Girostatning sirt ustidagi harakati - Mexanika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	1.8MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	06 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Mexanika

Sotuvchi

Telzor Uchun

Ro'yxatga olish sanasi 21 Aprel 2025

9 Sotish

Girostatning sirt ustidagi harakati

Sotib olish

GIROSTATNING SIRT USTIDAGI HARAKATI.
Reja:
I.Kirish.
II.Asosiy qism:
2.1. Suyuqliklarning fizik xossalari.
2.2. Sirt tushunchasi.Sirtning berilish usullari.
2.3.To’g’ri va egri sirtga ta’sir qiluvchi bosim.
2.4.Gidrostatik bosim va uning xossalari.
III.Xulosa.
IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.

I.Kirish.
Juda kichik miqdordagi kuchlar ta’sirida o’z shaklini o’zgartiruvchi fizik
jismlar suyuqliklar deb ataladi. Ular qattiq jismlardan o’z zarrachalarining juda
harakatchanligi bilan ajralib turadi va oquvchanlik xususiyatiga ega bo’ladi.
Shuning uchun ular qaysi idishga quyilsa, o’shaning shaklini oladi.
Suyuqliklar ikki gruppaga: tomchilanuvchi (kapelnie) suyuqliklarga
va gazsimon suyuqliklarga ajraladi. Suyuqlik deganda tomchilanuvchi suyuqlikni
tuchunishga odatlanilgan bo’lib, ular suv, spirt, neft, simob, turli moylar va
tabiatda hamda texnikada uchrab turuvchi boshqa har xil suyuqliklardir.
Suyuqliklar siljituvchi kuchlarga sezilarli darajada qarshilik ko„rsatadi va
buqarshilik ichki kuchlar sifatida namoyon bo'ladi. Ularni aniqlash suyuqliklar
harakatini tekshirishda muhim ahamiyatga egadir.
Suyuqliklarning fizik xossalari quydagilardan iborat:
1.Solishtirma og’irlik.
2. Solishtirma hajm.
3. Zichlik.
4. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi.
5. Suyuqliklaming siqilishi.
6.Bosim.
7.Temperatura.
Biror chiziqning fazodagi uzluksiz harakati natijasida sirtlar hosil
bo ladi.Sirtlarni hosil qilishning turli xil usullari mavjud.‟
Fazoda m egri chiziq va uni A nuqtadan kesib o’tuvchi n egri chiziq
berilgan.Agar n egri chiziqni yo’naltiruvchi,m egri chiziqni yasovchi sifatida

qabul qilish ham mumkin.Bunda m egri chiziq n egri chiziq bo’yicha
harakatlangan bo’ladi. Ixtiyoriy sirtni uzluksiz harakatlantirish natijasida ham sirt
hosil qilish mumkin.Bunda hosil bo’lgan sirt harakatlanuvchi yasovchi sirtning
har bir vaziyatida u bilan eng kamida bitta umumiy chiziqqa ega bo’ladi.
Hosil bo lish jarayoning qarab qonuniy va qonunsiz sirtlarga‟
bo’linadi.Sirtning hosil bo’lishi biror matematik qonunga asoslangan bo’lsa,
bunday sirtlar qonuniy sirtlar deyiladi.Doiraviy silindr,konus,sfera ikkinchi
tartibli va shu kabi sirtlarni misol qilib aytishimiz mumkin.
Suyuqlikl а r o’zl а rining fizik h о ss а l а rig а ko’r а , ko’nd а l а ng v а cho’ziluvch а n
kuchl а nishl а rni q а bul qilm а ydi. Shu s а b а bli suyuqlikl а r f а q а t n о rm а l yo’n а lg а n
siqiluvch а n kuchl а nishl а r «  » , ya ni gidr
‟ о st а tik b о sim r t а ’sirid а bo’l а di. Suyuqlik
ichid а bir о r h а jmini а jr а tib о l а miz v а uning muv о z а n а t h о l а tini kuz а t а miz.
Ushbu h а jmd а gi suyuqlikni h а yol а n А V k е sm а о rq а li ikki qismg а а jr а t а miz. II
qism ustig а muv о z а n а tni s а ql а b turish uchun t а shqi kuch R ni qo’yamiz. Bu kuch
o’zi t а ’sir et а yotg а n  yuz а g а t а ’sir et а di v а o’rt а ch а gidr о st а tik b о simni h о sil
qil а di, ya’ni

