Globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari - Pedagogika - Dissertatsiyalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	3.6MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	18 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Amriddin Hamroqulov

Ro'yxatga olish sanasi 23 Fevral 2025

32 Sotish

Globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari

Sotib olish

1Globallashuv sharoitida talabalrda ekologik ong va madaniyatni
shakllantirish usullari
MUNDARIJA
I BOB. KIRISH
II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI VA MUAMMONING
O’RGANILGANLIK DARAJASI
2.1. Mavzuga oid ilmiy nazariy qarashlar sharhi
2.2. Mavzuga oid mahalliy meyoriy-huquqiy hujjatlar sharhi
III BOB. METODOLOGIYA
3.1. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini rivojlantirishga yo’naltirilgan
metodik yondashuvlar va tamoyillar
3.2. Tadqiqot mavzusi bo’yicha didaktik materiallar to’plash
3.3. Tadqiqot muammosini yechish usullari
3.4. Tadqiqot o’tkazish uchun zarur pedagogik shart-sharoitlar va didaktik
tizimlar
3.5. Talabalrda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda innovatsion ta’lim
texnologiyalaridan foydalanish
3.6. Tadqiqot mavzusini yoritish bo’yicha mashg’ulot ishlanmasi
IV BOB. PEDAGOGIK TAJRIBA – SINOV ISHLARINI TASHKIL
ETISH VA O’TKAZISH METODIKASI
4.1 Talabalrda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullarini qo’llash
samaradorligini baholash
4.2. Tajriba - sinov ishlarini tashkil etish metodikasi
4.3. Tajriba - sinov ishlarining natijalari va tahlili
UMUMIY XULOSALAR
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
ILOVALAR

2I BOB. KIRISH
Dissertatsiya mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi Globallashuv
jarayoni inson hayotining barcha jabhalariga, jumladan, ta’lim tizimiga ham
chuqur ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu ta’sir ekologik muammolarning keskinlashuvi,
tabiiy resurslarning cheklangani, atmosfera va suv havzalarining ifloslanishi,
biologik xilma-xillikning kamayishi kabi dolzarb ekologik tahdidlar bilan
namoyon bo‘lmoqda. Ayniqsa, zamonaviy yosh avlodning ekologik
muammolarga nisbatan befarqligi, ekologik qarorlar qabul qilishdagi ishtirokining
sustligi xavotirli holatdir. Shu sababli, yoshlar, ayniqsa, talabalar orasida ekologik
ong va madaniyatni shakllantirish pedagogik nuqtai nazardan juda muhim
hisoblanadi. Bu jarayonni zamonaviy ta’lim konsepsiyasi bilan uyg‘unlashtirib
borish, o‘quvchilarning dunyoqarashi va mas’uliyat hissini chuqurlashtirishga
xizmat qiladi.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tegishli qaror va
farmonlarida atrof-muhitni muhofaza qilish, yashil makonlar sonini ko‘paytirish,
ekologik madaniyatni rivojlantirish, yoshlar ishtirokini faollashtirish bo‘yicha
aniq vazifalar belgilab qo‘yilgan. Ayniqsa, “Yashil makon” umummilliy loyihasi,
“Ekologik madaniyat yili” doirasida olib borilayotgan ishlarda ta’lim muassasalari
muhim o‘rin egallaydi. 1
Shu sababli, oliy ta’limda ekologik tarbiya va ongni
shakllantirishga zamonaviy pedagogik yondashuvlar asosida qarash zarurati
mavjud. Yuqoridagi holatlar ushbu mavzuni ilmiy jihatdan o‘rganish, uni dolzarb
muammolar doirasiga kiritish va amaliy yechimlar ishlab chiqish zarurligini
taqozo etadi. Shu bilan birga, bu dissertatsiya globallashuv sharoitida talabalar
ongini ekologik jihatdan rivojlantirishda innovatsion yondashuvlarni qo‘llash
imkoniyatlarini ko‘rsatishga qaratiladi. Demak, mavzu nafaqat nazariy, balki
amaliy jihatdan ham juda dolzarbdir.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari Ushbu dissertatsiya ishining asosiy
maqsadi – globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni
1
Sh. Mirziyoyev, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Yashil makon” umumxalq loyihasini
amalga oshirish bo‘yicha yig‘ilishdagi nutqi, 2021-yil 30-oktabr.

