Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	30000UZS
Размер	1.0MB
Покупки	0
Дата загрузки	05 Март 2025
Расширение	docx
Категория	История

G`aznaviylar va Qoraxoniylar davlati taxrir

faoliyatilari davomida xalifaning unga keyinchalik Nizomu‘d-Din va Nasiru’l-Haq
unvonlari berildi. Shuning bilan birgalikda xalifa bilan Mahmudning
monosabatlari tez-yez buzilib turgan. Faqat hech narsaga qaramay Mahmud shia
Fotimiy xalifaligidan kelgan takliflarni rad etib, umrining oxirigacha islomning
suniylik bayroqdori bo‘lishda davom etdi 18
.
G‘aznaviylar davlati Xuroson, Shimoliy Hindiston hamda qisman
Movarounnahr va Xorazmda g‘aznaviylarsulolasi boshqargan turkiy
davlat.G‘aznaviylar davlatiga Alpteginning g‘ulomi va kuyovi Sabuktegin asos
solgan. Davlat nomi saltanatning poytaxti G‘azna shahri nomidan olingan. Turkiy
g‘ulomlar xizmatlari evaziga somoniylardan Xuroson vaAfg‘onistonning turli
viloyatlari (G‘azna, Kobul va boshqalar)ni boshqarish huquqini olganlar.
Sabuktegin G‘azna viloyatining noibi va qo‘shin amiri qilib tayinlangach (977), u
bu mulklarni mustaqil boshqarishga kirishgan. 994-995-yillarda Xurosonda bo‘lib
o‘tgan ikki jangda somoniylar amiri Nuh ibn Mansur va noib Sabuktegin
boshchiligidagi birlashgan qo‘shin isyon ko‘targan turk sarkardalari Abu Ali
Simjuriy (Abulhasan Simjuriyning o‘g‘li) va Foyiq qo‘shinlarini tor-mor keltirish
jarayonida Sabukteginning siyosiy nufuzi yanada ortadi. Nuh o‘z kuchigа
ishоnmаyG‘аznа hukmdоri Sаbuqtеgingа yordаmso‘rаbmurоjааt etаdi.
Qo‘zg‘оlоnchilаr tоr-mоr etilgаch, Sаbuqtеgingа bu yordаmi uchun Nuh IIibn
Mаnsur “Nоsir ud-din vа ud-dаvlа”, ya’ni “din vа dаvlаt hоmiysi”, o‘g‘li
Mаhmudgа “Sаyf ud-din”, ya’ni “din shаmshiri” dеgаn unvоnlаrni bеrаdi.Bundаn
tаshqаri Sаbuqtеginni Хurоsоn nоibi etib tаyinlаydi. Nаtijаdа G‘аznа vа
Хurоsоndа Sаbuqtеgin vа Mаhmudning siyosiy hukmrоnligi mustаhkаmlаnib,
G‘аznаviylаr dаvlаti tаshkil tоpаdi. Tеz оrаda bu dаvlаt kuchаyib, Hindistоn
chеgаrаsidаn Аmudаryogаchа bo‘lgаn yerlаrni egаllаydi. G‘аznаviylаrning rаsmаn
siyosiy kuch sifаtidа tаn оlinishi 996-yilgа to‘g‘ri kеlаdi. Аyni shu yili Sаbuqtеgin
Sоmоniylаrni Qоrахоniylаr tаhdididаn sаqlаb qоlаdi. Sаbuqtеgin Buхоrоni
egаllаb, Qоrахоniylаr bilаn shаrtnоmа tuzаdi. Bungа ko‘rа, Sirdаryo hаvzаsi
qоrахоniylаr qo‘ligа o‘tаdi. Sаbuqtеgin esа Аmudаryodаn jаnubdаgi yerlаrgа
18
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 158.
15

15. Prof . Dr . Ekrem Kalan . Sarayi , askeri ve idari y ö nleriyle Karahanli devleti ’ nin
te ş kilat tarihi . Ankara ,2019.
16. Karahanli ve gazneli devletinin te ş kilat yapisinin kar ş ila ş tirmasi Nazan
Aydo ğ du . Ankara , 2018.
17. Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги тарихи Тошкент, 2000.
3. INTERNET SAYTLARI
1. https://azkurs.org/gaznaviylar-davlati-reja.html
2. https://www.fayllar.org/qorahoniylar-davlat-boshqaruv-tartibi.html?page=2
3. https://fayllar.org/mavzu-qoraxoniylar-davlati.html
4. https://www.academia.edu/46189168/
Gaznaviylar_davrida_siyosiy_boshqaruv_tizimi_va_ijtimoiy_munosabatlar
5. https://6.dm12.biz/?p=muygenlgmq5gi3bphazdkny
6. https://r94.automister.pl/Uacomy/g1O6h6VETNFt7f487qRa
7. https://dmth.kobmar.pl/rB89oC/60gf2al2r48ODm67uAoU
26

rivojlanib borgan. Qoraxoniylar fan va madaniyatning o‘lka hayotidagi muhim
o‘rnini anglab unga homiylik qilishgan. Buyuk ipak yo‘li asosidagi hududlararo
savdo-sotiq yanada ravnaq topdi. Shu davrda bunyod etilib, hozirgacha saqlangan
Raboti Malik, Masjidi kalon, Minorai kalon, Vobkent minorasi, Jarqo‘rg‘on
minorasi, Mag‘oki attori masjidi hamda ko‘plab saroy, masjid, madrasa, minora,
xonaqoh, maqbara, tim va karvonsaroy kabi inshoatlar qoraxoniylar davrida
hashamatli binolar qurish san’ati yuksak darajada taraqqiy etganligini ko‘rsatadi.
Amaliy bezak san’ati — naqshinkorlik, ganchkorlik va kulolchilik yo‘nalishlari
rivojlangan. Adabiyot yuksalgan. Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig”, Mahmud
Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” kabi asarlari shu davrda yaratilgan 11
.
Tarixda birinchi musulmon turk davlatini barpo etgan Itil (Volga) bulg orlaridanʻ
keyin qoraxoniylar geografik hudud sifatida Movorounnahr va Turkistonda tashkil
etilgan musulmon turk davlatlarining birinchisini tuzdilar. Anchadan beri tezlashib
borayotgan ushbu davlat davrida, turklarning islom dinini o'zlariga din sifatida
tanlaganliklari katta ommaning Islomni qabul qilishi bilan turk tarixida yangi
davrni boshlab berdi. Bu yangi davrning eng yorqin xususiyati, shubhasiz,
turklarning islom sivilizatsiyasiga mansubligidir. Chunki eski turk sivilizatsiyasi
Turk-Islom sivilizatsiyasi nomi bilan o'zining ilk hissasini qo'shishni boshlagan.
Shunday qilib, qoraxoniylar, xususan, ko‘kturklar bilan boshlangan va uyg‘urlar
davrida katta taraqqiyotga erishgan turk madaniyati va sivilizatsiyasi turk-islom
madaniyati va sivilizatsiyasi bilan qorishib ketgan. Biz sivilizatsiya deb ataydigan
tarixiy taraqqiyotning asoslari yaratildi. Shu boisdan ham milliy tariximizda
Qoraxoniylar davri muhim o‘rin tutadi 12
.
Ma'lumki, muarrix o'z kuchini Islomning asosiy manbalaridan oladi. Islom
sivilizatsiyasi ko'plab turli unsurlarning hissasi bilan shakllangan va rivojlangan.
Biroq, arablarning ushbu sivilizatsiyaning shakllanish davrida va undan keyin uzoq
vaqt davomida qo'shgan muhim hissalarini unutmaslik kerak. Bag‘dod Abbosiy
xalifaligiga qo‘shilgan Tohiriy (821-873) va Somoniy (819-1005) davlatlari tashkil
11
O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 115.
12
Ilk türk - islam devletleri tarihi Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.
87.
10

