Gimnastikada murabbiylarning psixologik tayyorgarligi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	48.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Safarmurod

Ro'yxatga olish sanasi 13 Aprel 2025

0 Sotish

Gimnastikada murabbiylarning psixologik tayyorgarligi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
KURS ISHI
Mavzu: Gimnastikada murabbiylarning psixologik tayyorgarligi
Bajardi :_____________________
Ilmiya rahbar: ___________________
Termiz - 202 5
Mundarija

KURS ISHI .................................................................................................................................................. 2
Termiz - 2025 ........................................................................................................................................ 2
Kirish ......................................................................................................................................................... 3
I BOB. Gimnastikada murabbiylik faoliyati va psixologik tayyorgarlikning nazariy asoslari ....................... 6
1.1 Murabbiylik faoliyatining pedagogik-psixologik xususiyatlari .......................................................... 6
1.2 Gimnastika sport turi sifatida: texnik va emotsional talablar .......................................................... 9
1.3 Psixologik tayyorgarlik tushunchasi va uning komponentlari ........................................................ 12
II BOB. Gimnastika murabbiylarining psixologik tayyorgarlik darajasini shakllantirish omillari ............... 15
2.1 Murabbiyning shaxsiy sifatlari va kommunikativ ko‘nikmalari ...................................................... 15
2.2 Stressga bardoshlik va motivatsiya berish uslublari ...................................................................... 18
2.3 Sportchilar bilan psixologik muloqot va ishonchli aloqa ................................................................ 21
Xulosa va takliflar .................................................................................................................................... 25
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati .......................................................................................................... 27
Kirish
Gimnastika, boshqa sport turlari singari, turli tarixiy davrlarda jismoniy
tarbiyaning an'anaviy va noan'anaviy vositalarining butun majmuasiga
asoslanadi. Uning kelib chiqishini sirk san’ati rivojida izlash kerak, O‘zbek
3

xalqining Milliy-tarixiy an’analaridan, birinchi navbatda, darvozchilar va
masxaravozlar (arqonchilar va buffonlar) chiqishlarida, shuningdek, eng muhim
asosi akrobatika bo‘lgan. Hatto chuqurroq va ko'pincha ilmiy asoslangan ildizlar
tibbiy, sog'lomlashtirish va amaliy jismoniy madaniyatning elementlari va butun
sohalarida mavjud. Buni “Alpomish” dostoni, Ibn Sino asarlari, Amir Temur
davri ham tasdiqlaydi.
1880 yilda maxsus komissiya Turkiston o lkasidagi to rt yillik cherkovʻ ʻ
maktablari dasturini ishlab chiqdi, unda asosiy darslardan tashqari gimnastika
darslari ham kiritildi. Ammo bir necha yil o'tgach, gimnastika dasturdan olib
tashlandi, mutaxassislar yetishmasligi, binolar va maxsus jihozlarning yo‘qligi
sababli darslar to‘liq o‘tkazilmagan. Doimiy gimnastika ,ilan shug'unlanish faqat
Toshkent erkaklar gimnaziyasida bo'lgan. Darslar erkin mashq qilish,
piramidalar, marshlarni o'z ichiga oldi.
Yagona pedagogik o quv yurti 1879 yilda Toshkentda ochilgan Turkiston
ʻ
o qituvchilar seminariyasi edi. Uning maqsadi “Turkiston o‘lkasidagi rus va rus
ʻ
millatli maktablar uchun o‘qituvchilar tayyorlash” edi. Vaqti-vaqti bilan
Toshkentda Sokol, Shved va Fransuz gimnastikasini tayyorlash uchun qisqa
muddatli kurslar tashkil etilgan. Ta'lim narxi juda yuqori edi, chunki kurs
ishtirokchilari soni, qoida tariqasida, atigi 10-15 kishi edi.
1904 yilda "Gimnastika va jismoniy mashqlarni sevuvchilar jamiyati"
tuzildi. Shuni ta'kidlash kerakki, o'sha paytda "gimnastika" tushunchasiga
yugurish, sakrash, uloqtirish va boshqalar kiradi. Ammo bu birinchi gimnastika
jamiyati bo'lib, ushbu sport turini yanada rivojlantirish jarayonida katta rol
o'ynadi. U sportchilar guruhlari tashabbusi bilan tashkil etilgan va atigi 15-20
kishidan iborat edi. Jamiyat nizomida ta’lim muassasalarining o‘quvchilari unga
a’zo bo‘lishi mumkin emasligi, chunki ular bilan gimnastika mashg‘ulotlari ham
borligi qayd etilgan.
Toshkentda gimnastika va qilichbozlik maktabi ochilgandan so‘ng u
yanada ommalashib, bu jamiyat a’zolarining soni ancha ko‘paygan bo‘lsa-da,
avvalgidek gimnastika talablariga javob bermaydigan bir qancha mashqlarni o‘z
4

ichiga oldi. Bunday musobaqalar bo'lmagan. 1910-yil 26-dekabrdan 1911-yil 2-
yanvargacha Toshkentda bo lib o tgan o rta ta lim muassasalariʻ ʻ ʻ ʼ
o qituvchilarining birinchi Turkiston qurultoyida maktablarda jismoniy tarbiya
ʻ
muammolari muhokama qilindi. Jismoniy tarbiyaning maxsus bo'limi yaratildi,
unda keng ko'lamli masalalar bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan: dasturlarning
mazmuni, soatlar soni, o'qitish usullari va boshqalar. Yig'ilish qarorida shunday
deyilgan: "Gimnastikani o'qitish ta'lim tizimida, ham erkak, ham ayol ta'lim
muassasalarida muhim ahamiyatga ega".
Mavzuning dolzarbligi
Bugungi kunda sport sohasida, xususan, gimnastikada murabbiylarning
nafaqat jismoniy va texnik bilimlarga, balki chuqur psixologik tayyorgarlikka
ega bo‘lishi zarurati ortib bormoqda. Gimnastika yuqori darajadagi diqqat,
koordinatsiya, emotsional barqarorlik va ruhiy chidamlilikni talab qiluvchi sport
turi bo‘lib, sportchining natijalariga bevosita murabbiy psixologik yondashuvi
ta’sir qiladi. Shuning uchun murabbiylarning psixologik bilim va ko‘nikmalarini
rivojlantirish dolzarb masalalardan biridir.
Maqsad va vazifalar
Ushbu kurs ishining asosiy maqsadi — gimnastikada murabbiylarning
psixologik tayyorgarligi jarayonini ilmiy asosda o‘rganish va uni rivojlantirish
yo‘llarini aniqlashdan iborat.
Vazifalar :
 Murabbiylik faoliyatining psixologik jihatlarini tahlil qilish;
 Gimnastikada psixologik tayyorgarlikning ahamiyatini yoritish;
 Amaliy tadqiqot asosida murabbiylarning ruhiy tayyorgarlik
darajasini aniqlash;
 Aniqlangan muammolar asosida amaliy tavsiyalar ishlab chiqish.
Tadqiqot obyekti va predmeti
Tadqiqot obyekti – sport murabbiylari faoliyati.
Tadqiqot predmeti – gimnastikada murabbiylarning psixologik tayyorgarlik
darajasi va uni rivojlantirish usullari.
5