3shakllantirishning ilmiy-nazariy va amaliy asoslarini o‘rganish hamda samarali
usullarni ishlab chiqishdan iboratdir. Bu maqsadga erishish orqali nafaqat ilmiy
asoslangan model ishlab chiqiladi, balki o‘quv jarayonida qo‘llanilishi mumkin
bo‘lgan real pedagogik vositalar ham shakllantiriladi. Dissertatsiyada
o‘rganiladigan har bir aspekt – talabalarni ekologik jihatdan yetuk, atrof-muhitga
nisbatan mas’uliyatli, ongli shaxs sifatida tarbiyalashga xizmat qilishi lozim.
Dissertatsiyaning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: Globallashuv
jarayonining ekologik ong shakllanishiga ta’sirini tahlil qilish; Talabalarning
ekologik madaniyati haqida nazariy yondashuvlarni o‘rganish; Amaldagi oliy
ta’lim tizimida ekologik tarbiyaning o‘rni va shakllanishini aniqlash; Talabalarda
ekologik qadriyatlar va mas’uliyat hissini rivojlantirishga qaratilgan pedagogik
metodlarni ishlab chiqish; Innovatsion ta’lim texnologiyalarini tadqiq qilish va
ularni amaliyotga joriy etish mexanizmlarini ishlab chiqish; Didaktik materiallar
asosida ekologik ongni rivojlantirishda o‘qituvchilarga amaliy tavsiyalar berish.
Mazkur vazifalar orqali dissertatsiya nazariy va amaliy jihatdan to‘liq asoslanadi
hamda mazmunan to‘yingan holga keladi. Natijada, talabalar o‘rtasida ekologik
madaniyatni shakllantirish borasida yangicha qarashlar vujudga keladi.
Tadqiqotning asosiy muammolari va savollari Dissertatsiya mavzusini
chuqur tahlil qilishda, avvalo, mavjud muammolarni aniqlab olish zarur. Bugungi
ta’lim jarayonida ekologik tarbiya bilan bog‘liq ayrim kamchiliklar mavjud.
Jumladan, oliy ta’lim tizimida ekologik ongni shakllantirishga oid kompleks
yondashuv yetishmaydi. Talabalar orasida ekologik muammolar haqidagi bilimlar
yuzaki, amaliyotga tatbiq etish mexanizmlari esa zaif. Ekologik tarbiyaning
kontseptsiyasi, metodikasi va mezonlari haqida ham yagona ilmiy yondashuv
mavjud emas. Mavjud darslik va o‘quv qo‘llanmalarda ekologik madaniyatga oid
ma’lumotlar cheklangan, o‘quvchilarning tanqidiy va tizimli tafakkurini
rivojlantiruvchi topshiriqlar kam. Bularning barchasi talabalar ongida ekologik
mas’uliyatni shakllantirishda qiyinchilik tug‘diradi.
Mazkur muammolarni tahlil etish uchun quyidagi tadqiqot savollari qo‘yildi:

4Globallashuv ekologik tarbiyaga qanday ta’sir ko‘rsatmoqda? Talabalar ongida
ekologik qadriyatlar qanday shakllanadi? Pedagogik jarayonda ekologik ongni
shakllantirishda qanday yondashuvlar samaralidir? Qanday innovatsion metodlar
orqali ekologik madaniyatni rivojlantirish mumkin? Mazkur savollarga ilmiy
asoslangan javob topish tadqiqotning nazariy va amaliy qiymatini oshiradi.
Dissertatsiyada tahlil etilgan mavzu doirasida tadqiqot obyekti sifatida
— oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalar faoliyati va ularning
ekologik ong darajasi belgilandi. Talabalar bugungi jamiyatda eng faol qatlam
bo‘lib, ular orqali ekologik madaniyatni keng joriy etish mumkin.
Tadqiqot predmeti esa – ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga
qaratilgan pedagogik jarayonlar, metodlar, texnologiyalar va didaktik vositalardan
iborat. Bu pedagogik vositalar orqali o‘qituvchi va talaba o‘rtasidagi faol
interaktiv muloqot amalga oshiriladi.
Ilmiy yangiliklar quyidagilardan iborat: Globallashuv sharoitida ekologik ong
shakllanishining nazariy modeli ishlab chiqildi; Oliy ta’lim tizimi uchun ekologik
madaniyatni rivojlantirishga qaratilgan innovatsion metodik yondashuvlar taklif
etildi; Pedagogik tajriba-sinov asosida o‘quv mashg‘ulotlari ishlanmalari
yaratildi; Ekologik madaniyat darajasini baholovchi pedagogik mezonlar
tizimlashtirildi; Talabalarda ekologik ong shakllanishining indikatorlari ishlab
chiqildi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy-nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur
dissertatsiya tadqiqoti nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham muhim
ahamiyatga ega. Chunki unda ta’lim jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan real
pedagogik vositalar, metodik tavsiyalar va didaktik materiallar ishlab chiqiladi.
Ilmiy-nazariy ahamiyati: Globallashuv va ekologik ong o‘rtasidagi bog‘liqlik
tizimli tahlil qilinadi; Ekologik madaniyatni shakllantirishga oid nazariy qarashlar
umumlashtiriladi; Pedagogik konsepsiyalar asosida ekologik qadriyatlar
o‘rgatilishining zarurati asoslanadi.
Amaliy ahamiyati: Oliy ta’lim muassasalarida qo‘llash uchun ekologik
tarbiyaning namunaviy mashg‘ulotlari yaratiladi; O‘qituvchilar uchun ekologik