Yuz а  n о lg а intilg а nd а o’rt а ch а gidr о st а tik b о sim nuqt а d а gi gidr о st а tik
b о sim d е b а t а l а di.
Gidr о st а tik b о sim ikkit а а s о siy хо ss а g а eg а :
- d о im ichki n о rm а l bo’yich а , suyuqlikl а rd а s о dir bo’l а dig а n ichki siqilish
kuchl а nishi bo’lg а nligi s а b а bli o’zi t а ’sir et а yotg а n yuz а g а tik (p е rp е ndikulyar)
yo’n а lg а n bo’l а di;
-miqd о ri es а b е rilg а n nuqt а d а shu nuqt а а tr о fid а yuz а ning o’zg а rishi bil а n
o’zg а rm а ydi.B е rilg а n suyuqlik ichid а о ling а n nuqt а d а gidr о st а tik
b о sim h а mm а t о m о nd а n shu nuqt а g а bir х il miqd о rd а t а ’sir et а di, ya’ni:

Bunda va k оо rdin а t а o’ql а rig а nisb а t а n Ox,Ou,Oz v а i х tiyoriy
yo’n а lishd а gi «pp»g а nisb а t а n gidr о st а tik b о sim.
II.Asosiy qism:
2.1. Suyuqliklarning fizik xossalari.
Juda kichik miqdordagi kuchlar ta’sirida o’z shaklini o’zgartiruvchi fizik
jismlar suyuqliklar deb ataladi. Ular qattiq jismlardan o’z zarrachalarining juda
harakatchanligi bilan ajralib turadi va oquvchanlik xususiyatiga ega bo’ladi.
Shuning uchun ular qaysi idishga quyilsa,o’shaning shaklini oladi.
Suyuqliklar ikki gruppaga: tomchilanuvchi (kapelnie) suyuqliklarga
va gazsimon suyuqliklarga ajraladi. Suyuqlik deganda tomchilanuvchi suyuqlikni
tushunishga odatlanilgan bo’lib, ular suv, spirt, neft, simob, turli moylar va
tabiatda hamda texnikada uchrab turuvchi boshqa har xil suyuqliklardir.
Tomchilanuvchi suyuqliklar bir qancha xususiyatlarga ega:
1)hajmi bosim ta’sirida juda kam o’zgaradi va siqilishga qarshiligi juda katta;
2)harorat o'zgarishi bilan hajmi oz miqdorda o'zgaradi;
3) cho’zuvchi kuchlarga deyarli qarshilik ko’rsatmaydi;
4) sirtida molekulalararo o’zaro qovushoqlik kuchi yuzaga keladi va u sirt
taranglik kuchini vujudga keltiradi.
Tomchilanuvchi suyuqliklaming boshqa xususiyatlari to’g’risida keyinchalik
yana to'xtalib o'tamiz.Gazlar tomchilanuvchi suyuqliklardagiga nisbatan ham
tezroq harakatlanuvchi zarrachalardan tashkil topgan bo„lib, ular bosim va
temperatura ta’sirida o’z hajmini tez o’zgartiradi. Ularda cho’zuvchi kuchga
qarshilik va qovushoqlik kuchi tomchilanuvchi suyuqliklarga nisbatan juda ham
kam. Gazlar bilan gaz dinamikasi, termodinamika va aerodinamika fanlari
shug’ullanadi.
Suyuqliklar tutash jismlar qatoriga kiradi va muvozanat hamda harakat
hollarida doimo qattiq jismlar (suyuqlik solingan idish tubi va devorlari, quvur va

kanallaming devorlari va boshqalar) bilan chegaralangan bo’ladi. Suyuqliklar
gazlar (havo) bilan ham ma’lum chegara bo'yicha ajralishi mumkin. Bu chegara
erkin sirt (svobodnaya poverxnost) deb ataladi.Suyuqliklar siljituvchi kuchlarga
sezilarli darajada qarshilik ko’rsatadi va bu qarshilik ichki kuchlar sifatida
namoyon bo'ladi. Ularni aniqlash suyuqliklar harakatini tekshirishda muhim
ahamiyatga egadir.
Suyuqliklarning fizik xossalari quydagilardan iborat:
1.Solishtirma og’irlik.
2. Solishtirma hajm.
3. Zichlik.
4. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi.
5. Suyuqliklaming siqilishi.
6.Bosim.
7.Temperatura.
1.Solishtirma og’irlik. Suyuqlikning hajm birligiga teng miqdorining
og'irligi uning solishtirma og’irligi deb ataladi va grekcha -harfi bilan
belgilanadi. Yuqorida aytilgan ta’rifga asosan
(2.1.1)
bu yerda V - suyuqlik hajmi (birligi ), G – og’irligi (birligi N).
Solishtirma og’irlikning o’lchov birligi SI sistemasida

texnik sistemada esa - bo’lib, ular o’zaro quyidagicha begilangan:

Solishtirma og’irlik hajmi avvaldan ma’lum bo’lgan turli idishlardagi
suyuqliklaming og’irligini o’lchash usuli bilan yoki areometrlar yordami bilan
aniqlanadi.
Solishtirma og’irlik bosimga va temperaturaga bog’liq bo’lib, ular
o’rtasidagi munosabat ideal gazlar uchun quyidagi formula bilan ifodalanad i:
(2.1.2)
bu yerda p- bosim, T- absolyut temperatura, R- gaz doimiysi

Suyuqlik solishtirma og’irligining 4°C dagi suvning solishtirma og’irligiga
nisbati uning nisbiy solishtirma og’irligi bo’ladi.
2.Solishtirma hajm. Suyuqlikning og’irlik birligidagi miqdorining hajmi
solishtirma hajm deyiladi va hajmni og’irlikka bo’lish yo’li bilan aniqlanadi:
(2.1.3)
(2.1.1) va (2.1.3) formulalardan ko’rinib turibdiki:
yoki
Solishtirma hajmning o’lchov birligi SI sistemasida:

Solishtirma hajm ham solishtirma og’irlik kabi bosim va temperaturaga
bog’liq bo’lib, u (2.1.2) ning boshqa ko'rinishi

(2.1.4)
orqali ifodalanadi.
3. Zichlik. Suyuqlikning hajm birligiga to’g’ri kelgan tinish holatdagi
massasi uning zichligi deb ataladi. Bu ta’rifga asosan:
(2.1.5)
Bunda M-suyuqlikning massasi (birligi )
Zichlikning o’lchov birligi quyidagicha aniqlanadi:

Ba’zan nisbiy zichlik tushunchasi kiritiladi. Suyuqlik zichligining suvning
4°C issiqlikdagi zichligiga nisbati uning nisbiy zichligi bo’ladi. (2.1.5) va (2.1.1)
lardan ko’rinib turibdiki, zichlik bilan solishtirma og’irlik o’zaro quyidagicha
bog’langan:
(2.1.6)
va u holda nisbiy zichlik va nisbiy solishtirma og’irliklar o’zaro
quydagicha bog’lanadi:
(2.1.7)
Zichlik temperaturaga bog’liq bo’lib, odatda, temperatura ortishi bilan
kamayadi. Bu o’zgarish neft mahsulotlari uchun quyidagi munosabat orqali
ifodalanadi:
(2.1.8)

bunda t- temperatura (birligi °C), - hajmiy kengayish temperatura koeffitsiyenti;
-suyuqlikning 20°C dagi zichligi.
Suvning zichligi bu qonundan mustasno bo’lib, uning zichligi eng katta
qiymatga 4°C (aniqrog’i 3,98°C) da ega bo’ladi. Uning issiqligi bundan oshsa ham,
kamaysa ham zichligi kamayib boradi.
4. Suyuqliklarning issiqlikdan kengayishi. Yuqorida aytib o’tilganidek,
zichlik issiqlik o’zgarishi bilan o’zgarib boradi. Bu esa o’z-o’zidan issiqlik
o’zgarishi bilan hajmning o’zgarishini ko’rsatadi. Suyuqliklarning bu xususiyatini
gidravlik mashinalami hisoblash va turli masalalami hal qilish vaqtida nazarga
olish zarur bo’ladi.
Suyuqlikning issiqlikdan kengayishini kolbaga solingan suyuqlikning
qizdirilganda hajmi ko’payishi, suyuqlik to’ldirilib germetik yopib qo’yilgan
boshqa va sistemalaming quyosh nurida qolganda yorilib ketishi, to’ldirilgan
idishdagi suyuqlikning sirtidan oqib tushishi kabi hodisalarda juda ko’p uchratish
mumkin.
Suyuqliklaming bu xususiyatidan foydalanib suyuqlik termometrlari va
boshqa turli sezgir o’lchov asboblari yaratiladi. Suyuqliklaming isitilganda
kengayishini ifodalash uchun hajmiy kengayish temperatura koeffitsiyenti degan
tushuncha kiritilib, bilan belgilangan.
(2.1.1 -jadval)Suyuqlikning hajmiy kengayish temperatura koeffitsiyenti 1/grad