Ilmiy yangilik va amaliy ahamiyati
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundaki, u gimnastika sport turida
murabbiylik faoliyatining psixologik jihatlarini tizimli tahlil qilish orqali ilmiy
asoslangan yondashuvni taklif etadi.
Amaliy ahamiyati esa, murabbiylar va sport tashkilotlari uchun psixologik
tayyorgarlikni oshirish bo‘yicha konkret metodik tavsiyalar ishlab chiqishda
namuna bo‘lishidadir. Bu tavsiyalar sportchilarning ruhiy holatini yaxshilash va
musobaqa jarayonidagi stressni kamaytirishga yordam beradi.
I BOB. Gimnastikada murabbiylik faoliyati va psixologik
tayyorgarlikning nazariy asoslari
1.1 Murabbiylik faoliyatining pedagogik-psixologik xususiyatlari
Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlari Murabbiyning
mahorati asosan uning shaxsiy fazilatlari bilan belgilanadi, bu uning talabalar
bilan muloqotiga o'ziga xoslik beradi, tezlikni, turli ko'nikmalarni egallash
darajasini, jamoada ijobiy shaxslararo munosabatlarni shakllantirish shartlarini,
nizolarni oldini olish imkoniyatini belgilaydi. yoki undan chiqib ketish,
sportchining motivatsiyasini, uning haddan tashqari yuklarga bardosh berishga
tayyorligini va yuqori natijalarga erishish istagini muvaffaqiyatli
shakllantirishga yordam beradigan bunday ijtimoiy - psixologik iqlimni yaratish
uchun shart- sharoitlar. Murabbiy shaxsining psixologik-pedagogik xususiyatlari
6

va sportchining muvaffaqiyatini ta'minlaydigan shaxsiy fazilatlarni
shakllantirish usullari bizni alohida qiziqtiradi.
Murabbiy shaxsining tuzilishi Biz K.K.Platonovning mashhur
kontseptsiyasi asosida murabbiy shaxsining tuzilishini ko'rib chiqamiz, unga
ko'ra shaxsda to'rtta kichik tuzilmani ajratib ko'rsatish mumkin. Birinchi quyi
tuzilma murabbiy shaxsining g'oyaviy-axloqiy fazilatlarini o'z ichiga oladi, ular
uning pedagogik faoliyatining motivatsion yo'nalishini, o'quvchilarga sport
faoliyatining ijtimoiy va kasbiy tajribasini berishga bo'lgan doimiy intilish va
intilishlarini belgilaydi. Ikkinchi quyi tuzilmada murabbiyning kasbiy faoliyat
jarayonida egallagan sifatlari ajralib turadi: talaba uchun mashg'ulot va dam
olishni tashkil etish qobiliyati; kasbiy va ishbilarmonlik fazilatlari; bolalar sport
jamoasida tasdiqlangan odatlar va an'analar. Demak, murabbiyning
ishbilarmonlik fazilatlariga quyidagilar kiradi: muayyan sport turini bilish va
muayyan sport mahoratiga ega bo'lish; ta’lim sifati, tashkilotchilik qobiliyati,
ishga munosabat, talabchanlik, qat’iylik, prinsiplarga sodiqlik, xolislik.
Murabbiylik — yoshlarga axloqodob, kasb-hunar, ilm-fan sohalarini
o rgatish, san at, sport mashg ulotlariga rahbarlik qilish faoliyati. M. oilada,ʻ ʼ ʻ
mahallada, ta limtarbiya muassasalarida, mehnat va jamoat tashkilotlarida
ʼ
amalga oshiriladi. Bolalar va o smirlarning turli yosh davrlarida M. turlicha
ʻ
mazmun va yo nalishda olib boriladi. Go daklik va bog cha yoshi davrlarida
ʻ ʻ ʻ
bolaning nutqi, axloq-odobi va ilk dunyoqarashini shakllantirishga ota-ona,
tarbiyachi va enagalar M.lik qiladi. Maktab, akademik litsey, kasb-xunar kolleji,
oliy o quv yurtida pedagog-o qituvchilar, ishlab chiqarish korxonalarida esa o z
ʻ ʻ ʻ
kasbini puxta egallagan, pedagoglik ko nikmalarni o zlashtirgan, usta nomini
ʻ ʻ
olgan tajribali ustozlar M. qiladilar. O zRda eng yaxshi murabbiylarga
ʻ
"O zbekiston Respublikasida xizmat ko rsatgan yoshlar murabbiysi" faxriy~
ʻ ʻ
unvoni ta sis etilgan.
ʼ 1
Murabbiyning sport sohasidagi faoliyatining o'ziga xosligi uning
psixologik tuzilishining barcha tarkibiy qismlariga nisbatan namoyon bo'ladi.
1
O zbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-2005) ma lumotlaridan foydalanilgan.
ʻ ʼ
7

Eng o'ziga xos blok - bu "faoliyat shartlari" (uning psixologik tuzilishining
"faoliyat vositalari" kabi komponentida). Shuning uchun ham asar nomi
o‘rganilayotgan faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlarigina emas, balki uning
psixologik o‘ziga xos xususiyatlaridan dalolat beradi.
Sport sohasidagi murabbiylar faoliyatining psixologik xususiyatlarini
o'rganishda pedagogik faoliyatning xususiyatlarini (o'quv va tarbiya bilan
bog'liq bo'lmagan faoliyat turlaridan farqli o'laroq) va murabbiylik faoliyatining
xususiyatlarini (boshqa pedagogik faoliyatdan farqli o'laroq, xususan - jismoniy
tarbiya o'qituvchisi) aks ettirish kerak.
Pedagogik faoliyatning xususiyatlari.
1. Pedagogik faoliyat yuqori me’yoriylik, ijtimoiy mas’uliyat va ma’naviy
burch bilan tavsiflanadi. Uning natijalari davlat ta’lim standartlariga javob
berishi, amalga oshirish jarayoni umumiy axloqiy me’yorlarga javob berishi,
o‘quvchining individual shaxsini shakllantirishdan iborat shaxsiy vazifa esa
o‘qituvchidan doimo yuksak shaxsiy mas’uliyatni talab etadi.
2. Pedagogik faoliyat o`zining ob`ekti, predmeti, shakli va amalga oshirish
usullariga ko`ra juda xilma-xildir. Ayniqsa:
a) pedagogik ta'sir ob'ektlari: o'quvchi, o'quv guruhi, o'quvchilarning
ijtimoiy aktivlari, ularning ota-onalari, o'zaro hamkorlikdagi hamkasblari, davlat
organlari, jamoat va talabalar hayoti, ta'limi, tarbiyasi va bo'sh vaqtini
o'tkazishda ishtirok etuvchi boshqa tashkilotlar, norasmiy shaxslar, guruhlar,
birlashmalar, shuningdek o'qituvchining o'zi o'z faoliyati va hayotining sub'ekti
va ob'ekti sifatida;
b) pedagogik ta'sir ob'ektlari - talabalarning ma'lum o'quv fanlari
doirasidagi bilim va ko'nikmalari, ularning axloqiy, intellektual, jismoniy va
shaxsiy fazilatlari;
v) ta'sir ko'rsatish shakllari me'yoriy ravishda o'rnatilgan, rejalashtirilgan,
tarbiyaviy mashg'ulotlar va tadbirlar, vaziyatli, majburiy yoki tashabbuskor
sinflar, hodisalar va aloqalar bo'lib, ularning ehtiyoji hozirgi paytda talab
8

qilinadi va hajmi va ahamiyati juda muhim bo'lishi mumkin va vaqt, aqliy va
jismoniy kuch sarflashni talab qiladi;
d) ta'sir qilish usullari, bir tomondan, o'z-o'zidan juda katta "majburiy"
professional arsenalni tashkil etuvchi umume'tirof etilgan uslubiy texnikalar,
usullar, texnologiyalar va talab doimiy ravishda paydo bo'ladigan nostandart,
improvizatsiya va ijodiy echimlar.
3. Pedagogik faoliyat - boshqa faoliyatni boshqarish uchun "o'ziga xos
metafaoliyat" [16, p. 15]. Meta-faoliyat nafaqat o'zining tizimni tashkil etuvchi
funktsiyasi asosida, balki pedagogik funktsiyalarning joriy amalga oshirilishidan
olingan fikr-mulohazalar asosida tashkil etiladi. Pedagogikada bu o'ziga xoslik
nazariy jihatdan, xususan, ta'limning qulayligi tamoyilida o'z aksini topgan.
4. Pedagogik faoliyat o`zining kelajakka ekstrapolyatsiyasi va hozirgi
vaqtda faoliyat predmeti va ob'ekti maqsadlarining farqlanishi bilan o`ziga
xosdir: o`qituvchi talabaga nima kerakligini biladi, lekin talaba buni hali
bilmaydi.
5. O'qituvchi faoliyatining ob'ekti - uning doimiy rivojlanishidagi shaxs.
Uning faoliyatining mahsullari o'quvchilarning "aqliy" ko'rinishida - ularning
bilim va ko'nikmalarida va hatto shaxsiyat xususiyatlarida "moddiylashtiriladi" 2
6. Pedagogik faoliyat yaqqol ijodiy xususiyatga ega. Uni ma'lum bir
algoritmga sig'dirib bo'lmaydi [9].
Bular pedagogik faoliyatning asosiy o'ziga xos xususiyatlari bo'lib, uni
boshqa kasbiy faoliyat turlaridan sezilarli darajada ajratib turadi.
1.2 Gimnastika sport turi sifatida: texnik va emotsional talablar
Badiiy gimnastika olimpiya sport turidir. U (o'g'il bolalar uchun) o'z ichiga
oladi: pol mashqlari, otda, halqalarda, parallel to'siqlarda, turnikda,
tayanchlarda, (qizlar uchun) - tayanchlarda, notekis panjaralarda mashqlar,
muvozanat nurida va polda mashqlar.
Men yosh gimnastikachilarning jismoniy tarbiyasida umumiy jismoniy
rivojlanish va asosiy harakat qobiliyatlarini takomillashtirishga alohida o'rin
2
2. Kuzmina N.V. O'qituvchi faoliyatining psixologik tuzilishi va uning shaxsini shakllantirish . - L.: Leningrad
davlat universiteti, 1967. - 183 p.
9

