• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

G`aznaviylar va Qoraxoniylar davlati taxrir

faoliyatilari davomida xalifaning unga keyinchalik Nizomu‘d-Din va  Nasiru’l-Haq
unvonlari   berildi.   Shuning   bilan   birgalikda   xalifa   bilan   Mahmudning
monosabatlari   tez-yez   buzilib   turgan.   Faqat   hech   narsaga   qaramay   Mahmud   shia
Fotimiy   xalifaligidan   kelgan   takliflarni   rad   etib,   umrining   oxirigacha   islomning
suniylik bayroqdori bo‘lishda davom etdi 18
. 
G‘aznaviylar   davlati   Xuroson,   Shimoliy   Hindiston   hamda   qisman
Movarounnahr   va   Xorazmda   g‘aznaviylarsulolasi   boshqargan   turkiy
davlat.G‘aznaviylar   davlatiga   Alpteginning   g‘ulomi   va   kuyovi   Sabuktegin   asos
solgan. Davlat nomi saltanatning poytaxti G‘azna shahri nomidan olingan. Turkiy
g‘ulomlar   xizmatlari   evaziga   somoniylardan   Xuroson   vaAfg‘onistonning   turli
viloyatlari   (G‘azna,   Kobul   va   boshqalar)ni   boshqarish   huquqini   olganlar.
Sabuktegin G‘azna viloyatining noibi va qo‘shin amiri qilib tayinlangach (977), u
bu mulklarni mustaqil boshqarishga kirishgan. 994-995-yillarda Xurosonda bo‘lib
o‘tgan   ikki   jangda   somoniylar   amiri   Nuh   ibn   Mansur   va   noib   Sabuktegin
boshchiligidagi   birlashgan   qo‘shin   isyon   ko‘targan   turk   sarkardalari   Abu   Ali
Simjuriy (Abulhasan  Simjuriyning o‘g‘li) va Foyiq qo‘shinlarini  tor-mor keltirish
jarayonida   Sabukteginning   siyosiy   nufuzi   yanada   ortadi.   Nuh   o‘z   kuchigа
ishоnmаyG‘аznа   hukmdоri   Sаbuqtеgingа   yordаmso‘rаbmurоjааt   etаdi.
Qo‘zg‘оlоnchilаr   tоr-mоr   etilgаch,   Sаbuqtеgingа   bu   yordаmi   uchun   Nuh   IIibn
Mаnsur   “Nоsir   ud-din   vа   ud-dаvlа”,   ya’ni   “din   vа   dаvlаt   hоmiysi”,   o‘g‘li
Mаhmudgа “Sаyf ud-din”, ya’ni “din shаmshiri” dеgаn unvоnlаrni bеrаdi.Bundаn
tаshqаri   Sаbuqtеginni   Хurоsоn   nоibi   etib   tаyinlаydi.   Nаtijаdа   G‘аznа   vа
Хurоsоndа   Sаbuqtеgin   vа   Mаhmudning   siyosiy   hukmrоnligi   mustаhkаmlаnib,
G‘аznаviylаr   dаvlаti   tаshkil   tоpаdi.   Tеz   оrаda   bu   dаvlаt   kuchаyib,   Hindistоn
chеgаrаsidаn Аmudаryogаchа bo‘lgаn yerlаrni egаllаydi. G‘аznаviylаrning rаsmаn
siyosiy kuch sifаtidа tаn оlinishi 996-yilgа to‘g‘ri kеlаdi. Аyni shu yili Sаbuqtеgin
Sоmоniylаrni   Qоrахоniylаr   tаhdididаn   sаqlаb   qоlаdi.   Sаbuqtеgin   Buхоrоni
egаllаb,   Qоrахоniylаr   bilаn   shаrtnоmа   tuzаdi.   Bungа   ko‘rа,   Sirdаryo   hаvzаsi
qоrахоniylаr   qo‘ligа   o‘tаdi.   Sаbuqtеgin   esа   Аmudаryodаn   jаnubdаgi   yerlаrgа
18
 Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil  Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 158.
15 15. Prof .  Dr .  Ekrem   Kalan .  Sarayi ,  askeri   ve   idari   y ö nleriyle     Karahanli   devleti ’ nin
te ş kilat   tarihi  . Ankara ,2019.
16. Karahanli   ve   gazneli   devletinin   te ş kilat   yapisinin   kar ş ila ş tirmasi   Nazan
Aydo ğ du .  Ankara , 2018.
17. Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи Тошкент, 2000.
3. INTERNET SAYTLARI
1. https://azkurs.org/gaznaviylar-davlati-reja.html   
2. https://www.fayllar.org/qorahoniylar-davlat-boshqaruv-tartibi.html?page=2   
3. https://fayllar.org/mavzu-qoraxoniylar-davlati.html   
4. https://www.academia.edu/46189168/   
Gaznaviylar_davrida_siyosiy_boshqaruv_tizimi_va_ijtimoiy_munosabatlar
5. https://6.dm12.biz/?p=muygenlgmq5gi3bphazdkny   
6. https://r94.automister.pl/Uacomy/g1O6h6VETNFt7f487qRa   
7. https://dmth.kobmar.pl/rB89oC/60gf2al2r48ODm67uAoU   
26 rivojlanib   borgan.   Qoraxoniylar   fan   va   madaniyatning   o‘lka   hayotidagi   muhim
o‘rnini   anglab   unga   homiylik   qilishgan.   Buyuk   ipak   yo‘li   asosidagi   hududlararo
savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan
Raboti   Malik,   Masjidi   kalon,   Minorai   kalon,   Vobkent   minorasi,   Jarqo‘rg‘on
minorasi,   Mag‘oki   attori   masjidi   hamda   ko‘plab   saroy,   masjid,   madrasa,   minora,
xonaqoh,   maqbara,   tim   va   karvonsaroy   kabi   inshoatlar   qoraxoniylar   davrida
hashamatli   binolar   qurish   san’ati   yuksak   darajada   taraqqiy   etganligini   ko‘rsatadi.
Amaliy   bezak   san’ati   —   naqshinkorlik,   ganchkorlik   va   kulolchilik   yo‘nalishlari
rivojlangan. Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mahmud
Qoshg‘ariyning   “Devonu   lug‘otit   turk”   kabi   asarlari   shu   davrda   yaratilgan 11
.
Tarixda   birinchi   musulmon   turk   davlatini   barpo   etgan   Itil   (Volga)   bulg orlaridanʻ
keyin qoraxoniylar geografik hudud sifatida Movorounnahr va Turkistonda tashkil
etilgan musulmon turk davlatlarining birinchisini tuzdilar. Anchadan beri tezlashib
borayotgan   ushbu   davlat   davrida,   turklarning   islom   dinini   o'zlariga   din   sifatida
tanlaganliklari   katta   ommaning   Islomni   qabul   qilishi   bilan   turk   tarixida   yangi
davrni   boshlab   berdi.   Bu   yangi   davrning   eng   yorqin   xususiyati,   shubhasiz,
turklarning   islom   sivilizatsiyasiga   mansubligidir.   Chunki   eski   turk   sivilizatsiyasi
Turk-Islom   sivilizatsiyasi   nomi   bilan   o'zining   ilk   hissasini   qo'shishni   boshlagan.
Shunday   qilib,   qoraxoniylar,   xususan,   ko‘kturklar   bilan   boshlangan   va   uyg‘urlar
davrida   katta   taraqqiyotga   erishgan   turk   madaniyati   va   sivilizatsiyasi   turk-islom
madaniyati va sivilizatsiyasi bilan qorishib ketgan. Biz sivilizatsiya deb ataydigan
tarixiy   taraqqiyotning   asoslari   yaratildi.   Shu   boisdan   ham   milliy   tariximizda
Qoraxoniylar davri muhim o‘rin tutadi 12
.
Ma'lumki,   muarrix   o'z   kuchini   Islomning   asosiy   manbalaridan   oladi.   Islom
sivilizatsiyasi   ko'plab   turli   unsurlarning   hissasi   bilan   shakllangan   va   rivojlangan.
