shashsa,   darhol   parchalanish   va   tarqoqlikka   intilish   namoyon   bo‘lardi.
Malikshohning   vafotidan   so‘ng   Saljuqiylarning   Iroq   va   Erondagi   hokimiyatiga
jiddiy putur yetkazgan o‘zaro nizolar va ixtiloflar boshlandi. 
Boshqa   viloyatlarga   qaraganda,   Xurosondagi   vaziyat   barqarorroq   bo‘ldi:   u
yerda   Malikshohning   o‘g‘li   Sanjar   oldin   hokim   sifatida,   keyin   sulton   tarzida
oltmish   yildan   ortiqroq   hukmronlik   qildi.   Uning   akasi   Muhammadning   vafotidan
so‘ng   (511/1118   yilda)   Sanjar   urug‘   a’zolarining   ulug‘i   va   oliy   sulton   deb   tan
olindi.   Iroqda   Saljuqiylar   hukmronligi   Abbosiy   xalifalarining   o‘sib   borayotgan
siyosiy   ta’siri   tufayli   ancha   zaiflashdi,   Eron   al-Jazira   va   Suriyada   sultonlarning
harakat ko‘lamini mahalliy otabeklar cheklab turdilar. 
O‘sha   paytdagi   musulmon   Yaqin   Sharqining   tarixida   otabeklar   katta   kuch
edilar.   Otabeklar   turkiy   qullardan   chiqqan   sarkardalar   bo‘lib   dastlabki   paytlarda
25 Nubiya,   Arman,   Tavr   tog‘lari)   aholi   bilan   xomashyo   almashinuvi   jarayoni
boshlandi. 
Ishlab-chiqarish   munosabatlari   savdoning   past   darajasi   bilan   tafsiflanadi.
Turli   hudud   va   etnoslar   o‘rtasidagi   ayirboshlash   ko‘p   hollarda   talonchilik
urushlariga   aylanib   ketgan.   Boy   xomashyo   manbalari   mavjud   hududlarni   o‘z
tarkibiga kiritgan katta-katta, harbiy jihatdan kuchli davlatlar paydo bo‘lishiga olib
keldi. Buyuk daryolar vodiylarida odam yashashi uchun qulay shart-sharoitlarning
vujudga   kelishi   ishlab   chiqarish   kuchlarining   paydo   bo‘lishiga   imkon   yaratib,   ilk
mudofaa   inshootlari   va   shaharlar   shakllanishiga   olib   keldi.   O‘sha   davr   uchun
shahar   yangi  voqelik  edi. Shahar   odamlar   g‘uj   bo‘lib  yashaydigan,  turli  xil  kasb-
hunarlar   mavjud   bo‘lgan   hamda   madaniy   o‘choq   bo‘ldi.   U   boshqaruv   va   diniy
e’tiqod markazi bo‘lib qoldi. 
Shaharlarda   hunarmandchilik   ishlab-chiqarishi   shakllandi.   Shahar   savdo-
hunarmandchilik   markazi   vazifasini   bajardi.   Ishlab   chiqaruvchi   xo‘jalikning
vujudga   kelishi,   sug‘orma   dehqonchilik,   chorvachilikning   rivojlanishi,
metallarning   o‘zlashtirilishi   va   shaharlarning   paydo   bo‘lishi   qadimgi   Sharqda   ilk
sivilizatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Bu jarayon ijtimoiy qatlamlarning
paydo   bo‘lishi   va   ular   o‘rtasidagi   munosabatlarning   murakkablashuvini   yuzaga
keltirdi.   Mulkiy   tabaqalanish   kuchayib   ketdi.   Yangi   ijtimoiy   qatlam   –   qulchilik
vujudga keldi. Aholining asosiy qismi o‘troq turmush kechirib, dehqonlar jamoasi,
hunarmandlar aholining ko‘pchiligini tashkil etgan 1
. 
Qadimgi   Sharqda   hukmron   sinfning   o‘ziga   xos   xususiyati   uning   davlat
apparati   bilan   yaqin   aloqasi   edi.   Ijtimoiy   tabaqalanish   9   ziddiyatli   bo‘lib,   doimiy
ravishda   jamiyatda   norozilikni,   turli   g‘alayonlarni   vujudga   keltirar   edi.   Qadimgi
Sharq   mamlakatlari   taraqqiyotini   o‘sha   davr   yunon   shahar-davlatlari   va   qadimgi
Rim bilan qiyoslaganda, qadimgi Sharq jamiyati taraqqiyotidagi barqarorlik, asrlar
davomida urf-odat, an’analar asosida jamiyatda o‘ziga xos turmush-tarzini ko‘rish
mumkin.   Bu   qadimgi   Sharq   iqtisodiyotida   natural   xo‘jalikning   hukmronligi,
hunarmandchilikning   buyurtma   asosida   rivojlanishi,   tovar   xo‘jaligining   zaifligini,
1
 Замаровский В. Их величества пирамиды. – M.: 1980. 3. Картелл Л. Во времени фараонов. – M.:1982.  
4 o‘tishga majbur bo‘ldilar. Ibn Kokuya 433/1041 yilda vafot etgach, Isfaxon uning
o‘g‘li Faromurz qo‘liga o‘tdi, ammo Faromurz o‘zini Saljuqiylarga qaram deb tan
olishga   majbur   bo‘ldi.   Pirovardida   To‘g‘rul   Isfaxonni   bosib   olib   (443/1051),   uni
o‘z poytaxtiga aylantirganida Faromurz qo‘ldan ketgan Isfaxon o‘rniga Abarquh va
Yazdni   oldi,   uning   ukasi   Garshosp   Hamadon   va   Nihovandda   otasiga   merosxo‘r
bo‘ldi, biroqu o‘g‘uzlarga qarshi  turolmadi  va Forsdagi  Buiylar  panohiga qochdi.