beraman , chunki gimnastika - bu maxsus tanlangan jismoniy mashqlar tizimi,
sog'liqni mustahkamlash, uyg'un jismoniy tarbiya va insonning harakat
qobiliyatini, kuch, chaqqonlik, tezlik, chidamlilik, moslashuvchanlikni oshirish
uchun qo'llaniladigan metodik usullar.
Shu munosabat bilan, men ta'kidlagan birinchi xususiyat - bu yangi
boshlanuvchi gimnastikachida u yangi ixtisoslashgan motorli faoliyatda
foydalanishi mumkin bo'lgan vosita mahoratining deyarli yo'qligi.
Yana bir jihati shundaki, gimnastika mashqlari harakatlarni
muvofiqlashtirish nuqtai nazaridan murakkab bo‘lib, ko‘pincha otda, halqalarda,
parallel panjaralarda, turnikida, tayanchlarda oyoq emas, qo‘l tayanchida
bajariladi, bu yosh gimnastikachi uchun odatiy hol emas.
Ko'pgina mashqlar juda baland balandlikda, qo'llab-quvvatlanmaydigan
holatda aylanishlar bilan amalga oshiriladi, bu esa bo'g'inlar harakati tezligini
apparat va fazoviy mos yozuvlar nuqtalariga nisbatan butun tananing harakat
tezligi bilan muvofiqlashtirishni va faol mushak harakatlarining inertial kuchlar
bilan aniq bog'liqligini talab qiladi.
Gimnastika gimnastika harakatlarini o'zlashtirish va gimnastika elementlari
va kombinatsiyalarini to'g'ri bajarish texnikasi bilan bog'liq bo'lgan aniq
pedagogik vazifalarni eng muvaffaqiyatli hal qilish uchun keng imkoniyatlar
yaratadigan turli xil mashqlar bilan ajralib turadi . Ustuvor vazifalarni hal
qilishda men bir vaqtning o'zida gimnastikaning barcha turlari bo'yicha
ko'pkurash bo'yicha mashqlarni bajarish uslubi va uslubini rivojlantiraman. Men
barcha texnik mashg'ulotlarni muayyan vosita ko'nikmalarini shakllantirish va
takomillashtirish va muayyan harakat harakatlarini o'rgatish bilan bog'layman.
Gimnastikachilarning texnik tayyorgarligi mashg'ulot jarayonining eng
muhim qismidir. Shuning uchun men tinglovchilar oldiga quyidagi asosiy
vazifalarni qo'ydim:
1) sog'lomlashtirish - salomatlikni yaxshilash, individual mushak
guruhlarini rivojlantirish; tananing individual organlari va tizimlarida
funktsional buzilishlarni bartaraf etish va oldini olish; to'g'ri turish va yurishni
10

shakllantirish; nafas olish va yurak-qon tomir tizimlarining umumiy rivojlanishi
va mustahkamlanishi, metabolizmni yaxshilash va organizmning ish faoliyatini
oshirish;
2) tarbiyaviy - hayotiy muhim vosita ko'nikmalarini, qobiliyatlarini (shu
jumladan amaliy va sport) shakllantirish va har tomonlama jismoniy rivojlanish,
kuch, moslashuvchanlik, harakatlarni muvofiqlashtirish va ifodalilikni
rivojlantirishga yordam beradigan maxsus bilimlarni berish;
3) tarbiyaviy - intizom, jamoaviylik, jasorat, qat'iyatlilik, maqsadlilik,
qat'iyatlilik, chidamlilik, tashabbuskorlik va boshqalar kabi axloqiy va irodaviy
fazilatlarni rivojlantirish.
Men 26 yildan ortiq faoliyat yuritayotgan Birobijon shahridagi Bolalar
ijodiyot markazida yosh gimnastikachilarning texnik tayyorgarligi yangi
gimnastika mashqlarini doimiy va tizimli bajarishdan iborat. Texnik
mashg'ulotlarning asosiy xususiyati gimnastikachilarga aniq mashqlarni
o'rgatish va o'ziga xos vosita ko'nikmalarini rivojlantirishdir.
Gimnastika mashqlari texnikasini o`zlashtirish umumiy va maxsus
jismoniy tayyorgarlikka asoslanadi va psixologik-taktik tayyorgarlik bilan birga
olib boriladi. Men gimnastikachilarga harakatlarni o'rgatish va ularni
bajarishning asosiy usullarini bilish orqali ularga yuqori darajadagi texnik
tayyorgarlikni ta'minlayman.
Har xil strukturaviy guruhlarga ajratilgan harakatlarning asosiy
mexanizmlarini o'zlashtirish oddiy gimnastika elementlarini va apparatlardagi
kombinatsiyalarni o'rganishni boshlash imkonini beradi. Kelajakda gimnastika
elementlari va kombinatsiyalarining qiyinligi asta-sekin o'sib boradi va ularning
o'zlashtirilishi ko'proq darajada jalb qilinganlarning texnik tayyorgarlik
darajasiga bog'liq.
Gimnastikachilarning texnik tayyorgarligi jarayoni texnik tayyorgarlik
vositalarini (xavfsizlik uchun osma va qo'l kamarlari, trenajyorlar va boshqalar)
keng qo'llash orqali sezilarli darajada tezlashadi.
Texnik tayyorgarlikning asosiy vazifalari:
11

1. Badiiy gimnastikaning har bir turi bo‘yicha turli murakkablikdagi va
qiyinchilikdagi mashqlarni, shuningdek, akrobatik mashqlarni o‘zlashtirish;
2. Elementlar orasidagi samarali va oqilona aloqalarni o'zlashtirish;
3. Musobaqalarda barqaror ishlashning zaruriy sharti sifatida
o‘rganilayotgan mashqlarni o‘zgaruvchan bajarish bo‘yicha ko‘nikma va
malakalarni shakllantirish;
1.3 Psixologik tayyorgarlik tushunchasi va uning komponentlari
Bugungi kunda sport inson uchun nafaqat sevimli mashg'ulot va hayot
tarzi, balki o'ziga xos tuzilishi, mazmuni va namoyon bo'lish mexanizmlariga
ega bo'lgan mustaqil madaniyatdir.
Professional sport aniq ikki komponentga bo'linadi: mashg'ulot jarayoni va
raqobat faoliyati. Shunday ekan, “sportchilarning psixologik tayyorgarligi”
mavzusini ko‘rib chiqsak, bu ikkala jarayonga ham to‘xtalib o‘tmasdan ilojimiz
yo‘q. Ularning mohiyati harakatlar, tajriba va xatti-harakatlarni tartibga soluvchi
neyropsik mexanizmlarning rivojlanishi va takomillashtirilishini ta'minlashdan
iborat. Shunga asoslanib, sportchilarning psixologik tayyorgarligi uning
psixologik holati va xatti-harakatlarini tartibga soluvchi sportchi tanasining turli
tizimlarini rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan kompleksni tashkil
etishini aniqlashimiz mumkin.
Sportchining psixologik tayyorgarligida to'rt bo'lim mavjud: uzoq muddatli
stressli mashg'ulot jarayoniga psixologik tayyorgarlik; musobaqalarga umumiy
psixologik tayyorgarlik; musobaqalarga tayyorgarlikning yakuniy bosqichida
ruhiy holatlarni tuzatish; muayyan musobaqaga maxsus tayyorgarlik.
Mening maqolamning maqsadi - musobaqalarga tayyorgarlik ko'rishda
sportchilarga psixologik ta'sir ko'rsatishning afzalliklarini aniqlash.
Sport faoliyatining insonning ruhiy holatiga ta'siri
Insonning harakatga bo'lgan ehtiyoji va jismoniy sifatlarini yaxshilashga
intilishi turli sport turlarining paydo bo'lishiga olib keldi. Bu o'ziga xos
xususiyatlar va o'ziga xos qoidalarga muvofiq bajariladigan jismoniy mashqlar
bo'lib, inson faoliyatining alohida turini - sport faoliyatini tashkil qiladi.
12