Birlik hajmdagi suyuqlikning temperaturasi 1°C ga oshirilganda kengaygan
miqdori uning hajmiy kengayish temperatura koeffitsiyenti deyiladi va quyidagi
formula bilan ifodalanadi:
(2.1.9)
bunda - qizdirilgandan keying va boshlang’ich hajmlar farqi.
-temperaturalar farqi.
-juda kichik miqdor bo’lib, u
suv uchun da 1/grad,
mineral moylar uchun 1/grad,
simob uchun 1/grad
5.Suyuqliklaming siqilishi. Gidravlik hisoblash ishlarida suyuqliklani
qilmaydi deb hisoblash kerak, deb aytib o’tgan edik (bu yerda tomchilanuvchi
suyuqlik nazarda tutiladi).
Lekin texnikada va tabiatda ba’zi hollarda bosim juda katta bo’ladi. Bunda
agar suyuqlikning umumiy hajmi ham katta bo’lsa, hajm o’zgarishi sezilarli
miqdorda bo’ladi va uni hisobga olish kerak.
Suyuqliklaring siqilishini hisobga olish uchun hajmiy siqilish koeffitsiyenti
degan tushuncha kiritiladi va u -bilan belgilanadi (ba’zida -bilan ham
belgilanadi). Birlik hajmdagi suyuqlikning bosimini bir birlikka oshirganda
kamaygan miqdori hajmiy siqilish koeffitsiyenti deyiladi va u quyidagi formula
bilan hisoblanadi:

bunda - o'zgargan va boshlang’ich bosimlar farqi;
va kabi juda kichik miqdor bo’lib:
suv uchun da
mineral moylar uchun
(MN- meganyuton= )
shuning uchun ham ko’p hollarda siqilishni hisobga olinmaydi.
(2.1.2-jadval).Suvning hajmiy siqilish koeffitsiyenti
6.Bosim. Bosim birlik yuzaga ta’sir etuvchi kuch kabi aniqlanadi va
kuchlanish bilan bir xil o’lchovga ega bo’ladi.
Biror sirtdagi bosim shu sirt normali bo’ylab unga ta’sir etadi va u juda ham
muhim xarakteristika hisoblanadi, chunki suyuqlikka botirilgan jism sirti bo’ylab
integrallash (yig’indi olish, qo’shish) yordamida shu jismga ta’sir etuvchi asosiy
kuchlar va momentlar aniqlanadi.
Tinch holatdagi suyuqlik uchun uning kichik hajmiga ta’sir etuvchi kuchlar
va lokal gradient bilan o’zaro bog’langan bosim odatda og’irlik kuchi bilan
muvozanatlashadi. Shuning uchun gidrostatik bosimning orttirmasi quyidagi
formula bilan aniqlanadi:

(2.1.10)
bunda p –bosim(kPa);  -zichlik( ); h –bosim o’lchanayotgan balandliklar
farqi(m); g = 9,81 – erkin tushish tezlanishi.
Ushbu (2.1.10) tenglama ma’lum shartlarda harakatlanayotgan suyuqlik
uchun ham o’rinlidir. Xususan, ko’pgina geofizik oqimlarda bosimni vertikal
yo’nalishda o’lchash (2.1.10) formula orqali taqriban amalga oshiriladi.
Bosimning SI xalqaro birliklar sistemasidagi o’lchov birligi:
Paskal (Pa): (kPa – kiloPaskal; MPa– megaPaskal);
MKGSS birliklar sistemasida (kg k-kilogramm
kuch); SGS birliklar sistemasiga ko’ra
7.Temperatura. Har qanday moddaning ko’pchilik fizik va mexanik xossalari
uning temperaturasiga bog’liq.
Temperatura – bu suyuqlik yoki gazlarning issiqlik holatini xarakterlovchi
kattalik (lotincha «temperatura» – aralashishga doir, normal holat so’zidan
olingan).
Absolyut temperaturaning SI xalqaro birliklar sistemasidagi birligi Kelvin
shkalasida – gradus Kelvin ( kabi belgilanadi) yoki Selsiyning yuz
graduslik shkalasida – gradus Selsiy ( kabi belgilanadi) kabi yoziladi, bunda
absolyut nol temperatura Kelvin shkalasida, , Selsiy shkalasida t = –273,150
dan boshlanadi, ular orasidagi bog’lanish esa = 273,15 + .Suyuqlik
yoki gazni tashkil qilgan molekulalarning harakat tezligi qancha katta bo’lsa,
ularning temperaturasi shuncha yuqori bo’ladi.
Agar, suyuqlik o’zining temperaturasidan farq qiladigan temperaturali biror
muhit bilan tutashgan bo’lsa, yoki issiqlik ajralishi bilan kuzatiladigan biror
jarayon suyuqlik ichida sodir bo’lsa, u holda, shu suyuqlikda issiqlik
o’tkazuvchanlik jarayoni yuz berib, uning temperaturasi o’zgaradi. Suyuqlik