Alptegin Xurosonda xizmat qila boshlaganidan biroz vaqt o'tgach otdan yiqilib
vafot etgan Abdulmelik ibn Nuh o'rniga Somoniy taxtiga Mansur ibn Nuh (961-
976) chiqdi ,Alptegin bu o‘zgarishlarni o‘z kelajakiga mos ko‘rmagani tufayli,
buzulgan kelishuvlar natijasida ustiga byuborilgan somoniy qo‘shinini ham
mag‘lub etdi (962 aprel). Sodir bo‘lgan boshqa ba’zi voqealardan so‘ng uning
G‘aznadaggi mahalliy sulola, Leviklerni o‘rnida qoldirib mustaqil bir beylik
tuzganini ko‘ramiz.
963-yil sentabrda Alptegin G azna shahrida vafot etgach, uning o rniga uningʻ ʻ
o g li Abu Is’hoq Ibrohim (963-966) o tirdi, biroq avval G aznada hokim bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Levik sulolasining isyoni bilan yuzma-yuz keldi. Bu xavf Somoniylar yordamida
bartaraf etildi. Bu yordam G‘aznaviylarning somoniylar bilan birlashishi bilan
natijalandi. Abu Is’hoq Ibrohimning o‘g‘li yo‘q edi. Nima bo'lganda ham uning
davrida haqiqiy hukmdorlar Bilgetegin va Sobuqtegin nomli qo‘mononlar edi.
Darhaqiqat, Ibrohim vafotidan keyin davlatga avval Bilgetegin (vaf.975), keyin
Bo‘ritegin (Piri Tegin), keyin esa Alpteginning eng ishonchli qo‘mononlaridan
Sobuqtegin hokim bo‘ldi (977 yil aprel).
Sobuqtegin 997-yil avgust oyida vafot etdi. Uning o‘rniga o‘g‘li Ismoilni (997-
998) merosxo‘r qilib ko‘rsatdi. Biroq Mahmud buni qabul qilmay, ukasiga qarshi
kurashga kirishadi va natijada 998-yil mart oyida G‘aznada otasining taxtiga
o‘tiradi. Keyinchalik olimlarga, shoirlarga, adabiyotshunoslarga yaqin qiziqishi va
aloqasi; ko'plab san'at asarlarini yaratishga qo'shgan hissalari va ayniqsa
Hindistonda islomni yoyish yo lidagi yurishlarida turk-islom tarixiga o z nomini
ʻ ʻ
o chmas holda yozadirgan Mahmud G azniy 970-yil 14-noyabrda tug ilgan va
ʻ ʻ ʻ
taxtga o tirganida endigina 28 yoshda edi
ʻ 17
.
Mahnudni buyuk bir islom qahramoni o‘laroq ko‘rishimiz mumkin. U
Somoniylar tarafidan tan olinmagan Abbosiy xalifasiga elchilar yuborgan va uning
nomiga xutba o‘qitgan. Xalifa Qodir Billah (991-1031) unga ham Yamin ud-davla
va Amin ul-Milla unvoni bilan birgalikda hirqa, toj va bayroq yubordi. 1000-yilda
bu munosabat bilan G‘aznada katta bir marosim uyushtirildi. Mahmudning
17
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 115.
14

hukmdоrini “tаmg‘аchхоn”, ya’ni хоnlаr хоni dеb yuritilgаn. “Аrslоn” chigil
tоtеmi, “bug‘rо” yag‘mоlаrni tоtеmi bo‘lgаn. U оg‘ir yuk ko‘tаrаdigаn bichilgаn
tuya mа’nоsini аnglаtgаn. Qоrахоniylаr dаvlаtigа yag‘mо, chigil vа qarluq
qаbilаlаri birlаshdilаr. Sоtuq dаvridа Qоrахоniylаr dаvlаti ikkigа bo‘linib
kеtаdi.Birining pоytахti Bоlаsоg‘un bo‘lib, оliy hоkimiyat qаbilаdа yoshi kаttа
bo‘lgаn хоqоn tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Ikkinchi dаvlаtning pоytахti Tаrоz,
kеyinchаlik Qоshg‘аr bo‘lib, kichik хоqоn tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаr
Sоmоniylаr dаvlаtidаgi ichki nizоlаrdаn ustаlik bilаn fоydаlаnib, 992-yildа Hаsаn
Bug‘rохоn bоshchiligidа hаrbiy yurish bоshlаydilаr. Turk lаshkаrbоshilаri Аbu Аli
Simjuriy, Sаbuqtеgin, turk hоjibi Fоyiqning аmir hоkimiyatigа muхоlifаtdа bo‘lib,
tеz оrаdа qоrахоniylаr bilаn yaqin munоsаbаt o‘rnаtishlаri qоrахоniylаrning bu
hududni оsоnlik bilаn qo‘lgа kiritishigа yordаm bеrdi. 996-yildа qоrахоniylаr Nаsr
Bug‘rохоn bоshchiligidа Buхоrоgа yanа hаrbiy yurish bоshlаydi vа 999-yildа
Buхоrо to‘liq egаllаnаdi 6
.
Butun Mоvаrоunnаhr qоrахоniylаr tаsаrrufigа o‘tаdi. 1001-yildа
g‘аznаviylаr hukmdоri MаhmudG‘аznаviy bilаntuzilgаn shаrtnоmаgа ko‘rа,
Аmudаryoning shimоlidаgi bаrchа hududlаr qоrахоniylаrgа o‘tаdi. Аnа shu tаriqа
Sоmоniylаr dаvlаti o‘rnidа ikkitа turk dаvlаti — Qоrахоniylаr vа G‘аznаviylаr
dаvlаti tаshkil tоpdi. 1006 vа 1008-yillаrdа Qоrахоniylаr Хurоsоnni o‘z dаvlаtigа
qo‘shib оlish mаqsаdidа ikki mаrtа qo‘shin tоrtib bоrаdi. Birоq, Mаhmud
G‘аznаviy qоrахоniylаrgа zаrbа bеrib, Хurоsоnni o‘z qo‘lidа sаqlаb qоlаdi. 1038-
yildа qоrахоniylаrning mаhаlliy hukmdоri Ibrохim Bo‘ritаkin Хuttаlоn, Vахsh vа
Chаg‘оniyonni g‘аznаviylаrdаn tоrtib оlаdi. Ko‘p o‘tmаy u Mоvаrоunnаhr vа
Fаrg‘оnаni o‘zigа bo‘ysundirib mustаqilsiyosаt yuritаdi. Nаtijаdа qоrахоniylаrikki
mustаqil dаvlаtgа аjrаlib kеtаdi. Biri pоytахti Bоlаsоg‘un bo‘lgаn Shаrqiy
qоrахоniylаr, ikkinchisi mаrkаzi Sаmаrqаnddа bo‘lgаn Mоvаrоunnаhrdаgi
Qоrахоniylаr dаvlаti edi. 1130-yildа qоrахоniylаr sаljuqiylаrsultоni Sultоn
Sаnjаrgа tоbе bo‘lib qоlаdi. 1137-yildа qоrахitоylаr Хo‘jаnd shаhri yaqinidа
qоrахоniylаrning elоqхоni Mаhmudgа qаqshаtqich zаrbа bеrаdilаr. 1141-yildа
6
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 105.
6

