• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 317.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 14 Февраль 2025
Расширение docx
Категория Зоология

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

105 Продаж

Genomlardagi oqsil strukturasini aniqlash

35Xulosa XXI asr boshlariga kelib, genetik ma’lumot asosiy kontseptsiyasi, irsiy ma’lumotni tashuvchilari genetika va biologia sohasining markaziga aylandi. Bu davrda, irsiy ma’lumot genlarda qanday darajada yozilgan, genomlardagi struktur elementlar, makromolekulalarning boshqaruvchi saytlari va funktsional markazlari, ularning molekulyar funktsiyalari va xususiyatlari amalga oshirilishi to’g’risidaga bilimlar to’liq emas edi. Genetik kodni aniqlashda hissa qo’shgan olim Frensis Krikning shunday yozgan: Genetik kod bu molekulyar biologiya kalitidir, chunki DNK poinukleotidlar tili va oqsillar polipeptid tili bir-biri bilan bog’liqdir (1966). Genetik kod universal bo’lib, uning asosiy qismi yer yuzidagi hamma tirik organizmlar uchun bir xildir. Molekulyar genetika uslublarining rivojlanishi uchta asosiy yo’nalishlarning gen muxandisligi, biotexnologiya va genomika rivojlanishiga turtki bo’lib hizmat qildi. Molekulyar genetikaning eng asosiy yutuqlaridan birigenomika yo’nalishining rivojlanishi hisoblanadi. Hozirgi kunda bu sohaning rivojlanishi o’z navbatida bioinformatika yo’nalishining rivojlanishiga olib keldi- ya’ni makromolekulalar va ular tizimlarini modellashtirish va texnik usublar yordamida tadqiqot qilish ishlarini jadallashtirdi. Ushbu fan yo’nalishlariga kompyuter genomikasi vametobolonomika kiradi yoki boshqacha proteomika fanini anglatadi. "Genomika" atamasi genom so’zidan olingan bo’lib, organizmning barcha genlarining umumiyligi, "proteomika" esa proteom so’zidan olingan bo’lib, eukariot yoki prokaryot hujayrasidagi tarkibiy va katalitik oqsillar to’plamini bildiradi. Ikkala fan hujayra bilogiyasiga yaqin bo’lgan genetika va oqsil kimyosi fanlarining rivojlanishining zamonaviy bosqichining terminologik formulasi deb hisoblash mumkin. 17va terminatsiya bosqichidan tashkil topgan.i-RNK sintezi transkripsiyaning initsiatsiyabosqichidan boshlanadi. Bu sintezlanishi lozim bo’lgan gen oldidagi promotor qismidir oqsil biosintezida hosil bo’lgan polipeptid zanjir translyatsiya jarayonida o’ziga xos maxsus funksiyani o’taydi. Oqsilning birlamchi strukturasi polipeptid zanjirda aminokislotalarning izchilligi bilan b elgilanadi. Biroq oqsil molekulasi hujayra ichida to’g’ri chiziqda tortilgan aminokislotalar zanjiridan iborat bo ‘lmay, spiral shaklida buralgan, koptok shaklida o’ralgan, globulyar bo’ladi. Bu ularning ikkilamchi, uchlamchi strukturalaridir. Ikkilamchi, uchlamchi strukturalar hosil bo’lishida disulfid bog’lar, ionli bog’lar, gidrofob, qutblangan guruhlar orasidagi aloqalar muhim rol o’ynaydi. 16spirallar ketmaketligi yana tiklanadi, shuning uchun gomologik bo’lmagan xromosomalar o’rtasida bunday almashinuvlar irsiy ma’lumot buzilishiga olib keladi. Hujayralar tuzilishi va xossalari asosan undagi oqsillarga bog’liq. Modomiki shunday ekan u holda ona hujayra qanday oqsillar sint ezlasa, qiz hujayra ham shunday oqsillarni sintezlaydi. Oqsillar sintezi fan tarixida eng muhim muammolardan biri bo’lib kelgan. Hozirgi vaqtga kelib bu muammo deyarli hal qilindi. Respublikaning mashhur olimi akademik Y.X.To’raqulov qayd etishicha hujayradagi oqsillar sintezida yuzga yaqin fermentlar, maxsus oqsil faktorlar, 200 ga yaqin makromolekulalar qatnashadi. Makromolekulalarning ko’pchiligini ribosomalar tashkil etadi. Oqsil molekulasi biopolimer bo’lib, uning monomerlari aminokislotalar sanaladi. Har bir oqsil molekulasida aminokislotalar tarkibi izchilligi, soni shu oqsilga xos bo’ladi. Oqsil strukturasini aniqlashda DNK asosiy rol o’ynaydi. Oqsil molekulasiga nisbatan DNK molekulasi bir necha o’n, hatto yuz barobar uzun. DNK ning har xil qismlari turli oqsillar sintezlanishida hal qiluvchi ro’l o’ynaydi. Lekin shuni qayd etish lozimki oqsil molekulasini sintezida DNK ning o’zi bevosita ishtirok etmaydi, chunki u yadro tarkibida, oqsil esa sitoplazmadagi ribosomalarda sintezlanadi. Odatda oqsil strukturasi haqidagi axborot DNK da bo’ladi va saqlanadi. DNK dagi oqsil biosintezi to’g’risidagi axborotni RNK sintetaza fermenti i- RNK ga ko’chiradi, hosil bo’lgan i-RNK lar esa ribosomalarga yo’naladi. Hujayradagi oqsil biosintezi matrisali prinsipga asoslanadi. U transkripsiya hamda translyatsiyadan iborat. Transkripsiya – bu qo’sh zanjirli DNK dagi irsiy axborotni bir qavat zanjirli iRNK ga ko’chirishdir. Mazkur jarayon ferment orqali amalga oshadi. i-RNK nusxa ko’chirilishi DNK spiralining 5′- 3′ tomon yo’nalgan bo’ladi. Odatda organizm hayoti va rivojlanishi uchun zarur f ermentlar va oqsillar sintezi interfazagacha ya’ni DNK sintezlanishi davrigacha ro’y beradi. Transkripsiya uch bosqichdan: initsiatsiya, elongatsiya 5ASOSİY QİSM Eukariotlar va prokaryotlar genomining tuzilishi va faoliyatining xususiyatlari XIX-asr boshlarida genetika fani "gen-xususiyat" darajasida G. Mendel tomonidan taniqli fundamental qonunlarning kashf etilishi natijasida rasmiy tan olindi. Genning mavjudligi aniqlangan, ammo uning moddiy tabiati noma’lum bo’lib qoldi. Faqat 1950-yillarda DNKning ikki spirali va DNK bo’lagi sifatida gen kontseptsiyasi paydo bo’ladi va tezda tasdiqlangandan so’ng, molekulyar genetikaning, individual genlarning o’lchamlari, gendagi funktsional hududlar va boshqalar jadal rivojlanishi boshlandi. Bunga parallel ravishda biokimyogarlar genetiklar ishtirokida genetik kodni DNKdan oqsilga o’tkazish bilan oqsil sintezining matritsali mexanizmini ochib berdilar. Genom organizm hujayrasida to’plangan irsiy materialning yig’indisidir.Genom organizmni qurish va saqlab turish uchun kerak bo’lgan biologik axborotni saqlaydi. Barcha genomlar, shu jumladan inson genomi va boshqa qolgan barcha hujayrali hayot formasiga ega bo’lgan genomlar DNK dan tuzilgan, lekin ba’zi bir viruslar genomi RNK dan iborat. Shu bilan birga, genom terminining boshqacha talqini ham mavjud. Bunda genom deganda ma’lum turning genetik materiallarixromosomalarni gaploid to ‘plami yig’indisiga tushuniladi. Eukariotlarning genomi hajmi haqida gapirilganda, aynan genomning mana shu talqini haqida tushuniladi. Odamda (Homo sapiens) somatik hujayralar irsiy materiali yadroda joylashgan 23 juft xromosomada (22 juft autosoma va 1 juft jinsiy xromosoma) namoyon bo’ladi. Bundan tashqari hujayra ko’plab nusxadagi mitohondrial DNK ga ega. Odamning 22 juft autosoma, X va Y jinsiy xromosomlari, mitohondrial DNK birgalikda bo’lib taxminan 3,2 mlrd juft asosni tashkil qiladi. Gen termini daniyalik botanik Vilgelm Iogans tomonidan 1909-yili, ya’ni Uilyam Betson genetika terminini kiritgandan 3 yil keyin ishlatilgan. 31ko’krak bezi saratoni kabi murakkab kasallikning rivojlanish ehtimolini sezilarli darajada oshirishi ma’lum bo’lgan ozmi-ko’pmi umumiy mutatsiyalarni o’z ichiga olgan odamlar guruhlari orasida o’tkaziladi. Kelajakda har bir yangi tug’ilgan chaqaloqda odamning yurak-qon tomir kasalliklari, artrit va diabet kabi turli xilmurakkab kasalliklarga moyilligiga ta’sir qiluvchi katta polimorfizmlar to’plamini sinab ko’rish mumkin bo’ladi. Turli mamlakatlarda o’tkazilgan tadqiqotlar natijasida to’plangan statistik ma’lumotlar aholining 5 foiziga yaqini ota-onalari, ajdodlarida ro’y bergan mutatsion o’zgaruvchanlik tufayli paydo bo’lgan turli xil morfologik , fiziologik, biokimyoviy kasalliklarga ega ekanligini ko’rsatmoqda. Atrof- muμitning ifloslanishi tufayli odamlarda uchraydigan irsiy kasallikl ar soni yildan-yilga ortib bormoqda. A.Stivensonning bergan ma’lumotlarga ko’ra Shimoliy Irlandiyada yangi tug’ilgan bolalarning 40 % irsiy kasallikga chalingan bo’lar ekan. Bularga tabiiy abort natijalari (ular 14 % ga yaqin) kirmaydi. Odamlarda uchraydigan irsiy kasalliklar ikki toifaga: gen kasalliklari va xromosoma kasalliklariga ajratiladi. Gen kasalliklari N.P.Bochkov, A.I.Zaxarov, V.I.Ivanov klassifikatsiyasiga binoan monogen va poligen kasalliklarga