temperaturasining o’zgarishi uning katta tezlikda oqishidagi siqilishi yoki
og’irlik kuchlarini hisobga olgan holdagi atmosfera oqishlarida ham sodir
bo’lishi mumkin. Shuni eslatib o’tamizki, qaynayotgan suyuqlikning
temperaturasi o’zgarmaydi.
2.2. Sirt tushunchasi.Sirtning berilish usullari.
Biror chiziqning fazodagi uzluksiz harakati natijasida sirtlar hosil
bo’ladi.Sirtlarni hosil qilishning turli xil usullari mavjud.
Fazoda m egri chiziq va uni A nuqtadan kesib o’tuvchi n egri chiziq
berilgan.Agar n egri chiziqni yo’naltiruvchi, m egri chiziqni yasovchi sifatida
qabul qilish ham mumkin.Bunda m egri chiziq n egri chiziq bo’yicha
harakatlangan bo’ladi.
Yasovchining turiga qarab egri chiziqli yasovchi hosil qilgan sirt egri
chiziqli sirt deyiladi.To’g’ri chiziqli yasovchi hosil qilgan sirt chiziqli sirt deb
ataladi.
Ixtiyoriy sirtni uzluksiz harakatlantirish natijasida ham sirt hosil qilish
mumkin.Bunda hosil bo’lgan sirt harakatlanuchi yasovchi sirtning har bir
vaziyatida u bilan eng kamida bitta umumiy chiziqqa ega bo’ladi.
Hosil bo’lish jarayoning qarab qonuniy va qonunsiz sirtlarga
bo’linadi.Sirtning hosil bo’lishi biror matematik qonunga asoslangan bo’lsa,
bunday sirtlar qonuniy sirtlar deyiladi.Doiraviy silindr,konus,sfera ikkinchi
tartibli va shu kabi sirtlarni misol qilib aytishimiz mumkin.
Sirtning hosil bo lishi hech qanday qonunga asoslanmagan bo’lsa, bunday‟
sirt qonunsiz sirtlar deyiladi.Bunga topografik va emperik sirtlarni misol qilib
aytishimiz mumkin.Qonuniy sirtlar o’z navbatida algebraik va transsendent
sirtlarga bo’linadi.

Algebraik tenglamalar bilan ifodalanadiga sirt algebraik,transendent
tenglamalar bilan ifodalanadigan sirt transendent sirt deyiladi.
Sirting berilish usullar quydagilardan iborat. Chizma geometriyada sirtlar
asosan analitik,kinematik va karkas usullarida beriladi.
Sirtlarning analitik usulda berilishi:Analitik geometriyada sirtni bitta
xususiyatga ega bo’lgan nuqtalar to’plami sifatida talqin qilinadi.
Sirtdagi biror A nuqtaning x ,u, z koordinatalari orasidagi bog’lanish
orqali undagi hamma nuqtalarga tegishli xususiyatni ifodalovchi tenglama
sirtning tenglamasi deyiladi.
Uch o’lchovli fazoda sirt analitik usulda berilishi mumkin.Sirt umumiy
ko’rinishdagi oshkormas funksiya tenglamasi orqali quyidagicha beriladi:

Markazi koordinata boshida yotga sferaning tenglamasi quydagicha
bo’ladi:

Sirtni fuksiyaning grafigi sifatida aniqlaydigan oshkor ko’rinishda berish
mumkin:

Sferaning tenglamasini z applikatga nisbatan

Ko’rinishida yozish mumkin.
Sirt parametrlari orqali berilishi mumkin.Sirtni

Vektor orqali ifodalab,uni quydagicha yozish mumkin :

Bu tenglamalardagi u va v parametrlar bo’lib, ular ( u,v ) tekslikning
ma’lum qismini uzluksiz bosib o’tadi.
Sferaning parametrik tenglamasi kenglik va uzunlik parametrlari
orqali quyidagicha yoziladi:

Sirtning kinematik usulda berilishi.Biror chiziqning fazodagi uzluksiz
harkatidan kinematik sirt hosil bo’ladi.Kinematik harakatning oddiy asosiy
turlari:Igarilanma,aylanma va bu ikki harakating yig’indisi vintsimon harakatdir.
Ta’rif:Yasovchining kinematik harakati natijasida hosil bo’lgan sirt
kinematik sirt.
Harakatning turiga qarab sirtlar quyidagicha bo’ladi:
Ilgarilanma harakat matijasida hosil bo’lgan sirt tekis parallel ko’chirish
sirti deyiladi. Aylanma harakatdan hosil bo’lgan sirt aylanish sirti
deyiladi.Vitsimon harakat natijasida hosil bo’lgan sirt vint sirti deyiladi.
Chizma geometriyada ko’pincha, sirtning kinematik usulida hosil
bo’lishidan foydalaniladi.Kinematik sirtlarning ko’rinishi uning yasovchisining
shakliga va fazodagi harakat qonuniga bog’liq bo’ladi.
Sirtlarning karkas usulda berilishi.Ba’zi bir sirtlarni aniq geometrik
qonuniyatlar bilan berib bo’lmaydi.Bunday sirtlar shu sirt ustida yotuvchi bir
nechta nuqtalar yoki chiziqlar bilan beriladi.
Sirtni uning ustidagi bir nechta nuqtalar yoki chiziqlar bilan berilishi
uning karkas usulida berilishi deb aytiladi.Sirt ustida tanlangan chiziqlar
to’plami sirtning karkaslari deyiladi.
Sirtlarni uzliksiz karkas orqali hosil qilish qulay hisoblanadi.Sirtlarning
karkaslari fazoviy egri chiziqlar to’plamidan iborat bo’lishi mumkin.Bunda har
bir to’plam sirtning asosiy karkaslari bo’lib,qolganlari unga qo’shimcha karkas
sifatida olinadi.

2.3.To’g’ri va egri sirtga ta’sir qiluvchi bosim.
Eni b ga teng asosiy gorizantal bo ‘lgan tekis vertikal shakl OA devorga
ta’sir etayotgan suvning N bosim kuchini aniqlashda faqat ortiqcha bosimni
e’tiborga olish kerak. (2.3.1 -rasm)

(2.3.1-rasm)
M nuqtadagi bosim

da bo'ladi.
bosimni masshtab bo’yicha OA ga perpendikulyar bo’lgan asosda belgilaymiz.
Hosil bo’lgan B nuqtani A bilan birlashtiramiz. Kelib chiqqan OAB uchburchak
gidrostatik bosimning epyurasi deyiladi. Agar OAB uchburchak yuzini b eniga
ko’paytirsak, unda to’g’ri burchakli shaklga ta’sir etgan gidrostatik bosim kuchi F
ni hosil qilamiz.

Kuch va u OAB gidrostatik bosim epyurasining markazidan o’tadi.

(2.3.2-rasm)
Agar devorga ikki tomondan suyuqlik ta’sir etsa, unda OA devorning
ikki tomoni bo'yicha gidrostatik bosimning epyuralari quriladi. Keyin
uchburchak OAB dan uchburchak ayiriladi (2.3.2-rasm). Hosil bo’lgan
trapetsiya OAMK yuzi devor eni b ga ko’paytirilsa, qidirilayotgan P
kuch kelib chiqadi va u trapetsiyaning markazidan o’tib devorga perpendikular
yo’nalgan bo’ladi.

(2.3.3-rasm)
Burchak ostida joylashgan devorda ham qidiralayotgan F kuch xuddi
avvalgisi kabi topiladi (2.3.3-rasm).
Ixtiyoriy shaklga ega bo lgan tekislikdagi figuraga ta’sir etuvchi‟
gidrostatik bosim kuchi (mutlaq yoki ortiqcha) figuraning og’irlik markaziga ta’sir
etuvchi gidrostatik bosirnning figura yuzasiga ko’paytmasiga teng.

Ta’sir etuvchi kuch F ning figura bilan kesishgan nuqta bosim kuchi markazi
deyiladi. Uni suv sathigacha bo'lgan masofasi

ifodadan topiladi
Bunda -tekislikdagi figuraning Ox o’qiga nisbatan inersiya
momenti. -shu figuraning Ox o’qiga nisbatan statik momenti.