Zamonaviy sport har doim yorqin va kuchli his-tuyg'ular va tajribalar
dengizidir. Sportni his-tuyg'ularsiz tasavvur qilib bo'lmaydi. Bundan tashqari,
sport tadbirlarining kuchli his-tuyg'ulari va hissiy ishtiroki bilan to'yinganligi
insonning shaxsiyatini shakllantirishga ijobiy ta'sir ko'rsatadi. Ammo sportdagi
his-tuyg'ular stenik va astenik bo'lishi mumkin va insonga ijobiy va salbiy ta'sir
ko'rsatadi.
Sport faoliyatida his-tuyg'ularning namoyon bo'lishi xilma-xildir. Va men
ulardan ba'zilarini ta'kidlamoqchiman:
Sport tadbirining borishi bilan bog'liq hissiy tajribalar. Ushbu his-
tuyg'ularning namoyon bo'lishi g'alaba qozonish yoki eng yuqori natijaga
erishish istagi bilan bog'liq. Ular keskin xarakterga va ixtiyoriy harakatlarning
namoyon bo'lishiga asoslanadi. Ushbu tajribalarning intensivligi kundalik
hayotda insonning hissiy ifodasi namoyon bo'lishidan ancha yuqori. Bu his-
tuyg'ularning o'ziga xosligi sportchining yuz ifodalari va harakatlarida namoyon
bo'ladi. Misol uchun, musobaqada jamoa uchun muhim ochkoni qo'lga kiritgan
sportchi o'z quvonchini ushlab turolmaydi va uning xatti-harakati zo'ravonlik
ko'rinishini oladi. Aksincha, agar natija salbiy bo'lsa, sportchi kuchini yo'qotishi
va o'z-o'zidan shubhalanishi mumkin.
Sportchining har xil turdagi musobaqalarda ishtirok etishi har doim kuchli
hayajon bilan bog'liq bo'lib, "sport g'azabi" deb ataladi. Bu holat katta
dinamogen ahamiyatga ega, buning natijasida sportchi katta energiya
zahiralarini his qiladi, charchoqni his qilmaydi va tanadagi barcha jarayonlar
yuqori tezlikda ishlaydi.
Estetik tuyg'ular. Bu his-tuyg'ular sport elementlarining mukammal
bajarilishi, ularning go'zalligi, shuningdek, harakat ritmiga kirishi bilan bog'liq.
Siz taxmin qilganingizdek, bunday his-tuyg'ular gimnastikachilar, figurali
uchuvchilar va sinxron suzuvchilar uchun xosdir. Ushbu hissiyotning o'ziga xos
xususiyati shundaki, uning namoyon bo'lish darajasi raqobat ob'ektlarining
tashqi muhitiga ta'sir qilishi mumkin. Masalan, yorqin ochilish marosimi,
musiqiy hamrohlik, muxlislarning qo'llab-quvvatlashi - bularning barchasi
13

ishtirokchini muvaffaqiyatga undaydi, unga ishonch va o'z tayyorgarligini eng
yaxshi tomondan ko'rsatish istagini beradi. Ammo tashqi muhit juda oddiy va
odatiy bo'lsa, u sportchida astenik his-tuyg'ularni keltirib chiqarishi va yomon
kayfiyat va zaif natijalarga olib kelishi mumkin.
Axloqiy tuyg'ular o'z sportining ijtimoiy ahamiyatini chuqur anglash bilan
bog'liq. Bu his-tuyg'ular sportchi uchun kuchli stimulyator bo'lib, unga
qiyinchilik va vazifalarni engish uchun ko'proq kuch beradi.
Sportda, albatta, murabbiy eng muhim ustoz, yosh sportchi uchun esa uning
shaxsini shakllantirishda ham yo‘l-yo‘riq ko‘rsatadi. Aynan shunday bo'ladiki,
bizning mamlakatimizda murabbiy o'zining bevosita professional vazifalaridan
tashqari, menejer, ma'mur va tabiiyki, psixolog funktsiyalarini bajarishi kerak.
Bularning barchasi jismoniy tarbiya institutlarida ham o'qitiladi va universitet
bitiruvchisi ko'plab umumiy psixologik vazifalarni bajara oladi. Psixologik
muammolar mutaxassis psixolog tomonidan hal qilinishi kerak. Bu uy
dorixonasi bilan bog'liq vaziyatni eslatadi - kasallik engil bo'lsa-da, biz o'zimiz
bilan kurashamiz va kasallik asoratlanganda shifokorga murojaat qilamiz.
Sportda psixologik yordamni samarali ko'rsatish uchun mutaxassis ishonch
va o'zaro tushunish muhitini yaratishi, sportchi bilan uning ruhiyatiga
konstruktiv ta'sir ko'rsatishga imkon beradigan munosabatlarni o'rnatishi kerak.
Psixologlar o'z palatalari bilan bog'langan ip qanchalik nozik va zaif bo'lishi
mumkinligini, arzimas narsalar bo'lmaganda psixoterapevtik munosabatlarni
qanchalik ehtiyotkorlik bilan o'rnatish kerakligini yaxshi bilishadi va har qanday
o'ylamasdan ishora yoki so'z uzoq va mashaqqatli tarzda yaratilgan narsalarni
buzishi mumkin.
Sportchining ruhiyati, tayyorgarlikning va musobaqalarda ishtirok
etishning muhim bosqichlarida sezgirlikni oshirdi, chunki odam deyarli doimo
ekstremal sharoitlarda va stressdan oldingi holatda bo'ladi. Murabbiyning o'ziga
xos vazifalari bor, ularni hal qilish ko'pincha sportchiga avtoritar bosim va qat'iy
tartib-intizomni talab qiladi va sport hayotining raqobatbardoshligi sportchini
g'azab, tajovuzkorlik va boshqa ijtimoiy salbiy fazilatlarni namoyon etishga
14