Biroq, arablarning ushbu sivilizatsiyaning shakllanish davrida va undan keyin uzoq
vaqt   davomida   qo'shgan   muhim   hissalarini   unutmaslik   kerak.   Bag‘dod   Abbosiy
xalifaligiga qo‘shilgan Tohiriy (821-873) va Somoniy (819-1005) davlatlari tashkil
11
 O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 115.
12
 Ilk türk - islam devletleri tarihi Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.  
87.
10 Alptegin Xurosonda xizmat qila boshlaganidan biroz vaqt o'tgach otdan yiqilib
vafot  etgan Abdulmelik ibn Nuh o'rniga Somoniy taxtiga Mansur    ibn Nuh (961-
976)   chiqdi   ,Alptegin   bu   o‘zgarishlarni   o‘z   kelajakiga   mos   ko‘rmagani   tufayli,
buzulgan   kelishuvlar   natijasida   ustiga   byuborilgan   somoniy   qo‘shinini   ham
mag‘lub   etdi   (962   aprel).   Sodir   bo‘lgan   boshqa   ba’zi   voqealardan   so‘ng   uning
G‘aznadaggi   mahalliy   sulola,     Leviklerni   o‘rnida   qoldirib   mustaqil   bir   beylik
tuzganini ko‘ramiz. 
963-yil   sentabrda   Alptegin  G azna   shahrida   vafot   etgach,   uning  o rniga   uningʻ ʻ
o g li Abu Is’hoq Ibrohim (963-966) o tirdi, biroq avval G aznada hokim bo lgan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Levik  sulolasining  isyoni   bilan   yuzma-yuz   keldi.  Bu  xavf   Somoniylar  yordamida
bartaraf   etildi.   Bu   yordam   G‘aznaviylarning   somoniylar   bilan   birlashishi   bilan
natijalandi.   Abu   Is’hoq   Ibrohimning   o‘g‘li   yo‘q   edi.   Nima   bo'lganda   ham   uning
davrida   haqiqiy   hukmdorlar   Bilgetegin   va   Sobuqtegin   nomli   qo‘mononlar   edi.
Darhaqiqat,   Ibrohim   vafotidan   keyin   davlatga   avval   Bilgetegin   (vaf.975),   keyin
Bo‘ritegin   (Piri   Tegin),   keyin   esa   Alpteginning   eng   ishonchli   qo‘mononlaridan
Sobuqtegin hokim bo‘ldi (977 yil aprel).
Sobuqtegin 997-yil avgust oyida vafot etdi. Uning o‘rniga o‘g‘li Ismoilni (997-
998) merosxo‘r qilib ko‘rsatdi. Biroq Mahmud buni qabul qilmay, ukasiga qarshi
kurashga   kirishadi   va   natijada     998-yil   mart   oyida   G‘aznada   otasining   taxtiga
o‘tiradi. Keyinchalik olimlarga, shoirlarga, adabiyotshunoslarga yaqin qiziqishi va
aloqasi;   ko'plab   san'at   asarlarini   yaratishga   qo'shgan   hissalari   va   ayniqsa
Hindistonda   islomni   yoyish   yo lidagi   yurishlarida   turk-islom   tarixiga   o z   nomini	
ʻ ʻ
o chmas   holda   yozadirgan   Mahmud   G azniy   970-yil   14-noyabrda   tug ilgan   va	
ʻ ʻ ʻ
taxtga o tirganida endigina 28 yoshda edi	
ʻ 17
.
Mahnudni   buyuk   bir   islom   qahramoni   o‘laroq   ko‘rishimiz   mumkin.   U
Somoniylar tarafidan tan olinmagan Abbosiy xalifasiga elchilar yuborgan va uning
nomiga xutba o‘qitgan. Xalifa Qodir Billah (991-1031) unga ham Yamin ud-davla
va Amin ul-Milla unvoni bilan birgalikda hirqa, toj va bayroq yubordi. 1000-yilda
bu   munosabat   bilan   G‘aznada   katta   bir   marosim   uyushtirildi.   Mahmudning
17
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 115.
14 hukmdоrini   “tаmg‘аchхоn”,   ya’ni   хоnlаr   хоni   dеb   yuritilgаn.   “Аrslоn”   chigil
tоtеmi,   “bug‘rо”   yag‘mоlаrni   tоtеmi   bo‘lgаn.   U   оg‘ir   yuk   ko‘tаrаdigаn   bichilgаn
tuya   mа’nоsini   аnglаtgаn.   Qоrахоniylаr   dаvlаtigа   yag‘mо,   chigil   vа   qarluq
qаbilаlаri   birlаshdilаr.   Sоtuq   dаvridа   Qоrахоniylаr   dаvlаti   ikkigа   bo‘linib
kеtаdi.Birining   pоytахti   Bоlаsоg‘un   bo‘lib,   оliy   hоkimiyat   qаbilаdа   yoshi   kаttа
bo‘lgаn   хоqоn   tоmоnidаn   bоshqаrilgаn.   Ikkinchi   dаvlаtning   pоytахti   Tаrоz,
kеyinchаlik Qоshg‘аr bo‘lib, kichik хоqоn tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаr
Sоmоniylаr dаvlаtidаgi ichki nizоlаrdаn ustаlik bilаn fоydаlаnib, 992-yildа Hаsаn
Bug‘rохоn bоshchiligidа hаrbiy yurish bоshlаydilаr. Turk lаshkаrbоshilаri Аbu Аli
Simjuriy, Sаbuqtеgin, turk hоjibi Fоyiqning аmir hоkimiyatigа muхоlifаtdа bo‘lib,
tеz   оrаdа   qоrахоniylаr   bilаn   yaqin   munоsаbаt   o‘rnаtishlаri   qоrахоniylаrning   bu
hududni оsоnlik bilаn qo‘lgа kiritishigа yordаm bеrdi. 996-yildа qоrахоniylаr Nаsr
Bug‘rохоn   bоshchiligidа   Buхоrоgа     yanа   hаrbiy   yurish   bоshlаydi   vа   999-yildа
Buхоrо to‘liq egаllаnаdi 6
. 
Butun   Mоvаrоunnаhr   qоrахоniylаr   tаsаrrufigа   o‘tаdi.   1001-yildа
g‘аznаviylаr   hukmdоri   MаhmudG‘аznаviy   bilаntuzilgаn   shаrtnоmаgа   ko‘rа,
Аmudаryoning shimоlidаgi bаrchа hududlаr qоrахоniylаrgа o‘tаdi. Аnа shu tаriqа
Sоmоniylаr   dаvlаti   o‘rnidа   ikkitа   turk   dаvlаti   —   Qоrахоniylаr   vа   G‘аznаviylаr
dаvlаti tаshkil tоpdi. 1006 vа 1008-yillаrdа Qоrахоniylаr Хurоsоnni o‘z dаvlаtigа
qo‘shib   оlish   mаqsаdidа   ikki   mаrtа   qo‘shin   tоrtib   bоrаdi.   Birоq,   Mаhmud
G‘аznаviy qоrахоniylаrgа zаrbа bеrib, Хurоsоnni o‘z qo‘lidа sаqlаb qоlаdi. 1038-
yildа qоrахоniylаrning mаhаlliy hukmdоri Ibrохim Bo‘ritаkin Хuttаlоn, Vахsh vа
Chаg‘оniyonni   g‘аznаviylаrdаn   tоrtib   оlаdi.   Ko‘p   o‘tmаy   u   Mоvаrоunnаhr   vа
Fаrg‘оnаni o‘zigа bo‘ysundirib mustаqilsiyosаt yuritаdi. Nаtijаdа qоrахоniylаrikki
mustаqil   dаvlаtgа   аjrаlib   kеtаdi.   Biri   pоytахti   Bоlаsоg‘un   bo‘lgаn   Shаrqiy
qоrахоniylаr,   ikkinchisi   mаrkаzi   Sаmаrqаnddа   bo‘lgаn   Mоvаrоunnаhrdаgi
Qоrахоniylаr   dаvlаti   edi.   1130-yildа   qоrахоniylаr   sаljuqiylаrsultоni   Sultоn
Sаnjаrgа   tоbе   bo‘lib   qоlаdi.   1137-yildа   qоrахitоylаr   Хo‘jаnd   shаhri   yaqinidа
qоrахоniylаrning   elоqхоni   Mаhmudgа   qаqshаtqich   zаrbа   bеrаdilаr.   1141-yildа
6
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 105.