(2.3.4-rasm)
Agar figuraning markaziga nisbatan momentlarini qaraydigan bo’lsak ifoda unda:

Yoki

bunda: e - ekssentrisitet;
Jc - inertsiya monenti, figura shakliga bog’liq.
Suyuqlikning egri sirtga ta’sir etayotgan umumiy kuchini aniqlashdan
oldin uni tashkil etuvchi kuchlar va ni topib olamiz.
kuchi suyuqlik bosim uchining vertikal tekislikka ta’sir etganiga
teng. Bu tekislik esa egri sirtning vertikal tekislikka proeksiyasidir.

(2.3.5-rasm)
-kuchi manfiy ishora bilan olingan hayoliy suyuqlik hajmining
og’irligiga teng .

hajmni topish uchun egri sirtning eng chetki nuqtalari suv sathi
bilan birlashtiriladi va u suyuqlikni bosimi deyiladi.
Tashkil etuvchi kuchlar ma’lum bo’lgandan keyin umumiy F kuch quyidagi
ifodadan topiladi:

2.4.Gidrostatik bosim va uning xossalari.
Suyuqlikl а r o’zl а rining fizik h о ss а l а rig а ko’r а ,ko’nd а l а ng v а
cho’ziluvch а n kuchl а nishl а rni q а bul qilm а ydi. Shu s а b а bli suyuqlikl а r f а q а t
n о rm а l yo’n а lg а n siqiluvch а n kuchl а nishl а r «  » , ya’ni gidr о st а tik b о sim r t а ’sirid а
bo’l а di. Suyuqlik ichid а bir о r h а jmini а jr а tib о l а miz v а uning muv о z а n а t h о l а tini
kuz а t а miz. (2.4.1 -rаsm)

(2.4.1 -rasm).Barqaror suyuqlik hajmi.
Ushbu h а jmd а gi suyuqlikni h а yol а n А V k е sm а о rq а li ikki qismg а
а jr а t а miz. II qism ustig а muv о z а n а tni s а ql а b turish uchun t а shqi kuch R ni
qo’yamiz. Bu kuch o’zi t а ’sir et а yotg а n  yuz а g а t а ’sir et а di v а o’rt а ch а
gidr о st а tik b о simni h о sil qil а di, ya’ni

Yuz а  n о lg а intilg а nd а o„rt а ch а gidr о st а tik b о sim nuqt а d а gi gidr о st а tik
b о sim d е b а t а l а di.

Gidr о st а tik b о simning o’lch о v birlikl а ri: yoki ;

Gidr о st а tik b о sim ikkit а а s о siy хо ss а g а eg а :
- d о im ichki n о rm а l bo’yich а , suyuqlikl а rd а s о dir bo’l а dig а n ichki siqilish
kuchl а nishi bo’lg а nligi s а b а bli o’zi t а ’sir et а yotg а n yuz а g а tik (p е rp е ndikulyar)
yo’n а lg а n bo’l а di;
-miqd о ri es а b е rilg а n nuqt а d а shu nuqt а а tr о fid а yuz а ning o’zg а rishi bil а n
o’zg а rm а ydi. B е rilg а n suyuqlik ichid а о ling а n nuqt а d а gidr о st а tik
b о sim h а mm а t о m о nd а n shu nuqt а g а bir х il miqd о rd а t а ’sir et а di, ya’ni:

Bunda va k оо rdin а t а o’ql а rig а nisb а t а n Ox,Ou,Oz v а i х tiyoriy
yo’n а lishd а gi «pp»g а nisb а t а n gidr о st а tik b о sim.
Ushbu h о ss а ni t а sdiql а sh uchun suyuqlik ichid а n t е tr а edr sh а klid а gi
kichik h а jmni а jr а tib о l а miz. Uning t о m о nl а ri dx, dy, dz bo’lsin, m а ss а si es а  1/6
dx , dy, dz g а t е ng (2.4.2-r а sm).

(2.4.2-rasm)
Muvоzаnаtlik tеnglаmаsigа аsоsаn:

0 х o’qi bo’yich а muv о z а n а t t е ngl а m а sid а , t а ’sir etuvchi kuchl а r t а shqi b о sim
kuchl а ri, А V О yuz а t о m о nid а n

bund а , – А V О yuz а g а t а ’sir etuvchi o’rt а ch а gidr о st а tik b о sim. 1/2 dy, dz yuz а g а
t а ’sir etib, 0 х o’qi bo’yich а yo’n а lg а n, d е m а k t е ngl а m а g а musb а t qiym а t bil а n
kir а di; va - b о sim kuchl а ri.
V О S v а АО S yuz а l а rg а t а ’sir etuvchi Ou v а Oz p а r а ll е l o’ql а r bo’lg а nid а n,
O х o’qig а nisb а t а n pr о y е ksiyasi n о lg а t е ng.
А VS yuz а g а t а ’sir et а yotg а n - b о sim kuchi

g а t е ng (bund а – А VS yuz а d а gi d  o’rt а ch а gidr о st а tik b о sim.)
Bu kuchning O х o’qig а nisb а t а n pr о y е ksiyasi

