Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	9000UZS
Размер	3.3MB
Покупки	4
Дата загрузки	15 Август 2023
Расширение	docx
Категория	Мелиорация

Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari

bosimi yorib o’tishining bevosita xavfi bo’lgan taqdirda suv ostida qolish ehtimoli
bo’lgan zonadagi aholini, korxonalar, muassasalar va tashkilotlarni darhol xabardor
qilishga maxsus vakolatli organga o’z vakolatlarini amalga oshirishda
ko’maklashishga;
-gidrotexnika inshootidan foydalanish, uning xavfsizligini ta’minlash
bo’yicha tadbirlarni, shuningdek gidrotexnika inshooti avariyalarining oldini olish
va ularning oqibatlarini tugatish ishlarini moliyalashga.
Gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasi.
Gidrotexnika inshootini loyihalashtirish, qurish, foydalanishga topshirish,
undan foydalanish, uni foydalanishdan chiqarish boshichlarida, shuningdek uni
rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, tiklash yoxud konservatsiyalashdan keyin
foydalanuvchi tashkilot gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tuzadi.
Deklaratsiyani tuzish tartibini O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
belgilaydi
Foydalanuvchi tashkilot gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini
maxsus vakolatli organga taqdim etadi. Deklaratsiyaning maxsus vakolatli organ
tomonidan tasdiqlanishi gidrotexnika inshootini Kadastrga kiritish va gidrotexnika
inshootini qurishga ruxsat olish, foydalanishga topshirish, undan foydalanish yoki
uni foydalanishdan chiqarish yoxud rekonstruksiya qilish, kapital ta’mirlash, tiklash
yoki konservatsiyalash uchun asos bo’ladi
Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat
ekspertizasi;
Gidrotexnika inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat ekspertizasi,
shu jumladan loyihalashtirish boshIchidagi davlat ekspertizasi O’zbyokiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi belgilagan tartibda o’tkaziladi. Gidrotexnika
inshootlari xavfsizligi deklaratsiyalarining davlat ekspertizasi gidrotexnika
inshootlaridan foydalanuvchi tashkilotlar tashabbusi bilan, shu jumladan ular rozilik
bermagan taqdirda ham, maxsus vakolatli organning ko’rsatmalariga binoan
o’tkaziladi.
16

O’rta bosimli gidrouzellar ko’pincha elektr energiyasini ishlab chiqarish va
suv jamg’arish, ya’ni suv xo’jaligini suv bilan ta’minlash maqsadida katta hajmli
suv omborlarini tashkil qilish uchun quriladi.
Yuqori bosimli gidrouzellar, asosan, energetik, irrigatsiya va transport
o’tkazish vazifalarini bajaradi. Past bosimli gidrouzellar daryoning tekis qismlarida
quriladi va ulardan daryolardan suv olish hamda transport maqsadlarida
foydalaniladi.
Umuman suv xo’jaligi maqsadlarini yechish uchun xizmat qiluvchi ma’lum
uzoqlikdagi masofada joylashgan gidrouzellar majmuasi gidrotizimlar deb ataladi.
Hozirga qadar Mustaqil davlatlar ham do’stligida ham juda ko’p miqdorda
gidrotizimlar qurilgan bo’lib, ularga 0’rta Osiyo, Ukraina va Shimoliy Kavkazdagi
sug’orish hamda yaylovlarga suv chiqarish tizimlari, Moskva, Volga — Don
kanallaridagi suv transporti hamda irrigatsiya inshootlari va boshqalar misol bo’la
oladi
1.2 Huquqiy-meyoriy hujjatlarda gidrotexnik inshootlar xavfsizligini
ta’minlashning asosiy masalalari.
O’zbekiston Respublikasining gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi
to’g’risida qonuni 1999 yil 20 avgust, 826-II-sonli qarori bilan qabul qilingan.
Ushbu Qonunning maqsadi gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish,
foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, tiklash,
konservatsiyalash va tugatishda xavfsizlikni ta’minlash bo’yicha faoliyatni amalga
oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdir. Gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlari ushbu qonun va boshqa
qonun hujjatlaridan iborat
Qoraqalpog’iston Respublikasida gidrotexnika inshootlari xavfsizligi
sohasidagi munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solish Qoraqalpog’iston
Respublikasi qonun hujjatlari bilan ham amalga oshiriladi. Agar O’zbyokiston
Respublikasining xalqaro shartnomasida O’zbyokiston Respublikasining
10

Gidrotexnika inshootlari sanoat va uy-joy qurilishi inshootlaridan farqli
o'laroq, muvozanat holatidagi yoki harakatdagi, sho'r yoki chuchuk holatdagi suv
bilan doimiy ravishda bog'liqdir.
Gidrotexnika inshootlarida foydalanish (ekspluatatsiya qilish) davrida:
mexanik; fizik-kimyoviy; biologik; mayda muz parchalari va muzlar; havo
atmosferasi; past hamda yuqori harorat; atmosfera yog'ingarchiliklari; shamol va
bo'ron; quyosh radiatsiyasi; seysmik kuchlar hamda boshqalar ta ’sir qiladi.
Suvning mexanik ta ’siri o'z navbatida statik va gidrodinamik turlarga
bo'linadi. Statik ta ’sirlarga: suvning gidrostatik bosimi; muz qoplamasi bosimi;
tirgak devorlar ortidagi gruntning faol bosimi; inshoot oldida cho'kkan loyqa bosimi
va boshqalar kiradi.
Dinamik ta’sirla; katta tezlikda harakatlanuvchi oqimlar: muz va suvda suzib
yuruvchi jismlar zarbasi; shamol hosil qilgan to'lqinlar; gidravlik zarba;
gidrotexnika inshooti ostidagi filtratsiya oqimi bosimi ko'rinishlarida bo'ladi.
Shuningdek, zilzilaga moyil hududlarda gidrodinamik bosim seysmik kuchlar ta
’siri ostida ham hosil bo'ladi.
Suvning fizik-kimyoviy ta ’siri ko'pgina ko'rinishlarda namoyon bo'ladi:
inshootlar yuza qismining oqim ta’sirida yemirilishi; metall elementlarning
korroziyasi; kavitatsiya; filtratsiya oqimi ta’sirida gidrotexnika inshootlari tagidagi
gruntlarning mexanik va kimyoviy suffoziyasi va hokazo.
Suvning biologik ta’siri suvda yashaydigan tirik organizmlarning inshootlar
materiallariga ta ’siri; yog'och qismlarning chirishi; quvurlarda o'simliklarning
o'sishi; inshootlar elementlarining turli organizmlar tomonidan yemirilishi
ko'rinishida bo'ladi.
To’lqinlar gidrotexnika inshootlari elementlariga dinamik bosim bilan ta’sir
qiladi. To’lqinning shamol ta’sirida dumalashi va quvilishi natijasida suv inshoot
tepasidan oshib o'tishi mumkin.
Masalan: Voyont (Italiya) to'g'onidan suvning oshib o'tishi natijasida 2
mingdan ortiq kishi halok bo'lgan.
21