6 topgandan keyin va X asrda yangi Eron adabiyoti rivojlangandan keyin Eron arab
tili va madaniyatidan tashqari Fors tili va uning madaniyati o'z o'rnini mustahkam
egalladi.   Qoraxoniylar   bir   musulmon   turk   davlati   sifatida   vujudga   kelgandan
keyin.   Bu   buyuk   madaniyatga   chinchi     unsur   ya’ni   turk   unsuri   inkor   etib
bo'lmaydigan   og'irligiga   egadir 13
.   Keyinchalik   u   islom   olamiga   ilm-fan   va
madaniyatga   katta   hissa   qo'shadi   va   Abbosiylar   ilk   davrlaridan   so'ng   islom
tarqalishining   sekinlashishi   va   nihoyat   to'xtatilishini   qattiq   qo'llab-quvvatlaydi.
Islomni   qabul   qilib   davlat   qurgan   turklar,   shubhasiz,   islom   olami   uchun   ham,
milliy tariximiz uchun ham nihoyatda muhim. Bu erda biz bu yorqin kelajakning
boshlanishini keyingi asrlarda, qoraxoniylar davrida topamiz 14
.
13
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 135.
14
 Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil  Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 168.
11 ostidagi   hududlarni   birin-ketin   qo‘ldan   chiqarib,   asta-sekin   tanazzulga   yuz   tuta
boshladi.   XI   asr   o‘rtalaridan   boshlab   g‘aznaviylarning   asosiy   raqibi   saljuqiylar
bo‘ldi.   G‘aznaviylar   davlati   tarkibidan   birinchi   bo‘lib   Xorazmajralib   chiqdi 20
.
G‘aznaviylarning   Xorazmdagi     noibi   Oltintosh   vafot   etgach   (1032),   uning   o‘g‘li
Horun  g‘aznaviylarga  qarshi  isyon   ko‘tardi  (1034).  U  saljuqiylar  va   qoraxoniylar
bilan   do‘stona   aloqa   o‘rnatib,   Xorazmni   g‘aznaviylardanmustaqil   deb   e’lon
qilgan.Bu   paytda   qoraxoniylar   va   g‘aznaviylar   o‘rtasidaChag‘oniyon,   Xuttalon,
Termizni   egallash   uchun   yana   keskin   kurash   boshlangan.   Marv   yaqinidagi
Dandanakon   jangi   (1040-y.   may)da   Mas’ud   G‘aznaviy   qo‘shini   saljuqiylardan
yengilgach,   g‘aznaviylar   Xurosonni   butunlay   qo‘ldan   chiqarishdi.   Mag‘lubiyatga
uchragan   sulton   Mas’ud   G‘aznaviy   G‘aznaga   qochgan   va   keyinchalik   fitnachilar
tomonidan   o‘ldirilgan   (1041).Taxtga   Mas’udning   ukasi   Muhammad   o‘tirgan.
Lekin   Mas’udning   o‘g‘li   Mavdud   (hukmronlik   davri:   1041-1048)   amakisi
Muhammadning   qo‘shinini   yengib,   uni   o‘ldirgan   va   taxtga   o‘tirgan.   Sulton
Mavdudning   Amudaryo   yuqori   qismidagi   viloyatlarni   qaytarib   olishdagi   sa’y-
harakatlari natijasiz tugagan. Sulton Farruxzod (hukmronlik davri: 1053-1059)ning
harakatlari   bir   muncha   samarali   bo‘lib,   u   ketma-ket   ikki   jangda   saljuqiylar
qo‘shinini   mag‘lubiyatga   uchratdi.   Lekin   keyinchalik   Alp   Arslon   g‘aznaviylarni
yengishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Ikki   o‘rtada   tuzilgan   bitim(1059)ga   muvofiq,
g‘aznaviylar   Movarounnahr   va   Toxaristonga   bo‘lgan   har   qanday   huquqlarini
yo‘qotdilar. Ularning hududi G‘azna viloyati va Shimoliy Hindistonning bir qismi
(Panjob   va   boshqa)   bilan   cheklanib   qoldi.   Bu   hudud   hamXII   asr   boshlaridan
boshlab   asta-sekin   qisqarib   bordi.   XII   asrning   60-yillarida   G‘uriylar   davlati
g‘aznaviylarni Shimoliy Hindistonga butunlaysiqib chiqardilar, poytaxt G‘aznadan
Lahorga   ko‘chirildi(1161)   .G‘uriylar   davlati   hukmdori   G‘iyosiddin   Muhammad
qo‘shini Lahorni bosib olgach, G‘aznaviylar davlati butunlay tugatildi (1186) 21
.
II.2.  G‘aznaviylar davlatining davlat boshqaruvi
20
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 120.
21
 O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 120.
17 Silohdor:   Eshikog‘aboshi   qo'mondonligi   ostida   u   saroyning   qurol-yarog'larini
saqlash, qurol ishlab chiqarish va hukmdorning qurollarini qarash va saqlash bilan
shug'ullanadi.
Bayroqdor:   Eshikog‘aboshi   qo'mondonligi   ostida,   tinchlik   va   urush   davrida
bayroq va bayroqlar bilan bog'liq vazifalarni o'z zimmasiga oladi.
Dasturxonchi:   Eshikog‘aboshi   qo'mondonligi   ostidagi   hukmdor   saroyining
ovqatlanish ishlarini o'z zimmasiga oladi 8
.
Ichimliklar   nazoratchisi:   Mansab   jihatidan   bosh   oshpazdan   keyin   saroyning
alkogolsiz ichimlikini tayyorlash va xizmat qilish vazifalarini o'z zimmasiga oldi.
Qоrахоniylаr   mаrkаzlаshgаn   dаvlаt   tizimidаn   аlоhidа   mulk   bоshqаruvi
tizimigа   o‘tdi.   Hаr   bir   vilоyat   mа’lum   siyosiy   mаvqеgа   egа   hоldа   хоndаn
kichikrоq   unvоngа   egа   elikхоnlаr   tоmоnidаn   bоshqаrilgаn.   Qоrахоniylаrdа   ikki
pоytахt   Kоshg‘аr   vа   Bоlаsоg‘un   sаnаlib,   tаmg‘аchхоn   shu   shаhаrlаrdаn   biridа
qаrоrgоhdа   o‘tirgаn.   Qоrахоniylаr   dаvlаti   bоshlig‘i   lаvоzimi   хоqоnning   tахti
mеrоsiy   sаnаlgаn.   Mа’muriy   idоrаlаrikkigа   bo‘lingаn:   dаrgоh   vа   dеvоngа.
Хоqоnning ulug‘ hоjibi хоqоn bilаn fuqаrо o‘rtаsidа vоsitаchilik qilgаn. Хоqоnlik
hududlаri   el   vа   vilоyatlаrgа   bo‘lingаn.   El-yurt   hоkimlаri   “elоqхоn”,   vilоyat
nоiblаri “tаkin” dеb yuritilgаn. 
Qоrахоniylаr   hukmrоnligi   dаvridа   Mоvаrоunnаhrdа   yer   egaligi
mustаhkаmlаnаdi. XI-XII аsrlаrdа qоrахоniylаr o‘z mustаqilligini sаqlаb qоlishgа
intilgаn   zоdаgоn   dеhqоnlаrni   ijtimоiy   tоifа   sifаtidа   yo‘qоtishаdi.   Dеhqоnlаrning
yerlаri   dаvlаt   iхtiyorigа   o‘tаdi.Bu   yerlаr   hаrbiylаr,   ruhоniylаr   vа   bоshqа   оliy
tаbаqа   vаkillаrigа   хizmаtlаri   evаzigа   iqtо   sifаtidа   bo‘lib   bеrilаdi.   XI   аsrdаn   iqtо
tаrtibоti   kеng   yoyilаdi.   Iqtо   egаlаri   muqtа   yoki   iqtоdоr   dеb   аtаlаdi.   Аvvаligа   u
vаqtinchаlik   in’оmbo‘lgаn   bo‘lsа,   kеyinchаlik   umrbоd   in’оmgа,so‘ngrа   esа
mеrоsiy   in’оmgа,   ya’ni   аvlоddаn   аvlоdgа   o‘tаdigаn   mеrоsgа   аylаngаn.   Iqtо
sifаtidа   yerdаn   tаshqаri   tеgirmоn,   do‘kоn   kаbi   sоliq   оlinаdigаn   bоshqа   mulklаr
hаm   bеrilgаn.   Аnа   shu   pаytlаrdаn   bоshlаb   “dеhqоn”   dеgаndа   kаttа   yer   egаsi
bo‘lgаn   zоdаgоn   emаs,   bаlki   zirоаtchilik   bilаn   shug‘ullаngаnlаr   tushunilgаn.   XII
8
 Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil  Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 114.