T е tr а edrg а t а ’sir et а yotg а n kuchl а r t е ng t а ’sir etuvchisi ning O х
o’qig а pr о y е ksiyasi quyid а gig а t е ng:

Bunda, dm –tetraedrning massasi.
– shu dm m а ss а d а gi suyuqlikning O х o’qig а bo’lg а n t е zl а nishining
pr о y е ksiyasi ( х ususiy h о ld а y е rning t о rtish kuchi t е zl а nishi).
Dеmаk, mаssа kuchining prоyеksiyasi:

Shund а y qilib,Ox o’qi bo’yicha muvozanatlik tenglamasi:

Yoki

ga qisqartirilgandan so’ng :

Ifodaga ega bo’lamiz. dx → 0 ga intilganda 0 nuqtada

Xuddi shunday Ou va Oz o’qlariga nisbatan isbotlasak ,

Demak,

Shunday qilib, nuqt а d а gi gidr о st а tik b о sim – shu nuqt а а tr о fid а yuz а ning
o’zg а rishi bil а n o’zg а rm а ydi. Suyuqlik ichid а о ling а n h а r х il nuqt а l а rd а b о sim h а r
х il bo’l а di. Nuqt а d а gi gidr о st а tik b о sim k оо rdin а t а o’ql а rining funksiyasidir.

Umumiy h о ld а , u v а qtning h а m funksiyasi bo’l а di:

III.Xulosa.
Mening bu kurs ishim ” Gidrostatning sirt ustidagi harakati” mavzusiga
bag’ishlangan bo’lib, bu kurs ishim uchun ma’lumot to’plash davomida va bu kurs
ishini yozish davomida suyuqliklar haqida,gidrostat haqida va uning sirt ustidagi
harakati haqida ko’plab bilimlarimni mustahkamladim va o’zim bilmagan
bilimlarga ega bo`ldim.
Bundan tashqari suyuqlikning fizik xossalari va sirt tushunchasi va uning
berilish usullari haqida yangi bilimlarga ega bo`ldim.
Kurs ishim davomida avvalo suyuqlik o’zi nima ekanligiga,suyuqlikning
fizik xossalari qandayligiga to xtalib uni ta riflar orqali izohlab o tdim.‟ ‟ ‟
Suyuqlik o’zi nima ekanligiga,suyuqlikning fizik xossalari qandayligi haqida
turli bilmlarga ega bo’lgach men gidrostatning sirt ustidagi harakati o’zi nima
ekanligini bilish uchun avvalo sirt tushunchasiga va sirtning berilish usullari o’zi
nima ekanligiga ta’rif berdim keyin esa to’g’ri va egri sirtga ta’sir qiluvchi bosim
haqida alohida to’xtalib,yakunida gidrostatik bosim va uning xossalarini ta’riflar
orqali izohladim.

IV.Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati.
1. П.Шохайдарова, Ш.Шозиетов, Ж.Зоиров, Назарий механика. Тошкент -
1982й.
2. Т.Р.Рашидов, Ш.Шозиётов, К.Б.Муминов, Назарий механика асослари.
Тошкент -1990й
3. Назарий механикадан ҳисоб-график ишларини бажариш бўйhа услубий
қўлланма. 1 - 2 қисмлар. Фарғона, 1994й.
4. И.В. Мешчерский. Назарий механикадан масалалар тўплами. Тошкент,
1989й.
5. Азиз-Қориев, «Назарий механикадан масалалар ечиш» 1 -қисм, Тошкент,
«Ўқитувчи», 1989 й.
6. Н.В.Бутенин, и др. Курс теоретhеской механики, т.1,2. Москва, Высшая
школа, 1987 г.
7. М.И.Бать и др. Теоретhеская механика в примерах и задачах, т.2. Москва ,
Высшая школа , 1989 г .
8. James H. Williams, Fundamentals о f Alied Dynamics. USA, New York, 1996.
Elektron ta`lim resurslari.
1. http://www.edu.uz
2. http://www.edu.ru
3. http://ziyonet.uz

GIROSTATNING SIRT USTIDAGI HARAKATI..docx

Sotib olish