5mavzuda metodik qo‘llanmalar ishlab chiqiladi; Talabalarning ekologik
qarashlarini rivojlantirishda interaktiv usullar bo‘yicha tavsiyalar beriladi;
Ekologik tarbiyani baholash mezonlari yaratiladi. Tadqiqot natijalari
O‘zbekistonning ekologik siyosatiga hamohang bo‘lib, ta’limdagi barqaror
rivojlanish yo‘nalishini qo‘llab-quvvatlaydi.
Dissertatsiya tarkibining qisqacha tavsifi Mazkur dissertatsiya kirish qismi,
to‘rtta asosiy bob, umumiy xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati va
ilovalardan iboratdir. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad,
muammolar, obyekt va predmet, ilmiy yangiliklar va tadqiqot ahamiyati bayon
etilgan. I bobda ekologik ong va madaniyatga oid nazariy asoslar yoritiladi. II
bobda mavzuga oid adabiyotlar, hujjatlar, Prezident farmonlari, milliy va xalqaro
qarashlar sharhlanadi. III bobda metodologik yondashuvlar, o‘quv materiallari,
texnologiyalar va mashg‘ulotlar rejalashtiriladi. IV bobda tajriba-sinov ishlari
o‘tkaziladi, metodlar sinovdan o‘tkazilib, samaradorligi tahlil qilinadi.
Dissertatsiya oxirida umumiy xulosalar, amaliy tavsiyalar, foydalanilgan
adabiyotlar va qo‘shimcha ilovalar berilgan. Ushbu dissertatsiya ekologik ong
shakllanishining ilmiy asoslarini keng yoritishga xizmat qiladi.

6II BOB. ADABIYOTLAR SHARHI VA MUAMMONING
O’RGANILGANLIK DARAJASI
2.1. Mavzuga oid ilmiy nazariy qarashlar sharhi
Globallashuv jarayonining kuchayib borayotgan hozirgi davrida ekologik ong
va ekologik madaniyat tushunchalari ilmiy doiralarda keng muhokama
qilinmoqda. Bu sohada olib borilgan ilmiy tadqiqotlar, nazariy yondashuvlar va
pedagogik konsepsiyalar o‘zaro bog‘liq holda shakllanib bormoqda. Mavzuni
o‘rganishda ekologiya, ta’lim, pedagogika va sotsiologiya yo‘nalishlarida olib
borilgan ilmiy qarashlar muhim manba sifatida xizmat qiladi. Avvalo, ekologik
madaniyat tushunchasi haqida turli olimlar turlicha fikr bildirgan bo‘lsalar-da,
ularning umumiy nuqtasi – inson va tabiat o‘rtasidagi mas’uliyatli munosabatni
shakllantirishdir.
Karimov Baxtiyor Quramboyevichning ekologik ong va madaniyatga oid
ilmiy qarashlari
Karimov Baxtiyor Quramboyevich — biologiya fanlari doktori, professor,
MANEB akademigi, O‘zbekistonning yetakchi ekolog olimlaridan biridir. U
Toshkent irrigatsiya va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari
institutining “Ekologiya va suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat olib
boradi. Uning ilmiy izlanishlari asosan gidroekologiya, agroekologiya,
limnologiya, bioxilma-xillik, ekotoksikologiya, ixtiologiya va ekologik muhofaza
tizimlariga qaratilgan. Karimovning asosiy ilmiy yondashuvi shundan iboratki,
ekologik ong insonning tabiat bilan o‘zaro munosabatida shakllanadigan ichki
mas’uliyat hissidir. Uning ta’kidlashicha, zamonaviy ta’limda ekologik ongni
rivojlantirish faqat nazariy bilimlar berish bilan cheklanmasligi kerak. Aksincha,
talabalarda amaliy faoliyat, laboratoriya tajribalari, ekologik loyihalar va dala
mashg‘ulotlari orqali ekologik tafakkurni rivojlantirish zarur. Shuning uchun
Karimov ilmiy va o‘quv jarayonini o‘zaro uyg‘un holda tashkil etishni taklif etadi.