bo’linadi. Monogen kasalliklar o’z navbatida autosoma dominant, autosom retsessiv va jinsiy xromosoma bilan bog’liq kasalliklarga ajraladi. Bioinformatika biologiyaning ilmiy tajribalari asosida olingan natijalarni tahlil qiladi. Olingan ma’lumotlarni tadqiqotchima’lumotlar bazasida mavjud bo’lgan barcha to’plamlar bilan solishtiradi. Bordiyu, u o’zi aniqlagan ketmaketlikni ma’lumotlar bazasidan topa olmasa bunda u bu ma’lumotni shu joyga kiritib qo’yadi va bu bilan bazani yanada boyitadi. Ma’lumotlar bazasi funksiyalariga saqlash, tizimlashtirish, axborotlarni yangilab turish unga kirish huquqi bilan ta’minlashlar kiradi.Bu operatsiyalar esa katta qudratlardagi kompyuterlarni talab qiladi.Shuningdek biologik mavzular majmuidagi ilmiy nashriyotlar bazalari ham mavjud.Biologiya 8bo’yicha ajratish, ikkinchisida esa izoelektrik nuqta uslubi qo’llaniladi. Bu usul yangi emas, ammo u sezilarli darajada takomillashtirildi, bu bir vaqtning o’zida yuzlab oqsillarni dinamikada kuzatish imkonini beradi. Dezoksiribonuklein kislota (DNK) – bu tirik organizmlarning rivojlanishi va faoliyati uchun genetik dasturni saqlash, avloddan avlodga yetkazish va amalga oshirishni ta’minlaydigan makromolekuladir. DNK molekulasi biologik ma’lumotlarni nukleotidlar ketma-ketligidan iborat genetik kod shaklida saqlaydi. DNKda har xil turdagi RNK va oqsillarning tuzilishi haqida ma’lumotlar mavjud. Eukariot hujayralarda – hayvonlar, o’simliklar va zamburug’larda DNK xromosomalarning bir qismi sifatida hujayra yadrosida, shuningdek ba’zi hujayra organoidlarida–mitoxondriya va plastidlarda joylshgan. Prokariot organizmlar – bakteriyalar va arxeylar hujayralarida aylana yoki chiziqli DNK molekulasi, ya ‘ni nukleoid deb ataladigan hujayra membranasiga biriktirilgan. Quyi taraqqiy etgan eukariotlar masalan, achitqi zamburug’ida plazmidlar deb nomlangan kichik, avtonom, asosan aylana shaklidagi DNK molekulalari mavjud. Bundan tashqari, bitta yoki ikki zanjirli DNK molekulalari DNK – tutuvchi viruslarda viruslar genomini hosil qilishi mumkin. Kimyoviy nuqtai nazardan, DNK bu takrorlanadigan bloklar – nukleotidlardan tashkil topgan uzun polimer molekuladir. Har bir nukleotid azotli asos, shakar dezoksiriboza va fosfat kislota guruhidan iborat. Zanjirdagi nukleotidlar orasidagi bog’lanishlar dezoksiriboza va fosfat kislota guruhi fosfodiefir bog’lari orqali hosil b o’ladi. Aksariyat hollarda bir qatorli DNKni o’z ichiga olgan ba’zi viruslar bundan mustasno. DNK makromolekulasidagi azotli asoslar birbiriga komplementar ikkita zanjir asosida tashkil topgan. Ushbu ikki zanjirli molekula spiral chiziqqa o’ralgan. Umuman olganda, DNK molekulasining tuzilishi an’anaviy qo’sh spiral shaklida tan olingan, lekin, ushbu ko’rinish noto’g’ri nomlangan bo’lib, aslida ikkita vint shaklidagi nomlanish to’g’ri hisoblanadi. Spiral o’ng tarafga og’gan 13prokariotlar, xloroplastlar va mitoxondriyalarda, chiziqli bir zanjirli DNK ayrim viruslar va bakteriofaglarda uchraydi. In vivo sharoitida DNK zich spirallashgan bo’lib, kondensirlangan holatda bo’ladi. Eukariotlar hujayrasida DNK yadroda joylashgan va mitozning profaza, metafaza va anafaza bosqichida xromosoma to’plami shaklida yo’rug’lik mikroskopida kuzatish mumkin. Bakterial prokariot hujayralar bitta halqasimon DNK molekulasiga ega bo’lib, sitoplazmada noto’g’ri shaklda joylashgan va nukleoid deb ataladi. Genom irsiy ma’lumoti genlardan tashkil topgan. Genirsiy ma’lumotning irsiylanish birligi va DNK ma’lum qismi bo’lib, organizm ma’lum aniq belgisini xarakterlaydi. Gen ochiq transkripsiya jarayonida qatnashadigan faol qismiga ega, shuningdek boshqaruvchi ketma- ketliklarga ega bo’lib, ular promotor va enxanserlar deb ataladi, genning bu qismlari faol qismining ekspressisyasini boshqaradi. Ko’pgina turlarda genom umumiy ketma-ketligining faqatgina kam qismi oqsil kodlash xususiyatiga egadir. Inson genomining 1,5% kodlanadigan ekzonlardan iborat, DNK ning 50% dan ko’p qismi kodlanmaydigan 27Genomikani o’rganishda bioinformatikaning ro’li Tibbiy genomika - tibbiy genetika va genomika sohasidagi yangi tadqiqot yo’nalishi bo’lib, ilm-fanning ikkita sohasi - tibbiy genetika va genomikaning integratsiyasi asosida, inson kasalliklarining i rsiy etiologiyasini monogen, xromosoma va multifaktorial kelib chiqishini o’rganishda yangi istiqbollarni ochib beradi. Bundan tashqari, u inson genomining strukturaviy xususiyatlarini inson genomining anatomiyasini tahlil qilishda, genlar tarkibidagi o’zgarishlarning,genlarning ifodasiga va ularning oqsil mahsulotlarining tuzilishiga ta ‘sirini tahlil qilish, etnik genomikada turli etnik vakillarning DNK tuzilish xususiyatlarini tahlil qilishda, populyatsiya guruhlari va farmakogenetika, genomga ksenobiotiklar ta’sirini, shu jumladan dorilar almashinuvidagi rolini o’rganishda qo’llaniladi. Tibbiy genomika yo’nalishida qilingan ishlar doirasida kasalliklarni presimptomatik, prenatal va preimplantatsiya diagnostikasi usullari, shuningdek irsiy va orttirilgan kasalliklarda genlarni davolash usullari ishlab chiqilmoqda.Ushbu muammo kontekstida ikkita yirik loyiha - "Inson genomi" va "Haploid genom" loyiha natijalari, shuningdek yangi texnolo giya - DNKni gibridizatsiya usuli yuqori aniqlikdagi biologik chiplarni yaratish muhim ahamiyatga ega. Ushbu natijalar genom bo’yicha assotsiatsiyalar - genom bo’yicha assotsiativ tadqiqotlar (PHAI) genom skriningini amalga oshirish uchun asos bo ‘ldi. Genetik assotsiatsiyalarni tadqiq qilishdan farqli o’laroq, gen polimorfizmi va kasallik o’rtasidagi mumkin bo’lgan bog’liqlikning patogenetik asosidagi gipotezani sinovdan o’tkazadigan nomzod genlar kontseptsiyasiga asoslangan yangi yondashuv genomni yangi, shu paytgacha noma’lum funktsional gen variantlarini izlash uchun aniq yagona nukleotid polimorfizmlari to’plamini sekvenirlashni o’z ichiga oladi. Hozirgacha PSAI uchun konsensus mezonlari mavjud emas, masalan, 3har qanday genom tuzilmasini tahli qila olish imkoniyati yaratiladi. Bu esa genlarni lokalizatsiyasi, ularni joylashgan o rinlari aniqlashʻ va ular ustida gen injenerlik ishlarini olib borishga imkoniyat yaratadi. Bu usullar yordamida inson ehtiyojlari uchun prokariot organizmlar tomonidan biologik moddalar ishlab chiqarilishi turlari ko payadi ʻ Adabiyotlar sharhi. O’tgan asrning 50 yillaridan keyingi davrida, genitika fan sohasida viruslar, prokariot va eukariot organizmlarda molekulyar asoslarini va irsiy ma’lumotni ko’chirish sohasida juda ko’p ilmiy tadqiqot ishlari o’tkazildi. Molekulyar genetika sohasida irsiy materianing tashuvchilari va kodlanish xususiyatlari, genlar faoliyatining boshqarilishi, genetik jarayonlarning molekulyar mexanizmlarini tahlil qilish borasida katta yutuqlarga erishildi. XXI asr boshlariga kelib, genetik ma’lumot asosiy kontseptsiyasi, irsiy ma’lumotni tashuvchilarigenetika va biologia sohasining markaziga aylandi. Bu davrda, irsiy ma’lumot genlarda qanday darajada yozilgan, genomlardagi struktur elementlar, makromolekulalarning boshqaruvchi saytlari va funktsional markazlari, ularning molekulyar funktsiyalari va xususiyatlari amalga oshirilishi to’g’risidaga bilimlar to’liq emas edi. Genetik kodni aniqlashda hissa qo’shgan olim Frensis Krikning shunday yozgan: “Genetik kod bu molekulyar biologiya kalitidir, chunki DNK poinukleotidlar tili va oqsillar polipeptid tili bir-biri bilan bog’liqdir” (1966). Irsiyat va o’zgaruvchanlikni muayyan genetik apparat faoliyati taminlaydi. Hozirgi davrda genetik apparat tuzilishi 3 bosqichga ajratiladi: gen, xromosoma va genom.Genomning tuzilishi va faoliyatining asosiy prinsiplari to’liq DNK molekulasi xususiyatlari bilan belgilanadi. Xromasomalarda genlar bir tekis joylashmagan. Xar bir xromosoma ko’p va kam gen uchastkalaridan tashkil topgan.Odam genomidagi genlar boshqa oddiy organizmlarga qaraganda ancha ko’proq. Buning sababi odam genomida alternativ splaysing keng tarqalganligidir. Odam va boshqa sut emizuvchi organizmlar telomerida tandem takrorlar (GGGTTA) ketma-ketlikdan tashkil topgan Mikrosatellitlar (yoki oddiy qisqa tandem takrorlar)- DNKdagi 1- 6 juft 2Kirish Mavzuning dolzarbligi. Ushbu mavzuni o’rganishning asosiy maqsadi, bu organizmlar bilar bog’liq bo’lgan turli xil tajribalar, amalyotlar uchun hamda bu organiznlar ishtirokida gen injineriyasi, biotexnologiya, genomika kabi sohalarda keng qollaniladi. Ushbu sohalarda prokariotlardan bakteriya genomini misol qiladigan bo’lsak bakteriya genoimga turli xil ahamiyatga ega bo’lgan genlarni kiritib o’zimizga kerkakli bo’lgan belgini olish imkoniyatiga ega bo’lamiz. Shu va shu kabi boshqa ahamyatlari mavjud, Buorganizmlardan turli kasalliklarni davolashda foydalaniladigon antibiotiklar olish mumkin Genetikachilar genning sitogenetik joylashuvini tavsiflashning standartlashtirilgan usulidan foydalanadilar. Ko’pgina hollarda, joylashuv bo’yalgan xromosomadagi ma’lum bir bandning holatini tavsiflaydi: Genni topish mumkin bo’lgan xromosoma. Genning joylashishini tavsiflash uchun ishlatiladigan birinchi raqam yoki harf xromosomani ifodalaydi. 