Aftidan,   so‘nggi   Kokuiylar   ulug‘   Saljuqiylar   hukmronligiga   ancha   yaxshi
moslashib   olgan   bo‘lsalar   kerak:   Ali   ibn   Faromo‘rz   Yazdda   ota   merosiga   ega
bo‘lib,   Chag‘ribekning   qizlaridan   biriga   uylandi,   bu   sulolaning   manbalarda   tilga
olinadigan   so‘nggi   vakili   Garshosp   ibn   Ali   esa   sulton   Muhammad   va   sulton
Sanjarning singlisiga uylangan edi.
Ortuqiylar   (1102-1408) .   Ortuqiylar   do‘gar   degan   o‘g‘uz   qabilasining
sardori Ortuq ibn Aqsabning avlodlaridir. Ortuq ibn Aqsabning  nomi manbalarda
birinchi   marta   uning   Onado‘lida   vizantiyaliklarga   qarshi   olib   borgan   urushi
munosabati   bilan   tilga   olinadi;   keyin   uning   ismi   Saljuqiy   sulton   Malikshoh
tomonidan   Bahrayn,   Suriya   va   Xurosonda   saltanat   hududlarini   himoya   qilish
uchun yuborilgan turkman beklarining ismlari qatorida uchraydi 15
. U o‘z faoliyatini
Falastinning noibi sifatida tugatgan, ammo uning o‘g‘illari bu yerda Fotimiylar va
salbchilarga   qarshi   dosh   berolmay,   Diyorbakrdagi   Mardin   hamda   Hisn   Kayfa
tevaraklariga   joylashdilar.   Bu   hududdagi   Saljuqiylarning   mulki   asta-sekin   El-
G‘oziy ibn Ortuqning qo‘liga o‘tdi. Edessada faranglarga jiddiy qarshilik ko‘rsatdi,
515/1121 yilda esa u Mayyafarikinni ham ishg‘ol qildi. Shu paytdan boshlab sulola
ikki   asosiy   urug‘ga   bo‘linib   ketdi;   El   G‘oziyning   avlodlari   Mardin   va
Mayyafarikinda   hukmronlik   qildi;   uning   ukasi   So‘kmanning   avlodlari   esa   Hisn
Kayfada, keyinchalik Omidda hukm surdi; Xartpert (Xreput)da esa, yana bir kichik
urug‘ hukmronlik qilgan.
Turkmanlar   rosmana   o‘zlashtirib   olgan   hududda   vujudga   kelgan   turkman
sulolasining   Ortuqiylar   davlati   ko‘pgina   o‘ziga   xos   turkman   sifatlarini   saqlab
qolgan   edi   (masalan,   ularning   unvonlari   va   ismlarida   g‘oziyni   ifodalovchi   tiyaik
15
 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 138
19 shuningdek,   alanlarga   (osetinlarga)   va   Kavkazning   narigi   tomonidagi   ruslarga
qarshi jang qildilar. 
Xususan, eng mashhur shaddodiy Abulasvar Shovur I zamondoshlari orasida
din uchun kurashchi  sifatida shuhrat  qozongan. To‘g‘rul va Saljuqiylar Kavkazda
paydo   bo‘lganida   Shaddodiylar   ularga   bo‘ysunishdi,   ammo   468/1075   yilda
qullardan chiqqan Saljuqiy amir Sav Tegin Arronga bostirib kirdi va Fazl (Fazlun)
III ni o‘z mulklaridan voz kechishga majbur qildi. 
Ammo   arman   Bagratiylarning   poytaxti   Oniyni   465/1072   yilda   Sulton   Alp
Arslon egallagandan so‘ng Shaddodiylarning boshqa urug‘i u yerda o‘rnashib oldi
va   ko‘pgina   ko‘rguliklarni   boshdan   kechirib,   to   XII   asrning   ikkinchi   yarmida
gruzin   saltanati   tiklangunga   qadar   hukmronlik   qilishda   davom   etdi.   Oniydagi
Shaddodiylar   avlodining   biri   haqidagi   so‘nggi   ma’lumot   595/1199   yilga
taalluqlidir.
Arron va Sharqiy Armaniston
1. Ganja va Dvindagi ulug‘ urug‘
taxm. 340/951       Muhammad ibn Shaddod (Dvinda)
360/971         Ali Lashkariy I ibn Muhammad (Ganjada)
368/978         Marzubon ibn Muhammad
375/985         Fazl 1 ibn Muhammad
422/1031         Abulfath Muso
425/1034         Ali Lashkariy II
440/1049         Anushirvon ibn Lashkariy
441/1049         Abu-l-Asvar Shovur I ibn Fazl (413/1022 yildan Dvinda
441/1049 yiddan Ganjada hukmronlik qilgan)
459/1067         Fazl II ibn Shovur
466-468/1073-1075    Fazl III (Fazlun) ibn Fazl
Arronni Saljuqiylar lashkarboshisi Sav tegin bosib oldi
2. Oniydagi urug‘
taxm. 465/1072      Manuchehr ibn Shovur I
taxm. 512/1118      Abulasvar Shovur 11
14 703/1304          Muxammad Xudobanda O‘ljaytu (Uljaytu)
717/1317          Abu Said
736/1335          Arpa
736/1336          Muso
736-754/1336-1353       Bu davrda jaloiriy Amir Hasan Buzurg va cho‘poniy
Amir   Hasan   Kuchuk   tomonidan   qo‘yilgan   o‘zaro   raqobatlashuvchi   xonlar
hukmronlik  qilgan.  Bundan  keyin  esa  Eron  Jaloiriylar,  Muzaffariylar   va Xuroson
sarbadorlari kabi mahalliy sulolalar o‘rtasida bo‘lib olingan 18
.
18
 К.Е.Босворт. Мусулмон сулолалари. –  Т .:  2007 . – C . 1 39
30 bo‘lganiga   shubha   bilan   qaraydi.   Muallifning   Gilonshohning   ismoiliylar   taxtdan
ag‘dargani haqidagi taxmini ham hech narsaga asoslanmagan.