majbur qiladi. Bunday vaziyatda sport psixologi o'ziga xos bufer, chiqish
vazifasini bajaradi va sportchiga eng yuqori fitnes chizig'ida qolishga yordam
beradi. Psixologning mavjudligi kurashda ishtirok etmaydigan manfaatdor shaxs
sifatida terma jamoalar va jamoaviy sport turlarida ayniqsa dolzarb bo'lib qoladi.
II BOB. Gimnastika murabbiylarining psixologik tayyorgarlik
darajasini shakllantirish omillari
2.1 Murabbiyning shaxsiy sifatlari va kommunikativ ko‘nikmalari
Muvaffaqiyatli murabbiylik qilish uchun murabbiy yaxshi muloqot
qobiliyatiga ega bo'lishi kerak. O'yinchilar bilan muloqot - bu idrok etish va
jonli javob berishning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadigan odamlar
o'rtasidagi uzluksiz aloqa jarayoni. Murabbiy tanqidiy vaziyatlarda muloqotning
yangi, nostandart shakllari va usullarini qo'llashga qodir bo'lishi kerak, agar
oldingi usullar ishlamasa, uning xarakterini o'zgartiradi. Samarali muloqotning
kalitlari: ochiq muloqot, ijobiy muloqot, aniq va tushunarli muloqot.
Ochiq muloqot shaxsiy xususiyatga ega bo'lib, murabbiy nima deydi va
so'raydi va fikr-mulohaza va javob berish imkoniyatini beradi. Bu aloqa
boshqalarni ham xuddi shunday qilishga undaydi va bu ikki tomonlama
jarayonni yuzaga keltiradi, bu yaxshi muloqotning mohiyatidir.
Teskari aloqa ham ma'lumot almashish bo'lib, unda to'g'ri ma'lumot olish
muhim va zarurdir. Bunda yaxshi fikr-mulohazalar va yaxshi amaliy ko'nikmalar
murabbiyga o'yinchilar bilan kerakli o'zaro tushunishga erishishga yordam
beradi. Bu erda fikr-mulohazalarni yaxshilash uchun ba'zi foydali usullar
mavjud:
 har doim munosib bo'lsa, alohida ma'qullash, qadrlash va maqtash;
 o'yinchilar bilan individual va jamoa yoki guruh bilan suhbatlar;
 mashg'ulotdan mashg'ulotgacha, o'yindan o'yinga, vaziyatdan
vaziyatga qadar imkon qadar futbolchilar bilan bir xil muloqot uslubini saqlab
qolish.
15

Sportda biror narsaga erishish uchun o'yinchilar buni juda xohlashlari va
uzoq vaqt davomida motivatsiyani saqlab qolishlari kerak. SHunday ekan,
mashg'ulotlar jarayonida o'yinchilarning motivatsiyasi masalasi asosiy o'rinni
egallashi kerak. Motivatsiyaga vaziyat omillari va shaxsiy xususiyatlar ta'sir
qiladi.
Birinchisi, tashqi vaziyat bilan bog'liq, bu o'yinchini o'rab turgan sport va
ijtimoiy muhitning xususiyatlari. Shaxsiy omillar inson, uning ruhiyati va
turmush tarzi bilan bog'liq. Vaziyat omillariga e'tibor qaratish muhim, chunki
murabbiy ularni shaxsiy omillarga qaraganda ko'proq nazorat qiladi.
Motivatsiyaning ikkinchi muhim masalasi shundaki, odamlar javob
beradigan motivatsiya omillarining ikki turi mavjud: ichki va tashqi. Shaxs
ichida ichki motiv, masalan, o'zini o'zi boshqarish zarurati paydo bo'ladi. Tashqi
motiv insondan tashqarida mavjud, masalan, muvaffaqiyat uchun mukofot. Ichki
motivatsiya odatda tashqi motivatsiyadan ko'ra kuchliroqdir va u uzoq vaqt
davomida rag'batlantiradi. Shuning uchun murabbiy o'z o'yinchilariga nima
turtki berishini aniqlashi va bu bilimlardan ichki motivatsiya muhimligiga
bo'lgan ishonchini mustahkamlash uchun foydalanishi, masalan, o'yinchilarga
ijobiy o'zini o'zi imidjini shakllantirishga yordam berish va ularning
mas'uliyatining ahamiyatini oshirish juda muhimdir.
Shuni yodda tutish kerakki, turli xil motivlar turli o'yinchilarga turli xil
ta'sir ko'rsatadi. Murabbiyning o'yinchilar bilan sodir bo'layotgan har bir narsaga
ijobiy munosabati ularda nazorat va etakchilik tuyg'usini shakllantirishga
yordam beradi va bu ularning faoliyatini yanada yaxshi qo'llab-quvvatlaydi.
Shunday qilib, murabbiy uchun asosiy narsa - bu boshqarish mumkin bo'lgan
narsaga, ayniqsa sarflangan kuch va texnik mahorat darajasiga e'tibor qarata
olishdir. Bunday yondashuv sportchilarning o‘zlari o‘zgartira olmaydigan
narsalarga (o‘yin taqvimi, o‘yin qoidalari, raqiblarning imkoniyatlari, musobaqa
o‘tkaziladigan jihozlar va boshqalar) vaqt sarflamasliklarini ta’minlaydi.
Motivatsiya bilan bog'liq oxirgi narsa - murabbiy va futbolchilar o'rtasidagi
ikki tomonlama aloqa zarurati. Murabbiy faqat o'yinchilar bilan suhbatlashish,
16

ularga savol berish va javoblarni yaxshi tinglash orqali ularni ishonchli va
samarali boshqarishi mumkin. Futbolchilar murabbiy nima deyishini eshitishni
xohlashlari kerak. Murabbiy haqiqatan ham ularni tinglayotganini va
eshitayotganini his qilishsa, ular yaxshiroq o'ynashadi.
Dastur materialining hajmi badiiy gimnastikaning o'ziga xos
xususiyatlaridan biridir. Yosh gimnastikachining gimnastika tajribasi qanchalik
muhim va rang-barang bo'lsa, unga sport mahorati zinapoyasida ko'tarilish
shunchalik oson bo'ladi. Yosh gimnastikachining sport tayyorgarligi darajasi
ma'lum darajada toifalar tasnifining ortib borayotgan talablarini izchil bajarish
bilan belgilanadi. Biroq, raqobatbardosh mashqlar etarli emas. Shuning uchun
biz o'quvchilarimizning qobiliyatlarini rivojlantirish haqida g'amxo'rlik
qilishimiz kerak, bu esa ularning sa'y-harakatlarini ortiqcha shoshqaloqliksiz
shakl jihatidan xilma-xil bo'lgan katta hajmdagi o'quv materialini o'zlashtirishga
yo'naltirish imkonini beradi. Faqat jismoniy va harakat qobiliyatlarining xilma-
xil namoyon bo'lishida yosh gimnastikachilar uchun sport muvaffaqiyatining
kafolati yotadi.
Jismoniy sifatlarni (kuch, egiluvchanlik, tezlik, sakrash qobiliyati,
chaqqonlik, chidamlilik), shuningdek, harakatni nazorat qilish shakllari turlicha
bo'lgan va harakatga aniq yo'naltirilgan jismoniy mashqlarni keng qo'llash orqali
rivojlanishi mumkin.
Jismoniy tarbiya amaliyotida barcha jismoniy fazilatlarni darhol
rivojlantirish mumkin bo'lgan universal jismoniy mashqlar mavjud emas.
Gorizontal barda majburiy va bepul dasturlarning kombinatsiyasini bajaradigan
yuqori darajadagi gimnastikachi har xil murakkablik va qiyinchilikdagi 30 ga
yaqin elementni boshqaradi. Biroq, agar siz tayyorgarlikning dastlabki
bosqichida ushbu turdagi ko'pkurashda 5-6 barobar ko'proq turli xil mashqlarni
o'zlashtirsangiz, ularni yaxshi bajarish mumkin. Gimnastikaning har bir turi
bo'yicha o'ziga xos vosita ko'nikmalari va ko'nikmalarining to'planishi
boshlang'ich mashg'ulot bosqichidan to cho'qqisiga qadar kesilgan konus sifatida
ifodalanishi mumkin. Konusning poydevori qanchalik katta bo'lsa, u qanchalik
17