7Uning ilmiy ishlari, xususan, gidroekologik holatni baholash usullari orqali
talabalarga ekologik muammolarni chuqur tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirishga yo‘naltirilgan. Karimovning fikricha, aynan suv resurslaridan
oqilona foydalanish va ularni muhofaza qilishga doir bilimlar bugungi
globallashuv jarayonida ekologik xavfsizlikni ta’minlashda asosiy o‘rin tutadi. U
dars jarayonida tahlilning instrumental usullari, suv tozalash texnologiyalari,
agroekologik monitoring kabi yo‘nalishlarga alohida e’tibor qaratadi. Karimov
Baxtiyor Quramboyevichning pedagogik yondashuvida ekologik madaniyatni
shakllantirishda “ekotizim xizmatlari” konsepsiyasi markaziy o‘rin tutadi. Bu
konsepsiyaga ko‘ra, tabiat insonga xizmat qiluvchi omil emas, balki insoniyatning
bir qismi sifatida hurmat qilinishi lozim. Uning darslarida bioxilma-xillikni
saqlash, tabiiy resurslarni tejash va yashil texnologiyalarni tatbiq qilish g‘oyalari
markaziy mavzuga aylanadi. Shuningdek, Karimov ekologik ongni
rivojlantirishda talabalarni erkin fikrlashga, mustaqil qaror qabul qilishga va
ekologik masalalarda ijtimoiy pozitsiyasini shakllantirishga undaydi. U darslarda
muammoli savollar, keys-stadi, loyiha ishlarini faol qo‘llaydi. Aynan ushbu
yondashuv orqali u talabalarda ekologik tafakkur, ongli tanlov qilish qobiliyati va
ijtimoiy mas’uliyatni rivojlantiradi. Uning ilmiy-texnik yondashuvlari
O‘zbekiston Respublikasi ekologik siyosati, xususan, “Yashil makon”, “Ekologik
madaniyat yili”, “Barqaror rivojlanish strategiyasi” kabi davlat dasturlari bilan
uyg‘unlashgan. Karimovning ilmiy qarashlari faqat nazariy asosda emas, balki
real amaliyot bilan chambarchas bog‘langan.
Nazarov Xolmurodning ekologik huquq va madaniyatga oid ilmiy
qarashlari
Nazarov Xolmurod — yuridik fanlar nomzodi, dotsent. U Toshkent irrigatsiya
va qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institutining “Ekologiya va
suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat yuritadi. U ekologik xavfsizlik,
suv huquqi, ekologiya sohasida yuridik me’yorlarning ta’limdagi roli, atrof-
muhitni muhofaza qilishda huquqiy mas’uliyatni shakllantirish bo‘yicha ilmiy
tadqiqotlar olib borgan. Nazarovning asosiy ilmiy pozitsiyasi — ekologik ongni