2- rasm: a — bir ko’zli quvurli; b — bir oraliqli ochiq ; d — ko’p oraliqli
ochiq ; e — ko’p oraliqli diafragmali; — asosiy zatvor; 2 — uzatma ; 3 —
ta’mirlash zatvori.
Minora konstruksiyasi bilan bir qatorda asosiy zatvor ishlash paytida uning
orqa tomoniga havo yuborish uchun quvur o'rnatiladi. Ko’rib chiqilgan sxemalarda
asosiy zatvorlar (konusli va yassi zadvijkalar) temir-betonli galereyada ko’rilgan
po’lat quvurlarning chiqish qismiga chiqariladi.
Zatvorlarni ko’rikdan o'tkazish, ta’mirlash va profilaktika ishlari ularni suv
sathidan ko’tarilgandan so’ng minora ichida bajariladi. Buning uchun minora
xonalarida kerak bo’ladigan ham m a asbob-uskunalar mavjud bo’lishi kerak.
Beton to’g’onlar suv tashlagichlari . Asosiy zatvor (yassi, segmentli, ba’zan
konusli va ignasimon) shunday o ‘rnatiladiki, suv oqimini atmosferaga chiqishida
32

qilish davlat inspeksiyasi gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat
nazoratini amalga oshiruvchi maxsus vakolatli organ hisoblanadi,
-gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi qoidalari va mezonlarini ishlab
chiqadi;
-manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari
texnik holatining puxtaligini va ular ishining xavfsizligini ekspertizadan o’tkazadi;
-gidrotexnika inshootlarini joylashtirish, gidrotexnika inshootlarini
loyihalashtirish topshiriqlarini, ularni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini
kelishib olishda, gidrotexnika inshootlarining qurilishi sifatini nazorat qlishda,
ularni foydalanishga qabul qilishda, shuningdek gidrotexnika inshootlaridan
foydalanish qoidalarini kelishib olishda qatnashadi.
Gidrotexnika inshootlarining holatini hamda ular holatining gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalariga muvofiqligini tekshirishni tashkil
etadi;
-gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash to’g’risida ko’rsatmalar
beradi, shuningdek gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalari
qo’pol ravishda buzilgan hollarda xavflilik darajasi yuqori bo’lgan ob’ektlar
jumlasiga kiruvchi gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish va ulardan
foydalanish faoliyatini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyalarning amal
qilishini to’xtatib turish va tugatish haqida takliflar kiritadi.
Gidrotexnika inshootlari hududlaridan, daryolar o’zanlari va to’g’onning
ularga tutash bo’lgan quyi hamda yuqori hududlaridan xo’jalik faoliyati yoki boshqa
faoliyatni amalga oshirish uchun foydalanishga (suvni muhofaza qilish zonalarida er
uchastkalari berish bundan mustasno) rozilik beradi;
-daryolarning o’zanlarida va to’g’onning ularga tutash quyi va yuqori
hududlarida suv xo’jaligi ob’ektlaridan foydalanishni amalga oshiruvchi yoxud
xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyat yurituvchi tashkilotlarning faoliyatini, agar
bunday faoliyat.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligiga yomon ta’sir ko’rsatishi mumkin
bo’lsa, taqiqlaydi yoki cheklab qo’yadi. Tadbirkorlik sub’ektlarining faoliyatini
13

keladi. Deformatsiya yetarlicha tez o’sganda, yer qobig’idagi kuchlanish
relaksatsiya qilishga ulgurmaydi, bu kuchlanish jinslardagi kuchlanishdan katta
bo’lsa, uzilish yoki siljish yuz beradi. Energiyaning bir qismi ishqalanish kuchini
yengish uchun sarflanadi, boshqa qismi esa o’rab turgan muhitga tarqalib, tebranib
ketadi.
Uzilish tekisligi o’rab turgan joy, yer qimirlash o’chog’i yoki giposentr deb
ataladi. Giposentr ustidagi yer qobig'i esa episentr deyiladi.
0’choqning chuqurligi (yer fokusijga ko’ra, yer qimirlash chuqur fokusli 300
—700 km, oraliq fokusli — 60 km dan 300 km gacha, normal fokusli — 50 km
gacha bo’ladi. Eng katta xavf kichik fokusli (chuqurligi 15 km gacha) yer qimirlash
bo’lib, uning ulushi umumiy energiya jamlanmasining 75% ni tashkil etadi.
Elastik energiyalar ta’sirida elastik to’lqinlar hosil bo’ladi. Ular tog’ jinslari
ichida ikki turdagi tarqalishga bo’linadi: bo’ylama (P), bu to’lqinlar ovoz to’lqinlari
kabidir va ko’ndalang (S).
Ko’ndalang to’lqin yer qobig’ining suyuqlikdan tarkib topgan qismidan
o’tmaydi. Bu to’lqinning tarqalish tezligi tog’ jinslarining zichlik va elastiklik
xossalariga bog’liqdir. Kuchli yer qimirlashda bo’ylama to’lqin tarqalishi seziladi.
Bu to’lqinlar yer sirtiga yaqinlashib, atmosferaga ovoz beradi.
Seysmik to’lqinning uchinchi, yuzadagi turi gruntning sirtida tarqalishi
chegaralangandir. Bu turdagi to’lqinlar ikkiga bo’linadi: Lava va Releya to’lqinlari.
Gidrotexnika inshootlarining mustahkamligi va ustuvorligini hisoblashda seysmik
ta’sirlarni hisobga olish zarur. Seysmik ta’sirlarga quyidagilar kiradi: inshoot
massasidan hosil bo’lgan ta’sirlar (seysmik energiya yuklari); suv birikmalarining
massasi (yoki gidrodinamik bosim); yer qimirlashdan hosil bo’lgan suv omboridagi
to’lqin kuchi va cho’kindilarning dinamik bosimi.
2.3 Suvning zararli ta’sirlariga chidamlilikni oshirish .
Chuqur joylashgan suv qabul qilgichlar.
Suv qabul qilgichlar suvdagi jismlarni ushlab qoluvchi panjara, ta’mirlash va
avariya-ta’mirlash zatvorlari bilan jihozlanadi. Statsionar va ko'chma ko'tarish
30

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIG I
ISLOM KARIMOV NOMLI TOSHKENT DAVLAT TEXNIKA
UNIVERSITETI
“ GEOLOGIYA-QIDIRUV VA KON - METALLURGIYA” FAKULTETI
HAYOT FAOLIYATI XAVFSIZLIGI KAFEDRASI
“5640100-Hayotiy faoliyat xavfsizligi” bakalavr ta’lim yo’nalishi
“ BINO INSHOOTLAR XAVSIZLIGI ”
fanidan
KURS LOYIHASI
Mavzu:Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-
tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida)
Bajardi: 2 1 -19 - guruhi talabasi : M.O’Mirzayev
Rahbar: d ots . Xasanova.O.
Toshkent -2023
1

Maxsus vakolatli organ tomonidan davlat ekspertizasi xulosasi asosida
gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlash haqida, tegishli
ruxsatnoma berish to’g’risida yoki ruxsatnoma berishni rad etish haqida qarorlar
qabul qilinishi mumkin.
Foydalanuvchi tashkilot maxsus vakolatli organning qaroriga rozi bo’lmagan
taqdirda, qaror yuzasidan sud tartibida shikoyat qilish mumkin.
Gidrotexnika inshootlarini tekshirish chog’ida gidrotexnika inshootlarining
xavfsizligi normalari va qoidalariga rioya etilishini baholash maqsadida
foydalanuvchi tashkilotlarning, shuningdek gidrotexnika inshootlaridan
foydalanishda, ularni qurishda, rekonstruksiya qilishda, kapital ta’mirlashda,
tiklashda yoki konservatsiya qilishda pudrat tashkilotlarining faoliyati ustidan
nazorat amalga oshiriladi.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan avariya
moddiy-texnika zaxiralari favqulodda vaziyatlar yuzaga kelgan taqdirda zarur 42
moddiy resurslarni oshig’ich tarzda jalb qilish maqsadida oldindan yaratiladi. Bu
zaxiralarni yaratish tartibi O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan belgilanadi.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlarini
buzishda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda belgilangan tartibda javobgar bo’ladilar
Gidrotexnik inshootlar xavfsizligini ta’minlash
Insonlar aql - idroki va amaliy mehnati evaziga bunyod etilgan u yoki bu
inshootlarning biror tashqi kuch yoki tabiiy ofat tufayli ishlash muvozanatining
buzilishi oqibatida kelib chiqadigan nohush xolatni vujudga kelishiga sababchi
bo’lgan konstruksiya qismlari yoki qurilish texnologiyasidan chetga chiqish xavfli
holatdir. Quyida inson hayoti uchun o’ta zarur bo’lgan tabiat ne’mati suv va u
tufayli bunyod etilgan inshootlar xaqida qiskacha tushunchalar va ularda sodir
bo’lishi mumkin bo’lgan noxush oqibatlarni oldini olish va fuqarolar xavfsizligini
ta’minlash choralari xaqida fikr yuritamiz.
Gidrotexnik inshootlar: to’g’onlar (plotinalar), suv tashlash, suv bo’shatish,
suv o’tkazish, suv chiqarish inshootlari, tonnellar, nasos stansiyalari, kanallar,
17