1 dan 22 gacha bo’lgan xromosomalar (autosomalar) xromosoma soni bilan belgilanadi. Kurs ishining ahamiyati. Odam genomi yoki prokariot va eukariot genomlarini to’liq sekvenirlashda kelgusidagi patologik mutatsiyalarni aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Bunga o’xshash judayam ko’p misollar mavjud. Hozirgi kunda bu sohaning rivojlanishi o’z navbatida bioinformatika yonalishining rivojlanishiga olib keldi- ya’ni makromolekulalar va ular tizimlarini modellashtirish va texnik usublar yordamida tadqiqot qilish ishlarini jadallashtirdi. Ushbu fan yo’nalishlariga kompyuter genomikasi va metobolonomika kiradi yoki boshqacha proteomika fanini anglatadi. "Genomika" atamasi genom so’zidan olingan bo’lib, organizmning barcha genlarining umumiyligi, "proteomika" esa proteom so’zidan olingan bo’lib, eukaryot yoki prokaryot hujayrasidagi tarkibiy va katalitik oqsillar to’plamini bildiradi. Ikkala fan hujayra bilogiyasiga yaqin bo’lgan genetika va oqsil kimyosi fanlarining rivojlanishining zamonaviy bosqichining terminologik formulasi deb hisoblash mumkin. Kelajakda genomika fani taraqqiy etishi bilan 34Avstraliya davlatlarida bioinformatika markazlari soni yildan-yilga ko’payib bormoqda. Bioinformatika bo’yicha davlat, akademik hamda ta’lim markazlari bilan bir qatorda so’nggi yillarda sohada olingan tadqiqot natijalardan tijorat maqsadida foydalanishga yo’naltirilgan sezilarli darajadagi tashkilot va loyihalar yuzaga keldi. Bu eng avvalo genomlarning, shuningdek odam genomining strukturaviy,funksional hamda qiyosiy tahlili bo’yicha faoliyat yurituvchi tashkilotlardir. Bioinformatika sohasi bo’yicha yaratilgan usullarni qo’llash bilan birga amaliy muammolarni yechish yo’lida, xususan farmokologiyada texnik hamda dasturiy bazalar jadal suratda rivojlanibbormoqda. Bunday muammolarni bartaraf etishda dasturiy ta’minot sanoati ham takomillashib bormoqda. Mamlakatimizda genomika va bioinformatika fanlarining rivojlanishiga qaratilayotgan alohida e’tibor tufayli dunyo fanida o’z o’rniga ega nufuzli ilmiy maktab va muhit shakllantirildi, zamonaviy laboratoriyalar tashkil etilib, keng miqyosda halqaro ilmiy aloqalar yo’lga qo’yildi. 26ishlatilishi usulining bir variantiga FISH (fluretssein in situ hybridization) deyiladi. Nishonlangan DNK namunasi turli xil rangga bo’yalgan va hibridizatsiya uchun tayyorlangan denaturatsiya qilingan metafazaxromosomalarining namunalariga qo’llaniladi. Gibridizatsiya jarayonini maksimal darajada engillashtiradigan shartlarni tanlash ham muhimdir. Bog’lanmagan DNK molekulalarini yuvgandan so’ng, nurga sezgir emultsiyani, biotin yoki lyuminestsin bilan belgilangan DNK zondlaridan foydalanganda, ishlatilgan DNK zondini to’ldiruvchi DNK sekvenirlashlarini lokalizatsiya joylarini mikroskop ostida ,ma’lum xromosomalarning tegishli maydonlari ustidagi xarakterli nuqtalarni to’g’ridan to’g’ri kuzatish mumkin. In situ sharoitida gibridizatsiya qilish, xromosomalardagi DNK zondini to’ldiruvchi DNK sekvenirlashlarini xaritalashning eng samarali usullaridan biridir. Ushbu uslub, xususan, takrorlanadigan DNK ketma-ketliklarining genom bo’yicha tarqalishini o’rganishda, noma’lum kelib chiqadigan klonlangan DNK ketma-ketliklarida, nafaqat xromosoma bog’liqligini, balki tegishli DNK zondlari mavjud bo’lgan holatlarda xromosomalararo lokalizatsiyasini va noyob genlarini aniqlashda ham samaralidir. So’nggi ma’lumotlarga ko’ra, odamlarda maxsus tayyorlangan va uzaytirilganfazalararo xromosomalari bo’yicha o’tkazilgan tajribalarda FISH usulining natijalari 50 kb ga yetishi mumkin, bu o’rtacha xromosoma bandining atigi 1/20 qismidir. Klonlangan DNK parchalarini bir xil xromosoma joylashuvi ichida ham o’zaro joylashtirish muammolari FISH usuli bilan muvaffaqiyatli hal qilinmoqda, gistologik namunalarda olib boriladigan RNK molekulalari va kDNA zondlari o’rtasida in situ sharoitida o’tkazilgan gibridizatsiya iRNK to’qimalarga xos tarqalishini va hujayra ichidagi lokalizatsiyasini tahlil qilishning eng samarali usullaridan biridir. 33oqsilnishonlarning o’zaro ta’sirini modellashtirish asosida tayyorlash mumkin. Bunda katta miqdori bog’lanishlarni saralash va eng maqbullarini tanlab olish kerak bo’ladi. Biologiya, kimyo, fizika, matematika hamda informatika fanlarini birlashtirish biologik tizimni har tomonlama tavsiflash imkonini beradi.Kompyuter resurslaridan foydalanish tahlil jarayonini bir necha marotaba tezlashtiradi hamda olinadigan natijalarning aniqligini va tezligini oshiradi. Bioinformatika texnologiyalaridan foydalanib qilingan biologiya sohasidagi yangi kashfiyotlar tez suratda tibbiyot, farmakologiya, kosmetologiya, biotexnologiya, qishloq xo’jaligi, ekologiya va boshqa sohalarda jalb qilinadi. Bioinformatika mustaqil ravishda amaliy ahamiyatga ega bo’lgan natijalar beradi va shuningdek biologiyaning turli sohalarida ishlash uchun sharoit bilan ta’minlaydi. Bioinformatika bo’yicha ishning katta qismi biologik axborotni saqlash va uni tahlil qilish uchun ma’lumotlar bazasidan foydala nish texnologiyalari atrofiga jamlangan. Bunday ma’lumotlar bazasi ommabop yoki shaxsiy bo’lishi mumkin. Ularga ochiq standartlar orqali ommaviy kirish huquqini olish esa muhim ahamiyatkasb etadi. Garchi ma’lumotlar bazasidan foydalanishga nisbatan bu usullaranchagina keng tarqalgan bo’lsada biologik axborotlarni tahlil qilish uchun ontologiya va mantiqiy usullardan foydalanish rivojlanib bormoqda. Bioinformatikaning rivojlanish bochqichlari va yutuqlari. Bir qancha xorijiy davlatlarda XX-XXI asrlarda bioinformatika jadal suratda rivojlanayotgan dunyo biotibbiyot fanlari sohasiga aylanib bordi. Bioinformatsion texnologiyalar iste’molchilari tadqiqotchilar, fundamental ishlanmalar mualliflari bilan bir qatorda tibbiyot, farmakologiya, biotexnologiya hamda o’quv muassasalari hisoblanadi. Fanning bu sohasi AQSHda va shuningdek boshqa rivojlangan davlatlarda muhim yo’nalish safatida qaraladi.Evropa, Osiyo, AQSH hamda 19qilish va sovutilganda qayta tiklanish qobiliyatiga asoslangan. Gibridlanish usuli nuklein kislotalarning birlamchi tuzilishidagi o’xshashlik va farqlarni o’rnatishi mumkin.DNK biosintezi (replikatsiya). Replikatsiya - bu matritsali jarayon. Replikatsiya paytida DNKning 2 ta zanjirining har biri yangi zanjirning shakllanishi uchun shablon bo’lib xizmat qiladi. Insonning DNK molekulasi juda katta, bunday katta molekulaning replikatsiyasi (daqiqada 50 nukleotidning sitezi tezligi) 800 soatni tashkil qiladi. Shu nuqtai nazardan, DNK sintezining boshlanishi xromosomaning bir nechta nuqtalarida sodir bo’ladi, ular replikatsiya boshlanish nuqtalari yoki kelib chiqishi deb nomlanadi. Replikatsiya tugagandan so’ng, ikkitadan ikkita DNK molekulasi hosil bo’ladi, ularning har biri bittadan ona va bitta yangi sintezlangan zanjirni o’z ichiga oladi. Mitoz natijasida ular qiz hujayralariga taqsimlanadi. Shunga ko’ra, replikatsiya jarayoni yangi avlodlarda genotipning ko’payishini ta’minlaydi. Agar 19-asr jahon tsivilizatsiyasi tarixiga haqli ravishda Fizika asri sifatida kirgan bo’lsa, 20-asrda Biologiya va Genetika asri deb tan olindi. Mendel qonunlari qayta kashf etilgandan 100 yil o’tmay, genetika sohasida irsiyat va o’zgaruvchanlik qonunlarini tabiiy-falsafiy ma’nosini ocib berishdan, genetika fanining mohiyati, genlar tuzilishi va funktsiyasini molekulyarbiologik nuqtai nazardan anglashgacha bo’lgan yo’lni bosib o’tdi. Irsiyatning mavhum birligi sifatida gen haqidagi nazariy tadqiqotlardan tortib, uning moddiy mohiyatini, oqsilning aminokislota tuzilishini kodlovchi DNK molekulasining bo’lagi sifatida anglashgacha, individual genlarni klonlash, odam va hayvonlarning batafsil genetik xaritalarini yaratish, mutatsiyalari- og’ir irsiy kasalliklar bilan bog’liq genlarni aniqlash, belgilangan irsiy xususiyatlarga ega organizmlarni maqsadli ravishda ishlab chiqarishga imkon beradigan biotexnologiya va gen muhandisligi usullarini ishlab chiqish, shuningdek, mutant odam genlarini maqsadli tuzatishni, ya’ni irsiy kasalliklarning gen terapiyasini amalga oshirish kabi ishlar amalga oshirildi. 