topgandan keyin va X asrda yangi Eron adabiyoti rivojlangandan keyin Eron arab
tili va madaniyatidan tashqari Fors tili va uning madaniyati o'z o'rnini mustahkam
egalladi. Qoraxoniylar bir musulmon turk davlati sifatida vujudga kelgandan
keyin. Bu buyuk madaniyatga chinchi unsur ya’ni turk unsuri inkor etib
bo'lmaydigan og'irligiga egadir 13
. Keyinchalik u islom olamiga ilm-fan va
madaniyatga katta hissa qo'shadi va Abbosiylar ilk davrlaridan so'ng islom
tarqalishining sekinlashishi va nihoyat to'xtatilishini qattiq qo'llab-quvvatlaydi.
Islomni qabul qilib davlat qurgan turklar, shubhasiz, islom olami uchun ham,
milliy tariximiz uchun ham nihoyatda muhim. Bu erda biz bu yorqin kelajakning
boshlanishini keyingi asrlarda, qoraxoniylar davrida topamiz 14
.
13
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 135.
14
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 168.
11

ostidagi hududlarni birin-ketin qo‘ldan chiqarib, asta-sekin tanazzulga yuz tuta
boshladi. XI asr o‘rtalaridan boshlab g‘aznaviylarning asosiy raqibi saljuqiylar
bo‘ldi. G‘aznaviylar davlati tarkibidan birinchi bo‘lib Xorazmajralib chiqdi 20
.
G‘aznaviylarning Xorazmdagi noibi Oltintosh vafot etgach (1032), uning o‘g‘li
Horun g‘aznaviylarga qarshi isyon ko‘tardi (1034). U saljuqiylar va qoraxoniylar
bilan do‘stona aloqa o‘rnatib, Xorazmni g‘aznaviylardanmustaqil deb e’lon
qilgan.Bu paytda qoraxoniylar va g‘aznaviylar o‘rtasidaChag‘oniyon, Xuttalon,
Termizni egallash uchun yana keskin kurash boshlangan. Marv yaqinidagi
Dandanakon jangi (1040-y. may)da Mas’ud G‘aznaviy qo‘shini saljuqiylardan
yengilgach, g‘aznaviylar Xurosonni butunlay qo‘ldan chiqarishdi. Mag‘lubiyatga
uchragan sulton Mas’ud G‘aznaviy G‘aznaga qochgan va keyinchalik fitnachilar
tomonidan o‘ldirilgan (1041).Taxtga Mas’udning ukasi Muhammad o‘tirgan.
Lekin Mas’udning o‘g‘li Mavdud (hukmronlik davri: 1041-1048) amakisi
Muhammadning qo‘shinini yengib, uni o‘ldirgan va taxtga o‘tirgan. Sulton
Mavdudning Amudaryo yuqori qismidagi viloyatlarni qaytarib olishdagi sa’y-
harakatlari natijasiz tugagan. Sulton Farruxzod (hukmronlik davri: 1053-1059)ning
harakatlari bir muncha samarali bo‘lib, u ketma-ket ikki jangda saljuqiylar
qo‘shinini mag‘lubiyatga uchratdi. Lekin keyinchalik Alp Arslon g‘aznaviylarni
yengishga muvaffaq bo‘ldi. Ikki o‘rtada tuzilgan bitim(1059)ga muvofiq,
g‘aznaviylar Movarounnahr va Toxaristonga bo‘lgan har qanday huquqlarini
yo‘qotdilar. Ularning hududi G‘azna viloyati va Shimoliy Hindistonning bir qismi
(Panjob va boshqa) bilan cheklanib qoldi. Bu hudud hamXII asr boshlaridan
boshlab asta-sekin qisqarib bordi. XII asrning 60-yillarida G‘uriylar davlati
g‘aznaviylarni Shimoliy Hindistonga butunlaysiqib chiqardilar, poytaxt G‘aznadan
Lahorga ko‘chirildi(1161) .G‘uriylar davlati hukmdori G‘iyosiddin Muhammad
qo‘shini Lahorni bosib olgach, G‘aznaviylar davlati butunlay tugatildi (1186) 21
.
II.2. G‘aznaviylar davlatining davlat boshqaruvi
20
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 120.
21
O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 120.
17

Silohdor: Eshikog‘aboshi qo'mondonligi ostida u saroyning qurol-yarog'larini
saqlash, qurol ishlab chiqarish va hukmdorning qurollarini qarash va saqlash bilan
shug'ullanadi.
Bayroqdor: Eshikog‘aboshi qo'mondonligi ostida, tinchlik va urush davrida
bayroq va bayroqlar bilan bog'liq vazifalarni o'z zimmasiga oladi.
Dasturxonchi: Eshikog‘aboshi qo'mondonligi ostidagi hukmdor saroyining
ovqatlanish ishlarini o'z zimmasiga oladi 8
.
Ichimliklar nazoratchisi: Mansab jihatidan bosh oshpazdan keyin saroyning
alkogolsiz ichimlikini tayyorlash va xizmat qilish vazifalarini o'z zimmasiga oldi.
Qоrахоniylаr mаrkаzlаshgаn dаvlаt tizimidаn аlоhidа mulk bоshqаruvi
tizimigа o‘tdi. Hаr bir vilоyat mа’lum siyosiy mаvqеgа egа hоldа хоndаn
kichikrоq unvоngа egа elikхоnlаr tоmоnidаn bоshqаrilgаn. Qоrахоniylаrdа ikki
pоytахt Kоshg‘аr vа Bоlаsоg‘un sаnаlib, tаmg‘аchхоn shu shаhаrlаrdаn biridа
qаrоrgоhdа o‘tirgаn. Qоrахоniylаr dаvlаti bоshlig‘i lаvоzimi хоqоnning tахti
mеrоsiy sаnаlgаn. Mа’muriy idоrаlаrikkigа bo‘lingаn: dаrgоh vа dеvоngа.
Хоqоnning ulug‘ hоjibi хоqоn bilаn fuqаrо o‘rtаsidа vоsitаchilik qilgаn. Хоqоnlik
hududlаri el vа vilоyatlаrgа bo‘lingаn. El-yurt hоkimlаri “elоqхоn”, vilоyat
nоiblаri “tаkin” dеb yuritilgаn.
Qоrахоniylаr hukmrоnligi dаvridа Mоvаrоunnаhrdа yer egaligi
mustаhkаmlаnаdi. XI-XII аsrlаrdа qоrахоniylаr o‘z mustаqilligini sаqlаb qоlishgа
intilgаn zоdаgоn dеhqоnlаrni ijtimоiy tоifа sifаtidа yo‘qоtishаdi. Dеhqоnlаrning
yerlаri dаvlаt iхtiyorigа o‘tаdi.Bu yerlаr hаrbiylаr, ruhоniylаr vа bоshqа оliy
tаbаqа vаkillаrigа хizmаtlаri evаzigа iqtо sifаtidа bo‘lib bеrilаdi. XI аsrdаn iqtо
tаrtibоti kеng yoyilаdi. Iqtо egаlаri muqtа yoki iqtоdоr dеb аtаlаdi. Аvvаligа u
vаqtinchаlik in’оmbo‘lgаn bo‘lsа, kеyinchаlik umrbоd in’оmgа,so‘ngrа esа
mеrоsiy in’оmgа, ya’ni аvlоddаn аvlоdgа o‘tаdigаn mеrоsgа аylаngаn. Iqtо
sifаtidа yerdаn tаshqаri tеgirmоn, do‘kоn kаbi sоliq оlinаdigаn bоshqа mulklаr
hаm bеrilgаn. Аnа shu pаytlаrdаn bоshlаb “dеhqоn” dеgаndа kаttа yer egаsi
bo‘lgаn zоdаgоn emаs, bаlki zirоаtchilik bilаn shug‘ullаngаnlаr tushunilgаn. XII
8
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 114.
8