Tabariston va Jurjon (Gurgon)
315/927       Marvovij ibn Ziyor
323/935       Zahiru-d-davla Vushmagir
356/967        Zahiru-d-davla Bisutun
367/978       Shamsu-l-maoliy Qobus
402/1012       Falaku-l-maoliy Manuchehr
420/1029       Anushirvon
441/1049       Unsuru-l-maoliy Kaykovus
?-483/?-1090    Gilonshoh
17 529/1134         G‘iyosuddin Masud
547/1152         Muinuddin Malikshoh III
548/1153         Ruknuddin Muhammad II
555/1160         G‘iyosuddin Sulaymonshoh
556/1161         Muizzuddin Arslon
571 -590/1176-1194    Ruknuddin To‘g‘rul I Xorazmshohlar
2. Suriya Saljuqiylari (471-511/1078-1117)
471/1078          Tojuddin Tutush
488-507/1095-1113    Rizvon (Halabda)
488-497/1095-1104    Duquq (Damashqda); uning o‘rnini otabegi Tug‘ tegin
olgan.
507/1113          Alp Arslon al-Axras
508-511/1114-1117    Sultonshoh
Damashqda   hokimiyat   tepasiga   Tug‘tegin   urug‘i   Bo‘rinlar   yoki   Buriylar
keldi; Halabda Ortuqiy El G‘oziy hukmdor bo‘ldi.
3. Kirmon Saljuqiylari (433-582/1041-1186)
433/1041         Imoduddin Qovurd
465/1073         Kirmonshoh
467/1074         Husayn
467/1074         Ruknu-d-davla Sultonshoh
477/1085         Muhyiy ad-din Turonshoh I
490/1097         Bahouddin Eronshoh
495/1101         Muhyiy ad-din Arslonshoh 1
537/1142         Mug‘isuddin Muhammad I
551/1156         Muhyiy ad-din To‘g‘rulshoh
565/1170         Bahromshoh
570/1175         Arslonshoh
572/1176         Turonshoh
579-582/1183-1186    Muhammad II.
Sulola mulklarini o‘g‘uzlar bosib oldi
27 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY  TA’LIM, FAN  VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________                          Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20   y.                             “_____” ____________20   y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI 
Mavzu:________________ 
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Eron tarixi
REJA
1  Saljuqiylar   va   ilxoniylar   davridagi   Eron   tarixini   o’rganish   va   tahlil
qilish
Ishning   nazariy   va   amaliy   asoslari.   O‘zbekiston  va d unyo olimlarining
Eron   tarixiga   oid   tadqiqotlari,   turli   yillarda   nashr   etilgan   ilmiy-monografik
risolalari,   asarlari   tashkil   etadi.
Tadqiqotning   uslubiy   asoslarini   xolislik,   tizimlilik,   nazariy-deduktiv
xulosa   chiqarish,   analiz   va   sintez,   tarixiylik   va   mantiqiylik,   qiyosiy   tahlil   kabi
ilmiy-   falsafiy   tamoyillar   tashkil   etadi.
Ishning   nazariy  va   amaliy   ahamiyati.   Tadqiqotning   nazariy   ahamiyati
shundaki, Eron tarxiga oid manbalar batafsil tahlili olib boriladi.
Tadqiqotning   amaliy   ahamiyati   esa,   sharq xalqlarining ijtimoiy – siyosiy
hayti,   davlatchilik   boshqaruviga   oid   o’rganilgan   yangi   bilimlarda   namoyon
bo‘ladi.
Mavzuning   ob’ekti   va   predmeti.   Mazkur   mavzuning   ob’ekti   o’rta
asrlardagi   Eron   tarixi   hisoblanadi.   Mavzuning   predmeti   sifatida   o’rta   asrlardagi
Eron sulolalari o’rganiladi.
Kurs   ishining   tarkibiy   tuzilishi.   Kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat.
7 Tinmay   davom   etgan   qo‘zg‘olon   va   isyonlar   Somoniylar   davlatining
qudratiga   ta’sir   ko‘rsatib,   u   asta-sekinlik   bilan   inqirozga   yuz   tuta   boshladi.
Ta’kidlash   lozimki,   Nasr   ibn   Ahmad   hukmronligi   davrida   Somoniylar   davlati
hududlarida   karmatlar   harakati   ancha   keskin   tus   oldi.   Karmatlar   islomni
yoyilishiga,   yer   egaligi   munosabatlarini   kuchayishiga   qarshi   chiqdilar   va   ilgarigi
an’analarni,   qishloq   jamoalarini   qayta   tiklashni   yoqlab   chiqqan   edilar.   Shuning
uchun   ham   bu   harakatni   keng   xalq   ommasi   qo‘llab   quvvatladi.   943   yilda   taxtga
o‘tirgan   Nasrning   o‘g‘li   Nuh   karmatlarga   qarshi   shafqatsiz   kurash   olib   bordi.
Ularning   mol-mulklarini   musodara   qildi.   Nuh   hukmronligi   davrida   Somoniylar
davlatining   inqirozi   yaqqol   ko‘zga   tashlana   boshladi.   Bo‘shab   qolgan   xazinani
to‘ldirish   maqsadida   Nuh   soliqlar   miqdorini   ko‘paytirdi.   Bu   xalq   noroziligini
yanada   oshirdi.   Xalq   noroziligidan   foydalangan   Nuhning   amakisi   Ibrohim   ibn
Ahmad   Xuroson   noibi   Abu   Ali   Chag‘oniy   yordamida   vaqtincha   Buxoro   taxtini
egallab   olishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Abu   Ali   Chag‘oniy   Xurosonga   qaytgach   Nuh
yana   Buxoro   taxtiga   qaytdi   va   isyonkor   qarindoshlarini   qattiq   jazoladi.   Lekin
Somoniylarning Abu Ali Chag‘oniy bilan kurashi keyingi yillarda ham davom etdi.