(o’tkazuvchi quvurlar, tunellar va h.k). Markaziy Osiyo hududida quyidagi
gidrotexnika inshootlari mavjud bulardan Chordara, Qayroqqum, Tuxtagul,
Andijon, Nurek, Tolimarjon, Rog’un va boshqalar.
Gidrotexnik inshootlari quyidagi ta’sirlar natijasida buziladi:
1) tabiiy ofatlar oqibatida (zilzila, ko’chki, jala yomg’irlar yuvib ketish va
boshqalar);
2) uskunalarning tabiiy emirilishi va eskirishi;
3) inshootni loyihalash va qurishdagi xatoliklar;
4) suvlarni ishlatish qoidalarini buzilishi;
5) portlatishlar oqibatida (harbiy harakatlar, terrorchilik va boshqalar).
Gidrotexnik inshootlarining buzilishi natijasida muayyan oqibatlarga olib keladi,
jumladan: Gidrotexnik inshooti o’z vazifasini bajarmay qo’yishi; suv to’lqinini
insonlarga zarar etkazishi va turli inshootlarni buzilishi; hududlarni suv bosib, mol-
mulkka, erlarga, moddiy resurslarga va boshqa obektlarga jiddiy moddiy zarar
keltiradi. SHuning uchun bunday inshootlardan foydalanuvchi tashkilotlar
zimmasiga ularning xavfsizligini ta’minlash maqsadida “Fuqaro muhofazasi
to’g’risida”gi qonunining 8,9-moddalarida ko’rsatib o’tilgan majburiyatlar
yuklangan. Unga ko’ra bunday xavfli obektlarni loyihalash, qurish va ishlatish
davomida xavfsizligini pasayish sabablarini tahlil etish, sodir bo’lishi mumkin
bo’lgan avariyani oldini olish bo’yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va bajarish,
shuningdek bunday masalalar bo’yicha favqulodda vaziyatlar tizimlari bilan
hamkorlik qilish ta’kidlab o’tilgan
SHu o’rinda 2009 yil 17 avgustda Rossiyaning “Sayana- SHushenskaya”
GESida bo’lgan avariya to’g’risidagi ma’lumotni ta’kidlab o’tish joiz. Ushbu
gidroinshoot juda baxaybat qurilgan bo’lib uning uzunligi 1 km dan uzun, balandligi
250 m, gidrostatik vazni 22 mln tonnani tashkil etadi. GES ning avariyaga
uchrashishining sababi, 1985 yilda gidroinshoatning eng baland ustuni darz ketib,
Enesey daryosining bu qirg’og’idan u qirg’og’igacha bo’lgan butun to’g’on tanasida
yoriq p’aydo bo’lgan. YOriqdan xar soniyada 550 litr suv oqib o’ta boshlagan va
natijada to’g’on betoninig emirilishi boshlangan. Emirilish jarayoni 8 yil mobaynida
19

Gidrouzellar va gidrotizimlar haqida umumiy tushunchalar
Birgalikda ishlash sharoitlari va joylashuvi bo’yicha birlashtirilgan bir guruh
gidrotexnika inshootlari gidrouzel deb ataladi.
Asosiy vazifasi bo’yicha gidrouzellar energetik, suv transporti, suv oluvchi,
sug’orish va boshqa gidrouzellarga bo’linadi. Gidrouzellar ko’pincha majmua tarzda
quriladi, vazifasiga ko’ra ular suv oluvchi — energetik, transport — energetik deb
ataladi. Sug’orish uchun suv oluvchi Zarafshon daryosidagi «Birinchi may»
gidrouzeli bunga misol bo’la oladi
1-rasm: Daryodagi past bosimli gidrouzel: a — gidrouzel o’qi bo’yicha
bo’ylama qirqim ; b — reja; 1 — to’g’on ; 2 — G E S binosi; 3 — kema
o’tkazuvchi shluz; 4 — shluz prichali; 5 — bo’luvchi devor; 6 — yon devor; 7 —
sug’orish tizimining bosh inshooti; 8 — yuvuvchi tirqishlar; 9 — bosh kanal .
Gidrouzellar bosimli va bosimsiz turlarga bo’linadi. Bosimli gidrouzellar
ularga ta’sir qiluvchi suv bosimiga ko’ra uch guruhga bo’linadi: 1) past bosimli
(ustki biefdagi suv chuqurligi 10 m); 2) o’rta bosimli (suvning chuqurligi 10— 50
m); 3) yuqori bosimli (suvning chuqurligi 50 m dan ortiq).
9

I. GIDROTEXNIKA INSHOOTLARI HAQIDA UMUMIY
TUSHUNCHALAR
1.1 Gidrotexnika inshootlar to’g’risida umumiy tushuncha, vazifasi
va amaliy ahamiyati
Gidrotexnika tushunchasi . Maxsus inshootlar, jihozlar va
qurilmalaryordamida suv resurslaridan xalq xo’jaligi ehtiyojlarida foydalanish va
suvning zararli ta ‘sirlariga qarshi kurashishni o ‘rganish bilan shug’ullanuvchi fan
va texnikaning tarmog’i gidrotexnika deb ataladi. Bevosita suv xo’jaligi tadbirlarini
amalga oshiradigan muhandislik inshootlari gidrotexnikaviy yoki gidrotexnika
inshootlari deb ataladi.
Gidrotexnika inshootlarining vazifasi suv sarfini va sathini rostlash, uni
manbadan ma’lum sifatda va istalgan vaqtda kerakli miqdorda olib, zarur joylarga
(ekin maydonlari, gidroelektr stansiyalar va hokazolarga) yetkazib berishdan iborat.
Gidrotexnika inshootlari joylashuviga ko’ra daryolar, dengizlar, ko’llar,
hovuzlar, irrigatsiya shoxobchalari va yer ostida joylashgan turlarga bo’linadi.
Suv xo’jaligi tarmoqlarining turlicha iqlimiy, geologik va gidrogeologik
sharoitlarida ko’rilishi sababli gidrotexnika inshootlarining ham har xil
konstruksiyalari mavjud.
Yuqoridagi masalani o ‘rganishni osonlashtirish maqsadida ular o’ziga xos
belgilari bo’yicha tasniflanadi:
1) xalq xo’jaligi tarmog’iga xizmat ko’rsatish;
2) foydalanish sharoitlari;
3) vazifasiga ko’ra;
4) mas’uliyati bo’yicha;
5) konstruksiyasi va materiali bo’yicha va boshqalar.
Xalq xo’jaligi tarmog’iga xizmat ko’rsatish bo’yicha gidrotexnika inshootlari
quyidagilarga bo’linadi:
— meliorativ — sug’orish, zax qochirish va suv chiqarishga mo’ljallangan
(suv oluvchi inshootlar, nasos stansiyalar, sug’orish va zax qochirish kanallari va
ulardagi inshootlar);
4