Nafaqat boshqaruv shakli bilan bundan tashqari ilm-fanga bo‘lgan e’tibor tufayli
shih asarlar yaratilganligi bilan ham o‘rnak bo‘la oladi. Bu davrda yaratilgan
asarlardan biri bo‘lmish “Qutadg‘u bilig” asari nafaqat o‘z davri uchun balki
hozirgi kundagi rahbarlarning kitob javonlaridan asosiy o‘rinlarni egallab
kelmoqda. G‘aznaviylar davrida ko‘plab olim ahillarining G‘azna shahriga
ko‘chirilishi natijasida Beruniy, Firdavsiy, Bayhaqiy, Gardiziy, Nosir Xusrav,
Utbiy, Manuchehriy, Farruxiy, Unsuriy kabi ziyoli olimlar tomonidan yaratilgan
asarlar hozirgi kundagi ilm-fanning asosi hisoblanishadi. Bu davlatlar nafaqat
o‘zbek davlatchiligida bundan tashqari jahon davlatchiligda ham o‘z so‘ziga ega
davlatlar hisoblanadi.
24

аsrdа Sаmаrqаnd, Buхоrо, Tеrmiz, O‘zgаn, Tоshkеnt kаbi shаhаrlаr ichki vа tаshqi
sаvdо uchun хilmа хil hunаrmаndchilik mаhsulоtlаri ishlаb chiqаrаdigаn hаmdа
chаqа tаngаlаr vоsitаsi bilаn оlib bоrilаdigаn bоzоr tijоrаtining mаrkаzigа
аylаnаdi. Bоlаsоg‘un, Tаrоz, O‘zgаn, Tоshkеnt, Sаmаrqаnd, Buхоrо shаhаrlаridа
pul ishlаb chiqаrаdigаn zаrbхоnаlаri bo‘lgаn. Bu dаvrdа shаhаrlаrdа аyniqsа
kulоlchilik,shishаsоzlik, misgаrlik vа chilаngаrlik rivоj tоpdi. XI-XIII аsr
bоshlаridа Mоvаrоunnаhr vа Хurоsоndа tоvаr-pul munоsаbаtlаri nihоyatdа rivоj
tоpаdi. Qоrахоniylаr dаvridа ijtimоiy bo‘g‘inlаr quyidаgilаrdаn ibоrаt bo‘lgаn:
 Elоqхоn — хоqоndаn kеyingi pоg‘аnаdа turuvchishахs. U хоqоn
хоnоdоnigа mаnsub bo‘lib, vilоyatning mulk sоhibi hisоblаngаn;
 Iqtоdоrlаr – qоrахоniylаr dаvlаtining tаyanch qаtlаmi, аsоsiy hаrbiy
hаrаkаtlаrni аmаlgа оshiruvchi jаngоvаr bo‘linmаlаr vаkillаri. Ulаr o‘z
mаrtаbаlаrigа ko‘rа bir-biridаn fаrq qilgаn;
 Islоm dinining pеshvоlаri —imоmlаr, sаyyidlаr,shаyхlаr, sаdrlаr;
 Hоkimlаr, rаislаr, muhtаsiblаr ;
 Tаriqchilаr — zirоаtkоrlаrning turkchа nоmi, qishlоq хo‘jаlik mаhsulоtlаri
bilаn tа’minlоvchi аsоsiy ijtimоiy qаtlаm sаnаlаdi;
 Hunаrmаndlаr – turli хildаgi хo‘jаlik аhаmiyatigа mоlik аshyo, аsbоb
аnjоmlаr yasоvchi, tаyyorlоvchi mеhnаtkаsh qаtlаm;
 Sаvdоgаrlаr – sаvdо-sоtiq bilаn mаshg‘ul bo‘lgаn shаhаr аhli;
 K o‘ chmаnchilаr —chоrvаdоrlаr 9
.
Qоrахоniylаrdа оddiy хаlq budun, sоliq to‘lоvchifuqаrо rаiyyat, qаbilа
bоshliqlаri bеk, sаvdоgаrlаr sаrt dеb аtаlgаn. Qоrахоniylаr dаvlаtidа
hunаrmаndchilik, zirоаt vа chоrvаchilik mаhsulоtlаrini qаytа ishlоvchi sоhаlаr
tаrаqqiy etgаn. Qimmаtbаhо tоshlаr, оltin, mis, tеmir qаzib оlingаn 10
. Qoraxoniylar
davrida turli o‘lkalarning birlashishi fan va madaniyat rivojiga ham imkon berdi.
Bu davrda Buxoro, Samarqand, Bolasog‘un, Qashqar, O‘zgan kabishaharlar
hamma’muriy, hammadaniymarkaz sifatida ahamiyati oshib, yanada kengayib,
9
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 128.
10
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 104.
9

sipohsolor mansabiga ukasi Muhammad Yusufni loyiq topgan. Yuqori darajadagi
harbiy lashkarboshilar salor, o‘rta darajadagilari sarhang deyilgan. Harbiylar o‘z
pochta-xabar va qozilik xizmatlariga ega bo‘lgan. G‘aznaviylar qo‘shinida harbiy
kemalar (daryo va dengiz floti) ham mavjud edi. Ilm-fan va madaniyat.
G‘aznaviylar davlatida ilm-fan vamadaniyat, xususan, adabiyotrivojlangan.
Mahmud G‘aznaviy ona tilisi turkiydan tashqari fors, arab, hatto pahlaviy tillarini
ham mukammal bilgan va o‘zi she’rlar bitgan 26
. Uning saroyida 400 dan ortiq olim,
shoir va san’atkorlar to‘planib, faol ijod bilan shug‘ullanishgan. Abu Rayhon
Beruniy, shuningdek, Farruxiy, Unsuriy, Manuchehriy kabishoirlar, Nosir Xusrav,
Utbiy, Gardiziy, Bayhaqiy shular jumlasidan bo‘lib, G‘aznada yashashgan.
Beruniy o‘zining “Qonuni Mas’udiy” va Bayhaqiy o‘zining “Ta‘rixi Mas’udiy”
asarlarini Mas’ud G‘aznaviyga bag‘ishlashgan. Firdavsiy mashhur “Shohnoma”
dostonini Mahmud G‘aznaviyga taqdim etgan. Biroq buyuk tabib Abu Ali ibn Sino
G‘aznaga — sulton saroyiga borishdan bosh tortgan. Shimoliy Hindistonni
islomlashtirish va turklashtirish jarayoni aynan G‘aznaviylar davridan boshlangan.
G‘aznaviylar davlatida qurilish va me’morchilikka ham katta e’tibor qaratilgan.
G‘azna, Balx, Nishopur, Lohur va boshqa shaharlarda ko‘plab madrasalar,
masjidlar, xonaqolar, saroylar va bog‘lar qurilgan, kutubxonalar faoliyat
ko‘rsatgan. Xususan, poytaxt G‘azna shahri gullab-yashnagan 27
.
26
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 118.
27
O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 125.
20