Soliqlarning   yil   sayin   ko‘payib   borishi,   zodagonlarning   o‘zaro   janjallari,
noiblarning   markazga   bo‘ysunmay   qo‘yishi   va   saroyda   bo‘layotgan   taxt   uchun
kurashlar   Somoniylar   davlatini   juda   zaiflashtirib   yubordi.   Bu   kurashlar   ayniqsa
Amir Mansur ibn Nuh II (976-997 yy.) hukmronligi davrida keskin tus oldi. Ichki
nizolar   oqibatida   Nuh   II   Yettisuv   va   Qoshg‘arda   vujudga   kelgan   Qoraxoniylar
davlatining   Mavarounnahrga   qilgan   yurishlariga   keskin   qarshilik   qilolmadi.
Somoniylar   davlatidagi   beqarorlikdan   foydalangan   Qoraxoniy   Horun   Bug‘roxon
990 yilda G‘arb tomon qo‘shin tortdi va ikki yil davomida Somoniylarga qarashli
bir qancha viloyatlarni bosib oldi. Shundan so‘ng Somoniylar davlati o‘zini tiklay
olmadi.   13-15   yil   davomida   Somoniylar   hukmdorlari   asosan   Qoraxoniylar   va
qisman   Saljuqiylar   bilan   kurash   olib   borib   nihoyatda   holdan   toydilar.
Somoniylarning   so‘nggi   hukmdori   Abu   Ibrohim   Muntasir   1005   yilda   o‘ldiriladi
hamda   Mavarounnahr   va   Xurosondagi   Somoniylarga   tegishli   bo‘lgan   hududlar
Qoraxoniylar va G‘aznaviylar tomonidan bo‘lib olinadi.
12 Kirish
I Bob. Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar, S haddodiylar
va  Z iyoriylar  davrida
1.1.   Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari
1.2.  Eronda shaddodiylar va ziyoriylar hukumronligi
II   Bob.   Kokuiylar,   Ortiqiylar,   Zangiylar   Saljuqiylar   va   Ilxoniylar   davrida
Eron
2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron 
2.2 Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron
Xulosa
Foydanilgan manba va adabiyotlar ro yxatiʻ
2 Zangiy   vafot   etgach,   uning   mulklarini   o‘g‘illari   bo‘lib   olishdi:   Nuruddin
Mahmud otasining Suriyada bosib olgan yerlarini egalladi, Sayfuddin G‘oziy 1 ga
esa   al-Jaziradagi   yerlar   tegdi.   Keyinroq   Sinjarda   bu   sulolaning   uchinchi   urug‘i
taxminan ellik yil mobaynida mustaqil hukmronlik qildi. Nuruddinning Suriya va
Falastinda faranglar va inqirozga yuz tutgan Fotimiylarga qarshi yurgizgan siyosati
Saladinning faoliyati va Ayyubiylar saltanatini barpo etish uchun zamin hozirladi.
Zangiylarning   Suriyadagi   urug‘i   keyinchalik   Mosuldagi   urug‘ga   singib   ketdi.
Diyorbakr va al-Jazirada Ayyubiylarnnng bosqinchilik harakatlari muqarrar tarzda
ular  bilan  Zangiylarning  to‘qnashuviga   olib  keldi.  Saladin  578/1182  va  581/1185
yillarda   ikki   marta   Mosulni   egallashga   urinib   ko‘rdi,   ammo   bu   urinishlar   behuda
ketdi.   Shunga   qaramasdan,   Mas’ud   ibn   Maudud   yon   berishga   majbur   bo‘lib,
Ayyubiylarga qaramligini tan oldi.
Mosulda   hokimiyat   tepasiga   Arslonshoh   I   ning   sobiq   quli,   Arslonshoh
vafotidan   keyin   muvaqqat   hokim   bo‘lgan   Badruddin   Luluning   kelishi   bilan
Zangiylar   hukmronligi   tugadi.   So‘nggi   zangiy   Nosiruddin   Mahmud   vafot   etgach,
Lulu   Mosulning   otabegi   bo‘lib,   maliku-r-rahiym   degan   unvonni   qabul   qildi   va
Mosulda   vafotiga   qadar   (657-1259)   hukmronlik   qildi.   U   mo‘g‘ullarning   bostirib
kirishi arafasida vafot etdi.
Zangiylar  ( 1127-1222 ) 16
al-Jazira va Suriya
1. Mosul va Halabdagi ulug‘ urug‘
521/1127          Imoduddin Zangiy ibn Oq So‘nqur
541/1146          Sayfuddin G‘oziy I
544/1149          Qutbuddin Mavdud
564/1169          Sayfuddin G‘oziy II
572/1176          Izzuddin Masud I
589/1193          Nuruddin Arslonshoh I
607/1211          Izzuddin Masud II
615/1218          Nuruddin Arslonshoh II
16
  Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 192
22 turkmancha   alp,   alpi   kabi   atamalar   bor   edi).   Turkman   odatlariga   amal   qilgan
Ortuqiylar,   aftidan,   ayni   chog‘da   Diyorbakr   aholisi   orasidagi   ko‘p   sonli
nasroniylarning ham xayrixoxligini qozongan ko‘rinadilar. 
Zangiylarning   ko‘tarilishi   Ortuqiylarga   bosqinchilik   rejalarini   amalga
oshirishga xalaqit berdi. Ular Nuruddinga vassal bo‘lib qolishga majbur bo‘ldilar.
Ayyubiylar   esa   ulardan   Hisn   Kayfa,   Omid   va   Mayyafarikinni   tortib   olib,
Ortuqiylar   hokimiyatini   butunlay   yo‘qqa   chiqardilar.   XIII   asrda   Ortuqiylar   bir
necha muddat Rumdagi saljuqiylar va xorazmshoh Jaloluddin Mankburniga qaram
bo‘ldilar. 