inshootlarining ko’priklari, quvurlari, zatvorlarini qurishda keng foydalaniladi, u
temir-beton konstruksiyalarda armatura sifatida ham ishlatiladi.
Ishlash sharoitlari va qurilishi bo’yicha gidrotexnika inshootlari daryodagi va
irrigatsiya shoxobchalaridagi inshootlarga bo’linadi .
Suv xo’jaligi masalalarini kompleks yechish uchun mo’ljallangan daryodagi
inshootlar guruhiga quyidagilar kiradi:
1) ustidan suv o’tkazuvchi va suv o’tkazmaydigan to’g’onlar;
2) suv oluvchi inshootlar va qurilmalar;
3) suv tashlovchi va suv chiqaruvchi;
4) gidroelektrostansiya binolari;
5) kema o’tkazuvchi shluzlar;
6) o’tuvchi yo’llar, baliq qutqaruvchi qurilmalar;
7) cho’kindilarga qarshi kurashuvchi inshootlar va qurilmalar (tindirgichlar,
loyqa yuvuvchi inshootlar, yo’naltiruvchi tizimlar va b.);
8) daryo o’zanini boshqaruvchi inshootlar;
9) muz va muz parchalarini o’tkazuvchi inshootlar.
Irrigatsiya shoxobchalaridagi asosiy inshootlar, odatda, vazifasiga ko’ra uch
guruhga bo’linadi: rostlovchi, suv o’tkazuvchi va tutashtiruvchi.
Rostlovchi guruh inshootlariga quyidagilar kiradi: suv sarfini rostlovchi
rostlagich (shluz)lar va suv bo’lgichlar; suv sathini rostlovchi (dimlovchi);
yuvuvchi va suv tashlovchi qurilmalar, tizimga beriladigan suv miqdorini
o’lchaydigan suv o’lchash qurilmalari (avtomatlar, yarim avtomatlar,
hisoblagichlar).
Suv o’tkazuvchi inshootlarga quyidagilar kiradi: akveduklar, dukerlar,
quvurlar, tunnellar . Ular kanal trassasi bo’yicha suvni tabiiy va sun ‘iy to’siqlar
bilan kesishgan joylardan o’tkazish uchun quriladi. Kanal trassasi katta
nishabli uchastkalardan o’tgan vaqtda o’zanni suvning yuvib ketish xavfidan saqlash
maqsadida tutashtiruvchi inshootlardan foydalaniladi. Bu guruh inshootlariga
sharsharalar, tezoqarlar, konsolli sharsharal ar kiradi.
7

gidrotexnika inshootlarini joylashtirish, gidrotexnika inshootlarini
loyihalashtirish topshiriqlarini, ularni qurish va rekonstruksiya qilish loyihalarini
kelishib olishda, gidrotexnika inshootlarining qurilishi sifatini nazorat qilishda,
ularni foydalanishga qabul qilishda, shuningdek, gidrotexnika inshootlaridan
foydalanish qoidalarini kelishib olishda qatnashadi;
gidrotexnika inshootlarining holatini hamda ular holatining gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalariga muvofiqligini tekshirishni tashkil
etadi;
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash to’g’risida ko’rsatmalar
beradi, shuningdek gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalari
qo’pol ravishda buzilgan hollarda xavflilik darajasi yuqori bo’lgan obektlar
jumlasiga kiruvchi gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish va ulardan
foydalanish faoliyatini to’xtatib turish va tugatish haqida takliflar kiritadi;
gidrotexnika inshootlari hududlaridan, daryolar o’zanlari va to’g’onning
ularga tutash bo’lgan quyi hamda yuqori hududlaridan xo’jalik faoliyati yoki boshqa
faoliyatni amalga oshirish uchun foydalanishga (suvni muhofaza qilish zonalarida
yer uchastkalari berish bundan mustasno) yoki boshqa faoliyat uchun gidrotexnika
inshootlarida avariya xavfini oshirmagan hollarda foydalanishga rozilik beradi;
gidrotexnika inshootlariga kirish, gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi
bo’yicha hujjatlar va materiallar bilan tanishish;
gidrotexnika inshootlarini loyihalash, qurish, foydalanish va xavfsizlik
nazorati bilan bog’liq mutaxassislar va mansabdor shaxslarning malakasini
oshirishga yordam ko’rsatadi;
daryolarning o’zanlarida va to’g’onning ularga tutash quyi va yuqori
hududlarida suv xo’jaligi obektlaridan foydalanishni amalga oshiruvchi yoxud
xo’jalik faoliyati yoki boshqa faoliyat yurituvchi tashkilotlarning faoliyatini, agar
bunday faoliyat gidrotexnika inshootlarining xavfsizligiga yomon ta'sir ko’rsatishi
mumkin bo’lsa, taqiqlaydi yoki cheklab qo’yadi. Tadbirkorlik sub'yektlarining
faoliyatini taqiqlash va cheklash sud tartibida amalga oshiriladi, bundan favqulodda
vaziyatlar, epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real
26

gidroelektr stansiyalari binolari, suv omborlari qirg’oklari, daryo va kanallar
o’zanlari va tubini toshqin hamda emirishlardan muhofaza qilish uchun
mo’ljallangan inshootlarga aytiladi.
Gidrotexnika (gidrodinamik) xalokatlar bu gidrotexnik inshoot yoki uning
biror qismi ishdan chiqib buzilishi natijasida boshqarib bo’lmaydigan juda katta suv
massasini bostirib kelishi tufayli vujudga keladigan Favqulodda vaziyatdir.
GTI (Suv omborlari, daryolar, kanallar) ning buzilishi, baland tog’
ko’llarining urib ketishi natijasida suv bosishi gidrotexnik xalokatlar va falokatlar
sodir bo’lishiga olib keladi hamda odamlarni qurbon bo’lishiga, sanoat, qishloq
xo’jalik ob’ektlari, suv bosgan hududdagi aholining xayot 43 faoliyatini izdan
chiqishiga sabab bo’ladi va shoshilinch ko’chirish (evakuatsiya) tadbirlarini
o’tkazishni talab qiladi.
Gidrotexnika inshootlari turlar
Foydalanish maqsadi va xususiyatiga qarab
◼ Suv – energetika inshootlari;
◼ Suv ta’minoti inshootlari;
◼ Sug’orish inshootlari;
◼ Suv oqava chiqarish inshootlari;
◼ Suv – transport inshootlari;
◼ Baliq xo’jalik inshootlari;
◼ Sport inshootlari;
◼ Bezak inshootlari va hokazo. Ma’lumki, O’zbyokiston Respublikasida
hozirgi paytda 19 mlrd. 700 mln. kub m suv sig’dira oladigan 53 ta suv ombori,
daryo suvlarini viloyat va tumanlarga taqsimlab beruvchi 150 dan ortiq suv
tug’onlari, 28122 km uzunlikdagi magistral kanallar va boshqa suv inshootlari
mavjud. Gidrotexnika inshootlarning ayrimlari katta shaharlar va yirik aholi yashash
joylari yaqinida joylashga bo’lib, yuqori darajadagi xavfli obektlar hisoblanadi.
Gidrotexnik inshootlari, ko’rsatkichlariga ko’ra har xil bo’ladi: 1) joylashgan
o’rniga ko’ra: a) er usti inshootlari (daryo, ko’l, kanal va h.k); b) er osti inshootlari
18

Gidrotexnika inshootidan foydalanuvchi tashkilot quyidagilarga majburdir:
gidrotexnika inshootlarini qurish, foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish,
ularni ta’mirlash, rekonstruksiya qilish, konservatsiyalash, foydalanishdan chiqarish
va tugatishda gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi normalari va qoidalariga rioya
etilishini ta’minlashga;
gidrotexnika inshootining holati, unga tabiiy va texnogen ta’sirlar ustidan
nazoratni (monitoringni) ta’minlashga, gidrotexnika inshooti kaskadda ishlashini,
xo’jalik va boshqa faoliyat natijasida unga bo’ladigan zararli ta’sirlarni, ob’ektlar
daryo o’zanida hamda gidrotexnika inshootidan quyidagi va yuqoridagi unga tutash
hududlarda joylashtirilganligini hisobga olgan holda gidrotexnika inshootining
xavfsizligini baholashga;
-gidrotexnika inshootining xavfsizligi mezonlarini ishlab chiqishni va o’z
vaqtida aniqlashni ta’minlashga; gidrotexnika inshootining holatini nazorat qilish
tizimini rivojlantirishga; gidrotexnika inshooti xavfsizligining pasayishi sabablarini
muntazam tahlil qilib borish va gidrotexnika inshootining texnik jihatdan soz
holatda bo’lishini va uning xavfsizligini ta’minlashga, shuningdek gidrotexnika
inshooti avariyasining oldini olish bo’yIcha chora-tadbirlarni ishlab chiqishni va 40
bajarishni o’z vaqtida amalga oshirishga; gidrotexnika inshootining muntazam
tekshirib turilishini ta’minlashga; gidrotexnika inshootining avariyasini tugatish
uchun mo’ljallangan moddiy zaxiralarni yaratishga;
-gidrotexnika inshootidan foydalanishni tashkil etish va xodimlarning
malakasi normalarga va qoidalarga muvofiq bo’lishini ta’minlashga; gidrotexnika
inshootlaridagi favqulodda vaziyatlar to’g’risida xabar berish mahalliy tizimlarini
doimiy shay holatda saqlashga; mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan
birgalikda aholini gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi masalalari to’g’risida
xabardor qilishga; gidrotexnika inshooti avariyalarining oldini olish masalalari
bo’yicha favqulodda vaziyatlar organi bilan hamkorlik qilishga; gidrotexnika
inshootining avariyasi xavfi borligi haqida maxsus vakolatli organni, boshqa
manfaatdor davlat organlarini, mahalliy davlat hokimiyati organlarini va
fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini va suvning (to’g’onning) tiyib turish
15

gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlarida nazarda
tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo’lsa, xalqaro shartnoma qoidalari
qo’llaniladi.
Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo’llaniladi:
-gidrotexnika inshootlari - to’g’onlar (plotinalar), gidroelektr stansiyalar
binolari, suv tashlash, suv bo’shatish, suv o’tkazish va suv chiqarish inshootlari,
tunnellar, kanallar, nasos stansiyalari, suv omborlari qirg’oqlarini, daryolar va
kanallar o’zanlarining qirg’oqlari va tubini toshqin hamda emirilishlardan muhofaza
qilish uchun mo’ljallangan inshootlar, sanoat va qishloq xo’jaligi tashkilotlarining
suyuq chiqindilar saqlanadigan joylarini o’rab turuvchi inshootlar
(ko’tarmalar)foydalanuvchi tashkilot - tasarrufida (balansida) gidrotexnika inshooti
bo’lgan korxona, muassasa va tashkilot; favqulodda vaziyat - muayyan hududdagi
avariyaga olib kelishi mumkin bo’lgan, shuningdek gidrotexnika inshootining
avariyasi natijasida vujudga kelgan bo’lib, odamlar qurbon bo’lishiga, odamlar
sog’lig’iga yoki atrof tabiiy muhitga zarar etkazilishiga, jiddiy moddiy talafotlarga
va odamlarning hayot faoliyati sharoitlari buzilishiga olib kelishi mumkin bo’lgan
yoki olib kelgan vaziyat; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi;
- gidrotexnika inshootlarining odamlar hayoti, sog’lig’i va qonuniy
manfaatlarini, atrof tabiiy muhit va xo’jalik ob’ektlarini muhofaza qilishni
ta’minlash imkonini beruvchi holati;
- gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasi - gidrotexnika
inshootining xavfsizligi asoslab beriladigan hujjat
- gidrotexnika inshootining xavfsizligi mezonlari - gidrotexnika inshooti
holatining va undan foydalanish shartlarining gidrotexnika inshooti avariyasi
- xavfining yo’l qo’yiladigan darajasiga muvofiq miqdor va sifat
ko’rsatkIchlarining cheklangan qiymatlari;
- gidrotexnika inshooti avariyasi xavfining yo’l qo’yiladigan darajasi -
gidrotexnika inshooti avariyasi xavfining normativ hujjatlar bilan belgilangan
qiymati.
11

ham suv sathini boshqarish lozim; avariya-ta’mirlash zatvori (yassi, quvurlarda —
diskli) asosiy zatvor oldidan o ‘rnatiladi.
Bunday zatvorlar gidravlik ko’targichlari maxsus xonadan turib boshqariladi.
Ta’mirlashda telferlar yoki uncha katta bo’lmagan kranlar ishlatiladi.
Gruntli to’g’onlardagi quvurli suv tashlagichlar
3-rasm mexanik jihozlari: a — b — to'g'ondagi minora bilan; d — kirishda
minora bilan ; e — quvurdagi asosiy zatvor bilan ; 1 — avariya - ta’mirlash
zatvorlari; 2 — havo yuboruvchi quvur; 3 — asosiy zatvor; 4 — choklar
zichlagichlar bilan ; 5 — ta’mirlash zatvori; 6 — xodimlar binosi; 7 — galereya
quvurlari bilan
Zatvorlar germetik qopqoq ostida joylashtiriladi. Vodovodga kirishda
ta’mirlash zatvorlari o’rnatilib, u to’g’on tepasidan, uning bosimli tomoniga
yo’naltirilgan va turg'un holatida turgan, tubigacha tushirilgan baypas bilan
jihozlangan bo'lishi kerak. Asosiy zatvorlar oldida kavitatsiyaga qarshi konfuzor
o'rnatiladi, ba’zi bir hollarda, odatda, vaqtinchalik va qurilish suv tashlagichlarida
ikki qatorli zatvorlar qo'llanilishi mumkin.
33

— suv о ‘tkazuvchi — suvni bir joydan ikkinchi joyga o’tkazish (kanallar,
quvurlar, novlar, tunnellar va b.);
— suv tashlovchi — suv omborlari, havzalar va kanallardan suvlarni
chiqarish va tashlash.
Kapitalligi bo’yicha barcha asosiy gidrotexnika inshootlari to’rtta sinfga
bo’linadi. Yirik suv dimlash inshootlari, masalan, to’g’onlarning mas’uliyatligi
bo’yicha sinfi inshootning balandligi, zamindagi gruntning turi va avariya oqibatlari
bo’yicha amaldagi qurilish me ‘yorlari asosida qabul qilinadi. Meliorativ
tizimlardagi inshootlar sug’oriladigan yoki zax qochiriladigan maydonga xizmat
ko’rsatish bo’yicha belgilanadi
Meliorativ tizimlardagi inshootlarning sinflar
Jadval 1
Sug’oriladigan zax qochirish
maydoni Doimiy inshootlarning kapitallik
sinfi
Sug’orish Zax qochirish Asosiy Ikkinchi darajali
300 va undan katta - I III
1000 dan 3000 gach 50va undan kam II III
50 dan 100 gach 50 va undan kam III IV
Agar asosiy gidrotexnika inshooti bir vaqtning o’zida xalq xo’jaligining bir
necha sohalariga xizmat qilsa (masalan, energetika, transport, melioratsiya, suv ta
‘minoti sohalari), inshootning sinfi vazifasi bo’yicha belgilangan eng yuqori sinfga
teng qilib qabul qilinadi. Asosiy inshootlaming sinfi shuningdek, maxsus
asoslashdan so’ng bir sinfga oshirilishi yoki kamaytirilishi ham mumkin.
Konstruksiyasi va materiali bo’yicha gidrotexnika inshootlari gruntli,
yog’ochli, toshli, betonli va temir-betonli bo’ladi.
Yog’ochli inshootlar o’rmonga boy hududlarda quriladi. Katta gidrotexnika
inshootlari qurilishlarida yog’och vaqtinchalik va yordamchi inshootlarni barpo
etishda va qolip ishlari uchun material sifatida ishlatiladi. Metalldan gidrotexnika
6

II. Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash
chora-tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida)
Har qanday inshootni loyihalash va qurish me’yoriy hujjatlar asosida olib
boriladi. Ulardan asosiysi QMQ 123-60 (Qurilish me’yorlari va qoidalari) bo'lib, u
loyihalash va qurilish tashkilotlari uchun majburiy (shart) bo'lgan hujjat hisoblanadi.
QMQ 4 qismdan tashkil topgan bo'lib:
1 — «Umumiy holatlar» — me’yoriy hujjatlar tizimi o'rnatiladi, qurilish
terminalogiyasini, bino va inshootlar tasnifini, model o'lchamlar tayinlanish
qoidalari va qurilishga ruxsat berish;
2 — «Loyihalash m e ’yorlari» — har xil muhandislik inshootlarini va
loyihalashning umumiy masalalariga tegishli talablar berish;
3 — «Ishlab chiqarish qoidalari va ishlarni qabul qilish» qurilishni tashkil
qilish masalalarini, qurib bitkazilgan bino va inshootlarni foydalanishga qabul
qilishdagi talablar;
4 — «Smeta me’yorlari va qoidalari» — inshoot elementlarini barpo etish
uchun ko'rsatmalarni va qurilish ishlarida yiriklashtirilgan smeta me’yorlari,
qurilishning smeta bahosini o'z ichiga oladi.
Foydalanishda qulay bo'lishi uchun QMQ shifrlanadi, masalan, QMQ 2. 06.
01—97, bunda birinchi raqamli qism tartib raqami belgisi, ikkinchi raqam bobning
tartib raqami belgisini, oxirgisi esa ushbu bobning tasdiqlangan yili. Bob tartib
raqami to'g'risida uning matn qismi yoziladi, keltirilgan misolda bu «Gidrotexnika
inshootlari» bo'ladi.
Bundan tashqari, O'zbekistonda qurilish (O'zbekiston Davlat arxitektura
qurilish) qo'mitasi tomonidan qurilishning alohida turlari bo'yicha QMQ(qurilish m
e ’yorlari) belgili me’yoriy hujjatlar chiqarilmoqda. Ular ham shifrga va me’yoriy
nomlanishga ega, masalan, QMQ 123—60 «Qoyatosh zaminli betonli gravitatsion
to'g'onni loyihalash texnik shartlari». Bunda birinchi raqam me’yoriy hujjatning
birinchi raqamini, keyingisi esa tasdiqlangan yilini belgilaydi.
24