hukmdоr bo‘lib qоlаdi. G‘aznaviylar davlatining eng kuchaygan davri amir
Sabuktegin, ayniqsa,sulton Mahmud G‘aznaviy hukmronligi yillariga to‘g‘ri
keladi. XI asr boshlariga kelganda musulmon Sharqining eng qudratli davlatlaridan
biriga aylanganG‘aznaviylar davlatining chegaralari g‘arbda Ray va Isfahon
shaharlari, Kaspiy dengizi hamda shimoli-g‘arbda Xorazmva Orol dengizigacha
cho‘zilgan,sharqda esa Shimoliy Hindistonning kattagina qismini o‘z ichiga olgan
va janubdaBalujistongacha yetgan edi.
Mahmud G‘aznaviy somoniylarsulolasi barham topgach, ularning Xurosondagi
butun hududini, keyinchalik Xorazm davlatini (1017) ham o‘z saltanati tarkibiga
qo‘shib olgan. Biroq JanubiyToxariston (hozirgi ShimoliyAfg‘oniston)dan tashqari
Shimoliy Toxariston (hozirgi Surxondaryo viloyati va Janubiy Tojikiston)
hududini ham egallash uchun g‘aznaviylar kurash boshlaganlarida qoraxoniylar
bilan ularning manfaatlari o‘zaro to‘qnashdi. Keskin kurashlar natijasida
Chag‘oniyon va Termiz g‘aznaviylarga bo‘ysundirilgan 19
.
G‘aznaviylar bilanQoraxoniylar davlati o‘rtasidagi chegaraAmudaryo deb
e’tirof qilingan. 1024-1025-yillarda Mahmud G‘aznaviy Termiz yaqinida
Amudaryoni kechib o‘tib, Temir darvoza (Temir qopqa) orqali Sug‘dga hujum
qilgan va Samarqandgacha borgan. Bu harbiy yurishlar natijasida Omul
(Chorjuy)gacha bo‘lgan viloyatlar qoraxoniylar hukmronligidan chiqib,
g‘aznaviylar ta’siriga o‘tgan.Bu davrda G‘aznaviylar davlati Sharqdagi yirik
musulmon davlatiga aylangan edi. G‘оyatdа epchil diplоmаt, mоhir siyosаt аrbоbi
bo‘lgаn Mаhmud G‘аznаviy qоrахоniylаr bilаn o‘zаrо kеlishuvgа binоаn o‘zining
shimоliy chеgаrаlаrini аniqlаb, g‘аrbdа Kаspiygаchа bo‘lgаn hududlаrni rаsmiy
jihаtdаn mustаhkаmlаb оlаdi. Mаhmud G‘аznаviy tеmirintizоmli, yaхshi hаrbiy
tаyyorgаrlik ko‘rgаn, zаmоnаviy аslаhа-аnjоmlаrgа egа kаttа qo‘shin tаshkil
qilgаn. U o‘zining 32 yillik hukmrоnligi dаvridа Hindistоngа qаrshi 17 mаrtа
yurish qildi, bu vаqtdа mustаqil dаvlаt bo‘lgаn Хоrаzmni 1017-yil qurоl
yordаmidа o‘zigа bo‘ysundirdi. Biroq, Mahmud G‘aznaviyning o‘g‘li va valiahdi
Mas’ud G‘aznaviy hukmronligi davrida (1030-1041) G‘aznaviylar davlati o‘z qo‘l
19
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 128.
16

Abdulkarim ismini olgan Sotuk Bug roxon, Jamal Qarshining yozishicha, 344/955-ʻ
956 yillarda vafot etgan va Qashg ar shimolidagi Artukda dafn etilgan
ʻ 4
.
Sotuk Bug roxondan keyin qisqa muddatga uning o g li Musa Tonga Ilig,
ʻ ʻ ʻ
keyin esa boshqa o g li Baytash Arslan Xon (Sulaymon) taxtga o tirdi. Baytash
ʻ ʻ ʻ
Arslan Xon musulmon bo'lmagan raqiblariga qarshi kurashdi va butun
Qoraxoniylar davlatini islom doirasiga kiritishga muvaffaq bo‘ldi. Islom
tarixchilarining aytishicha, 349/960-yillarda 200 000 chodirdan iborat turk
jamoasi musulmon ekanligini e’lon qiladilar, bu yerlar Qoraxoniylar davlatining
chegaralaridagi turli turk urug lari ekanligi va Baytosh Arslon Xon tomonidan
ʻ
amalga oshirilgan ushbu tadbirlar yaxshi natija berganligini bilshimiz mumkin.
Shundan so‘ng qoraxoniylar turli Movorounnahr uchun Somoniylar bilan,
Xuroson uchun G‘aznaviylar bilan vaqt va joylarda urushlar olib borganlarini
ko‘rishimiz mumkin. Bundan tashqari, sulola ichidagi kurashlar ham yo'qolmadi.
bu ichki kurashlarga vaqti-vaqti bilan G‘aznaviylar ham kurashlarga aralashib
turdilar 5
.
X аsrning birinchi yarmidа qаrluq, chigil vа yag‘mоlаrda o‘trоqlаshuv
kuchаyib, yer egaligimunоsаbаtlаrrivоj tоpаdi.X аsr o‘rtаlаridа yag‘mо va chigillаr
qаrluqlаrni bo‘ysundirаdilаr. Yag‘mоlar – mаdаniy jihаtdаn eng qоlоg‘i, eng
jаngаrisi, chigillar – birmunchа mаdаniyrоq vа bоyrоq, qаrluqlar — аnchа
mаdаniyrоq, eng оbоd jоylаrgа egа bo‘lishgаn. Chigil vа qаrluqlаr —
Qоrахоniylаr dаvlаtining tаshkil tоpishidа muhim rоl o‘ynаgаn. Qоrахоniylаr X
аsrning o‘rtаlаridа Kоshg‘аr vа Yettisuvdа o‘z dаvlаtini tuzdilаr. Bu dаvlаtgа
yag‘mо urug‘idаn chiqqаn, o‘z qаvmi bilаn islоm dinini qаbul qilgаn Sоtuq
Аbdulkаrim Qоrахоn (915-955) аsоs sоlgаn. Dаvlаtni bоshqаrishdа qоrахоniylаr
qаbilаviy udumining оg‘аlik tаrtibigа qаt’iy riоya qilingаn. Bu udumgа muvоfiq
qаbilа bоshliqlаri оrаsidа eng yoshi ulug‘ini “аrslоnхоn” yoki “bug‘rохоn”
dаrаjаsigа ko‘tаrib, hukmdоr, ya’ni qоrахоn qilib sаylаshgаn. “Qоrа” ibоrаsi turkiy
tillаrdа “buyuklik”, “ulug‘lik” mа’nоlаrini аnglаtgаn. Оdаtdа, qоrахоniylаr
4
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 95.
5
Ilk türk - islam devletleri tarihi" Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.
81.
5

FOYDALANILGANA ADABIYOTLAR VA MANBALAR RО‘YXATI
1. О‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI PREZIDENTI ASARLARI VA
NUTQLARI
1.Mirziyoyev SH.M. Yangi О‘zbekiston strategiyasi. – Toshkent: O‘zbekiston,
2021.
2.Mirziyoyev Sh.M. Milliy taraqqiyot yo limizni qat iyat bilan davom ettirib, ʻ ʼ
yangi bosqichga ko taramiz.1-jild. –T.: O zbekiston; 2018.
ʻ ʻ
2. DARSLIKLAR VA О‘QUV QО‘LLANMALAR
1. Doç. Dr. Nesimi yazici. İlk türk-islam devletleri tarihi. Ankara .Üniversitesi
Ilahiyat Fakültesi Ankara,1992. -147 b.
2. Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi)" ,
Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti,2007 yil. -
428 b.
3. Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-
Ankara ,1989. -118 b.
4. Karayev O. Qoraxoniy xoqonligi tarixi. Frunze. 1983.
5. История Узбекский ССР. Т. 1. Книга первая. 1955.
6. Tarixiy Yaminiy . Toshkent ,1988.
7. Yasuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. Toshkent 1990.
8. Muhammadjonov. A. O’zbekiston tarixi, Toshkent, 1994.
9. Karimov Sh., Shamsutdinov R. Vatan tarixi, Toshkent, 1997.
10. Beruniy, Hindiston (Tanlangan asarlar, 2-j.), T., 1965.
11. Beruniy, Qonuni Mas udiy (Tanlangan asarlar, 1–2-kitoblar, T., 1973; 1976.
ʼ
12. O zbekiston davlatchiligi tarixi ocherklari, T., 2001.
ʻ
13. Erol Gungur, Tarixda turkiy davlatlar, T., 2003
14. Босворт К.Э., Мусулманские династии, М., 1971; Стенли Лен-Пул,
Мусулманские династии, М.-Т.-Бишкек, 1996.
25