barqaror bo'ladi. Gimnastikachi qanchalik ko'p turli xil mashqlarni bajarsa,
uning sport mahorati shunchalik yuqori va ko'p qirrali bo'ladi.
Raqobatbardosh kombinatsiyalarning ta'siri nafaqat ularning miqdoriy va
sifat tarkibi, nafaqat gimnastikachining yuqori ijro mahorati, balki kompozitsion
tuzilishning o'ziga xosligi bilan ham belgilanadi, bu ko'p jihatdan elementlarning
kombinatsiyasiga bog'liq. Masalan, oldinga siljish odatda bog'lovchi element
sifatida ishlatiladigan novda ostidagi tutqichga aylanadi, oyoqlarning qamchi
(otish) harakati yoki oddiygina oldinga siljish bilan amalga oshirilishi mumkin.
Birinchi holda, ishlatilgan harakat detallarining o'ziga xos ritmi tufayli ulanish
yanada original ko'rinadi. Kombinatsiyalarning alohida elementlari orasidagi
bog'lanishlar (bog'lanishlar) yosh gimnastikachilarning texnik tayyorgarligiga
mustaqil mashg'ulot vazifalari sifatida kiritilishi kerak.
2.2 Stressga bardoshlik va motivatsiya berish uslublari
Musobaqa paytida sportchining faqat bitta maqsadi bor: o'z salohiyatini
to'liq ro'yobga chiqarish. Muvaffaqiyat ko'p omillarga, jumladan, uning qanday
holatda ekanligiga bog'liq. Mashg'ulotlar va musobaqalarda yaxshi natijalarga
erishganiga qaramay, sportchi yuqori natija ko'rsata olmayotganiga ko'plab
misollar keltirish mumkin.
Ruhiy stress sportchi faoliyatiga butun tayyorgarlik bosqichida hamroh
bo'ladi, lekin turli yo'nalishlarga ega. Trening davomida stress asosan jismoniy
faollikni oshirish bilan bog'liq; bu turdagi stress protsessual deb ataladi.
Samarali stress raqobat faoliyatida namoyon bo'ladi, chunki ruhiy stress
jismoniy stressga qo'shiladi, natijaga erishish maqsadi bilan belgilanadi, lekin
raqobatdan ancha oldin to'planadi. Monoton mashg'ulot sharoitida yuqori, uzoq
davom etadigan stress sportchiga salbiy ta'sir ko'rsatishi mumkin, natijada ruhiy
stress va stress darajasini oshiradi.
Biroq, ruhiy stressning o'zi ijobiy omil bo'lib, tananing barcha funktsiyalari
va tizimlarining faollashuvini aks ettiradi. Ammo agar stress uzoq va haddan
tashqari yuqori bo'lsa va sportchining motivatsiyasi beqaror bo'lsa va o'ziga
ishonch yo'qligi aniq bo'lsa, unda bunday stress ruhiy zo'riqishga aylanadi, bu
18

faoliyatning salbiy omilidir, chunki u ortiqcha va asossiz energiya sarflash bilan
bog'liq. Kelajakda, agar sportchining faoliyati sozlanmasa, u stressni boshdan
kechira boshlaydi, bu esa raqobatbardosh faoliyatga salbiy ta'sir qiladi.
Sportchining raqobatbardosh faoliyati, albatta, stressli holat bo'lib, bu
sportchi oldida turgan vazifalar va uning imkoniyatlari o'rtasidagi
nomuvofiqlikni his qilishi bilan bog'liq. Stress - bu odam juda yuqori talablar
sifatida qabul qiladigan, davlatga, o'zini o'zi qadrlashga, ishonchga tahdid
soladigan, hissiy reaktsiyani keltirib chiqaradigan turli stress omillari (tirnash
xususiyati beruvchi) yig'indisidir. Stress yangi faoliyat sharoitlariga moslashish
zarur bo'lgan vaziyatda yuzaga keladi. Stressning birinchi bosqichi tashvishni
o'z ichiga oladi - tananing himoya kuchlari safarbar qilinadi, lekin ayni paytda
tana katta kuchlanish bilan ishlaydi. Ikkinchi bosqichda barqarorlashuv sodir
bo'ladi, ammo agar stress davom etsa, unda charchoq bosqichi muqarrar
ravishda sodir bo'ladi.
Raqobat faolligining stressi sportchining fikrlash tarzi, uning tayyorgarlik
darajasini baholash va uning holatini o'z-o'zini boshqarishga tayyorligining ongli
mahsulidir. Stress paytida endokrin tizimning faolligi kuchayadi, gormonal
tizimning faolligi oshadi, steroid gormonlar chiqariladi, puls tezlashadi, qon
bosimi ko'tariladi, mushaklarning ohanglari oshadi, muvofiqlashtirish
yomonlashadi va harakatlar "noqulay" bo'ladi. Bu kognitiv sohaga ham ta'sir
qiladi - diqqatni o'zgartirish qiyinlashadi, noto'g'ri qarorlar qabul qilish odatiy
holga aylanadi, xatti-harakatlarning tanqidiyligi pasayadi va xatti-harakatlarni
nazorat qilish qiyin.
Sport faoliyatidagi stress omillari ikki toifaga bo'linadi. Birinchi toifaga
mashg'ulot yuklamalari, murabbiy, jamoadoshlar bilan munosabatlardagi
qiyinchiliklar va kelajakdagi sport natijalarini haddan tashqari yuqori kutish
natijasida yuzaga keladigan stress kiradi. Va bular musobaqalardagi o'z
muvaffaqiyatsizliklari va raqiblarning muvaffaqiyatli o'yinlari tufayli yuzaga
keladigan stressdir. Stressga reaktsiya turi nisbatan barqaror shaxsiy xususiyatlar
va faoliyatning o'ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Buni hisobga olish
19

kerak: tug'ma shaxsiy xususiyatlar (asab tizimining turi); turli xil stressli
vaziyatlarga reaktsiyalarning individual xususiyatlari; muayyan ruhiy stressga
moslashish. Sport faoliyatida stressning paydo bo'lishiga olib keladigan
omillarga quyidagilar kiradi: - maqsadi g'alaba yoki rekord o'rnatish bo'lgan
raqobatbardosh sport turlari; - musobaqalar paytida jismoniy va psixologik
maksimal stress; - sportchining hayoti va tartibiga o'zgartirishlar kiritadigan
uzoq mashg'ulot jarayoni.
Stress va xavotirni engish uchun sportchi ayni paytda nima sodir
bo'layotganini tan olishni va tana va ongning ularga qanday munosabatda
bo'lishini tushunishni o'rganishi kerak. Va shuningdek, ishlashingizni sizning
holatingiz va u ko'rsatgan natija bilan solishtiring, ya'ni u qaysi holatda eng
samarali ekanligi haqida o'ylang. Stressga chidamlilikni oshirish yo'llari: 1.
Stressga bo'lgan shaxsiy reaktsiyalaringizni o'rganing. Muayyan stressli
vaziyatda qanday munosabatda bo'lishni tushunish uchun sportchi stressga
o'ziga xos reaktsiyalarini tan olishni o'rganishi kerak. Ba'zi sportchilar stressning
namoyon bo'lishini kognitiv sohadagi, boshqalari vegetativ sohadagi o'zgarishlar
bilan sezishadi, ammo bu erda ham ba'zi o'ziga xosliklar mavjud: ba'zilari yurak
urish tezligini oshiradi, boshqalari esa tanada titroqni his qilishadi. 2.
Mashg'ulotlarni imkon qadar musobaqalarga yaqinroq o'tkazish. 3. Ritual xulq-
atvordan foydalanish yangi vaziyatni yanada tanish qiladigan va uni eski, odatiy
holga yaqinlashtiradigan psixologik texnikadir. Va stress har doim yangi narsaga
moslashish bo'lganligi sababli, marosimlar tanaga tanish, qulay muhitni his
qilishiga yordam beradi.
4. Nafas olish texnikasini o'rganish aqliy va mushaklarning qo'zg'alish
darajasini pasaytirishning eng oddiy va samarali usuli hisoblanadi. Nazoratsiz
hayajonning o'sishi bilan nafas olish chastotasi va ritmi o'zgaradi, buni kuzatish
juda oson, siz soniya hisoblagichini yoqishingiz va o'qga qaramay, etti
soniyagacha ongingizda hisoblashga harakat qilishingiz kerak, keyin soniya
hisoblagichini o'chiring va qiymat nima ekanligini ko'ring. Agar qiymat etti dan
katta bo'lsa, unda katta ehtimollik bilan qo'zg'alish hozir ustunlik qiladi; agar
20