22oxirigacha hosil qiladi va sintezning aniqligi asoslar juftlikning o’ziga xosligi bilan belgilanadi. Shunday qilib, DNK-polimeraza uchun molekulaning 3 ‘uchida ikkita ipli mintaqasi bo’lgan bitta zanjirli shablon DNK kerak. Bundan tashqari, trifosfatlarning to’rt turi (dATP, dCTP, dGTP va dTTP) - asoslardan- A, C, G yoki T, shakar – deoksiriboza va uchta fosfat qoldiqlaridan iborat molekulalar muhitda bo’lishi kerak. Eukariothujayralarda replikatsiya DNK-polimeraza alfa, va E.coli hujayralarida - DNKpolimeraza III ishlatiladi. DNK- polimerazalar turli xil faolliklarga ega, shu jumladan 3 - 5 yo’nalishda ekzonukleaza, bu ularni raparatsiyalash - tiklash, nuqsonlarni yaratishga imkon beradi, bir -birini to’ldiruvchi asoslarni tanlashda tan olingan. E. coli DNK polimeraza I DNK sinishida replikatsiyani boshlashga va DNK qo’sh zanjiridagi gomologik mintaqani almashtirishga qodirEndonukleaza faolligi bo’lgan bakterial fermentlarning kashf etilishi - restriksion endonukleazalar yoki restriksion endonukleazalar - DNK tuzilishini o’rganish va DNK molekulalarini genetik muhandislik sohasida manipulyatsiya qilish imkoniyatlarini sezilarli darajada rivojlantirdi. In vivo jonli sharoitda bu fermentlar tanib olish va himoya qilishda va begona DNKni yo’q qilishda ishtirok etadi. Kesish fermentlari DNKning ikki zanjirli molekulasida 4-6, kam hollarda 8- 12 nukleotidning aniq ketma-ketligini tan oladi va uni ushbu ketma-ketliklarni lokalizatsiya joylarida, kesish joylari deb nomlangan qismlarga ajratadi. Natijada paydo bo’lgan restriksiya DNK fragmentlarining soni kesish joylarining paydo bo’lish chastotasi bilan belgilanadi va ularning kattaligi ushbu joylarning asl DNK molekulasi uzunligi bo’yicha tarqalish xarakteriga ko’ra belgilanadi. Kesish joylari qanchalik tez-tez joylashgan bo’lsa, uzilgandan keyin DNK bo’laklari shuncha qisqa bo’ladi. Hozirgi vaqtda bakteriyalar 500 dan ortiq har xil turdagi restriktiv fermentlari ma’lum va bu fermentlarning har biri o’ziga xos ketmaketlikni tan oladi. Kesish fermentlari 28genotiplashtirilishi va o’rganishga kiritilishi kerak bo’lgan yagona nukleotid 6Grekchadan tarjima qilinganda gen - bu avlod, shuning uchun genetika bu ajdoddan avlodga belgilarni o’tishini o’rganuvchi fandir. Genlarni o’rganish bilan genetika fani shug’ullanadi, uni boshlab bergan Gregor Mendel hisoblanadi. U 1865-yilda no’xatni chatishtirishda belgilarni avlodga o’tishini o’rganishga bag’ishlangan o’zining ilmiy ishlari natijasini e’lon qilgan.Genom termini 1920-yilda Gans Vinkler tomonidan bir biologik tur organizmlarning xromosomalari gaploid to’plamida yig’ilgan genlarni yozish uchun ishlatilgan. Suffiks ularda qismlarni bir butun qilib birlashtirish ma’nosini beradi, shuning uchun ―genom deganda genlarni bir butunlikka birlashtirishga tushuniladi.Avvaldan ―gen termini ma’lum irsiy axborotni o’tkazishning nazariy birligi sifatida paydo bo’lgan. Keyinchalik eksperimental tasdiqlandiki, faqat DNK o’zida irsiy axborotni saqlaydi va bu holat molekulyar biologiyaning markaziy dogmasi sifatida ko’rsatilgan. Gen tirik organizmlarning strukturaviy va funksional irsiy birligi. Gen DNK ning shunday uchastkasiki, unda ma’lum bir polipeptid yoki funksional RNK ketma- ketligi berilgan. Genlar aniqroq, genlar alleli organizmlarning ko’payishida ajdoddan avlodga o’tadigan irsiy belgilarni belgilaydi. Ba’zi organizmlar orasida, asosan bir hujayralilarda, ko’payish bilan bog’liq bo’lmagan holda genlarning gorizontal o’tishi uchrab turadi. Gen – irsiy axborot birligi bo’lib, genom yoki xromosomada ma’lum o’rinni egallagan va organizmda ma’lum funksiyani nazorat qiladi. Genning klassik belgilanishi: bitta gen – bitta belgi.Shunday qilib, gen tushunchasi faqat DNK ni kodlanuvchi uchastkasi bilan cheklanmaydi, balki o’z ichiga regulyator ketma- ketligini olgan keng miqyosdagi konsepsiyani qamrab olgandir.Genomning o’lchamini DNK uchastkalarining uzunligini odatda ming yoki million juft nukleotidlarda hamda morganidlarda ko’rsatishadi. Keyingi usul genlarni ulanishini tahlil qilishga asoslangan: genlar orasidagi masofa 1 santimorganid 0,01 morganid bo’lganda ular o’rtasidagi krossingover ehtimolligi meyozda 1 % ga teng bo’ladi. 24 Shubhasiz, ushbu ma’lumotlar kesishjoylarining DNK molekulasinin g uchlariga nisbatan o’rnini aniq belgilashga hali imkon bermaydi. Ammo, asl DNK molekulasini, unda joylashgan uzilish joylari sonidan qat’i nazar, aniq fizik xaritasini tuzish uchun kamida bitta markerning joylashishini bilish kifoya.Umumiy genom, eukariot DNKsi, xususan inson DNKsi qayta ishlanganda juda ko’p turli uzunlikdagi (o’rtacha 1 millionga yaqin) bo’laklar hosil bo’ladi, ularni elektroforez bilan ajratib b o’lmaydi, ya’ni elektroforezda individual DNK bo’laklarini vizual ravishda aniqlash mumkin emas. Genom DNKsining elektroforezi to’xtatilgandan so’ng, gelning butun uzunligi bo’ylab bir xil bo’yash o’tkaziladi. Bunday gelda kerakli DNK fragmentlarini aniqlash faqat belgilangan DNK zondlari bilan gibridlanish orqali amalga oshirilishi mumkin. Bunga Southern blot duragaylash usuli yordamida erishiladi.Southern blot duragaylash usuli. Elektroforez bilan ajratilgan bo’laklar orasida ma’lum DNK molekulalarini aniqlashning eng samarali usullaridan biri 1975 yilda ushbu usulni taklif qilgan muallif Edvard Southern nomi bilan atalgan hozirgi kunda klassik Southern blot duragaylash usuli hisoblanadi. Usulning mohiyati shundan iboratki, genom DNKsi bir yoki bir nechta restriktiv fermentlar tomonidan kesiladi, shundan so’ng hosil bo’lgan bo’laklar agaroza yoki akrilamidgjellarida molekulyar og’irligi orqali ajratiladi. Keyin DNK denaturatsiya qilinadi va gjeldan qattiq tashuvchiga, odatda nitrosellyuloza filtri yoki neylon membranaga ko’chiriladi. O’tkazgichda blotting, kapillyar kuchlar, elektr maydon yoki vakuum ta’sirida amalga oshiriladi. Filtrga ko’chirilgan va yopishgan DNK, radioelementli DNK yoki RNK zond bilan gibridlanadi. Genom DNKsining kerakli qismining elektroforegramdagi o’rni avtoradiografiya usuli bilan aniqlanadi. Blot gibridizatsiyasi DNKning aniq sekvenirlangan qismlarini aniqlash uchun 29polimorfizmlari va namunalarining minimal soni, zichligi va yagona nukleotid polimorfizmlarining tarqalishi, genomni qamrov darajasi, replikatsiya talablari va dalillar bosqichlari, belgilangan aloqalarni tasdiqlash hisoblanadi. Komorbid holatlarning genetikasi (sintropiya / distrophiya tushunchasi). Tibbiy genomika va PSAIni yanada kengroq klinik tadbiq etish imkoniyati odamlarning surunkali kasalliklarining sirli hodisalaridan biri - polipatiya bir bemorda ko’p sonli kasalliklar, komorbid haqida tushunchalarni chuqurlashtiradi. 