«TASDIQLAYMAN»
«Hayot faoliyati xavfsizligi» kafedrasi mudiri
___________ prof. M.N. Musayev
Kafedra________________________________2023 yil «____»___________
KURS LOYIHASI
Kurs bo’yicha ______________________________________________________
Guruh__________________ Talaba _______________ Rahbar_______________
T O P S H I R I Q
1. Ishlanadigan mavzu________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
2. Boshlang’ich ma’lumotlar___________________________________________
_________________________________________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
3. Qo’llanmalar______________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
4. Grafik qismi_____________________________________________________
1.________________________________________________________________
2.________________________________________________________________
3.________________________________________________________________
5. Tushuntirish yozilmasining tuzilishi___________________________________
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
_________________________________________________________________
6. Qo’shimcha mashg’ulotlar va ko’rsatmalar_____________________________
7. Kurs loyihasini topshirish davri
1 2 3 4 Himoya
Reja
Fakt
Rahbar _______________________
2

xavf yuzaga kelishining oldini olish bilan bog’liq holda faoliyatni o’n ish kunidan
ko’p bo’lmagan muddatga cheklash hollari mustasno;
gidrotexnika inshootlarining muhofaza qilinishini tashkil etish ustidan
nazoratni amalga oshiradi;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi.
Maxsus vakolatli organning gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini
ta'minlash to’g’risidagi ko’rsatmalari foydalanuvchi tashkilotlar ijro etishi uchun
majburiydir.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash quyidagi asosiy
talablarga binoan amalga oshiriladi:
gidrotexnika inshootlari xavfining yo’l qo’yiladigan darajasini ta'minlash;
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalarini taqdim etish;
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini davriy tekshirish va
deklaratsiyalash;
gidrotexnika inshootlaridan foydalanishning uzluksizligi;
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta'minlash chora-tadbirlarini amalga
oshirish, shu jumladan, ularning xavfsizligi mezonlarini belgilash, gidrotexnika
inshootlarining holatini doimiy nazorat qilish maqsadida ularni texnika vositalari
bilan jihozlash, gidrotexnika inshootlariga zarur malakaga ega bo’lgan xodimlar
xizmat ko’rsatishini ta'minlash;
gidrotexnika inshootlarida favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish xavfini
eng ko’p darajada kamaytirish tadbirlar majmuini oldindan o’tkazish.
Gidrotexnika inshootlarining loyihachilari quyidagilarga majburdir:
yangi gidrotexnika inshootlarining qurilishini va amaldagi gidrotexnika
inshootlarining rekonstruksiyasini loyihalashtirishni Shaharsozlik kodeksiga
muvofiq bajarishga;
qonun hujjatlariga muvofiq, mulkchilik shaklidan qat'i nazar, gidrotexnika
inshootlarini qurish (rekonstruksiya qilish) uchun loyiha-smeta hujjatlarini
ekspertizadan o’tkazilishida qatnashishga;
27

sinfli inshootlar uchun texnik - iqtisodiy asoslash bosqichida , uning mas ’ uliyatini
hisobga olgan holda seysmiklik 1 ballga ko ’ tariladi .
Inshoot ishonchliligini batafsil loyihalash uchun inshootning qurilish
maydonida maxsus muhandis - seysmologik tadqiqotlar olib boriladi , ular
« mikroseysmorayonlashtirish » deb ataladi . Bu tadqiqotlarning asosiy maqsadi
inshoot qurilishining aniq sharoitlarida seysmik ta ’ sirlarning hosil bo ' lishini batafsil
o ’ rganishdir va olingan ma ’ lumotlarni hisoblash ishlarida hamda loyihalashda
qo ’ llashdir .
Yer qimirlashi to’g’risida umumiy ma’lumotlar
0’zbekiston seysmik ta’sirlar kuzatiladigan hududda joylashgan. Seysmik
tebranishlar bino va inshootlarga xavf-xatar tug’dirishdan tashqari, minglab insonlar
hayotini xavf ostida qoldirishi mumkin.
Masalan, bunday yer qimirlashlariga 1966-yilda Toshkent va 1976-yilda
Gazli shahridagi zilzila, keyingi yillarda sodir bo'lgan Qamashi tumanidagi tektonik
harakatlar misol bo’la oladi.
Kuchli yer qimirlashlar tog’laming yemirilishi va o’pirilishiga sabab bo’lib,
ularning butunlay yo’qolib ketishiga hamda o’rnida yangidan-yangi ko’llar,
botqoqliklar hosil bo’lishiga, daryo o’zanlarining tubdan o’zgarishiga va
hokazalarga olib kelsa, dengiz okeanlarda esa kuchli to’lqinlar hosil qilib, atrof
quruqlik uchun katta xavf tug’diradi.
Seysmik zilzila ta’sir etadigan sharoitda ishlaydigan gidrotexnika
inshootlarini ko’rish uchun avvalo, shu hududda yuz beradigan va qanday maksimal
kuch bilan qimirlashi mumkinligini kuzatish; ikkinchidan, seysmik ta’sirni hisobga
olish; uchinchidan, inshoot mustahkamligini, chidamliligini uning bosimli qismini
yorilib ketmasligini ta’minlash talab qilinadi.
Yer qimirlashlari bir necha turlarga bo’linadi: tektonik (yer qobig’ining
deformatsiyalanishi — siljishi, itarilishi, buzilishi), vulqonli, ag’anab tushish,
uyg’onish yoki to'g'onli .
Eng katta kuchga ega bo'lgan yer qimirlashiga tektonik harakat qimirlashi
kiradi. Yuqori mantiyaning notekis harakati yer qobig’ining notekis harakatiga olib
29

Mundarija
Kirish
I GIDROTEXNI INSHOOTLAR xavfsizligining umumiy
masalaari.
1.1 Gidrotexnika inshootlar to’g’risida umumiy tushuncha, vazifasi va
amaliy ahamiyati.
1.2 Huquqiy-meyoriy hujjatlarda gidrotexnik inshootlar xavfsizligini
ta’minlashning asosiy masalalari.
1.3 Gidrotexnika inshootlarining tasir etuvchi ichki va tashqi ta’sirlar
II Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan
himoyalash chora-tadbirlari (QMQ dagi talablar asosida)
2.1 «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida»gi qonuni
2.2 Suvning zararli ta’sirlariga chidamlilikni oshirish.
2.3 Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligini ta’minlash
Hisob qismi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
3