Oqibatda   Mardindagi   urug‘gina   saqlanib   qoldi,   chunki   Qora   Arslon   al-
Muzaffar   mo‘g‘ul   xoni   Huloguga   tobe   bo‘lgan   edi.   Sulola   yana   bir   yarim   asrdan
keyin tugadi. Bu Temuriylarning bostirib kirishlaridan keyin sodir bo‘lgan turkman
bosqinlarining yangi to‘lqini bilan bog‘liqedi. So‘nggi Ortuqiylar turkman qabilasi
Qora   Qo‘yunlilar   ittifoqi   orasida   qolib   ketdi   va   811/1408   yilda   ortuqiy   as-Solih
Mardvinni Qora Quyunlilar sardori Qora Yusufga topshirishga majbur bo‘ldi.
 Hisn Kayfa va Omiddagi urug‘ (491-629/1028-1232)
 491/1098 - Muinuddin So‘kman I
 498/1105 - Ibrohim
 502/1109 - Ruknu-d-davla Doud
 539/1144 - Faxruddin Qora Arslon
 562/1167 - Nuruddin Muhammad
 581/1185 - Qutbuddin So‘kman II
 597/1201 - Nosiruddin Mahmud
 619/1222 - Ruknuddin Mavdud
 629/1232 - al-Malik al-Masud
Ayyubiylar istilosi
2. Mardin va Mayyafarikindagi urug‘ (497811/1104-1408)
 497/1104 - Najmuddin El G‘oziy I
 516/1122 - Husomuddin Temurtosh
 547/1152 - Najmuddin Alpi
20 Narshaxiyning   ma’lumot   berishicha,   Ismoil   bu   jangda   Buxoro
hunarmandlari va oddiy xalqning qo‘liga qurol berib o‘z ozodligini saqlab qolishga
chaqirgan.   Keng   xalq   ommasining   qo‘llab-quvvatlashi   natijasida   Ismoil   Somoniy
arab   bosqinidan   keyin   birinchi   bo‘lib   o‘zaro   janjallarga   botgan,   bosqinchilar
tomonidan talangan o‘lkani qudratli va mustaqil davlatga aylantirishga erishdi. Shu
tariqa   Ismoil   Movarounnahr   va   Xuroson,   Eronning   qator   sharqiy   va   shimoliy
viloyatlarini   o‘z   ichiga   oluvchi   yirik   davlatga   asos   soldi   va   bu   hududlarda   Arab
xalifaligi hukmronligiga barham berildi. Shunday qilib, Farg‘ona, Isfijob (Sayram),
Shosh,   Samarqand,   Buxoro   Xorazm,   Chag‘aniyon,   Xuttalon,   Kesh,   Xuroson,
Seyiston,   G‘azna   kabi   qator   viloyatlar   Somoniylarga   bo‘ysundirildi.   Ularning
hammasi   ham   mutlaqo   tobe’   bo‘lmasada,   Somoniylar   xokimiyatini   tan   olishga
majbur bo‘lgan edilar. Ismoil Somoniy yirik yer egasi bo‘lib, mahalliy zodagonlar
va   savdogarlarga   tayanib   davlatni   idora   qilgan.   Lekin   Ismoil   ham,   boshqa
Somoniylar   ham   ichki   ijtimoiy   ziddiyatlarni   yo‘qota   olmadilar.   Natijada
dehqonlarning   yer   egalariga   qarshi   chiqishlari   bo‘lib   turgan.   Bundan   tashqari
ayrim   chekka   viloyatlar   hokimlari   markazlashtirish   siyosatiga   qarshilik   qilib
turganlar.
907   yilda   Ismoil   Somoniy   vafot   etib   taxtni   uning   o‘g‘li   Ahmad   ibn   Ismoil
egalladi.   Ahmad   uzoq   vaqt   hukmronlik   qilmadi   (907-914   yy.).   Uning   davrida
davlatni idora etishda arab tilini qayta tiklanishi ko‘pgina mahalliy zodagonlar va
turk   g‘ulomlarining   noroziligini   o‘yg‘otdi.   Natijada   u   914   yilda   turk   g‘ulomlari
tomonidan   o‘ldirilib,   taxtga   uning   8   yoshli   o‘g‘li   Nasr   ibn   Ahmad   o‘tirdi   va   u
balog‘atga   yetguncha   davlat   ishlarini   vazir   Abdullo   Jayhoniy   boshqarib   turdi.914
yil   oxirida   Samarqandda   yana   qo‘zg‘olon   ko‘tarildi.   Davlatning   janubiy
hududlarida   bo‘lgan   Husayn   ibn   Ali   Marvoziy   rahbarligidagi   qo‘zg‘olon   ayniqsa
keskin   tus   oldi.   Bu   qo‘zg‘olon   karmatlar   g‘oyasi   bayrog‘i   ostida   bo‘lib   o‘tdi.   Bu
qo‘zg‘olon   918   yilda   bostirilib   Marvoziy   asir   olindi 10
.   Ko‘p   o‘tmay   Nasrning
qarindoshi  Ahmad ibn Nuh hokimiyatga qarshi bosh ko‘tardi. 922 yilda esa Ilyos
ibn Ishoh qo‘zg‘olon ko‘tardi. 
10
 История Древнего Востока. /Под редакции В.И.Кузищина. – М.: 2002. – C . 97
11 I - Bob Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar va
Safforiylar davrida
1.1. Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari
Somoniylar   urug‘ining   asoschisi   Afg‘onistonning   shimolidagi   Balx
viloyatida istiqomat qilgan Somonhudod degan dehqon bo‘lgan. Shunga qaramay,
keyinchalik   bu   sulola   o‘z   ajdodlarini   Eronning   qadimgi   shohlari   Sosoniylarga
bog‘laydi.   Islomni   qabul   qilgan   Somonhudoning   to‘rt   nabirasi   Xurosonda   al-
Mamunning   qo‘lida   xizmat   qilgan   edilar.   Sadoqatli   xizmatlari   uchun   Nuh
Samarqandning,   Ahmad   —   Farg‘onaning,   Yahyo   Shoshning,   Ilyos   esa   Hirotning
hokimlari   etib   tayinlandilar.   Ularning   Movarounnahrda   mustahkam   rnashib
olishlari   shu   paytdan   boshlangan,   261/875.yidda   esa   xalifa   al-Mutamid   Nasr   ibn
Ahmadni   bugun   viloyatning   noibi   etib   tayinlaydi.   Bu   badavlat   o‘lka   Somoniylar
davlatining negizini tashkil qiddi 7
. 