qоrахitоylаr yanа Mоvаrоunnаhrgа bоstirib kirib, Sаmаrqаnd yaqinidаgi Kаtvоn
cho‘lidаgi jаngdа g‘аlаbа qоzоnаdilаr. So‘nggi qоrахоniylаr qоrахitоylаr
tоbеligidаn qutulgаn edilаr.Birоq, 1212-yildа Аlоvuddin Muhаmmаd Хоrаzmshоh
g‘аrbiy qоrахоniylаr dаvlаtining хоqоni Usmоnni o‘ldirib, Sаmаrqаndni o‘z
mulklаrigа qo‘shib оlаdilаr. Shu tаriqа Qоrахоniylаr fаоliyatigа chеk qo‘yilаdi 7
.
I.2. Qoraxoniylar davlatining davlat boshqaruvi
Davlat boshqaruvi. Qoraxoniylarda saroy hukmdor va uning oilasining
qarorgohi bo lgan.U davlat boshqariladigan markaz vazifasini ham bajargan. Buʻ
yerdagi asosiy mansabdor shaxslar va ularning vazifalarini quyidagicha
ko'rsatishimiz mumkin:
Ulug‘ Hojib: U saroy boshqaruvida hukmdordan, butun davlat boshqaruvida
ham vazirdan keyingi eng buyuk amaldor edi. Uning ixtiyorida hojiblar faoliyat
yuritgan. Uning vazifasi:
 Hukumat va xalq o'rtasidagi munosabatlarni ta'minlash.
 Marosim va kelishuv ishlarini tashkil etish.
 Xorijiy elchilar bilan ishlash.
Eshikog‘aboshi: Buyuk Hojibdan keyingi saroyning ikkinchi raqamli
amaldoridir.
Vazifalari:
 Saroy xizmatkorlarini ishga olish.
 Saroy xizmatchilarining ular bilan bog'liqligini ko'rsatish (tayinlash,
lavozimga ko'tarish, shaxsiy ishlar bilan shug'ullanish.
 Saroy xizmatlarining muntazam amalga oshirilishini ta’minlash.
 Saroy ichida va tashqarisida sultonni himoya qilish.
Amir Jondor Eshikog‘aboshi qo'mondonligida saroyda va saroy tashqarisida
kechayu kunduz hukmdorni qo'riqlash ishlarini va himoya qilishni o'z zimmasiga
oladi.
7
"O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi) Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev , Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti 2007 yil. – B. 106 – 110.
7

maxfiy xabarlarni qabul qilish vazifasini o'z zimmasiga olgan. Bu devonning
nazoratiga barcha davlat amaldorlari, hatto saltanat oilasining a'zolari ham kiradi.
Josuslik tizimi ichki va tashqi dushmanlarni o'z ichiga oladi. Darhaqiqat, Sulton
Mas’ud saroyida Mahmud, Mahmun saroyida esa Mes’ud xabarni yetkazib
beruvchi odamlari borligini ko‘ramiz.
5.Devon-i Vekolat: Vakil-i Hasning boshqaruvidagi bo'lgan bu kengash
hukmdorga tegishli ko'chmas mulkni boshqargan va hukmdor oilasining
moliyaviy ishlarini tartibga solgan. U saroy xizmatlarining bir qismini ham o‘z
zimmasiga oladi 24
.
Bu devonlardan tashqari quyi darajadagi yana bir qancha devonlar mavjud. Ular
orasida Sohibul-Berid hukmronligidagi devon alohida ahamiyatga ega 25
.
G‘aznaviylar davlatida boshqaruv tizimi o‘ziningmurakkabligi bilan diqqatni
jalb etadi .Boshqaruv tizimining markazida dargoh va devonlar (vazirliklar)turgan.
Dargohga oliy hukmdorfaoliyati bilan bog‘liq xizmatlar va amallar kirgan.
G‘aznaviylar davrida hojiblik xizmatining o‘rni alohida e’tiborga loyiq. Dargoh
faoliyatida sipohdor (saroy xizmatchisi), davotdor (oliy hukmdorning hujjatlarini
yurituvchi), pardador (mahram; xufiya ishlarni bajaruvchi), martabador (saroydagi
o‘rta amaldor), xazinachi, joma xona va farrosh kabimansab va xizmatlarning o‘rni
katta bo‘lgan. Devonlar ijroiya idoralari bo‘lib, o‘sha davr manbalarida 5 ta devon
nomi uchraydi. Ular vazir devoni (bosh vazir devoni); harbiy ishlardevoni;
elchilikvaboshqa rasmiy tadbirlarni yuritishdevoni; moliyadevoni; pochta-
xabardevoni. Viloyat boshlig‘ini voliy deganlar va uni oliy hukmdor tayinlagan.
Viloyatlardagi boshqaruv ishlarni amid olib borgan. Shahar boshlig‘ini rais deb
ataganlar. Shaharmiqyosida shihna, kutvol(qal’a komendanti), sohibi devon
(ma’muriy boshqaruvchi) kabi amaldorlar ham faoliyat ko‘rsatganlar. G‘aznaviylar
davlati qudratli harbiy qo‘shinga ega edi. Oliy qo‘mondonlik hukmdorning
ixtiyorida bo‘lgan. Bosh qo‘mondon — sipohsolor esa sulolaning eng ishonchli
vakili yoxud shu xonadon a’zosi hisoblangan. Masalan, Mahmud G‘aznaviy
24
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 155.
25
Farhod Sultonov, Farruh Bozorboyev. O‘rta asrlar tarixi (O‘zbekiston tarixi), Alisher Navoiy nomidagi
O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti. 2007. – B. 138.
19

XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytishimiz joizki, bu davr ya`ni Turkiy Islom davlatlari
tashkil topayotgan davr bizning tariximiz uchun o‘chmas va beqiyos iz qoldirdi
desak adashmaagan bo‘lamiz. Arablardan ajrab chiqqan ilk davlatlar bo‘lmish
Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatlari O‘zbekiston tarixining davlatchiligida
tamal toshlari bo‘lgan turk davlatlari hisoblanadi. Bu davlatlar Somoniylar
davlatidan keyin davlatchiligning muhim qirralarini o‘zida namoyon qilgan
boshqaruv shakllariga ega turkey davlatlarning bayroqdorlaridir. Hozirgi
kunimizgacha saqlanib kelayotgan boshqaruv shakllarining qisman o‘sha davrdagi
ilk turkiy davlatlardan andoza olinganligi ham u davrda tatbiq etilgan bu
boshqaruv shakllarining o‘z davri uchun ahamiyatga molik va bexato ishlab ishlab
chiqarilganligini ko‘rishmiz mumkin. Bu davrda yaratilgan boshqaruv shakllari
buyuk Sohibqiron Amir Temur davrida ham keng foydalanilib O‘zbek tarixida
buyuk davlatga asos bo‘lganligi ham uning ahamiyatini yaqqol ko‘rsatib bera
oladi. Bu davr ya’ni Arablardan ajrab chiqish turkiy davlatlar uchun oson
kechmagan. Shu quyinchiliklarni yengib o‘tgan holda shunday boshqaruv shaklini
shakllantira olish va ularni to‘g‘ri va asosli, xalq uchun yengil holatda yetkizib
berilishi bu boshqaruv shaklining nechog‘lik qiymatliligini ko‘rsatadi.
Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlatlari o‘z sarhadlarini kengaytirish davomida
ko‘plap musulmon bo‘lmagan hududlarni o‘z qarmog‘iga olib ularni ham islom
diniga olib kirdi. Bundan tashqari bu ikki davlat rahbarlari tomonidan ilm fanga
bo‘lgan e’tiborning yuqoriligi natijasida xalqning ongi va tafakkurini bir muncha
rivojlantiruvchi ishlar amalga oshirildi. Tariximizdan malumki turkiylar tomonidan
ko‘plap davlatlarga asos solingan ammo ularning boshqaruv shakli to‘g‘ri tashkil
etilmaganligi tufayli boshqa davlatlar tomonidan bosib olinishi yoki chki nizolar
tufayli parchalanib ketishi, iqtisodiy-siyosiy xatolar tufayli tarix zarvaraqlarida
uzoq qolmasligining guvohi bo‘lganmiz. Lekin bu sulolalar boshqaruvi ham uzoq
davom etmagan bo‘lsada ularning boshqaruv shakllari uzoq asrlar davomida bir
necha davlatlarning asosiy boshqaruv shakllari sifatida foydalanilib kelinmoqda.
23

II BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
II.1. G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi
G aznaviylar davlati, turklarning Afg onistonda II asrdan beri yurt qilganʻ ʻ
mintaqada, ya’ni Afg‘onistonda tashkil etilgan. Birinchi turk-islom davlatlari
ichida muhim mavqega ega bo lgan g aznaviylar ikki asrdan ortiq hukmronlik
ʻ ʻ
qilgan davrda bu yerlarda, ayniqsa, shimolda yashab kelganlar. Ular Hindistonda
o'zlarining buyuk kuch sifatida mavjudligini sezdirishdi. Ular bu hududlarda
islomning sunniylik aqidasini yoyishga harakat qildilar. Keyingi asrlarda
mintaqadagi musulmon turklarning bu harakatlari uning mavjudligining o'chmas
izlarini qoldirishga yordam berishdan tashqari, bu mahalliy jamoalarning Islom
dinini hurmat qilinishiga olib keldi 15
.
G'aznaviylar davlati va sulolasi Kobulning 120 km janubi-g'arbiy qismidagi
poytaxtlari G'azna tufayli G'aznaviylar deb atalgan, ammo Mahmud G'aznaviy
sulola laqabi tufayli Yaminlar va sulola asoschisi bo‘lgani uchun Sobuqteginiylar
deb ham atalgan 16
.
Alptegin taxminan 880-881 yillarda tug ilgan , dastlab Somoniy amiri bo lgan
ʻ ʻ
Ahmd ibn Ismoilga (907-914) qul sifatida sotilgan, uming sara askrlari tarkibig
kiritilgan. Fazilati tufayli vaqt o tishi bilan ko zga ko ringan Alptegin amir Nasr
ʻ ʻ ʻ
ibn Ahmad (914-943) tomonidan ozod qilingan. Nuh ibn Nasr (943 - 954) davrida
yuksalishni davom ettirdi. Alptegil dastlab ba'zi bo'linmalarning qo'mondoni
bo'lgan, keyin esa juda muhim vazifa Hojib ul-Hujobga unvonini oldi. Shundan
kegin davlatga amir bo'lgan Abdulmalik (954-961) zamonida buyuk bir nufuz
egasiga aylangan va bu davrda u Somoniy siyosatida faol rol o'ynagan. Bu orada
Abdulmelik, ayniqsa, uning 950-yillardan keyin kuchaygan nufuzi va ta’siridan
qo‘rqib, davlat markazi Buxorodan uzoqlashtirmoqchi bo‘ldi. Nihoyat, Alptegin
961-yilning fevralida Nishopurga kelib, Xuroson hokimligini tuzganini ko‘ramiz.
15
Ilk türk - islam devletleri tarihi Doç. Dr. Nesimi yazici Ankara Üniversitesi Ilniyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.
91.
16
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 123.
13

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………….……….3 – 4
I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi………………………….…..…...5 – 8
I.2. Qoraxoniylar davlatining davlat boshqaruvi…………………….…..…...9 – 14
II BOB. G‘AZNAVIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
II.1. G‘aznaviylar davlatining tashkil topishi………………………………..15 – 19
II.2. G‘aznaviylar davlatining davlat boshqaruvi………………………...….20 – 23
XULOSA…………………………………………………………………....24 – 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O‘ YXATI……………...……..26 – 27

I BOB. QORAXONIYLAR DAVLATINING TASHKIL TOPISHI VA
DAVLAT BOSHQARUVI
I.1. Qoraxoniylar davlatining tashkil topishi
Qoraxoniylar – Sharqiy va Janubiy Turkistonda hukm surmish bo‘lgan ilk
musulmon turk sulolasining (840-1212) qurgan davlatiga berilgan nomdir. Bu
nom, ayni bir ajdoddan bo‘lgan hukumdorlarning unvonlari orasida Qora so‘zining
tez-tez qo‘llanilishi bilan bog‘liqdir. Tarixchi va sharqshunos V.V.Grigorev, o‘tgan
asrning oxirgi choragida, 1874-yilda yozgan maqolasida bu davlatga Qoraxoniylar
davlati nomini bergan, bundan keyin bu nom keng holatda qo‘llanila boshlangan.
Shu shaklda bu sulola va ularning qurgan davlatga Ilek Hanlar va Turkiston
Uyg‘ur Hanlar i nomlari bilan birgalikda Usmoniylar tarafidan Turkiston
Hakanlar i va zamondosh Islom manbalarida el-Hakaniyye, el-Haniyye, Muluku`l-
Hakaniyye, Muluku`l-Haniyye, Evladu`l-Haniyye, Al-i-Afrasiyab kabi boshqa ba`zi
nomlar ham berilganligini ko‘rishimiz mumkin 2
.
Qoraxoniylar sulolasining birinchi taniqli hukmdori 819-yildan beri
Movaruannhrda hukmronlik qilgan Bilge Qul Qodir Xondir. Uning ikki o‘g‘lini
taniymiz: Bazir Arslan va Og‘uljak Qodir Xon. Og‘uljak Qodir Xon davrida jiyani
Sotuk ( Sotuk Bug‘ro Qora Xon ibn Bazir Xon), Qoraxoniylarga bo‘ysungan Abu
Nasr ismli bir Somoniylar shahzodasi yoki Islom So‘fi voizlari bilan uchrashadi va
islomni qabul qildi. Bundan kegin amakisi bilan qarshilashgan taxt kurashida
g‘alaba qozondi va o‘zi hokim bo‘lgan mintaqalarda islomni rasman e’lon qildi 3
.
Sotuk Bug roxon 900-910 yillarda tug ilgan va 333/944-945 yillarda islomniʻ ʻ
qabul qilgan deb o ylashimiz mumkin. U haqida manbalarda
ʻ al-mujohid va al-
g‘ozi kabi nomlarni qo‘llagani uchun musulmon bo‘lmagan turklar orasida islomni
yoyish uchun ko‘p harakat qilgan, deyishimiz mumkin. Musulmon bo lgach,
ʻ
2
Doç. Dr. Nesimi yazici. İlk türk-islam devletleri tarihi. Ankara.Üniversitesi Ilahiyat Fakültesi Ankara. 1992. – B.
140.
3
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 139.
4