8 Nafaqat   boshqaruv   shakli   bilan   bundan   tashqari   ilm-fanga   bo‘lgan   e’tibor   tufayli
shih   asarlar   yaratilganligi   bilan   ham   o‘rnak   bo‘la   oladi.   Bu   davrda   yaratilgan
asarlardan   biri   bo‘lmish   “Qutadg‘u   bilig”   asari   nafaqat   o‘z   davri   uchun   balki
hozirgi   kundagi   rahbarlarning   kitob   javonlaridan   asosiy   o‘rinlarni   egallab
kelmoqda.   G‘aznaviylar   davrida   ko‘plab   olim   ahillarining   G‘azna   shahriga
ko‘chirilishi   natijasida   Beruniy,   Firdavsiy,   Bayhaqiy,   Gardiziy,   Nosir   Xusrav,
Utbiy,   Manuchehriy,   Farruxiy,   Unsuriy   kabi   ziyoli   olimlar   tomonidan   yaratilgan
asarlar   hozirgi   kundagi   ilm-fanning   asosi   hisoblanishadi.   Bu   davlatlar   nafaqat
o‘zbek   davlatchiligida   bundan   tashqari   jahon   davlatchiligda   ham   o‘z   so‘ziga   ega
davlatlar hisoblanadi.
24 12 аsrdа Sаmаrqаnd, Buхоrо, Tеrmiz, O‘zgаn, Tоshkеnt kаbi shаhаrlаr ichki vа tаshqi
sаvdо   uchun   хilmа   хil   hunаrmаndchilik   mаhsulоtlаri   ishlаb   chiqаrаdigаn   hаmdа
chаqа   tаngаlаr   vоsitаsi   bilаn   оlib   bоrilаdigаn   bоzоr   tijоrаtining   mаrkаzigа
аylаnаdi.   Bоlаsоg‘un,   Tаrоz,   O‘zgаn,   Tоshkеnt,   Sаmаrqаnd,   Buхоrо   shаhаrlаridа
pul   ishlаb   chiqаrаdigаn   zаrbхоnаlаri   bo‘lgаn.   Bu   dаvrdа   shаhаrlаrdа   аyniqsа
kulоlchilik,shishаsоzlik,   misgаrlik   vа   chilаngаrlik   rivоj   tоpdi.   XI-XIII   аsr
bоshlаridа   Mоvаrоunnаhr   vа   Хurоsоndа   tоvаr-pul   munоsаbаtlаri   nihоyatdа   rivоj
tоpаdi. Qоrахоniylаr dаvridа ijtimоiy bo‘g‘inlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt bo‘lgаn: 
 Elоqхоn   —   хоqоndаn   kеyingi   pоg‘аnаdа   turuvchishахs.   U   хоqоn
хоnоdоnigа mаnsub bo‘lib, vilоyatning mulk sоhibi hisоblаngаn; 
 Iqtоdоrlаr   –   qоrахоniylаr   dаvlаtining   tаyanch   qаtlаmi,   аsоsiy   hаrbiy
hаrаkаtlаrni   аmаlgа   оshiruvchi   jаngоvаr   bo‘linmаlаr   vаkillаri.   Ulаr   o‘z
mаrtаbаlаrigа ko‘rа bir-biridаn fаrq qilgаn; 
 Islоm dinining pеshvоlаri  —imоmlаr, sаyyidlаr,shаyхlаr, sаdrlаr; 
   Hоkimlаr, rаislаr, muhtаsiblаr ; 
 Tаriqchilаr  — zirоаtkоrlаrning turkchа nоmi, qishlоq хo‘jаlik mаhsulоtlаri
bilаn tа’minlоvchi аsоsiy ijtimоiy qаtlаm sаnаlаdi; 
   Hunаrmаndlаr   –   turli   хildаgi   хo‘jаlik   аhаmiyatigа   mоlik   аshyo,   аsbоb
аnjоmlаr yasоvchi, tаyyorlоvchi mеhnаtkаsh qаtlаm; 
 Sаvdоgаrlаr  – sаvdо-sоtiq bilаn mаshg‘ul bo‘lgаn shаhаr аhli; 
   K o‘ chmаnchilаr  —chоrvаdоrlаr 9
.
Qоrахоniylаrdа   оddiy   хаlq   budun,   sоliq   to‘lоvchifuqаrо   rаiyyat,   qаbilа
bоshliqlаri   bеk,   sаvdоgаrlаr   sаrt   dеb   аtаlgаn.   Qоrахоniylаr   dаvlаtidа
hunаrmаndchilik,   zirоаt   vа   chоrvаchilik   mаhsulоtlаrini   qаytа   ishlоvchi   sоhаlаr
tаrаqqiy etgаn. Qimmаtbаhо tоshlаr, оltin, mis, tеmir qаzib оlingаn 10
. Qoraxoniylar
davrida   turli   o‘lkalarning   birlashishi   fan   va   madaniyat   rivojiga  ham   imkon  berdi.
Bu   davrda   Buxoro,   Samarqand,   Bolasog‘un,   Qashqar,   O‘zgan   kabishaharlar
hamma’muriy,   hammadaniymarkaz   sifatida   ahamiyati   oshib,   yanada   kengayib,
9
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 128.
10
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) , Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 104.
9 sipohsolor  mansabiga ukasi  Muhammad Yusufni  loyiq topgan. Yuqori  darajadagi
harbiy   lashkarboshilar   salor,   o‘rta   darajadagilari   sarhang   deyilgan.   Harbiylar   o‘z
pochta-xabar va qozilik xizmatlariga ega bo‘lgan. G‘aznaviylar  qo‘shinida harbiy
kemalar   (daryo   va   dengiz   floti)   ham   mavjud   edi.   Ilm-fan   va   madaniyat.
G‘aznaviylar   davlatida   ilm-fan   vamadaniyat,   xususan,   adabiyotrivojlangan.
Mahmud G‘aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini
ham mukammal bilgan va o‘zi she’rlar bitgan 26
. Uning saroyida 400 dan ortiq olim,
shoir   va   san’atkorlar   to‘planib,   faol   ijod   bilan   shug‘ullanishgan.   Abu   Rayhon
Beruniy, shuningdek, Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy kabishoirlar, Nosir Xusrav,
Utbiy,   Gardiziy,   Bayhaqiy   shular   jumlasidan   bo‘lib,   G‘aznada   yashashgan.
Beruniy   o‘zining   “Qonuni   Mas’udiy”   va   Bayhaqiy   o‘zining   “Ta‘rixi   Mas’udiy”
asarlarini     Mas’ud   G‘aznaviyga   bag‘ishlashgan.   Firdavsiy   mashhur   “Shohnoma”
dostonini Mahmud G‘aznaviyga taqdim etgan. Biroq buyuk tabib Abu Ali ibn Sino
G‘aznaga   —   sulton   saroyiga   borishdan   bosh   tortgan.   Shimoliy   Hindistonni
islomlashtirish va turklashtirish jarayoni aynan G‘aznaviylar davridan boshlangan.
G‘aznaviylar   davlatida   qurilish   va   me’morchilikka   ham   katta   e’tibor   qaratilgan.
G‘azna,   Balx,   Nishopur,   Lohur   va   boshqa   shaharlarda   ko‘plab   madrasalar,
masjidlar,   xonaqolar,   saroylar   va   bog‘lar   qurilgan,   kutubxonalar   faoliyat
ko‘rsatgan. Xususan, poytaxt G‘azna shahri gullab-yashnagan 27
.