15-75 yoshdagi bemorlarning taxminan 40% bir vaqtning o’zida ikkita kasallikdan aziyat chekadi va deyarli har beshinchi terapevtik bemorda to’rt kasallik qayd etiladi. So’nggi paytlarda uch yil davomida tekshirilgan va kuzatilgan 13 million bemorning kasalliklari to’g’risidagi ma’lumotlarga asoslanib, komorbidlik 17 foizni, metabolik sindromlar uchun esa 31 foizni tashkil etganligi aniqlandi.Kasalliklarning bunday kombinatsiyasi tasodifiy xarakterga ega bo’lishi mumkin. Shunga qaramay, bitta bemorda birlashtirilgan kasalliklar uning eng yaqin qarindoshlarida paydo bo’lishi odatiy hol emas. Bundan tashqari, ba’zida ular o’xshash patogenetik rivojlanish aloqalariga ega. Ular kasalliklar oilasi deb ataladi. Zamonaviy ta’rifida sintropiya - bu tasodifiy bo’lmagan va evolyutsion genetik asosga ega bo’lgan shaxs va uning eng yaqin qarindoshlaridagi ikki yoki undan ortiq patologik holatlarning (nozologiyalar, sindromlar) tabiiy o’ziga xos birikmasi ekanligi ta’kidlangan. Sintropiyaning eng mashhur namunasi metabolik sindrom: gipertoniya, giperxolesterinemiya, giperglikemiya va semirish. U bitta bemorda, shuningdek qarindoshlarida bir xil kombinatsiyalarda yoki alohida holda qayd etiladi. Boshqa sintropiyalar ham ma’lum: semizlik, narkolepsiya, birinchi turdagi qandli diabet, autoimmun tiroidit, bronxial astma, atopik dermatit va qonda yuqori miqdordagi immunoglobin E ni o’z ichiga olgan Pikvik sindromidir.Antagonistik munosabatlar (distrophiyalar), masalan, o’pka 36Foydalanilgan adabiyotlar 1. Robert Krulvich ( ingliz. Robert Krulvich tomonidan ). Hayot kodini ajratish ( Ing. Cracking Life Code ) [TV show]. PBS . ISBN 1-5375-16-9. 2. Bio biologiya sohasida amalga oshirilgan eng yirik xalqaro hamkorlik https:// www.theguardian.com/en Environment/2015/mar/16/what- isthe- wellcometrust 3. Kuk-Deegan R. Alta sammiti, 1984 yil dekabr (aniqlanmagan) //Genomika. - Academic Press , 1989. - T. 5 . - S. 661-663 . - doi : 10.1016 / 0888-7543 (8 4. Barnhart, Benjamin J. DOE Inson genomlari dasturi (aniqlanmagan) //Inson genomi har chorakda. - 1989 yil. - T. 1 . - S. 1 . Qabul qilingan 2005-02-03. 5. DeLisi, Charlz. Genomlar: 15 yildan keyin HGP Pioneer (Ingliz tili) Charlz DeLisining istiqboli // Human Genome News: jurnal. - 2001. - jild 11.-P.3-4 . Arxivlangan 2005 yil 8 sentyabr. 6. Xalqaro genomni tartiblashtirish bo’yicha xalqaro konsortsium. Inson genomini dastlabki tartiblash va tahlil qilish. (Ingliz tili) // Tabiat: jurnal. - 2001. - jild 409. -P. 860? 921. -doi:10.1038 / 35057062. 7. Venter, JC va boshq. Inson genomining ketma-ketligi. (Ingliz tili) // Ilm. - 2001.-jild 291. -P. 1304? 1351. -doi:10.1126 / science.1058040. -PMID 11181995. 8. IHGSC. Inson genomining evkromatik ketma-ketligini tugatish. (Ingliz tili) // Tabiat: jurnal. - 2004. - jild 431 . - P. 931-945 . - doi : 10.1038 / nature03001. 9. Fiers W, Contreres R, Duerinck F, Haegeman G, Izerentant D, Merregaert J, Min Jou V, Molemans F, Raeymaekers A, Van den Berghe A, Volckaert G, Ysebaert M. MS2 RNA bakteriyofagining to’liq nukleotidlar ketmaketligi: replikaza genining ikkilamchi tuzilishi 30tuberkulyozi va bronxial astma uchun ma’lum. Gematopoezning limfoid va miyeloid turlariga asoslangan proliferativ jarayonlar ham bo’lishi mumkin.Qo’shma Shtatlarda yagona genlarning mutant allellari keltirib chiqaradigan kasalliklar va boshqa g’ayritabiiy holatlar har 100 tug’ilgan chaqaloqning bittasida uchraydi. Murakkab kasalliklar (diabet, yurak-qon tomir kasalliklari va saraton kabi) kasallikning katta qismi uchun javobgardir, bunda genetik variantlar predispozitsiya qiluvchi omillar sifat ida ishlaydi. Shuningdek, genlar immunitet tizimi orqali va boshqa ko ‘plab molekulalarning o’zgarishi, masalan, hujayralar yuzasidagi retseptorlari orqali turli yuqumli va parazitar vositalarga sezgirligimizga ta’sir qilishi mumkin. Shifokorlar nazorati ostida bo’lgan bemorlarning sezilarli qismida paydo b o’ladigan alomatlar u yoki bu tarzda ularning genotiplari bilan bevosita yoki bilvosita bog’liqdir. Odam genomini tahlil qilishda erishilgan yutuqlar hozirgi vaqtda kasalliklarning paydobo’lishiga genetik variantlarning qo’shgan hissasini aniqlashga yordam beradi va ba’zi hollarda hatto optimal davolash rejimlarini rejalashtirish mumkin. Biroq, individual tibbiyotga yondoshish haqiqiy muvaffaqiyatlar kelajakda kutmoqda.Kasallikni davolashdan oldin, uning mavjudligi avval tan olinishi va keyin aniqlanishi kerak. Yangi tug’ilgan chaqaloqlarda metabolik anormalliklar tug’ilish paytida namoyon bo’lmasligi mumkin va bunday holatlarda genetik tashxis (genetik skrining) nihoyatda foydali bo’lishi mumkin. Ko’rinib turibdiki, ma’lum bir kasallik faqat genetik omillar bilan belgilanadimi yoki faqat qisman, uni davolashda klinik vositalarning butun arsenali ishtirok etadi: antibiotiklardan tortib jarrohlikgacha.Genetik skrining. Genetik skrining o’tkaziladigan populyatsiyalar juda xilma-xildir. Hozirgi vaqtda yangi tug’ilgan chaqaloqlarning genetik tekshiruvi monogen kasalliklarni aniqlashga qaratilgan. Kattalar uchun genetik skrining ko’pincha bolalarga ta’sir qilish xavfi yuqori bo’lgan turmush qurgan juftliklarni aniqlash uchun oila darajasida amalga oshiriladi. Ba’zida kattalar skriningi genomida 18Genomning DNK darajasidagi tahlili DNKni to’qimalardan ajratish uchun hujayra organoidlari va membranalarining bo’laklari sentrifugalsh uslubi yordamida homogenatdan olinadi. DNKni to’qimalardan ajratish jarayonida u parchalanadi. Olingan DNK molekulalari dastlabki molekulalarga qaraganda ancha kichik, ammo ular yuqori molukulyar massaga ega bo’ladi. Bunday molekulalar tadqiqot uchun qulay emas va ular yana parchalanishi kerak. Parchalanish uchun bakteriyalardan ajratilgan restrikataza fermentlari ishlatiladi.Polimeraza zanjiri reaktsiyasi (PZR)- Ba’zi tadqiqotlar uchun juda ko’p miqdordagi yaxshi tozalangan yuqori molekulyar og’irlikdagi DNK juda muhimdir. PCR usuli DNKning in vitro kichik qismlarini tanlab sintez qilishga va 3-4 soat ichida o’rganilayotgan fragmentning bir necha million nusxasini olishga imkon beradi. DNK ob’ektlari sifatida qon, to’qima biopsiyasi, so’lak, siydik, amniotik suyuqlik va boshqalarni ishlatish mumkin. Gibridizatsiya. Gibridlanish usuli nuklein kislotalarning turlarga xosligini o’rganish uchun ishlatiladi. U DNKni qizdirilganda (80-90°C) denaturatsiya 15zanjirli DNKni halqa tugunlar hosil b o’lishi va nukleazalar ta’sirida degradasiya bo’lishidan saqlaydi. Shuningdek, boshqa oqsillar spesifik ketma ketliklarga bog’lanadi va tanishda ishtirok etadi. Bunday yahshi o’rganilgan guruh oqsillariga-turli xil transkripsiya omillari kiradi, ya ‘ni transkripsiya jarayonini boshqaradigan oqsillar. Har bir oqsillar ma’lum ketma-ketlikni taniydi, asosan promotor qismlarda va genlar transkripsiyasini yoki bostiradi, yoki faollashtiradi. Bunday holatlar asosan transkripsiya omillarining RNK-polimeraza bilan to’g’ridanto’gri assotsiasiyasi yoki, yordamchi oraliq-vositachi oqsillar yordamida yuz beradi.Polimeraza oqsillar bilan avvaliga assotsiyalashadi, keyin transkripsiya boshlanadi. Boshqa xollarda transkripsiya omillari promotor qismlardagi joylashgan gistonlarni modifikasilaydigan fermentlar bilan bog’lanadi va DNK ni polimerazaga ochib beradi. Spesifik ketma- ketliklar genom ko’p qismida uchragani uchun bitta transkripsiya omili tipining faolligining o’zgarishi minglab genlar faolligining o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Shunga ko’ra, bu oqsillar atrof-muhit o’zgarishiga organism javob reaksiyasida, organism rivojlanishida va hujayralar differensirovkasida tez-tez boshqarilib turiladi. Transkripsiya omillarining DNK bilan o’zaro ta’sirining maxsusligi, aminokislotalar va DNK asoslari o’rtasidagi munosobatlar orqali ta’minlanadi, bu esa o’z navbatida DNK ketma-ketliklarini o’qish imkonini yaratadi. Asoslar bilan o’zaro ta’sirlar asosiy halqada o’tadi, bu yerda asoslar transkripsiya jarayonining o’tishi uchun ochiq bo’ladi. DNK ikkita zanj iri boshqa DNK segmentlari bilan ta’sirlashmaydi, inson hujayralarida turli xil xromosomalar yadroda fazoviy tuzilishi jihatdan qismlarga bo’lingan shaklda joylashadi. Turli xromosomalar o’ratsidagi bunday masofalar DNK ning irsiy ma’lumotni stabil saqlash xususiyatida kata axamiyatga egadir. Rekombinasiya jarayonida fermentlar yordamida DNK ning ikki zanjiri uziladi, va o’sha joylarida ma’lum qismlari o’zaro almashinadi, keyinchalik 3710. https://uz.wikipedia.org/wiki/Oqsilning_birlamchi_strukturasi 