kamroq bo'lsa, unda inhibisyon. Stressga chidamlilik ko'nikmalarini o'rgatishda
quyidagi jihatlarni tushunish kerak: sportchilarning individual shaxsiy
xususiyatlari; oldingi musobaqalardagi tajriba; bo'lajak tanlovda erishish kerak
bo'lgan maqsad va vazifalar; shaxsning irodaviy, axloqiy, intellektual va
jismoniy harakatlarini faollashtiruvchi motivlar kuchini tartibga solish.
2.3 Sportchilar bilan psixologik muloqot va ishonchli aloqa
Bu savolga javob berishda keling, sport psixologi faoliyatining eng tipik
sohalarini tavsiflashga harakat qilaylik. Har bir sport turi muvaffaqiyatga
erishish uchun ma’lum darajadagi jismoniy va ruhiy sifatlarni talab qiladi va
bugungi kunda sportchilarning jismoniy tayyorgarligi juda yuqori darajada
bo‘lgan bir paytda, musobaqada g‘alaba qozonish uchun psixologik tayyorgarlik
hal qiluvchi omilga aylanib bormoqda. Bo'lajak chempionlarni topishga yordam
berish va zarur aqliy fazilatlarni rivojlantirish uchun zarur shart-sharoitlarni
aniqlash psixologik tanlash va sport kasbiga yo'naltirish vazifasidir.
Sportchilar turli yo'nalishlarda tayyorlanadi, lekin ba'zida irodaning
etishmasligi yoki his-tuyg'ularini nazorat qila olmaslik ko'p yillik mashg'ulotlar
natijalarini nolga tushirishi mumkin. Muntazam psixodiagnostika va
psixologning mashg'ulot jarayonida faol ishtirok etishi bilan sportchining
individual xususiyatlarini, g'alaba qozonish uchun zarur bo'lgan aqliy fazilatlar
va ko'nikmalarni shakllantirish va rivojlantirishni hisobga olish mumkin bo'ladi.
Katta sport turlarida taniqli sportchi ko'pincha o'ziga xos qobiliyatlarga ega
bo'lib, uning namoyon bo'lishiga uning butun raqobatbardosh faoliyati yoki
jamoaviy taktika asoslanadi. Ruhiy xususiyatlarni o'z vaqtida aniqlash va
qobiliyatlarni rivojlantirish uchun individual rejani ishlab chiqish, har bir
ishtirokchi uchun musobaqadan oldin va raqobatbardosh xulq-atvor
strategiyasini ishlab chiqish ham psixologiya faoliyati sohasidir. O'z vaqtida
aytilgan so'z, pauza, sport psixologining imo-ishorasi va hokazolar o'jar qarama-
qarshilik taqdirini hal qilganini sport tarixi ko'plab misollarni biladi. Sport
psixologiyasida bu faoliyatning maxsus nomi bor - ikkinchi darajali, bu duel
o'tmishidan kelib chiqadi. Demak, sport psixologi - bu mustaqil ravishda
21

murabbiy yoki jamoadoshlari yordamida sportchining ruhiyatiga kichik, ammo
hal qiluvchi ta'sir ko'rsata oladigan shaxs.
Har qanday sportchining professional faoliyatida inqiroz davrlari mavjud
bo'lib, ular turli sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin: musobaqadagi
muvaffaqiyatsizlik, boshqa klubga o'tish, murabbiyning o'zgarishi, shaxsiy hayot
sharoitlari va boshqalar. Sport psixologi sportchiga muammolarni tushunishga
va vaziyatdan chiqish yo'lini topishga yordam beradi, bu esa yangi sport
yutuqlari uchun kuch beradi.
Sport zamonaviy jamiyat hayotida katta o'rin tutadi. Bu insonning har
tomonlama jismoniy rivojlanishini ta'minlabgina qolmay, balki uning axloqiy va
irodaviy fazilatlarini rivojlantirishga ham yordam beradi. Turli xil sport turlari
mavjud va ularning barchasi katta aqliy va jismoniy kuch va tizimli
tayyorgarlikni talab qiladi. Sport mashg'ulotlarining samarali usullarini ishlab
chiqish, bir tomondan, sport faoliyatining xarakterli xususiyatlari va
qonuniyatlarini, ikkinchidan, ushbu faoliyatning sub'ekti sifatida sportchining
shaxsiyatini o'rganmasdan mumkin emas. Boshqa fanlar qatori sport
psixologiyasi ham sport faoliyatining eng muhim jihatlarini tahlil qilishga va shu
orqali u bilan bog'liq ko'plab amaliy masalalarni oqilona hal etishga yordam
berishga chaqiriladi.
Sport psixologiyasi - sport faoliyati sharoitida inson psixikasining namoyon
bo'lish va rivojlanish qonuniyatlarini o'rganadigan psixologiya fanining sohasi.
Sportning o'ziga xosligi eng yuqori motivatsiya bo'lib, musobaqalarda g'alaba
qozonish uchun ko'p yillik jismoniy va ruhiy stressga duchor bo'lishga imkon
beradi. Ushbu motivatsiya tufayli sport inson imkoniyatlarining (jismoniy va
psixologik) ajoyib tabiiy laboratoriyasiga aylandi.
Sportning o'ziga xos xususiyatlari - sportchilarning irodaviy fazilatlariga
eng yuqori talablar, ob'ektiv va sub'ektiv xarakterdagi qiyinchiliklarni doimiy
ravishda engib o'tish, stressli vaziyatlarning ko'pligi va natija uchun yuqori
mas'uliyat.
22

"Krasnodar o'lkasi sog'liqni saqlash boshqarmasining tibbiy profilaktika
markazi" davlat sog'liqni saqlash muassasasi asosiy vazifasi sportchilarni
tayyorlashga psixologik yordam ko'rsatishdan iborat bo'lgan xizmatga ega.
Sportchining uzoq muddatli tayyorgarligi quyidagi bosqichlardan iborat:
Boshlang'ich mashg'ulot , uning mazmuni salomatlikni mustahkamlash,
iste'dod va qobiliyatlarni aniqlash, sport texnikasi asoslarini o'rgatish, doimiy
qiziqish va faoliyatga muhabbatni tarbiyalash.
Sportchini tayyorlashning psixologik masalalari, qoida tariqasida, bir necha
yillik mashg'ulotlardan so'ng, ularning shogirdlari etarlicha yuqori mahoratga
ega bo'lib, musobaqalarda qatnasha boshlaganlarida, murabbiylar e'tiboriga
tushadi. Natijada, o'quv jarayonining samaradorligini oshirish va musobaqalarda
ishonchli ishlash uchun psixologik shartlarni shakllantirish uchun ko'plab
imkoniyatlardan foydalanilmayapti. Aynan shu bosqichda eng yuqori sport
yutuqlari uchun psixologik shartlar shakllanadi. Tayyorgarlikning ushbu
bosqichining o'ziga xos xususiyati bolalar va o'smirlar o'rtasida sport
mashg'ulotlariga zaif motivatsiyadir. Muayyan sport turiga qiziqish yo'q, faqat
jismoniy faoliyatga intilish mavjud.
Bolalarni sport bilan shug‘ullantirib qo‘yish mashg‘ulot jarayonida
ularning ehtiyojlari qay darajada qanoatlantirilishiga, motivlari ro‘yobga
chiqishiga bog‘liq. Murabbiyning vazifasi: bolalarga intilayotgan narsaga
erishish, ya'ni vosita mahoratini oshirish, vosita faoliyatidan zavqlanish,
mustaqillik, tashabbuskorlik va boshqa shaxsiy fazilatlarni namoyish etish
imkonini beradigan darslarni tashkil etishga ko'maklashish.
Sport mashg'ulotlari bolalarning norasmiy muloqotga bo'lgan ehtiyojlarini
qondirishi, qiziqarli va xilma-xil ish orqali ijobiy his-tuyg'ularni ta'minlashi,
zerikish va e'tiborni yo'qotishni bartaraf etishi kerak. Psixologik xizmat sizga
bunday darslarni qanday o'tkazish bo'yicha tavsiyalar berishi mumkin.
Sportni takomillashtirish bosqichi maxsus jismoniy tayyorgarlik darajasini
oshirish, texnika va taktika asoslarini mustahkam o‘zlashtirishni ta’minlash,
23