Movarounnahrning   yaxlitligini   va   savdo   manfaatlarini   majusiy   sahroyi
turkiylar   tajovuzdan   himoya   qilish   ham   Somoniylarning   zimmasiga   tushdi.
Movarounnahrning shimoliy tomonlari va Fargona uzil-kesil musulmon dunyosiga
qo‘shib olindi, 280/893 yilda esa, Sirdaryo ortidagi cho‘llarda yashovchi Qarluqlar
ustiga   Ismoil   ibn   Ahmad   hujum   uyushtirib,   ularning   poytaxti   Talasni   talon-taroj
qiddi.   Harbiy   qudrati   bilan   hammayoqqa   dahshat   solgan   va   O‘rta   Osiyo   orqali
o‘gadigan   karyun   yo‘llarining   xavfsizligi   ustidan   nazorat   o‘rnatgan   Somoniylar
mamlakat   iqtisodining   barqaror   bo‘lishini   ta’min   eta   bildilar;   IX   asrdan   boshlab
deyarli   hamma   musulmon   hukmdorlarining   qo‘shinlari   uchun   yuborilib   turgan
qullarning   asosiy   oqimi   Somoniylar   hududi   orqali   o‘tar   edi.   Somoniylar   ravnaq
topish   uchun   shunday   asosga   ega   bo‘lgach,   Buxorodagi   o‘z   saroylarini   nafaqat
an’anaviy arab ilm-fanining markaziga aylantirdilar, balki ayni choqda yangi fors
tili   va   adabiyotini   tiklash   uchun   maskan   ham   qildilar.   Somoniylar   zamonida
Firdavsiy Shohnomadek buyuk asar yarata boshladi 8
. 
Ismoil 287/900 yilda safforiylardan bo‘lgan Amr ibn Lays qo‘shinlarini tor-
mor keltirdi va o‘zini asir olib, Abbosiy xalifaning minnatdorligiga sazovor bo‘ldi,
7
 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 56
8
 Фрай Р. Наследие Ирана. – М.: 1972. – C . 58
8 Mil.avv.   I   ming   yillikda   O‘rta   Osiyo   va   Eronda   hukmron   bo‘lgan
zardushtiylik   e’tiqodining   muqaddas   kitobi   «Avesto»   Eronning   qadimgi   tarixini
o‘rganishda   eng   muhim   tarixiy   manbalardan   biri   bo‘ladi.   «Avesto»   oromiy
alfavitida   yozilgan   bo‘lib,   bizgacha   uning   ayrim   qismlari   yetib   kelgan.   Fors
qabilalarining   Old  Osiyo   chegaralaridagi   migratsiyasi   to‘g‘risida   mil.avv.   IX–VII
asrlarga   oid   Osuriya   yozuvlari   ma’lumot   beradi.   Bobil   tarixiy   xronikasi
Mesopotamiyani   forslar   tomonidan   bosib   olinishi   haqida   hikoya   qiladi.   Forslar
davriga   oid   loy   taxtachalarda   yozilgan   100   ming   Bobil   xususiy-huquqiy   va
ma’muriy xo‘jalik hujjatlari mavjud. Misrdan forslar davriga oid turli xil ma’muriy
xo‘jalik   hujjatlari,   podsho   Kambizning   Misr   ibodatxona   mulklarini   cheklash
to‘g‘risidagi dekreti, Doro I ning Misr qonunlarini kodifikatsiya qilish to‘g‘risidagi
farmoni katta qiziqish uyg‘otadi. 
Midiya   va  Eron  tarixi   bo‘yicha  ma’lumot   beradigan   manbalardan  biri   bu   –
yunon   mualliflarining   asarlari   hisoblanadi.   Gerodot   (mil.avv.   V   asr)ning   asari,
Fukidid   (mil.avv.   V   asr)   tarixi,   Ksenofontning   «Yunon   tarixi»   asari,   uning
«Anabasis»   memuari,   sitsiliyalik   Diodorning   «Tarixiy   kutubxona»si   kabi   asarlar
qadimgi   fors   tarixiga   oid   boy   siyosiy,   ijtimoiy,   harbiy-diplomatik   ma’lumotlar
beradi.
32 tuzdi   va   shu   bilan   Suriya   uchun   kurashga   chek   qo‘ydi,   biroquning   davlati   ichki
ixtiloflardan   qattiq   aziyat   chekardi.   Bu   ham   yetmagandek,   Abu   Said   qonuniy
merosxo‘r   qoldirmay   vafot   etdi.   Uning   vafotidan   keyingi   yillarda   taxt   bir   necha
martalab   qo‘lma-qo‘l   bo‘ldi;   bu   umri   qisqa   hukmdorlar   o‘zaro   raqobatlashuvchi
Jaloiriy   va   Cho‘poniy   amirlar   tomonidan   qo‘yilgan   edi.   Pirovardida   Elxonlar
saltanati   parchalanib   ketdi,   ularning   o‘rnini   mahalliy   sulolalar   egalladi.   Fors
yerlarini   bir   podshoning   hukmi   ostida   yangidan   birlashtirish   faqat   Temurgagina
nasib etdi.
Urushlar va ichki keskinlikka qaramay, Eron Elxonlar davrida ancha ravnaq
topdi.   G‘azanxonning   islomni   qabul   qilishi   bilan   turkiy-mo‘g‘ullarning   hukmron
toifalari   bilan   ularning   forsiy   fuqarolari   o‘rtasida   yarashish   jarayoni   boshlandi.