11. https://arxiv.uz/uz/documents/slaydlar/biotexnologiya/oqsillarni-strukturasi- va-xususiyatlarini-in-silico-sharoitida-o-rganish 12. https://genderi.org/mundarija-kirish-i-bob-oqsillar-haqida-umumiy- malumot.html?page=12 13. https://uz.khanacademy.org/science/biology/macromolecules/proteins-and- amino-acids/a/orders-of-protein-structure 14. https://jdpu.uz/wp-content/uploads/2019/12/Genetika.pdf 15. https://uz.vogueindustry.com/17205673-the-structure-of-proteins-of-the- quaternary-structure-features-of-synthesis-and-genetics 14takrorlanadigan ketma-ketliklardan iborat. Bunday kodlanmaydigan DNK ning ko’p miqdordagi genlarning mavjudligi va genomlar hajmidagi farqlari hozirgi kunga fan sohasining yechilmagan muammolarini ko’rsatadi. DNK ning nukleotidlar ketmaketligiga bog’liq bo’lmagan, oqsillarning DNK bilan o’zaro ta’siri, ularning struktur oqsillar bilan o’zaro ta’siri hisoblanadi. Hujayrada DNK ushbu oqsillar bilan bog’langan bo’ladi va kompakt strukturani hosil qiladi, bunga xromatin deb ataladi.Eukariotlarda xromatin DNKga katta bo’lmagan ishqoriy xususiyatga ega bo’lgan oqsil gistonlarning bog’lanishi natijasida hosil b o’ladi, prokariotlarda esa xromatin biroz tartibsiz bo’lib, giston-o’xshash oqsillar bilan bog’langan. Gistonlar disksimon oqsil strukturalarni shakllantiradi ularga nukleosomalar deb ataladi, gistonlar xar biriga DNK ikki barobar spiral shaklida o’raladi. Gistonlar va DNK o’rtasidagi nospesifik bog’lar gistonlar tarkibidagi ishqorli xususiyatga ega bo’lgan aminokislotalarning va DNK shakar fosfat karkasining kislotali qoldiqlarining ion bog’lari hisobiga hosil b o’ladi. Bu aminokislotalar kimyoviy modifikasiyalari metillanish, fosfolirlanish va asetillanish hisobiga ro’y beradi. Bu kimyoviy modifikasiyalar DNK va gistonlar o’rtasidagi o’zaro ta’sir kuchini o’zgartiradi, transkripsiya omillari uchun xizmat qiladigan maxsus ketma -ketliklarning transkripsiya jarayoniga moyilligini oshiradi va transkripsiya tezligini o’zgartiradi. Xromatin tarkibidagi nospesifik ketma-ketliklarga bog’langan boshqa oqsillar gel elekroforezda yuqori harakatchan bo’lib, buralgan DNK ning katta miqdorini tashkil qiladi. Bu oqsillar xromatin tarkibida yuqori tartibdagi strukturalarni tashkil qilishda katta ahamiyatga ega. DNK ga birikadigan boshqa guruh oqsillariga bir zanjirli DNK bilan bog’lanadigan oqsillar kiradi. Insonda bu guruhga kiruvchi oqsillardan yahshi o’rganilan oqsillarga replikasining A oqsili hisoblanadi, ushbu oqsil ikki zanjir ishtirok etadigan zanjir ochilishi bilan bog’liq bo’ladigan jarayonlarda shu jumladan, rekombinasiya va reparasiya jarayonlarida ishtirok etadi. Bu guruh oqsillari bir 12mintaqalarining yo’qolishiga - o’chirilishiga va translokatsiyaga olib kelishi mumkin. Ko’p mutagen molekulalar ikkita qo’shni zanjir jufti orasiga kiritiladi, yani interkallash ro’y beradi. Bunday birikmalarning ko’pchiligi: masalan, etidiy bromid, daunorubicin, doksorubicin, talidomid aromatik tuzilmaga egadir. Interkallovchi birikma asoslar o’rtasiga kirishi uchun qo’sh spiral bir-biridan uzoqlashishi, ochilishi va struktura buzilishi kerak bo’ladi. Qosh spiralda vujudga kelgan bunday o’zgarishlar transkripsiya va replikasiya jarayonining o’tishiga xalaqit beradi, mutatsiyalar hosil qiladi. Shuning uchun interkallaydigan birikmalar ko’pincha kanserogen hisoblanadi, ular orasida – benzopiren, akridin, aflotoksin, etidiy bromid eng xavflisi hisoblanadi. Lekin bu xususiyatlariga qaramasdan, interkallaydigan birikmalar, onkologik kasalliklarni davolashda o’sma hujayralarining o’sish jarayonini to’xtatishda qo’llaniladi. Ayrim moddalar - cisplatin, mitimisin, psoralen DNK zanjirlari o’rtasida ko’ndalang tikishlar hosil qila oladi va DNK sintezini bostirish xususiyatiga ega, shuning uchun o’sma kasalliklarining ayrim turlarini davolashda qo’llaniladi. Superspirallashish.Superspirallashish asosida DNK zanjirining uchlarining yo’nalishlarida burilishi uning qisqarishi, ―super spirallar hosil b o’lishi tushuniladi. Oddiy holatlarda DNK zanjiri har 10, 4 juft asosi uchun bitta burilishni amalga oshiradi, ammo o’ta o’ralgan holatda ham bo’lishi mumkin. Super- burilishning ikki turi mavjud: ijobiy - asoslar bir-biriga yaqinroq joylashgan normal burilish yo’nalishi bo’yicha va qarama - qarshi yo’nalishda buralgan ham bo’lishi mumkin -salbiy superburalish deb ataladi. Tabiatda DNK molekulalari odatda salbiy superburalishi uchraydi, bu jarayonlar asosan fermentlar - topoizomerazalar tomonidan amalga oshiriladi. Bu fermentlar DNKda transkripsiya va replikatsiya jarayonida hosil b o’lgan qo’shimcha supersprallrni olib tashlaydi. Ko’pgina tabiiy DNKlar ikki zanjirli strukturalarga ega b o’lib, chiziqli tuzilishga egadir, eukariotlar, ayrim viruslar va bakteriyalarning alohida olingan avlodlari yoki halqasimon DNK turi 25juda sezgir usuldir. Yetarli darajada uzoq vaqt ta’sir qilishda bir necha kun ichida va DNK zondining yuqori o’ziga xos radioaktivligi asosida, 0,1 pikoggacha bo’lgan DNKni aniqlashga imkon beradi. Usul shuningdek, juda qisqa oligonukleotid zondlari (20 bp) bilan ishlashga imkon beradi, shu bilan birga, usul namunalarni nishonlash va filtrning uzoq vaqt ta’sirlanishini talab qiladi. Sof DNK preparatlari bilan ishlash zarurati,aniq yuqori darajada nishonlangan radioaktiv zondlardan foydalanish, umumiy tadqiqotlaningdavomiyligi va unga ketadigan mehnat sarfi usulni juda qimmatga tushiradi. Shunga qaramay, bir qator holatlarda, bugungi kunda ham bu usul o’z ahamiyatini yo’qotmagan, shu jumladan genetik kasalliklar diagnostikasida keng qo’llaniladi. So’nggi paytlarda DNKni nitrat kislota kumush bilan bo’yashning radioaktiv bo’lmagan nishonlash yoki bo’yashning turli xil versiyalari ko’pincha qo’llanilmoqda. Oldindan fragmentlarga bo’lish va elektroforezsiz, qattiq matritsaga tomchilab tomizilgan DNK yoki RNK preparatlarining nishonlangan DNK namunasini gibridlash, mos ravishda dumaloq yoki cho’zinchoq filtrda DNK dog’ining konfiguratsiyasiga qarab nuqta yoki teshikli duraga ylash usuli qo’llanilmoqda. Bunday DNK zondlarini elektroforez yordamida ajratilgan RNK molekulalari bilan duragaylash usuli Nothern blot deb ataladi. Western blot yoki immunoblot esa filtrlarga o’rnatilgan elektroforez usulida ajratilgan oqsillarni nishonlangan antitanalarga bog’lash tushuniladi. Ushbu usullarning nomi - DNKni tahlil qilish uchun q o’llaniladigan eksperimental yondashuvlarning rivojlanishiga beqiyos hissa qo’shgan molekulyar genetika fanlari doktori Edvard Soutern hissasi katta bo’lib, ba’zi hollarda DNK zondlari bilan duragaylash DNKni oldindan ajratib olish va tozalashni talab qilmaydi.Gibridizatsiya uslubi nafaqat gel, filtrlarda yoki eritmada, shuningdek gistologik yoki xromosoma namunalarida o’tkaziladi. Ushbu usul duragaylash deb ataladi. Ftorxromlar bilan nishonlangan DNK yoki RNK namunalari zond sifatida 20Molekulyar genetika hayotning mohiyati, tirik tabiat evolyutsiyasi, individual rivojlanishni boshqarishning tarkibiy va funktsional mexanizmlari haqidagi tushunchalarimizni sezilarli darajada chuqurlashtirdi. Uning yutuqlari tufayli insoniyatning genofondini himoya qilish bilan bog ‘liq global muammolarini hal qilish boshlandi.Tabiiyki, odamlar va hayvonlarning individual genlarini manipulyatsiya qilish imkoniyati hali ham butun genomning funktsiyasini, uning tashkil etilishini, ontogenez mexanizmlarining butun xilma-xilligini ta’minlashda uning qismlarining o’zaro ta’sirini, ya’ni butun bir organizmga bitta hujayraning rivojlanishini tushunish uchun etarli emas. Agar har qanday turdag i genomda nafaqat individual rivojlanish dasturi, balki evolyutsiyasi, ya’ni uning filogenezi kodlanganligini qo’shsak, "Inson genomi" Xalqaro ilmiy dasturi qanchalik mantiqiy va metodik jihatdan o’z vaqtida bo’lganligi aniq bo’ladi. Boshqa turlarga laboratoriya sichqonlari, nematodalarni genomini tadqiqot qilish kabi dasturlar bilan bir qatorda.Inson Genom dasturi, 2000 yilga kelib DNKning birlamchi tuzilishini to’liq ochib berishga, ya’ni barcha inson genlarini