26
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 118.
27
 O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 125.
20 hukmdоr   bo‘lib   qоlаdi.   G‘aznaviylar   davlatining   eng   kuchaygan   davri   amir
Sabuktegin,   ayniqsa,sulton   Mahmud   G‘aznaviy   hukmronligi   yillariga   to‘g‘ri
keladi. XI asr boshlariga kelganda musulmon Sharqining eng qudratli davlatlaridan
biriga   aylanganG‘aznaviylar   davlatining   chegaralari   g‘arbda   Ray   va   Isfahon
shaharlari,   Kaspiy   dengizi   hamda   shimoli-g‘arbda   Xorazmva   Orol   dengizigacha
cho‘zilgan,sharqda esa Shimoliy Hindistonning kattagina qismini o‘z ichiga olgan
va janubdaBalujistongacha yetgan edi. 
Mahmud G‘aznaviy somoniylarsulolasi barham topgach, ularning Xurosondagi
butun   hududini,   keyinchalik   Xorazm   davlatini   (1017)   ham   o‘z   saltanati   tarkibiga
qo‘shib olgan. Biroq JanubiyToxariston (hozirgi ShimoliyAfg‘oniston)dan tashqari
Shimoliy   Toxariston   (hozirgi   Surxondaryo   viloyati   va   Janubiy   Tojikiston)
hududini   ham   egallash   uchun   g‘aznaviylar   kurash   boshlaganlarida   qoraxoniylar
bilan   ularning   manfaatlari   o‘zaro   to‘qnashdi.   Keskin   kurashlar   natijasida
Chag‘oniyon va Termiz g‘aznaviylarga bo‘ysundirilgan 19
. 
G‘aznaviylar   bilanQoraxoniylar   davlati   o‘rtasidagi   chegaraAmudaryo   deb
e’tirof   qilingan.   1024-1025-yillarda   Mahmud   G‘aznaviy   Termiz   yaqinida
Amudaryoni   kechib   o‘tib,   Temir   darvoza   (Temir   qopqa)   orqali   Sug‘dga   hujum
qilgan   va   Samarqandgacha   borgan.   Bu   harbiy   yurishlar   natijasida   Omul
(Chorjuy)gacha   bo‘lgan   viloyatlar   qoraxoniylar   hukmronligidan   chiqib,
g‘aznaviylar   ta’siriga   o‘tgan.Bu   davrda   G‘aznaviylar   davlati   Sharqdagi   yirik
musulmon davlatiga aylangan edi. G‘оyatdа epchil diplоmаt, mоhir siyosаt аrbоbi
bo‘lgаn Mаhmud G‘аznаviy qоrахоniylаr bilаn o‘zаrо kеlishuvgа binоаn o‘zining
shimоliy   chеgаrаlаrini   аniqlаb,   g‘аrbdа   Kаspiygаchа   bo‘lgаn   hududlаrni   rаsmiy
jihаtdаn   mustаhkаmlаb   оlаdi.   Mаhmud   G‘аznаviy   tеmirintizоmli,   yaхshi   hаrbiy
tаyyorgаrlik   ko‘rgаn,   zаmоnаviy   аslаhа-аnjоmlаrgа   egа   kаttа   qo‘shin   tаshkil
qilgаn.   U   o‘zining   32   yillik   hukmrоnligi   dаvridа   Hindistоngа   qаrshi   17   mаrtа
yurish   qildi,   bu   vаqtdа   mustаqil   dаvlаt   bo‘lgаn   Хоrаzmni   1017-yil   qurоl
yordаmidа  o‘zigа bo‘ysundirdi. Biroq, Mahmud G‘aznaviyning o‘g‘li  va  valiahdi
Mas’ud G‘aznaviy hukmronligi davrida (1030-1041) G‘aznaviylar davlati o‘z qo‘l
19
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 128.
16 Abdulkarim ismini olgan Sotuk Bug roxon, Jamal Qarshining yozishicha, 344/955-ʻ
956 yillarda vafot etgan va Qashg ar shimolidagi Artukda dafn etilgan	
ʻ 4
.
Sotuk   Bug roxondan   keyin   qisqa   muddatga   uning   o g li   Musa   Tonga   Ilig,	
ʻ ʻ ʻ
keyin   esa   boshqa   o g li   Baytash   Arslan   Xon   (Sulaymon)   taxtga   o tirdi.   Baytash	
ʻ ʻ ʻ
Arslan   Xon   musulmon   bo'lmagan   raqiblariga   qarshi   kurashdi   va   butun
Qoraxoniylar   davlatini   islom   doirasiga   kiritishga   muvaffaq   bo‘ldi.   Islom
tarixchilarining   aytishicha,   349/960-yillarda     200   000   chodirdan   iborat   turk
jamoasi     musulmon   ekanligini   e’lon   qiladilar,   bu   yerlar   Qoraxoniylar   davlatining
chegaralaridagi   turli   turk   urug lari   ekanligi   va   Baytosh   Arslon   Xon   tomonidan	
ʻ
amalga oshirilgan ushbu tadbirlar yaxshi natija berganligini bilshimiz mumkin.
Shundan   so‘ng   qoraxoniylar   turli   Movorounnahr     uchun   Somoniylar   bilan,
Xuroson   uchun   G‘aznaviylar   bilan   vaqt   va   joylarda   urushlar   olib   borganlarini
ko‘rishimiz  mumkin.  Bundan tashqari, sulola ichidagi kurashlar ham yo'qolmadi.
bu   ichki   kurashlarga   vaqti-vaqti   bilan   G‘aznaviylar   ham   kurashlarga   aralashib
turdilar 5
.
X   аsrning   birinchi   yarmidа   qаrluq,   chigil   vа   yag‘mоlаrda   o‘trоqlаshuv
kuchаyib, yer egaligimunоsаbаtlаrrivоj tоpаdi.X аsr o‘rtаlаridа yag‘mо va chigillаr
qаrluqlаrni   bo‘ysundirаdilаr.   Yag‘mоlar   –   mаdаniy   jihаtdаn   eng   qоlоg‘i,   eng
jаngаrisi,   chigillar   –   birmunchа   mаdаniyrоq   vа   bоyrоq,   qаrluqlar   —   аnchа
mаdаniyrоq,   eng   оbоd   jоylаrgа   egа   bo‘lishgаn.   Chigil   vа   qаrluqlаr   —
Qоrахоniylаr   dаvlаtining   tаshkil   tоpishidа   muhim   rоl   o‘ynаgаn.   Qоrахоniylаr   X
аsrning   o‘rtаlаridа   Kоshg‘аr   vа   Yettisuvdа   o‘z   dаvlаtini   tuzdilаr.   Bu   dаvlаtgа
yag‘mо   urug‘idаn   chiqqаn,   o‘z   qаvmi   bilаn   islоm   dinini   qаbul   qilgаn   Sоtuq
Аbdulkаrim   Qоrахоn   (915-955)   аsоs   sоlgаn.   Dаvlаtni   bоshqаrishdа   qоrахоniylаr
qаbilаviy   udumining   оg‘аlik   tаrtibigа   qаt’iy   riоya   qilingаn.   Bu   udumgа   muvоfiq
qаbilа   bоshliqlаri   оrаsidа   eng   yoshi   ulug‘ini   “аrslоnхоn”   yoki   “bug‘rохоn”
dаrаjаsigа ko‘tаrib, hukmdоr, ya’ni qоrахоn qilib   sаylаshgаn. “Qоrа” ibоrаsi turkiy
tillаrdа   “buyuklik”,   “ulug‘lik”   mа’nоlаrini   аnglаtgаn.   Оdаtdа,   qоrахоniylаr
4
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 95.
5
 Ilk türk - islam devletleri tarihi" Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.  
81.
5 FOYDALANILGANA ADABIYOTLAR VA MANBALAR  RО‘YXATI
1. О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ASARLARI VA
NUTQLARI
1.Mirziyoyev SH.M. Yangi О‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston, 
2021.
2.Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018.	