taqiqlash va cheklash sud tartibida amalga oshiriladi, bundan favqulodda vaziyatlar,
epidemiyalar hamda aholining hayoti va salomatligi uchun boshqa real xavf yuzaga
kelishining oldini olish bilan bog’liq holda faoliyatni o’n ish kunidan ko’p
bo’lmagan muddatga cheklash hollari mustasno; gidrotexnika inshootlarining
muhofaza qilinishini tashkil etish ustidan nazoratni amalga oshiradi;
- qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradi. Maxsus
vakolatli organning gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash
to’g’risidagi ko’rsatmalari foydalanuvchi tashkilotlar ijro etishi uchun majburiydir.
Gidrotexnika inshootlari O’zbyokiston Respublikasi Gidrotexnika
inshootlarining kadastriga kiritiladi. Kadastrni yuritish tartibi O’zbyokiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanad
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlashga qo’yiladigan asosiy
talablar quyidagilardan iborat.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash quyidagi asosiy
talablarga binoan amalga oshiriladi:
- gidrotexnika inshootlari xavfining yo’l qo’yiladigan darajasini ta’minlash;
- gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi deklaratsiyalarini taqdim etish;
- gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish va ulardan foydalanish 39
bo’yicha faoliyatni litsenziyalash xavflilik darajasi yuqori bo’lgan ob’ektlar
jumlasiga kiruvchi
- gidrotexnika inshootlaridan foydalanishning uzluksizligi;
-gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash bo’yicha
choratadbirlarni amalga oshirish, shu jumladan ularning xavfsizligi mezonlarini
belgilash, gidrotexnika inshootlarining holatini doimiy nazorat qilish maqsadida
ularni texnika vositalari bilan jihozlash, gidrotexnika inshootlariga zarur malakaga
ega bo’lgan xodimlar xizmat ko’rsatishini ta’minlash;
- gidrotexnika inshootlarida favqulodda vaziyatlarning yuzaga kelish xavfini
eng ko’p darajada kamaytirish bo’yicha tadbirlar majmuini oldindan o’tkazish.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash yuzasidan
foydalanuvchi tashkilotning majburiyatlari.
14

mexanizmlari oraliqlar soniga ko'ra tanlanadi. Ko'chma mexanizmlar panjarani
tozalash ishlarida qo'llaniladi.
Avariya zatvorlari sifatida statsionar mexanizmlar ishlatiladi. Suv o'tkazuvchi
trakt (tunnel quvur) qabul qilinganda avariya-ta’mirlash zatvori o'rnatilmaydi.
Zatvorlar mustahkamligini kafolatlash uchun u baypas bilan jihozlanadi.
Gruntli to’g’onlardagi quvurli suv tashlagichlar . Zatvorlar boshqaruv
minorasi ichida joylashgan va ko’tarish mexanizmlari (arqonlar va zanjirlar)
qo’zg’almas bo’ladi. Odatda, ikkita: avariya-ta’mirlash va asosiy zatvorlar
o’rnatiladi; ularning harakati erkin bo’lishi kerak. Asosiy zatvorlar funksiyasini
vaqtinchalik avariya-ta’mirlash zatvorlari bajarishi mumkin. Mas’uliyatli hollarda
minora oldida joylashtirilgan ta’mirlash zatvori ko’zda tutiladi. Pastki bief
tomonidan asosiy zatvor suv bilan ko’milmaganligi sababli ta’mirlash zatvori kerak
bo’lmaydi.
Rostlagichlarning mexanik jihozlari sxemalari
31

davom etgan va 1996 yildagina Fransuz mutaxassislari tomonidan yoriq polimer
materiallari bilan yaxlitligi tiklangan. SHu davr mobaynida (8 yil) inshoatning ba’zi
bir seksiyalari 97 mm dan - 107 mm gacha joyidan siljigan. Ammo, “Gidrotexnik
inshoatlar xavfsizligi” to’g’risidagi qonunga binoan, 108 mm ga siljish xavfsizlik
nuqtai nazaridan “taxlikali” xolat xisoblanadi. SHunday ayanchli xolatga
qaramasdan, gidroinshoatdan foydalanib kelishligi oqibatida to’g’onning ikkinchi
agregat qisimlari sochilib qulab tushgan va yong’in paydo bo’lgan. Bu avariyaning
talafoti natijasida 100 dan ziyod fuqarolarning qurbon bo’lganligi va katta moddiy
zarar ko’ringanligi ma’lum.
Gidrotexnik inshootlarda avariya bo’lmasligi uchun muhofaza qilinish
chora-tadbirlarini amalga oshirish zarur, jumladan:
1) Gidrotexnik inshootlarini loyihalash va qurilishda xatoliklarga yo’l
qo’ymaslik;
2) Gidrotexnik inshootlaridan to’g’ri foydalanish;
3) Gidrotexnik inshootlaridagi belgilangan tadbirlarni va ta’mirlash ishlarini
o’z vaqtida bajarish;
4) qirg’oq va inshoot tubini mustahkamlash ishlarini o’tkazish;
5) Suv chiqarishda va g’amlashda qonun qoidalarga rioya etish (vaqtga mos
ravishda taqsimlanishi);
6) Qo’shimcha suv omborlari yordamida toshqin suvlar oqimini tartibga solib
turish:
7) Gidrotexnik inshootlaridagi vaziyatni doimo kuzatib turish;
8) Gidrotexnik inshootlari hududini chet elli kishilar kirishidan ishonchli
qo’riqlash;
9) Falokatlarga olib keladigan noqulay omillar bo’lish ehtimolini oldindan
aytish taxminlarini tuzish uchun gidrotexnik sharoitni muntazam kuzatib borish
1.3 Gidrotexnika inshootlarining tasir etuvchi ichki va tashqi ta’sirlar
20

xavfsizlik rejimida va kerak bo’lganda kaskad rejimida gidrotexnika
inshootlaridan foydalanish qoidasini ishlab chiqishga.
2.2 Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligini ta’minlash
Inshootga seysmik ta’sirni baholashda geologik sharoitlarga ko’ra yer
qimirlash parametrlari o’zgarishi hisobga olinadi (masalan, qoyatosh asoslarda
seysmik ta’sir kam va suvga to’yingan loyli zaminlarda ko’p ta’sir qiladi).
Muhandislik-geologik ma’lumotlar bo’yicha qurilish maydonining yer
qimirlashdagi balini aniqlashtirish
Gidrtexnik inshootlarning zilzilabardoshligi
Jadval 2
Seysmik xossalar
Bo’yicha gurunt
kategoriyasi Zamin grunt Sesmik rayonning niqlashtirilgan
yer qimirlashdagi bali
7 8 9
I Qoyatosh va yarim
qoyatosh jinslar, katta
bo’lakli o’ta zich gruntlar 6 7 8
II Loyli, qattiq sog’, katta
bo’lakli gruntlar, shag’al
galechnik va katta
zarraliqumli gruntlar 7 8 9
III Loyli, yumshoq shox va
oquvchan palastik, o’rta va
mayda zarrali qumlar 8 9 9 dan katta
Geologiya va geotektonikani batafsil o ’ rganish asosida zamindagi qoldiq
deformatsiya hamda uning qiymati , hosil bo ' lish zonalari aniqlanadi .
Suv omborini to ’ ldirish paytida seysmik rejimning o ‘ zgarishi hisobiga
ustuvor bo ’ lmagan qoya massivlarning yiqilish va o ' pirilishlari kuzatiladi . Bu
tadqiqotlar inshoot joylashgan joyda 100 km radiusda olib boriladi .
Seysmik rayonlashtirish xaritasi asosida qabul qilingan inshoot qurilishi
maydonining seysmikligi faqat III , IV kapitallik sinfli inshootlarni loyihalash uchun
foydalaniladi , I va II kapitallik sinfli inshootlar uchun esa aniqlashtirilgan
seysmiklik inshootni texnik - iqtisodiy asoslash bosqichida qabul qilinadi . I kapitallik
28