tanlangan mutaxassislik bo‘yicha takomillashtirishni ta’minlash, mustaqil
ishlash va musobaqalarda qatnashish qobiliyatini shakllantirishdan iborat.
Uzoq muddatli tayyorgarlik jarayonida bu bosqich ham davomiyligi, ham
maksimal natijalarga erishishdagi roli bo'yicha muhim o'rin tutadi. Taxminan 7-
9 yil davom etadi. Bu davrda sport mahorati shakllanadi. Sportni
takomillashtirish bosqichining psixologik mazmuni sport faoliyatini tartibga
solishning psixologik mexanizmlarini shakllantirish va takomillashtirishdan
iborat: motivatsiya, maqsadlarni belgilash va ularga erishish, faoliyatning
muhim shartlarini tahlil qilish ko'nikmalari, faoliyatni nazorat qilish va baholash
tarkibiy qismlari, o'z-o'zini nazorat qilish va harakatlar va ruhiy holatlarni o'z-
o'zini boshqarish ko'nikmalari.
Sportni takomillashtirishning eng muhim vazifalaridan biri sport
mahoratini egallash va ularni raqobat sharoitida namoyon etish qobiliyatini
rivojlantirishdir. Ushbu bosqichda qo'llab-quvvatlash shaklida psixologik
yordam ko'rsatish va musobaqalarga tayyorgarlik ko'rish sport psixologiyasining
asosiy vazifalaridan biridir.
Oliy sport mahorati bosqichi mahoratni mintaqaviy, federal va xalqaro
miqyosda raqobatbardoshlik darajasiga ko'tarish, sport mahoratini oshirish
uchun individual zaxiralarni topish, musobaqalarda yuqori ko'rsatkichlarni
saqlash va sportchining salohiyatini ro'yobga chiqarishni ta'minlashni o'z ichiga
oladi.
Sportchini sport mahoratining eng yuqori pog‘onasiga ko‘tarish uning ko‘p
yillik mashg‘ulotlarining asosiy maqsadi hisoblanadi. Yuqori samarali sport
ommaviy sportdan bir qator farqlarga ega: yuqori darajadagi jismoniy va ruhiy
zo'riqish, elita jamoalaridagi o'rin uchun nomzodlar o'rtasidagi qizg'in raqobat,
eng nufuzli musobaqalarda qatnashish huquqi uchun raqobat, raqobat amaliyoti
hajmining ko'payishi, musobaqalar muvaffaqiyatida psixologik omillarning roli
ortishi, yuqori darajadagi sportchilarning mahorat darajasi.
Ruhiy zo'riqish tufayli ruhiy charchoqning to'planishi sportchining yaxshi
jismoniy holatda bo'lishiga qaramay, katta sport bilan shug'ullanishni
24

to'xtatishiga sabab bo'ladi. Aqliy ortiqcha yukning manbai nafaqat qattiq
mashg'ulot va raqobat rejimi, balki elita sportchining turmush tarzi ham bo'lishi
mumkin. Professional sportga xos bo'lgan ko'p sonli jismoniy faoliyat
manbalarining mavjudligi psixologik reabilitatsiya dasturlarini ishlab chiqish va
psixologik omillarni hisobga olgan holda psixologik jihatdan sog'lom
mashg'ulotlar orqali ruhiy stressni kamaytirish yo'llarini izlash kabi vazifalarni
qo'yadi.
Xulosa va takliflar
Gimnastika – yuqori darajadagi texnik va ruhiy tayyorgarlikni talab
qiluvchi sport turi bo‘lib, unda murabbiylarning psixologik tayyorgarligi asosiy
o‘rinni egallaydi. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, samarali murabbiylik
faoliyatini yuritish uchun murabbiyning nafaqat texnik bilim va ko‘nikmalari,
balki ruhiy barqarorlik, kommunikativ mahorat, stressga bardoshlilik, empatiya
kabi shaxsiy sifatlari ham muhim ahamiyatga ega.
Murabbiy sportchi bilan psixologik jihatdan to‘g‘ri muloqot o‘rnatishi,
ularning hissiy holatini tushunishi va boshqara olishi zarur. Ayniqsa, gimnastika
kabi jiddiy e’tibor, muvozanat va hissiy holatni talab qiluvchi sport turlarida
murabbiyning psixologik yondashuvi sportchining musobaqadagi natijalariga
bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, murabbiylarning psixologik
tayyorgarligini muntazam rivojlantirish, bu borada ilmiy va amaliy
yondashuvlarni tatbiq etish orqali sportchilarning jismoniy tayyorgarligi bilan
bir qatorda ularning ruhiy holatini ham mustahkamlash mumkin.
Takliflar:
25

1. Murabbiylar uchun maxsus psixologik tayyorgarlik kurslarini tashkil
etish – bu kurslarda sport psixologiyasi, stressni boshqarish, motivatsiyani
shakllantirish, psixologik muloqot bo‘yicha mashg‘ulotlar bo‘lishi lozim.
2. Sport maktablari va akademiyalarda psixolog bilan ishlash tizimini
yo‘lga qo‘yish , ayniqsa musobaqa oldidan va undan keyingi davrlarda
sportchi va murabbiyga psixologik yordam ko‘rsatish zarur.
3. Murabbiylar faoliyatini baholashda psixologik ko‘nikmalarni ham
inobatga olish – ya’ni nafaqat texnik bilim, balki kommunikatsiya, stressni
boshqarish, motivatsiya berish kabi ko‘rsatkichlar asosida ham baholash
tizimini yaratish.
4. Gimnastika bo‘yicha malaka oshirish kurslariga sport
psixologiyasi bo‘yicha mavzularni kiritish , bu murabbiylarning kasbiy
tayyorgarligini har tomonlama rivojlantirishga xizmat qiladi.
26

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Amonashvili Sh.A. Maqsad birligi : Pos. o'qituvchi uchun. - M.: Ta'lim,
1987. - 206 b.
2. Babushkin G.D. Trener faoliyatining o'ziga xos xususiyatlari . - Omsk:
OGIFK, 1985. - 68 p.
3. Varfolameeva L.E. Jismoniy tarbiya mutaxassislarini rivojlantirishning
akmeologik asoslari : Xulosa. dok. diss. Sankt-Peterburg, 1999. - 40 p.
4. Volkov I.P. Sport akmeologiyasi bo'yicha insholar . - Sankt-Peterburg:
BPA nashriyoti, 1998. - 126 p.
5. Ganyushkin A.D. Sportchini psixologik tayyorlash texnologiyasi
masalasi bo'yicha // Sportchilarni tayyorlashning psixologik jihatlari . -
Smolensk: SGIFK, 1980, p. 3-9.
6. Gogunov E.N. , Martyanov B.I. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi :
Darslik. pos. - M.: IC "Akademiya", 2000. - 288 b.
7. Gorban A.P. Trenerning kasbiy va pedagogik mahorati : Uslubiy
qo'llanma. - Malaxovka: MOGIFK, 1988. - 33 p.
8. Gorbunov G.D. Sport psixopedagogiyasi . - M.: FiS, 1986. - 208 b.
9. Derkach A.A. , Isaev A.A. Trener haqida ijodkorlik . - M.: FiS, 1982. -
239 b.
10. Ivanov S.V. Jismoniy tarbiya darslarida kasbiy-pedagogik muloqotning
psixologik xususiyatlari : Dissertatsiya avtoreferati. Cand. diss. L., 1990. - 17 b.
11. Ilyin E.P. Jismoniy tarbiya psixofiziologiyasi : Darslik. pos. - M.:
Ta'lim, 1983. - 223 b.
12. Klimov B.A. Asab tizimining tipologik xususiyatlariga qarab individual
faoliyat uslubi . - Qozon: KDU, 1969. - 278 p.
13. Korx A.Ya. Trener: faoliyat va shaxsiyat : O'quv qo'llanma. pos. - M .:
Terra-Sport, 2000. - 120 b.
14. Cretti B.D. Zamonaviy sportda psixologiya . - M.: FiS, 1978. - 224 b.
15. Kuzmina N.V. O'qituvchi faoliyatining psixologik tuzilishi va uning
shaxsini shakllantirish . - L.: Leningrad davlat universiteti, 1967. - 183 p.
27

Sotib olish