Elxonlarningbosh   shaharlari   Tabriz   va   Marog‘a   ilm-fanning   yirik   markazi   bo‘lib
qoldi. unda, ayniqsa, tabiiy fanlarga va ta’rixshunoslikka alohida e’tibor berilardi.
707/   1307   yildan  keyin   O‘ljaytuning   buyrug‘i   bilan   Qazvin   yaqinida  Sultoniyada
yangi poytaxt qurildi. Bu ishga rassomlar  va me’morlar jalb qilindi, Elxonlarning
o‘ziga   xos   me’moriy   uslubi   shakllana   boshladi.   Mo‘g‘ullarning   baynalminalligi,
nasroniy Yevropa va Xitoy madaniyati kabi bir-biridan farqlanuvchi madaniyatlar
bilan aloqalari fors dunyosining ma’naviy hayotida, san’atida, savdo-sotiq ishlarida
yangi   epkinlar   olib   keldi.   Jumladan,   poytaxt   Tabrizda   italiyalik   savdogarlarning
mahallasi paydo bo‘ldi va Elxonlar saltanati Uzoq Sharq va Hindiston bilan savdo
ishlarida muhim bog‘lovchi kuchga aylandi.
Qubilayning ukasi Xulogu avlodlari — elxonlar (654-754/1256-1353)
Eron
654/1256          Xulogu
663/1265          Abaka
680/1282          Ahmad Tekudar (Takudar)
683/1284          Arg‘un
690/1291          Gayxatu
694/1295          Baydu
694/1295          Mahmud G‘azan
29 ular   shahzodalarga   tarbiyachilik   qilganlar.   Ularni   bu   vazifaga   odatda   viloyat
noiblari tayinlardilar. 
Ammo   har   gal   ish   shu   bilan   tugaganki,   tarbiyachilar   hokimiyatni   o‘z
qo‘llariga   olib   qo‘yaqolganlar   (Zangiylar,   Eldigiziylar,   Salgurishar   bo‘limlariga
qarang).   Madaniy   taraqqiyotning   ancha   quyi   bosqichida   turgan   ko‘chmanchi
turkmanlar   o‘troq   Saljuqiilar   davlatining   mag‘iz-mag‘iziga   qay   tarzda   singib
kettanliklarining   sabablari   hanuz   aniqlangan   emas.   O‘g‘uz   qabilalar   Markaziy
hokimiyat   ularning   manfaatlariga   befarq   qaraganligidan   norozi   bo‘lib   isyon
ko‘targach,   Xuroson   darhol   Saljuqiylar   hukmi   ostidan   chiqib   ketdi.   Sanjarning
hukmronligi ana shunday halokatli tarzda barham topdi. Saljuqiylarning g‘arbdagi
so‘nggi sultoni To‘ful ibn Arslon Eldigiziylarga qaramliqdan qutilish uchun kurash
olib  bordi,  biroq  u   ehtiyotsizlik  bilan   qudratli   xorazmshoh   Tekishga   qarshi   urush
boshladi-yu,   590/1194   yilda   o‘ldirildi.   Faqat   Onado‘lidagina   Saljuqiylar   urug‘i
yana bir asr mobaynida umr kechirdi.
Saljuqiylar (429-590/1038-1194)
1. Ulug‘ Saljuqiylar (Iroq va Eron) 429-590/1038-1194
429/1038          Ruknuddunyo va-d-din To‘g‘rul I
455/1063          Azudu-d-davla Alp Arslon
465/1072          Jalolu-d-davla Malikshoh I
485/1092          Nosiruddin Mahmud I
487/1094          Ruknuddin Berk Yoruq (Barkyoruk)
498/1105          Muizzuddin Malikshoh II
498/1105          G‘iyosuddin Muhammad I
511-552/1118-1157       Muizzuddin   Sanjar   (490-552/1097-1157   yillarda
Sharqiy Eronda hukmronlik qilgan; 
511/1118 yildan keyin Saljuqiylar urug‘ining ulug‘ sultoni.
Faqat Iroq va G‘arbiy Eronda hukmronlik qilgan Saljuqiylar:
511/1118         Mug‘isuddin Mahmud II
525/1131         G‘iyosuddin Doud
526/1132         Ruknuddin To‘g‘rul II
26 Dastavval,   Asadning   katta   o‘g‘li   Nuh   ukalari   mulklarini   birlashtirib,
xalifalikdan   mustaqil   davlat   barpo   etish   harakatini   boshladi.   Chunki   Nuhning
nomidan tanganlar zarb etilgani ma’lum. Nuh vafotidan so‘ng ukasi Ahmad uning
ishlarini   davom   ettirib   asta-sekin   Mavorounnahrni   Somoniylar   sulolasi
boshchiligida   birlashtirishga   kirishadi.   Tohiriylar   Ahmadning   bu   harakatlariga
qarshilik ko‘rsata olmadilar. 865 yilda Ahmad vafot etgach ko‘pchilik Somoniylar
tomonidan sulola boshlig‘i sifatida Ahmadning o‘g‘li Nasrni tan olinadi. 873 yilda
Buxoro   shahri   va   uning   atroflarini   Toxiriylarning   so‘nggi   vakili   Muhammad   ibn
Tohir   bosib   oldi   va   hududlarga   soliqlar   soldi.   Bundan   g‘azablangan   xalq
Muhammadga   qarshi   qo‘zg‘olon   ko‘tardilar.   874   yilda   Muhammad   ibn   Tohir
Xorazm shaharlarini talayotgan bir paytda Buxoro zodagonlari Nasrdan Buxoroga
noib yuborishni iltimos qiladilar. Nasr Buxoroga Ismoil ibn Ahmadni hokim qilib
jo‘natadi.   Nasr   Ismoilni   o‘z   noibi   deb   hisoblar   edi.   Ismoil   ibn   Ahmad   Buxoroda
o‘z   hokimiyatini   mustahkamlab   olgach,   Samarqandga   yuboriladigan   soliqni
yubormay qo‘ydi hamda akasiga tobe’ bo‘lishni istamadi. Natijada 886 yilda aka-
ukalar o‘rtasida birinchi to‘qnashuv bo‘lib, Ismoil yengildi va u vaqtincha Buxoro
noibligidan   tushirildi.   888   yildagi   ikkinchi   jangda   Ismoil   Nasr   qo‘shinlarini   tor-
mor etishga muvaffaq bo‘ldi.