G‘aznaviylar davlatining tashkil etilgan mintaqalarida qadimgi davrlardan beri
turk urug‘lari yashab kelardi. Keyinchalik Hind safarlari tufayli O‘rta Osiyodan
shu mintaqaga ko‘chmanchilar kelishdi 22
.
G‘aznaviylarning saroy boshqaruvi, davrida tashkil etilga boshqa musulmon
turk davlatlariga o‘xshashliklar ko‘rinardi. Zotan G‘aznaviylar Qoraxoniylar va
Saljuqiylarning bir qancha muassasalarida somoniylar vositasi bilan abbosiylar
ta’siri ko‘rinardi. Darhaqiqat, G‘aznaviylar saroyida Hojibu’l Hujob, Jondor,
Amir-i Silah, Jomedor, Sharobdor, Xonsalor, Amir-i Oxur, Amir-i Shikor, Amir-i
Hares, Askar va shunga o‘xshash vazifalar uchrardi 23
.
Davlat markazida beshta katta devon bor edi:
1. Bosh vazir devoni: Vazir boshchiligidagi bu devon moliyaviy va umumiy
ma'muriy ishlar bilan shug'ullangan. Moliya boshqarmasining har bir viloyatida
xazinachining egasi va uning boshqaruvi ostidagi xizmatchilari bo'lgan.
G aznaviylar davrida xazinaning asosiy daromad manbalari shular edi: ʻ
a) yerdan olinadigan soliqlar: Ushur, xiroj; zakot; mol va mulk solig'i; oltin va
kumush ma’danlari;
b) qo‘l ostidagi davlat hukmdorlari yuborgan o'lpon va qimmatbaho sovg'alar;
urush o'ljalari;
c) Xitoy, Turkiston, Hindiston, Xuroson, Eron, Iroq va g'arbiy viloyatlar
o'rtasidagi savdo soliqlari.
2. Devan-i Risolat: Vazirning vazifasi bilan bir xil darajada muhim sanaladi.
Qabul qilingan bu vazifaning boshida Sohib-i Devon-i Risolat turadi va sultonning
viloyatlar va boshqa davlatlar bilan aloqasini ta'minlaydi. Bu yerdagi ishchilarning
ishonchli kishilar bo‘lishiga alohida e’tibor berilgan.
3. Devon-i Arz: raisi Ariz yoki Sohib-i Devon-i Arz deb atalgan. Askar
to‘plash, maoshlarni to‘lash, texnikalashtirish va tashkillashtirish kabi bugungi
kunimizdagi Milliy Mudofaa vazirligi kabi vazifani zimmasiga oldi.
4. Devon-i Ishrof: Bosh mushrifning boshqaruvida ishlaganlar va o‘lkalardagi
ko‘p sonli mushriflar bilan xizmat qilgan bu devon davlatning ichki aloqasi va
22
Gazneliler devleti tarihİ. Prof. Dr. Erdogan Merçil Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 155.
23
Dr. Erdogan Merçil. Gazneliler devleti tarihi. Prof Türk tarih kurumu basimevi-Ankara. 1989. – B. 121.
18

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Qoraxoniylar va G‘aznaviylar davlati bizga
ma`lum va noma`lum bo‘lgan katta tarixga ega. Bu davlatlar bizning
o‘timishimizdagi buyuk o‘zbek davlatchiligida o‘z so‘zini ayta olgan turkiy
davlatlar hisoblanadi. Bu davlatlarning tarixini o‘rganish biz uchun hozirgi
kundagi davlatchilikning mohiyatini ochib berishda hamda o‘z tariximizdagi
bunday buyuk davlatlarning davlatchiligini tatbiq etishga yordam beradi. Bu
davrdagi turkiy davlatlarning davlatchilik asoslari keying kelgan davlatlatlarning
davlatchiligiga poydevor bo‘la olgan tizimli boshqaruv shakllari edi. Davlat
boshqaruvidagi har bir jabhani keng qamrov bilan o‘z ichiga olganligi, har bir
sohada yangi islohotlar o‘tkazilganligi bu boshqaruv shaklining boshqa boshqaruv
shakllariga asos bo‘la olmoqda.
“Har bir inson har kuni qiladigan ishini xuddi birinchi marta qilayotgandek
qilishi kerak. Shundagina ishda rivojlanish bo ladi” ʻ 1
.
Kurs ishining ilmiy o’rganilganlik darajasi. Ushbu kurs ishini
tayyorlanishi davomida Qoraxoniylar davriga oid o‘zbek tiliga tarjima qilingan va
o‘zbek olimlari tomonidan yaratilgan kitoblar va turk tilidan bevosita o‘z
muallifligim asosida tarjima qilingan kitoblardan foydalanilgan holda mavzuni
to‘la qonli yoritishga harakat qilindi.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. Bu kurs ishining asosiy
maqsadlaridan biri shundaki, bu ikki turkiy davlatlarning o‘zbek davlatchiligidagi
o‘rnining nechog‘lik ahamiyatga ekanligini ko‘rsatish va bundan tashqari bu
davlatlarning boshqaruvini batafsil o‘rgangan holda tariximizdagi qilingan
xatolarni qaytarmaslikka va bulardan yaxshi xulosalar chiqarishda yosh avlodlarga
bu tariximizni haqqoniy yoritib berishga qaratildi. Shu navbatda ko‘plap turkiy
davlatlarga asos solingan bo‘lsa ham, lekin aynan shu davlatlarning boshqaruv
shakllarining o‘ziga xosligining sabablarini o‘rganilishi ham asosiy vazifalardan
biri hisoblanadi.
1
Мирзиёев Ш.М. Янги Ўзбекистон стратегияси. – Тошкент: O‘zbekiston, 2021. – Б. 112 .
2

Kurs ishining tadqiqot ob’ekti. Tadqiqotning nazariy asoslarini xolislik,
tizimlilik, nazariy-deduktiv xulosa chiqarish, analiz va sintez, tarixiylik va
mantiqiylik, qiyosiy tahlil kabi ilmiy-falsafiy tamoyillar tashkil etadi.
Kurs ishida keltirilgan ham tarixiy, ham faktik materiallar, ilmiy jihatdan
tahlil qilib yozilgan xulosalar mazkur davr yuzasidan kelgusida yangi ilmiy
ishlarni amamlga oshirishga imkoniyat yaratadi.
Kurs ishida qilingan ilmiy yangilik. Bu kurs ishi davomida ko‘plab
kitoblar tahlil qilindi. Har bir kitobni o‘rganilishi bilan bu davr uchun bizga
no‘malum bo‘lgan ko‘plab yangiliklar oydinlasha bordi. Bu mavzu aslida bir kurs
ishi uchun mos emasligi bizga ma`lum bo‘ldi. Keyingi faoliyatlarimiz davomida
bu mavzuni kengroq yoritib, shu mavzuga oid katta bir kitob chiqarishni ham
maqsad qilib qo‘ydim. Bu davrni kengroq o‘rganish davomida bizga no‘malum
bo‘lgan ko‘chalarga kirdik va bu yerlardan chiqar ekanmiz bizning bu yashirin
tariximizning qanchalik buyuk ekanligini bilib olish oson kechdi.
Kurs ishining tuzilishi. Ish kirish, ikki bob, to‘rt paragraf, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro yxatidan iborat bo lib, umumiy hajmi 27 betni tashkilʻ ʻ
qilad
3

G`aznaviylar va Qoraxoniylar davlati taxrir

Купить