ʻ ʻ
2. DARSLIKLAR VA О‘QUV QО‘LLANMALAR
1. Doç.   Dr.   Nesimi   yazici.   İlk   türk-islam     devletleri   tarihi.    Ankara  .Üniversitesi
Ilahiyat Fakültesi Ankara,1992. -147 b.
2. Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi)" ,
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti,2007 yil. -
428 b.
3. Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-
Ankara ,1989. -118 b.
4. Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983. 
5. История Узбекский ССР. Т. 1. Книга первая. 1955. 
6. Tarixiy   Yaminiy .  Toshkent ,1988.
7. Yasuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. Toshkent  1990. 
8. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994.
9. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.
10. Beruniy, Hindiston (Tanlangan asarlar, 2-j.), T., 1965.
11. Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, T., 1973; 1976.	
ʼ
12. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001.	
ʻ
13. Erol Gungur, Tarixda turkiy davlatlar, T., 2003
14. Босворт   К.Э.,   Мусулманские   династии,   М.,   1971;   Стенли   Лен-Пул,
Мусулманские династии, М.-Т.-Бишкек, 1996.
25 qоrахitоylаr   yanа   Mоvаrоunnаhrgа   bоstirib   kirib,   Sаmаrqаnd   yaqinidаgi   Kаtvоn
cho‘lidаgi   jаngdа   g‘аlаbа   qоzоnаdilаr.   So‘nggi   qоrахоniylаr   qоrахitоylаr
tоbеligidаn qutulgаn edilаr.Birоq, 1212-yildа Аlоvuddin Muhаmmаd Хоrаzmshоh
g‘аrbiy   qоrахоniylаr   dаvlаtining   хоqоni   Usmоnni   o‘ldirib,   Sаmаrqаndni   o‘z
mulklаrigа qo‘shib оlаdilаr. Shu tаriqа Qоrахоniylаr fаоliyatigа chеk qo‘yilаdi 7
. 
I.2.  Qoraxoniylar davlatining davlat boshqaruvi
Davlat   boshqaruvi.   Qoraxoniylarda   saroy   hukmdor   va   uning   oilasining
qarorgohi   bo lgan.U   davlat   boshqariladigan   markaz   vazifasini   ham   bajargan.   Buʻ
yerdagi   asosiy   mansabdor   shaxslar   va   ularning   vazifalarini   quyidagicha
ko'rsatishimiz mumkin:
Ulug‘ Hojib: U saroy boshqaruvida hukmdordan, butun davlat boshqaruvida
ham   vazirdan   keyingi   eng   buyuk   amaldor   edi.   Uning   ixtiyorida   hojiblar   faoliyat
yuritgan. Uning  vazifasi: 
 Hukumat va xalq o'rtasidagi munosabatlarni ta'minlash. 
 Marosim va kelishuv ishlarini tashkil etish.
 Xorijiy elchilar bilan ishlash.
Eshikog‘aboshi:     Buyuk   Hojibdan   keyingi     saroyning   ikkinchi   raqamli
amaldoridir.
Vazifalari:
 Saroy xizmatkorlarini ishga olish.
 Saroy   xizmatchilarining   ular   bilan   bog'liqligini   ko'rsatish   (tayinlash,
lavozimga ko'tarish, shaxsiy ishlar bilan shug'ullanish.
 Saroy xizmatlarining muntazam amalga oshirilishini ta’minlash.
 Saroy ichida va tashqarisida sultonni himoya qilish.
Amir   Jondor   Eshikog‘aboshi   qo'mondonligida   saroyda   va   saroy   tashqarisida
kechayu kunduz hukmdorni  qo'riqlash ishlarini  va himoya qilishni  o'z  zimmasiga
oladi.
7
 "O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 110.
7 maxfiy   xabarlarni   qabul   qilish   vazifasini   o'z   zimmasiga   olgan.   Bu   devonning
nazoratiga barcha davlat amaldorlari, hatto saltanat  oilasining a'zolari ham kiradi.
Josuslik    tizimi   ichki   va  tashqi   dushmanlarni   o'z  ichiga  oladi.  Darhaqiqat,  Sulton
Mas’ud   saroyida   Mahmud,   Mahmun   saroyida   esa   Mes’ud   xabarni   yetkazib
beruvchi odamlari borligini ko‘ramiz.
5.Devon-i   Vekolat:   Vakil-i   Hasning   boshqaruvidagi   bo'lgan   bu   kengash
hukmdorga     tegishli   ko'chmas   mulkni   boshqargan   va   hukmdor   oilasining
moliyaviy   ishlarini   tartibga   solgan.   U   saroy   xizmatlarining   bir   qismini   ham   o‘z
zimmasiga oladi 24
.
Bu devonlardan tashqari quyi darajadagi yana bir qancha devonlar mavjud. Ular
orasida Sohibul-Berid hukmronligidagi devon alohida ahamiyatga ega 25
.
G‘aznaviylar   davlatida   boshqaruv   tizimi   o‘ziningmurakkabligi   bilan   diqqatni
jalb etadi .Boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar)turgan.
Dargohga   oliy   hukmdorfaoliyati   bilan   bog‘liq   xizmatlar   va   amallar   kirgan.
G‘aznaviylar   davrida   hojiblik   xizmatining   o‘rni   alohida   e’tiborga   loyiq.   Dargoh
faoliyatida   sipohdor   (saroy   xizmatchisi),   davotdor   (oliy   hukmdorning   hujjatlarini
yurituvchi), pardador (mahram; xufiya ishlarni bajaruvchi), martabador (saroydagi
o‘rta amaldor), xazinachi, joma xona va farrosh kabimansab va xizmatlarning o‘rni
katta bo‘lgan. Devonlar ijroiya idoralari bo‘lib, o‘sha davr manbalarida 5 ta devon
nomi   uchraydi.   Ular   vazir   devoni   (bosh   vazir   devoni);   harbiy   ishlardevoni;
elchilikvaboshqa   rasmiy   tadbirlarni   yuritishdevoni;   moliyadevoni;   pochta-
xabardevoni. Viloyat boshlig‘ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan.
Viloyatlardagi boshqaruv ishlarni amid olib borgan. Shahar boshlig‘ini rais deb
ataganlar.   Shaharmiqyosida   shihna,   kutvol(qal’a   komendanti),   sohibi   devon
(ma’muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko‘rsatganlar. G‘aznaviylar
davlati   qudratli   harbiy   qo‘shinga   ega   edi.   Oliy   qo‘mondonlik   hukmdorning
ixtiyorida   bo‘lgan.   Bosh   qo‘mondon   —   sipohsolor   esa   sulolaning   eng   ishonchli
vakili   yoxud   shu   xonadon   a’zosi   hisoblangan.   Masalan,   Mahmud   G‘aznaviy
24
 Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil  Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 155.
25
 Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi 
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 138.
19 XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz joizki, bu davr ya`ni Turkiy Islom davlatlari
tashkil   topayotgan   davr   bizning   tariximiz   uchun   o‘chmas   va   beqiyos   iz   qoldirdi
desak   adashmaagan   bo‘lamiz.   Arablardan   ajrab   chiqqan   ilk   davlatlar   bo‘lmish
Qoraxoniylar   va   G‘aznaviylar   davlatlari   O‘zbekiston   tarixining   davlatchiligida
tamal   toshlari   bo‘lgan   turk   davlatlari   hisoblanadi.   Bu   davlatlar   Somoniylar
davlatidan   keyin   davlatchiligning   muhim   qirralarini   o‘zida   namoyon   qilgan
boshqaruv   shakllariga   ega   turkey   davlatlarning   bayroqdorlaridir.   Hozirgi
kunimizgacha saqlanib kelayotgan boshqaruv shakllarining qisman o‘sha davrdagi
ilk   turkiy   davlatlardan   andoza   olinganligi   ham   u   davrda   tatbiq   etilgan   bu
boshqaruv shakllarining o‘z davri uchun ahamiyatga molik va bexato ishlab ishlab
chiqarilganligini   ko‘rishmiz   mumkin.   Bu   davrda   yaratilgan   boshqaruv   shakllari
buyuk   Sohibqiron   Amir   Temur   davrida   ham   keng   foydalanilib   O‘zbek   tarixida
buyuk   davlatga   asos   bo‘lganligi   ham   uning   ahamiyatini   yaqqol   ko‘rsatib   bera
oladi.   Bu   davr   ya’ni   Arablardan   ajrab   chiqish   turkiy   davlatlar   uchun   oson
kechmagan. Shu quyinchiliklarni yengib o‘tgan holda shunday boshqaruv shaklini
shakllantira   olish   va   ularni   to‘g‘ri   va   asosli,   xalq   uchun   yengil   holatda   yetkizib
berilishi   bu   boshqaruv   shaklining   nechog‘lik   qiymatliligini   ko‘rsatadi.