892   yilda   Nasr   vafot   etgach   Ismoil   Movarounnahrning   yagona   hukmdori
bo‘lib   qoldi.   Poytaxt   Samarqanddan   Buxoroga   ko‘chirildi.   Ismoil   Somoniy   893
yilda   ko‘chmanchilarga   qarshi   qo‘shin   tortib   dastlab   Tarozni,   keyin   esa
Ustrushonani   egallashga   muvaffaq   bo‘ldi.   Bag‘dod   xalifasi   al-Mutadis   (892-902
yy.)   Ismoilning   qudrati   oshib   ketayotganidan   sarosimaga   tushib   898   yilda
Movarounnahr noibligidan Ismoilni tushirib uning o‘rniga safforiy Amr ibn Laysni
hokim   etib   tayinlash   haqida  yorliq  jo‘natadi.   Mavorounnahr   noibligi   to‘g‘risidagi
yorliqni   olgach   Amr   ibn   Lays   Ismoilga   qarshi   qo‘shin   tortdi.   900   yilda   Balx
atroflarida Ismoil  Safforiylar  qo‘shinlarini  tor-mor  etdi. Manbalar  ma’lumotlariga
ko‘ra   Ismoilni   nafaqat   Buxorodan,   balki   Xorazm   va   Farg‘onadan   ham   kelgan
harbiy kuchlar qo‘llab-quvvatlagan edilar. 
10 Kirish
Mavzuning   dolzarbligi .   Qadimgi   Sharq   mamlakatlarida   asta-sekin   uch
qatlam:   qullar   va   ularga   yaqin   qaram   kishilar,   mayda   ishlab   chiqaruvchilar   va
tarkibida   yirik   yer   egalari,   saroy   amaldorlari,   harbiy   boshliqlar,   urug‘
zodagonlarini   birlashtirgan   hukmron   tabaqa   shakllangan.   Mayda   ishlab
chiqaruvchilar   erkin   va   qaram   yer   egalari,   turli   mulkiy   darajadagi
hunarmandlardan   iborat   edi.   Har   bir   ijtimoiy   tabaqa   yaxlit   va   bir   xil   bo‘lmay,
huquqiy ahvoli, turmush tarzi, boyligi miqdori bo‘yicha bir-biridan farq qiladigan
bir necha qatlamdan iborat bo‘lgan. Qadimgi Sharqning turli hududlaridagi tabiiy
sharoit   o‘zining   alohida   xususiyatlari   va   umumiy   tomonlariga   ega:   asosan
subtropik iqlim va yozda juda issiq, qishda yumshoq iqlimli hudud. 
Qadimgi Sharq xalqlarining tarixiy taqdirida buyuk daryolar: Nil (6700 km),
Frot   (2700   km),   Dajla   (1900   km),   Hind   (3180   km),   Gang   (2700   km),   Xuanxe
(4850   km)   muhim   o‘rin   tutadi.   Bu   daryolar   dunyoda   eng   yirik   daryolar   bo‘lib,
yaxshi   sug‘oriladigan,   hosildor   keng   vodiylarni   tashkil   qiladi.   Bu   hududlarda
xo‘jalik faoliyatini sun’iy sug‘orish inshootlari barpo qilib, ko‘pdan-ko‘p kanallar
tizimini  Nil, Frot vodiylarida, Amudaryo, Zarafshon, Sirdaryo   havzalarida, Gang,
Xuanxe   va   Mekong   daryolarida   to‘g‘onlarni   qurish   orqali   suv   toshqinlarini
jilovlash mumkin edi. Bu hududlarda yashaydigan kishilar mahsuldor dehqonchilik
qilish uchun juda katta kuch sarf qilishga majbur edilar. Daryolarda baliqlar juda
ko‘p   bo‘lib,   odamlarga   asosiy   ovqat   bo‘lar   edi.   Frot,   Dajla,   Nil   va   Mekong
daryolari vodiylarida ekinlar asosan yovvoyi holda o‘sgan. 
Daryo   vodiylarida   arpa,   sholi,   bug‘doy,   tariq   va   boshqa   donli   ekinlar
madaniylashtirildi. Boy  hayvonot   dunyosi   ko‘pchilik  hayvonlarni   yashnab  ketishi
uchun   shart-sharoit   yaratdi.   Shu   bilan   birga,   allyuvial   tuproqli   vodiylarda   tosh,
qurilish   uchun   daraxt,   metallar   (mis,   oltin,   qalay,   kumush)   kabi   uyg‘un   xo‘jalik
hayoti uchun zarur bo‘lgan xomashyo taqchil edi. Bu xomashyolar tog‘li hududlar,
sahro-cho‘llarda   mavjud   edi.   Shu   sababli,   eramizdan   avvalgi   IV   ming   yillikda
allyuvial   vodiylar   (Nil,   Dajla   va   Frot)   aholisi   tog‘li   va   sahro   rayonidagi   (Sinay,
3

Eron tarixi

REJA

Kirish

I Bob. Eronda feodal jamiyat munosabatlari. Eron Somoniylar, Shaddodiylar va Ziyoriylar davrida

1.1. Somoniylar sulolasining hukmronlig davrlari

1.2. Eronda shaddodiylar va ziyoriylar hukumronligi

II Bob. Kokuiylar, Ortiqiylar, Zangiylar Saljuqiylar va Ilxoniylar davrida Eron

2.1 Kokuiylar, ortiqiylar va zangiylar davrida Eron 

2.2 Saljuqiylar va ilxoniylar davrida Eron

Xulosa

Foydanilgan manba va adabiyotlar roʻyxati