aniqlashga imkon berdi, ularning boshqaruvchi elementlari aniqlandi. DNKni har qanday turdagi to’qima va yadro o’z ichiga olgan hujayradan 23har xil turdagi bakteriyalardan biokimyoviy tozalash yo’li bilan ajratiladi va bakteriyalar turlarining lotincha nomining birinchi uchta harfiga mos keladigan uchta harf bilan belgilanadi va ushbu turdagi bakteriyalarda ushbu fermentni kashf etish xronologiyasiga mos keladigan rim raqami bilan belgilanadi. DNK molekulasida uzilish joylari paydo bo’lishining chastotasiga qarab, uchta, ko’pincha, to’rta va kamdan-kam bo’linadigan fermentlar sinfi ajratiladi. Tabiiyki, uzun ketma-ketlikni taniydigan kesish fermentlari (8-12 bp), qoida tariqasida, kamdan-kam hollarda parchalanadi (masalan, Nor1), kalta (4-5 bp) ni nukleotid qatorlarini taniydiganlar Taq1, EcoR1 larni kiritish mumkin. Kesishjoylari genetik DNK markerlari sifatida ishlatilishi mumkin. Darhaqiqat, uzilish natijasida hosil bo’lgan DNK fragmentlari agaroza yoki poliakrilamid gelida elektroforez uslubi bilan uzunligi bo’yicha va shu bilan ularning molekulyar og’irligi va nukleotidlar orasidagi fizik masofani aniqlash mumkin. Geldagi DNKni, shuningdek RNKni aniqlashning odatiy usuli, ko’pincha etidiyum bromid bilan bo’yash va geldan o’tuvchi ultrabinafsha rangda k o’rish mumkin. Bunday sharoitda DNKni lokalizatsiya qilish joylari qizil rangga ega bo’ladi. Kesish uchun bir nechta endonukleazadan foydalanilganda, so’ngra nuleotidlar umumiy uzunligi aniqlash uchun, DNK bo’laklarini elektroforetik tahlil qilishda, fermentlarning har biri uchun va o’rganilayotgan DNK molekulasida mavjud bo’lgan boshqa belgilarga nisbatan tanib olish joylarini to’liq tartiblash asosida erishish mumkin. Ushbu jarayon fizik xaritalash deb ataladi va plazmid, virusli, bakterial DNK va eukariot DNKning nisbatan kichik bo’laklarini tahlil qilishning ajralmas elementidir.Asl DNKni restriktaza fermenti bilan qayta ishlagandan so’ng, uzunligi bo’yicha DNK molekulasining uchlaridan tortib uzilish joylariga qadar uzunligiga mos keladigan ikkita bo’lak hosil bo’ladi. Ikkala endonukleaza bilan birgalikda ta’sir ettirilganda, elektroforegrammada yangi parcha paydo bo’ladi, uning kattaligi kesishjoylari orasidagi masofaga to’g’ri keladi. 11nuklein kislotalarning mavjudligining isbotlanganligi dunyo ilmiy adabiyotlaridagi birinchi ma’lumot bo’ldi. Asta-sekin, genetik ma’lumot tashuvchisi, ilgari mavjud b o’lgan fikrlar singari, oqsillar emas, balkim DNK ekanligi isbotlandi. Dastlabki hal qiluvchi dalillardan biri Osvald Every, Kolin Maklaud va Maklin Makkartining 1944 yilda bakteriyalarni transformasiyasi bo’yicha olib borgan tajribalaridan kelib chiqqan. Ular pnevmokokklardan ajratilgan DNKni transformatiya qilishi natijasida, yani zararsiz kulturalarning kasallik qo’zg’atadigan bakteriyalar xususiyatlariga ega bo’lishini isbotlashga muvaffaq bo’lishdi. DNKga turli xil mutagenlar zarar yetkazishi mumkin, ular tarkibiga oksidlovchi va alkillovchi moddalar, shuningdek yuqori energiyali elektromagnit nurlanish – ultrabinafsha va rentgen nurlari kiradi. DNK zararlanish turi mutagen turiga bog’liq. Masalan, ultrabinafsha nurlari DNKga zarar yetkazadi, ular tarkibidagi timin dimerlarini hosil qiladi, ular qo’shni asoslar o’rtasida kovalent bog’lanish hosil bo’lishidan paydo bo’ladi. Erkin radikallar yoki vodorod peroksid kabi oksidlovchilar DNKning bir necha turdagi zararlanishiga olib keladi, shu jumladan asoslarda modifikatsiyalar, xususan, guanozin va ikki zanjirli DNK sinishiga sababchi bo’lishi mumkin. Ba’zi hisob-kitoblarga ko’ra, har bir inson hujayrasi kuniga 500 ga yaqin asos oksidlovchi birikmalar tomonidan zarar ko’radi. Zararlarning har xil turlari orasida eng xavflisi qo’sh zanjirda hosil bo’ladigan uzilishlardir, chunki ularni tiklash qiyin va xromosoma 32bo’yicha istalgan ilmiy jurnalning barcha sonlarida chiqadigan har bir maqola ma’lumotlar bazasiga joylashtiriladi izlanuvchi uni internet tarmog’i orqali oson topib olishi uchun qisqa ta’rif berib qo’yiladi. Eng katta tibbiy-biologik nashrlar online kutubxonasi PubMed so’nggi 50-yil mobaynida 16 mln. Dan ortiqroq maqolalarni o’z ichiga oladi. Integral ma’lumotlar bazasi va entsiklopediyalar konkret gen, oqsil, funksiyalarni amalga oshiradi. Ular katta miqdordagi boshqa ma’lumotlar bazalari axborotlarini umumlashtiradi va uni hamisha yangilab turadi. Har qanday yangidan o’qilgan genom harflarning turli xil kombinatsiyalarida takrorlanuvchi ulkan ketma-ketliklar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bioinformatika bunday xilma- xillikdagi matndan genlarni ajratib olish imkoniyatini beradi. Genomdan genni ajratib olish kabi bunday operatsiya genomni belgilash deb ataladi. Barcha genlar funksiyalarini tajribalar asosida aniqlash yetarli darajada murakkablikni yuzaga keltiradi. Bu holatda bioinformatika funksiyalari allaqachon aniqlangan genlar bilan solishtirib ko’rishga tayangan holda ularni bashorat qilishda ko’maklashadi. Oqsil molekulasida biologik vazifalarning har xil turlariga javob beruvchi uchastkalar mavjud. Bioinformatika usullari yordamida ushbu uchastkalarni aniqlash konkret bir oqsilning barcha spektr funksiyasini ochib beradi. Oqsil strukturalarini tajribalar asosida, ya’ni masalan oqsil molekulalaridan tashkil topgan mikroskopik kristalni rentgen nurlari bilan nurlantirish orqali aniqlash mumkin. Bu esa yetarli darajada uzoq va qimmatli jarayon hisoblanadi. Ayrim oqsillar kristall tuzilmalarga ega bo’lmaganligi sababli ularni tahlil qilishning umuman iloji yo’q. Bioinformatika kompyuter modellashtirish yordamida hech bo’lmaganda oqsil strukturasi uzoqroq o’xshash ketma-ketligi ma’lum bo’lgan holatlarda oqsilning fazoviy modelini yasashda yordam beradi.Bioinformatika metodlari asosida olingan molekulaning fazoviy strukturasini bilgan holda uning qanday ishlashini va uning ishlashiga qanday ta’sir eta olishni bashorat qilish mumkin. Dori preparatlarini fazoda har xil ximiyoviy bog’lanishlar bilan 7Tirik oragnizmlarning genomlari – viruslardan to hayvonlargacha – o’lchami bo’yicha 6 darajaga farq qiladi: bir necha ming juft asosdan bir necha milliard juft asosgacha. Genlarning soni bo’yicha diapazon ancha qisqa: oddiy viruslarda 2-3 gendan va ba’zi bir hayvonlarda 40 ming gengacha bo’ladi. Genomning o’lchami va genlarning miqdoriga qarab genomlar 2 ta sinfga bo’linadi: 1) katta bo’lmagan kompakt genomlar, ular odatda 10 million juft asosdan ko’p bo’lmaydi; 2) katta o’lchamdagi genomlar, ularning tarkibi 100 million juft asosdan ko’p bo’ladi. Genomikaning vazifasi butun hujayraning to’liq genetik xususiyatlarini tarkibidagi genlar sonini va ularning ketma -ketligini, har bir gen tarkibidagi nukleotidlar sonini va ularning ketma-ketligini aniqlash, har bir genning organizm metabolizmiga yoki umuman hayotiy faoliyatiga bog’liq funktsiyalarini aniqlashdan iborat. Genomika organizmning mohiyatini - uning potentsialini, turlarini va hatto individual boshqa organizmlardan farqini, tashqi ta’sirlarga reaktsiyasini bashorat qilish, genlarning har biridagi nukleotidlar ketma-ketligini va genlar sonini bilib olishga imkon beradi. Genomikaning maqsadi hozirgi vaqtda amalga oshirilmagan hujayraning barcha potentsial xususiyatlari, masalan,jimjimador genlar haqida ma’lumot olish, proteomika esa hujayralarni ma’lum bir lahzada xarakterlashga imkon beradi, undagi barcha oqsillarni funktsional suratga olish tarzida o ‘rnatadi. uning proteomi darajasidagi hujayraning holati, ya’ni, ifoda etilmagan genlardan farqli o’laroq ishlaydigan barcha fermentativ va strukturaviy oqsillarning to ‘plamini o’rganadi.Shu bilan birga, agar genomika birinchi navbatda sekvenirlashtexnologiyasining rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan bo’lsa, unda proteomika uchun ikki o’lchamli elektroforez texnikasi bir xil asosiy rolni o ‘ynaydi oqsillarni bir yo’nalishda molekulyar og’irligi 9bo’lsa, DNKning A- va B shakllari, chap tarafga og’gan bo’lsa, DNKning Zshakli deb ataladi.DNKda azotli asoslarning to’rt xili mavjud -adenin (A), guanin (G), timin (T) va