Qoraxoniylar   va   G‘aznaviylar   davlatlari   o‘z   sarhadlarini   kengaytirish   davomida
ko‘plap   musulmon   bo‘lmagan   hududlarni   o‘z   qarmog‘iga   olib   ularni   ham   islom
diniga   olib   kirdi.   Bundan   tashqari   bu   ikki   davlat   rahbarlari   tomonidan   ilm   fanga
bo‘lgan   e’tiborning   yuqoriligi   natijasida   xalqning   ongi   va   tafakkurini   bir   muncha
rivojlantiruvchi ishlar amalga oshirildi. Tariximizdan malumki turkiylar tomonidan
ko‘plap  davlatlarga asos  solingan  ammo  ularning  boshqaruv shakli  to‘g‘ri   tashkil
etilmaganligi   tufayli   boshqa   davlatlar   tomonidan   bosib   olinishi   yoki   chki   nizolar
tufayli   parchalanib   ketishi,   iqtisodiy-siyosiy   xatolar   tufayli   tarix   zarvaraqlarida
uzoq qolmasligining guvohi bo‘lganmiz. Lekin bu sulolalar boshqaruvi ham uzoq
davom   etmagan   bo‘lsada   ularning   boshqaruv   shakllari   uzoq   asrlar   davomida   bir
necha   davlatlarning   asosiy   boshqaruv   shakllari   sifatida   foydalanilib   kelinmoqda.
23 II BOB.  G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
II.1.  G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi
G aznaviylar   davlati,   turklarning   Afg onistonda   II   asrdan   beri   yurt   qilganʻ ʻ
mintaqada,   ya’ni   Afg‘onistonda   tashkil   etilgan.   Birinchi   turk-islom   davlatlari
ichida   muhim   mavqega   ega   bo lgan   g aznaviylar   ikki   asrdan   ortiq   hukmronlik	
ʻ ʻ
qilgan   davrda   bu   yerlarda,   ayniqsa,   shimolda   yashab   kelganlar.   Ular   Hindistonda
o'zlarining   buyuk   kuch   sifatida   mavjudligini     sezdirishdi.   Ular   bu   hududlarda
islomning   sunniylik   aqidasini   yoyishga   harakat   qildilar.   Keyingi   asrlarda
mintaqadagi   musulmon   turklarning   bu   harakatlari   uning   mavjudligining   o'chmas
izlarini   qoldirishga   yordam   berishdan   tashqari,   bu   mahalliy   jamoalarning   Islom
dinini hurmat qilinishiga olib keldi 15
.
G'aznaviylar   davlati   va   sulolasi   Kobulning   120   km     janubi-g'arbiy   qismidagi
poytaxtlari   G'azna   tufayli   G'aznaviylar   deb   atalgan,   ammo   Mahmud   G'aznaviy
sulola laqabi tufayli Yaminlar va sulola asoschisi  bo‘lgani uchun Sobuqteginiylar
deb ham atalgan 16
.
Alptegin taxminan 880-881 yillarda tug ilgan , dastlab Somoniy amiri bo lgan	
ʻ ʻ
Ahmd   ibn   Ismoilga   (907-914)   qul   sifatida   sotilgan,   uming   sara   askrlari   tarkibig
kiritilgan.   Fazilati  tufayli vaqt o tishi  bilan ko zga ko ringan Alptegin amir  Nasr	
ʻ ʻ ʻ
ibn Ahmad (914-943) tomonidan ozod qilingan. Nuh ibn Nasr (943 - 954) davrida
yuksalishni   davom   ettirdi.   Alptegil   dastlab   ba'zi   bo'linmalarning   qo'mondoni
bo'lgan,   keyin   esa   juda   muhim   vazifa   Hojib   ul-Hujobga   unvonini   oldi.   Shundan
kegin   davlatga   amir   bo'lgan   Abdulmalik   (954-961)   zamonida   buyuk   bir   nufuz
egasiga aylangan va bu davrda u Somoniy siyosatida faol rol  o'ynagan. Bu orada
Abdulmelik,   ayniqsa,   uning     950-yillardan   keyin   kuchaygan   nufuzi   va   ta’siridan
qo‘rqib,   davlat   markazi   Buxorodan   uzoqlashtirmoqchi   bo‘ldi.   Nihoyat,   Alptegin
961-yilning fevralida Nishopurga kelib, Xuroson hokimligini tuzganini ko‘ramiz.
15
 Ilk türk - islam devletleri tarihi Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.  
91.
16
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 123.
13             
21 22 MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………….……….3 – 4 
I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA 
DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………………………….…..…...5 – 8 
I.2. Qoraxoniylar davlatining davlat boshqaruvi…………………….…..…...9 – 14 
II BOB.  G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA 
DAVLAT BOSHQARUVI
II.1. G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi………………………………..15 – 19
II.2. G‘aznaviylar davlatining davlat boshqaruvi………………………...….20 – 23
XULOSA…………………………………………………………………....24 – 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O‘ YXATI……………...……..26 – 27 I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi
Qoraxoniylar  – Sharqiy   va Janubiy Turkistonda  hukm  surmish bo‘lgan ilk
musulmon   turk   sulolasining   (840-1212)   qurgan   davlatiga   berilgan   nomdir.   Bu
nom, ayni bir ajdoddan bo‘lgan hukumdorlarning unvonlari orasida Qora so‘zining
tez-tez qo‘llanilishi bilan bog‘liqdir. Tarixchi va sharqshunos V.V.Grigorev, o‘tgan
asrning oxirgi choragida, 1874-yilda yozgan maqolasida bu davlatga  Qoraxoniylar
davlati   nomini bergan, bundan keyin bu nom keng holatda qo‘llanila boshlangan.
Shu   shaklda   bu   sulola   va   ularning   qurgan   davlatga   Ilek   Hanlar   va   Turkiston
Uyg‘ur   Hanlar i   nomlari   bilan   birgalikda   Usmoniylar   tarafidan   Turkiston
Hakanlar i  va zamondosh Islom manbalarida   el-Hakaniyye, el-Haniyye, Muluku`l-
Hakaniyye, Muluku`l-Haniyye, Evladu`l-Haniyye, Al-i-Afrasiyab  kabi boshqa ba`zi
nomlar ham berilganligini ko‘rishimiz mumkin 2
.
Qoraxoniylar   sulolasining   birinchi   taniqli   hukmdori   819-yildan   beri
Movaruannhrda   hukmronlik   qilgan   Bilge   Qul   Qodir   Xondir.   Uning   ikki   o‘g‘lini
taniymiz: Bazir Arslan va Og‘uljak Qodir Xon. Og‘uljak Qodir Xon davrida jiyani
Sotuk ( Sotuk Bug‘ro Qora Xon ibn Bazir Xon), Qoraxoniylarga bo‘ysungan Abu
Nasr ismli bir Somoniylar shahzodasi yoki Islom So‘fi voizlari bilan uchrashadi va
islomni   qabul   qildi.   Bundan   kegin   amakisi   bilan   qarshilashgan   taxt   kurashida
g‘alaba qozondi va o‘zi hokim bo‘lgan mintaqalarda islomni rasman e’lon qildi 3
.
Sotuk Bug roxon 900-910 yillarda tug ilgan va 333/944-945 yillarda islomniʻ ʻ
qabul   qilgan   deb   o ylashimiz   mumkin.     U   haqida   manbalarda  	
ʻ al-mujohid   va   al-
g‘ozi  kabi nomlarni qo‘llagani uchun musulmon bo‘lmagan turklar orasida islomni
yoyish   uchun   ko‘p   harakat   qilgan,   deyishimiz   mumkin.   Musulmon   bo lgach,	
ʻ
2
 Doç. Dr. Nesimi yazici. İlk türk-islam  devletleri tarihi.  Ankara.Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Ankara. 1992. – B. 