— gidroenergetik — suv energiyasidan foydalanish (gidroelektrostansiya
binolari, bosimli havzalar, bosimsiz va bosimli derivatsiya inshootlari);
— suv transporti — kemalar qatnovini yo’lga qo’yish (kema qatnovi
shluzlari va kanallar, dengiz portlari, daryodagi kema qatnaydigan joylar va
hokazo);
— ichimlik suv ta ‘minoti va kanalizatsiya — ichimlik suv bilan ta ‘minlash
maqsadida (suv oluvchi inshootlar, yig’uvchi inshootlar, tozalash qurilmallari va
hokazo);
— baliq xo’jaligi — baliq o’tuvchi yo’lIar, baliq ko’taruvchi qurilmalar, baliq
o ‘tuvchi shluzlar, baliq yetishtiruvchi havzalar va boshqalar.
Foydalanish sharoitlari bo’yicha meliorativ tizimlardagi, gidroelektrik
stansiyalar, suv transporti va barcha gidrotexnika inshootlari doimiy va vaqtinchalik
inshootlarga bo’linadi.
Doimiy inshootlarga obyekt doimiy ekspluatatsiya qilinadigan davridagi
inshootlar, vaqtinchalik inshootlarga esa faqat qurilish davrida yoki uni vaqtinchalik
ekspluatatsiya va ta ‘mirlash davridagi inshootlar kiradi.
Doimiy gidrotexnika inshootlari qurilish obyektining ahamiyatiga qarab
asosiy va ikkinchi darajali inshootlarga bo’linadi.
Asosiy gidrotexnika inshootlarini ta ‘mirlash yoki avariya bo’lganda butun
tizim o’z ishini to’xtatadi va bu katta iqtisodiy zararga olib keladi.
Ikkinchi darajali inshootlar ta ‘mirlash yoki avariya bo’lganda ular o’z ishini
to’xtatishi natijasida katta talafotlar bo’lmaydi (zatvorlarni ta ‘mirlash, xizmat
ko’priklari, muz ushlovchi qurilmalar va b.).
Vazifasiga ko’ra gidrotexnika inshootlari quyidagilarga bo’linadi:
— suv dimlovchi — ma’lum bosim hosil qilish, shu bosimni o’ziga qabul
qilish (to’g’onlar, dambalar, suv oqimini to’suvchi inshootlar va hokazo);
— boshqaruvchi — daryo oqimi bilan o’zanni, dengiz va ko’llarning
qirg’oqlaridagi to’lqin ta ‘sirini boshqaradi (yo ‘naltiruvchi dambalar, shporalar,
qirg’oqni mustahkamlovchi inshootlar);
— suv oluvchi — suv manbalaridan suv oluvchi (suv oqimlari, havzalar);
5

2.1. «Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi to’g’risida»gi qonun
loyihasi e'lon qilindi
Qonunning maqsadi gidrotexnika inshootlarini loyihalashtirish, qurish,
foydalanishga topshirish, ulardan foydalanish, ularni rekonstruksiya qilish, tiklash,
konservatsiyalash va tugatishda xavfsizlikni ta'minlash bo’yicha faoliyatni amalga
oshirishda yuzaga keladigan munosabatlarni tartibga solishdir.
Normativ-huquqiy hujjatlar loyihalari muhokamasi portalida “Gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi to’g’risida”gi qonun loyihasi e'lon qilindi .
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazorati maxsus
vakolatli organ tomonidan amalga oshiriladi, u:
gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi qoidalari va mezonlarini ishlab
chiqishni va tasdiqlashni tashkil etadi;
gidrotexnika inshootining xavfsizligi deklaratsiyasini tasdiqlaydi va xavfsizlik
deklaratsiyalarining mazmuniga va ularni tayyorlash uslubiga qo’shimcha talablarni
belgilaydi;
manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda gidrotexnika inshootlari
texnik holatining puxtaligini va ular ishining xavfsizligini ekspertizadan o’tkazadi;
25

O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi sohasidagi vakolatlari 4-moddada keltirilgan. davlat
mulkida bo’lgan gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini, shuningdek respublika
va mintaqaviy energetika tizimiga kiruvchi korxonalar gidrotexnika inshootlarining
xavfsizligini ta’minlaydi.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash davlat dasturlarini
ishlab chiqadi va amalga oshiradi; gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan
davlat nazoratini tashkil etadi.
Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash bo’yIcha xalqaro
hamkorlikni tashkil etadi; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga
oshirad.
5-modda.Mahalliy davlat hokimiyati organlarining gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi sohasidagi vakolatlari
Mahalliy davlat hokimiyati organlari:
- gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlash sohasidagi davlat
dasturlarini amalga oshirishda qatnashadilar;
-suv resurslaridan foydalanishda va tabiatni muhofaza qilish tadbirlarini
amalga oshirishda gidrotexnika inshootlarining xavfsizligini ta’minlaydilar;
- gidrotexnika inshootlarini joylashtirish to’g’risida, shuningdek gidrotexnika
inshootlarining xavfsizligi to’g’risidagi qonun hujjatlari buzilgan hollarda ulardan
foydalanishni cheklab qo’yish haqida qonun hujjatlarida belgilangan tartibda
qarorlar habul qiladilar;
-gidrotexnika inshootlarining avariyalari oqibatlarini tugatishda qatnashadilar
-gidrotexnika inshootlarining favqulodda vaziyatlarni keltirib chiqarishi
mumkin bo’lgan avariyalari xavfi borligi to’g’risida aholini xabardor qiladilar;
qonun hujjatlariga muvofiq boshqa vakolatlarni amalga oshiradilar
6-modda. Gidrotexnika inshootlarining xavfsizligi ustidan davlat nazorati
O’zbyokiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi katta va alohida
muhim suv xo’jaligi ob’ektlarining texnik holatini hamda bexatar ishlashini nazorat
12

Mayda muz parchalari va muzlar manfiy harorat ta ’sirida hosil
bo’ladi. Mayda muz parchalari daryo o’zani kesimini yopib qo’yib, oqim yo’nalishi
bo’ylab dimlanishga olib keladi. Muz daryo kesimining tor joyida tiqilib qoladi,
ularni yo’qotish xavfini tug’diradi, chunki katta-katta muz parchalari massasi
inshootga kelib uriladi. Urilish natijasida inshootning mexanik qurilmalari yon va
oraliq devorlari, energiya so’ndirgichlari katta talafot ko’radi.
Havo atmosferasi yirik birikkan kimyoviy massalar, chang va gazlar bilan
to’yingan bo'lib , gidrotexnika inshootlarini yemiradi. Havoning agressivligini
oshiradigan asosiy ifloslantiruvchilar — kimyoviy korxonalarning mahsulotlaridir.
Shuning uchun shahar atrofida qurilgan gidrotexnika inshootlarining korroziyasi,
qishloq hududlariga qaraganda 2—4 marta ko'proq kuzatiladi.
Past harorat drenaj qurilmalarini muzlashiga, qiyaliklarda yoriqlar hosil
bo'lishiga, berkitish qismlarining buzilishiga olib keladi.
Yuqori harorat esa beton va metall qurilmalarida harorat deformatsiyalarini
hosil qiladi hamda natijada, mikroyoriqlar hosil bo'lishiga sabab bo'ladi. Juda yuqori
harorat esa moylarning chiqib ketishiga, bitumlar, zichlashtirgichlarning erib
ketishiga sabab bo'ladi.
Atmosfera yog’ingarchiliklari ko'p yog'ishi natijasida suv omborlari to'lib, suv
to'g'on tepasidan oshib o'tishi kuzatiladi. Yomg'ir va qor, past harorat inshoot
muzlashiga hamda qalin muz bilan qoplanishiga sabab bo'ladi. Bu esa o'z navbatida
gidrotexnika inshootlari ekspluatatsiyasini qiyinlashtiradi.
Shamol va bo’ronlar, asosan, gidrotexnika inshootlarining ko'tarib tushirish
mexanizmlarini ishdan chiqaradi.
Quyosh radiatsiyasi natijasida qorlar erib, suv ko'payishi kuzatiladi. Ular
qurilishda ishlatiladigan rezina, polietilen plyonkalar va boshqa sun’iy materiallarga
salbiy ta’sir qiladi.
Seysmik ta’sirlar. Gidrotexnika inshootlarining ishdan chiqishi seysmik
ta’sirlarning balli darajasiga bog'liqdir va ular gidrotexnika inshootiga jiddiy zarar
keltiradi yoki ularning to'liq buzilishiga olib keladi. Kam balli yer qimirlashlar
natijasida inshoot elementlarida yoriqlar hosil bo'ladi
22

Gidrotexnik inshootlarni tashqi va ichki ta’sirlardan himoyalash chora-tadbirlari

Купить