sitozi (S). Zanjirlardan birining azotli asoslari boshqa zanjirning azotli asoslari bilan komplementarlik prinsipiga binoan vodorod bog’lari bilan bog’lanadi: adenin (A) faqat timin (T) bilan, guanin (G) – faqat sitozin (S) bilan bog’lanadi.Nukleotidlarning ketma-ketligi har xil turdagi RNK haqidama’lumotni ―kodlash imkonini beradi, ularning eng muhimi axborot yoki matrisali - mRNK, ribosomal –rRNK va transport -tRNK hisoblanadi. Ushbu barcha RNK turlari DNK matrisasida transkriptsiya jarayonida sintez qilingan RNK ketmaketligiga nusxa ko’chirish yo’li bilan sintez qilinadi va oqsillarning biosintezida translyasiya jarayonida ishtirok etadi. Kodlash ketma- ketliklaridan tashqari, hujayra DNKsida boshqaruvchi va strukturaviy funksiyalarni bajaradigan ketmaketliklar mavjud. Oqsil ketma-ketligi oqsilni (yoki oqsilning bir qismini) kodlovchi gen DNKsi tomonidan belgilanadi. Gen DNKsi ketma- ketligining o zgarishi oqsil tarkibidagi aminokislotalar ketma-ʻ ketligining ham o zgarishiga olib kelishi mumkin. Oqsildagi hattoki bir ʻ aminokislota ketma- ketligining o zgarishi ham oqsilning umumiy strukturasi ʻ va vazifalariga ta sir ko rsatadi.Misol uchun, bitta aminokislotaning o rin ʼ ʻ ʻ almashinib qolishi qizil qon tanachalariga ta sir ko rsatuvchi irsiy kasallik ʼ ʻ hisoblangan o roqsimon hujayrali anemiyani keltirib chiqaradi. O roqsimon ʻ ʻ hujayrali anemiyada qonda kislorod tashuvchi gemoglobinni tashkil qiluvchi polipeptid zanjirlaridan birining ketma -ketligida biroz o zgarish yuzaga keladi. Odatda gemoglobin β zanjirining ʻ (gemoglobinni tashkil etadigan ikki turdagi oqsil zanjirlaridan biri) oltinchi aminokislotasi bo lgan glutamat kislota valin bilan almashadi. Quyidagi ʻ diagrammada β zanjirning bir qismidagi o zgarish ko rsatilgan. ʻ ʻ Birinchi marta DNK moddasini Johann Friedrich Misher 1869 yilda yiringli massadagi hujayra qoldig’idan azot va fosfordan tashkil topgan moddani 21ajratish mumkin. DNK izolatsiyasi bosqichlari hujayralarni lizis qilish, hujayra organoidlari va membranalarining parchalarini sentrifugalash yo’li bilan olib tashlash, oqsillarni fermentativ yo’q qilish va ularni fenol va xloroform yordamida eritmadan ajratib olish va DNK molekulalarining etanolda konsentratsiyasini o’z ichiga oladi. Odatda 1 gramm xom to’qimadan yoki hujayradan 2 milligramm DNK olinadi. Odamlarda DNK ko’pincha qon leykotsitlaridan ajratib olinadi, buning uchun 5 dan 20 ml gacha venoz qon steril naychada qon ivishining oldini oluvchi eritma bilan to’planadi (masalan, geparin bilan). Keyinchalik, leykotsitlar ajratiladi va hujayralar va yadro membranalari denatuartsiya qiluvchi moddalar bo’lgan bufer eritmalar qo’shib yo’q qilinadi. DNK izolatsiyasida eng yaxshi natijalar proteinaza-K yordamida parchalanib fenol- xloroform bilan ekstraktsiyasidan olinadi. DNK etanolda cho’ktiriladi va bufer eritmasida eritiladi. Ekstraktsiya qilingan DNKning sifatini baholash oqsil va nuklein kislotalaar yutilish spektrlari mintaqasidagi DNK eritmasining optik zichligini o’lchash asosida amalga oshiriladi. Sof DNK namunalarida A (260) / A (280)> 1.8 nisbati bo’lishi kerak. Aks holda, tozalash jarayonini takrorlash kerak, chunki DNKni muvaffaqiyatli ishlatish va saqlash uchun oqsillarni butunlay yo’q qilish kerak.Murakkab va xilma -xil ishlash jarayonida xromosomalarning va DNKning tur li qismlari turli xil tartibga solinadigan va asosan qaytariladigan o’zgarishlarga uchraydi. Ushbu modifikatsiyalar maxsus oqsillar - fermentlar yordamida amalga oshiriladi. Zamonaviy molekulyar diagnostika asoslarini tushunish uchun ayniqsa muhim bo’lgan DNK fermentlarining faqat ikkita sinfi- polimerazalar va restriksion endonukleazalarni qisqacha ko’rib chiqamiz.DNK sintezini olib boradigan fermentlar DNK polimerazalari deb ataladi. Ham bakterial hujayralar, ham eukariot hujayralar DNK polimerazalarining uch xil shaklini o’z ichiga oladi, ularning barchasi sintez qiluvchi faollikka ega va DNK zanjirlarini 5 – 3 yo’nalishda uzaytira oladi, ketma-ket bitta nukleotidni 3-OH 1GENOMLARDAGİ OQSİL STRUKTURASINI ANIQLASH Mundarija : Kirish............................................................................................................................................... 3 Asosiy qism:....................................................................................................................................... 6 I. Eukariotlar va prokariotlar genomining tuzilishi va faoliyatining xususiyatlari........... 6 II. Genomning DNK darajasidagi tahlili...................................................................................... 18 III. Genomikani o’rganishda bioinformatikaning roli.................................................................... 27 Xulosa........................................................................................................................................... 34 Foydalanilgan adabiyotlar............................................................................................................ 35 10ajratib olgan. Avvaliga, yangi modda Misher tomonidan nuklein deb atalgan, keyinchalik kislotalik xususiyatlari aniqlangandan so’ng, nuklein kislota deb atala boshlaydi. Yangi kashf etilgan moddaning biologik funktsiyasi noma’lum bo’lib, uzoq vaqt davomida DNK organizmda fosfor zahirasi hisoblangan. Bundan tashqari, hatto 20- asrning boshlarida ham ko’plab biologlar DNKning irsiy ma’lumot uzatilishida hech qanday aloqasi yo’q deb hisoblashadi, chunki molekula tuzilishi, ularning fikriga ko’ra, juda monoton-bir xil bo’lib, kodlangan ma’lumotni o’z ichiga olmaydi.1930 yillarga qadar DNK faqat hayvon hujayralarida, o’simlik hujayralarida esa RNK mavjud deb hisoblangan. 1934 yilda ―Hoppe-Seyler’s Zeitschrift fur physiologishe Chemie nashrida va 1935 yilda Moskva davlat universiteti olimlari qo’lyozmalarida biokimyogarlar A.N. Belozersky va A.R. Kizel tomonidan chop etilgan maqolalarida o’simlik hujayralarida DNK mavjudligi isbotlangan. 1936 yilda Belozerskiy guruhi dukkakli, donli va boshqa o’simliklarning urug’lari va to’qimalaridan DNKni ajratib olishgan. 1939 – 1947 yillarda xuddi shu olimlar guruhining tadqiqotlari natijasida har xil turdagi bakteriyalar tarkibidagi 4asos uzunlikagi takrorlanuvchi fragmentlardir. Mikrosatellitlar nukleotidlar ketma- ketligini yuqori tezlikda o’zgarishi bilan tavsiflanadi, DNK replikatsiyasi nuqtali mutatsiyada ko’chib o’tadi. Mikrosatellitlar minisatellitlar kabi populatsion genetik tekshiruvlarda molekulyar markerlar singari foydalaniladi. Transpozonlar organizmda uchraydigan DNK qismi bo’lib, o’z joyini o’zgartirish qobiliyatiga ega. Ular genom doirasidagina ko’payaa oladi. Transpozonlar “sakrovchi genlar” nomi bilan mashhur, ular genetik mobil elementlarning bir vakili hisoblanadi. Transpozonlar genomning kodlanmaydigan qismiga kiradi. DNK nukleotidlar ketma-ketligi asosida oqsil tarkibidagi aminokislotalar ketma-ketligi haqidagi informatsiyani tashimaydi. Shunga qaramay mobil elementlarning bir qancha sinflari tarkibida fermentlar ketma-ketligi haqidagi ma’lumot bo’ladi. Bu fementlar transpozon xarakatlanishini transkripsiya va katalizatsiya qiladi. Masalan, DNK transpozonlar va DDP1 - transpozaza , BORS1 va BORS2 fermentlarini kodlaydi. Tibbiy genomika biologiya fanining eng tez rivojlanayotgan yo’nalishlaridan biridir. So’nggi 30 yil ichida kuzatilgan tibbiyotning ushbu yo’nalishi "Inson genomi" xalqaro loyihasining boshlanishi bilanbog’liq. Ushbu mavzunichuqur o’rganish,ushbu mavzu haqidagi bilimlarni rivojlantirish bugungi kunda asosiy masalalardan biridir. Kurs ishining maqsadi va vazifalari. RNK bog’lovchi funksiyalarga ega multidomen oqsillar mavzusini o’rganish hamda ushbu oqsil bilan bog’liq kasalliklarning oldini olish chora tadbirlarini rivojlantirishdan iborat. Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa, mavzuga oid 4 ta rasm va 2 ta jadval hamda foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati dan iborat bo’lib, umumiy hajmi 30 sahifani tashkil etadi.

Genomlardagi oqsil strukturasini aniqlash

Купить