140.
3
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 139.
4 G‘aznaviylar  davlatining tashkil etilgan mintaqalarida qadimgi davrlardan beri
turk   urug‘lari   yashab   kelardi.   Keyinchalik   Hind   safarlari   tufayli   O‘rta     Osiyodan
shu mintaqaga ko‘chmanchilar kelishdi 22
. 
G‘aznaviylarning   saroy   boshqaruvi,   davrida   tashkil   etilga   boshqa   musulmon
turk   davlatlariga   o‘xshashliklar   ko‘rinardi.   Zotan   G‘aznaviylar   Qoraxoniylar   va
Saljuqiylarning   bir   qancha   muassasalarida   somoniylar   vositasi   bilan   abbosiylar
ta’siri   ko‘rinardi.   Darhaqiqat,   G‘aznaviylar   saroyida   Hojibu’l   Hujob,   Jondor,
Amir-i Silah, Jomedor, Sharobdor, Xonsalor, Amir-i Oxur, Amir-i Shikor, Amir-i
Hares, Askar va shunga o‘xshash vazifalar uchrardi 23
.
Davlat markazida beshta katta devon bor edi: 
1.   Bosh   vazir   devoni:   Vazir   boshchiligidagi   bu   devon   moliyaviy   va   umumiy
ma'muriy   ishlar   bilan   shug'ullangan.   Moliya   boshqarmasining   har   bir   viloyatida
xazinachining   egasi   va   uning   boshqaruvi   ostidagi   xizmatchilari   bo'lgan.
G aznaviylar davrida xazinaning asosiy daromad manbalari shular edi: ʻ
a) yerdan olinadigan soliqlar: Ushur, xiroj; zakot; mol va mulk solig'i; oltin va
kumush ma’danlari;
b) qo‘l   ostidagi   davlat   hukmdorlari   yuborgan   o'lpon   va   qimmatbaho   sovg'alar;
urush o'ljalari; 
c) Xitoy,   Turkiston,   Hindiston,   Xuroson,   Eron,   Iroq   va   g'arbiy   viloyatlar
o'rtasidagi savdo soliqlari.
2.   Devan-i   Risolat:   Vazirning   vazifasi   bilan   bir   xil   darajada   muhim   sanaladi.
Qabul qilingan bu vazifaning boshida Sohib-i Devon-i Risolat turadi va sultonning
viloyatlar va boshqa davlatlar bilan aloqasini ta'minlaydi. Bu yerdagi ishchilarning
ishonchli kishilar bo‘lishiga alohida e’tibor berilgan.
3.   Devon-i   Arz:   raisi   Ariz   yoki   Sohib-i   Devon-i   Arz   deb   atalgan.   Askar
to‘plash,   maoshlarni   to‘lash,   texnikalashtirish   va   tashkillashtirish   kabi   bugungi
kunimizdagi Milliy Mudofaa vazirligi kabi vazifani zimmasiga oldi.
4.   Devon-i   Ishrof:   Bosh   mushrifning   boshqaruvida   ishlaganlar   va   o‘lkalardagi
ko‘p   sonli   mushriflar   bilan   xizmat   qilgan   bu   devon   davlatning   ichki   aloqasi     va
22
 Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil  Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 155. 
23
 Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 121.
18 KIRISH
Mavzuning   dolzarbligi.   Qoraxoniylar   va   G‘aznaviylar   davlati   bizga
ma`lum   va   noma`lum   bo‘lgan   katta   tarixga   ega.   Bu   davlatlar   bizning
o‘timishimizdagi   buyuk   o‘zbek   davlatchiligida   o‘z   so‘zini   ayta   olgan   turkiy
davlatlar   hisoblanadi.   Bu   davlatlarning   tarixini   o‘rganish   biz   uchun   hozirgi
kundagi   davlatchilikning   mohiyatini   ochib   berishda   hamda   o‘z   tariximizdagi
bunday   buyuk   davlatlarning   davlatchiligini   tatbiq   etishga   yordam   beradi.   Bu
davrdagi   turkiy   davlatlarning   davlatchilik   asoslari   keying   kelgan   davlatlatlarning
davlatchiligiga   poydevor   bo‘la   olgan   tizimli   boshqaruv   shakllari   edi.   Davlat
boshqaruvidagi   har   bir   jabhani   keng   qamrov   bilan   o‘z   ichiga   olganligi,   har   bir
sohada yangi islohotlar o‘tkazilganligi bu boshqaruv shaklining boshqa boshqaruv
shakllariga asos bo‘la olmoqda.
“Har bir inson har kuni qiladigan ishini xuddi birinchi marta qilayotgandek
qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish bo ladi” ʻ 1
.
Kurs   ishining     ilmiy   o’rganilganlik   darajasi.   Ushbu   kurs   ishini
tayyorlanishi davomida Qoraxoniylar davriga oid o‘zbek tiliga tarjima qilingan va
o‘zbek   olimlari   tomonidan   yaratilgan   kitoblar   va   turk   tilidan   bevosita   o‘z
muallifligim   asosida   tarjima   qilingan   kitoblardan   foydalanilgan   holda   mavzuni
to‘la qonli yoritishga harakat qilindi.
Kurs   ishining   maqsadi   va   vazifalari.   Bu   kurs   ishining   asosiy
maqsadlaridan biri shundaki, bu ikki turkiy davlatlarning o‘zbek davlatchiligidagi
o‘rnining   nechog‘lik   ahamiyatga   ekanligini   ko‘rsatish   va   bundan   tashqari   bu
davlatlarning   boshqaruvini   batafsil   o‘rgangan   holda   tariximizdagi   qilingan
xatolarni qaytarmaslikka va bulardan yaxshi xulosalar chiqarishda yosh avlodlarga
bu   tariximizni   haqqoniy   yoritib   berishga   qaratildi.   Shu   navbatda   ko‘plap   turkiy
davlatlarga   asos   solingan   bo‘lsa   ham,   lekin   aynan   shu   davlatlarning   boshqaruv
shakllarining   o‘ziga   xosligining   sabablarini   o‘rganilishi   ham   asosiy   vazifalardan
biri hisoblanadi.
1
 Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston, 2021. – Б. 112 .
2 Kurs   ishining   tadqiqot   ob’ekti.   Tadqiqotning   nazariy   asoslarini   xolislik,
tizimlilik,   nazariy-deduktiv   xulosa   chiqarish,   analiz   va   sintez,   tarixiylik   va
mantiqiylik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy-falsafiy tamoyillar tashkil etadi.
Kurs   ishida   keltirilgan   ham   tarixiy,   ham   faktik   materiallar,   ilmiy   jihatdan
tahlil   qilib   yozilgan   xulosalar   mazkur   davr   yuzasidan   kelgusida   yangi   ilmiy
ishlarni amamlga oshirishga imkoniyat yaratadi.
Kurs   ishida     qilingan   ilmiy   yangilik.   Bu   kurs   ishi   davomida   ko‘plab
kitoblar   tahlil   qilindi.   Har   bir   kitobni   o‘rganilishi   bilan   bu   davr   uchun   bizga
no‘malum bo‘lgan ko‘plab yangiliklar oydinlasha bordi. Bu mavzu aslida bir kurs
ishi   uchun   mos   emasligi   bizga   ma`lum   bo‘ldi.   Keyingi   faoliyatlarimiz   davomida
bu   mavzuni   kengroq   yoritib,   shu   mavzuga   oid   katta   bir   kitob   chiqarishni   ham
maqsad   qilib   qo‘ydim.   Bu   davrni   kengroq   o‘rganish   davomida   bizga   no‘malum
bo‘lgan   ko‘chalarga   kirdik   va   bu   yerlardan   chiqar   ekanmiz   bizning   bu   yashirin
tariximizning qanchalik buyuk ekanligini bilib olish oson kechdi. 
Kurs   ishining   tuzilishi.   Ish   kirish,   ikki   bob,   to‘rt   paragraf,   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 27 betni tashkilʻ ʻ
qilad
3

G`aznaviylar  va Qoraxoniylar davlati taxrir