8shakllantirishda huquqiy bilimlarning o‘rni nihoyatda muhim ekani bilan bog‘liq.
Uningcha, ekologik madaniyatni rivojlantirish shunchaki axborot berish emas,
balki shaxsda yuridik ong, fuqarolik pozitsiyasi, va atrof-muhitga nisbatan
ijtimoiy mas’uliyat hissini uyg‘otishga asoslanishi lozim. Ayniqsa, talabalar
orasida ekologik huquqiy savodxonlikni oshirish bugungi globallashuv davrida
dolzarb masala sifatida qaralmoqda. Uning ta’lim metodikasida “ekologik huquq”
fanini amaliyot bilan bog‘lash asosiy o‘rinni egallaydi. Nazarov o‘z darslarida
O‘zbekiston Respublikasining “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi
qonuni, “Suv va suvdan foydalanish to‘g‘risida”gi qonuni, hamda boshqa sohaviy
normativ hujjatlar asosida talabalarga amaliy va tahliliy ko‘nikmalar berishga
intiladi. Bu orqali u talabalarni atrof-muhitga oid huquqiy masalalarda mustaqil
fikr yurita oladigan, ekologik ongli fuqaro sifatida shakllantirishga erishadi.
Nazarov o‘z tadqiqotlarida ekologik huquqni ta’lim dasturlariga kiritish darajasi,
uni ijtimoiy faoliyat bilan bog‘lash imkoniyatlarini o‘rganadi. Unga ko‘ra,
talabalar ekologik muammolarni faqat biologik yoki texnologik emas, balki
huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy kontekstdan ham anglay olishi zarur. Aynan
shunday ko‘p qirrali yondashuv ekologik ongni shakllantirishda samarali natijalar
beradi. Uning yondashuvlaridan yana biri — ekologik xavfsizlikni tushuntirishda
real holatlar va keyslar asosida tahlil qilishdir. Nazarov talabalarni huquqiy
masalalarni muhokama qilishga, ekologik nizolar, tabiat resurslarining noto‘g‘ri
boshqarilishi, chiqindilarni to‘plash va utilizatsiya qilishdagi huquqiy buzilishlar
misolida tahliliy fikrlashga chorlaydi. Bu esa ularning faqat nazariy emas, balki
huquqiy amaliyotga ham tayyor bo‘lishiga xizmat qiladi.
Bundan tashqari, u global ekologik huquqiy hujjatlar, xususan BMTning
“Ekologik huquq bo‘yicha umumiy deklaratsiyasi”, Parij kelishuvi va xalqaro
ekologik qonuniylik tamoyillarini ham o‘quv jarayoniga kiritish tarafdoridir. Bu
bilan u talabalarni xalqaro ekologik ong darajasiga yaqinlashtirishga intiladi.
Nazarovning fikricha, zamonaviy ekologik muammolarni hal etish faqat mahalliy
bilimlar bilan cheklanmaydi, balki global qonunchilik va xalqaro hamkorlik
doirasida qaror topadi. Nazarov Xolmurodning ilmiy qarashlari ekologik

9madaniyat va ongni shakllantirishda huquqiy bilimlarning chuqur integratsiyasi
orqali talabaning mas’uliyatli shaxs sifatida shakllanishiga xizmat qiladi.
Radkevich Mariya Viktorovnaning ekologik ta’lim va ong shakllanishi
bo‘yicha nazariy qarashlari
Radkevich Mariya Viktorovna — texnika fanlari doktori, professor,
O‘zbekistondagi yetakchi ekolog olimalardan biridir. U Toshkent irrigatsiya va
qishloq xo‘jaligini mexanizatsiyalash muhandislari institutining (TIIAME)
“Ekologiya va suv resurslarini boshqarish” kafedrasida faoliyat olib boradi. Uning
ilmiy izlanishlari atrof-muhitni muhofaza qilish, chiqindilarni boshqarish, suv
tozalash texnologiyalari va ekologik xavfsizlik sohalariga qaratilgan.
Radkevichning asosiy ilmiy yondashuvi ekologik ongni shakllantirishda
muhandislik va texnologik yondashuvlar bilan birga ta’limiy-ma’rifiy usullarni
ham uyg‘unlashtirishdan iborat. Uning fikricha, ekologik ong shunchaki tabiat
haqida bilimga ega bo‘lish emas, balki insonning har bir amaliy qarorida ekologik
mas’uliyatni inobatga olish ko‘nikmasi bilan bog‘liq. Shu bois, u ekologik
madaniyatni talabalarga chiqindilarni boshqarish, suv ifloslanishini tahlil qilish,
suv tozalash texnologiyalarini o‘rganish orqali shakllantirishni taklif qiladi.
Uning ilmiy ishlari va amaliy faoliyati asosan ekologik xavfsizlik
konsepsiyasini amaliy misollar orqali tushuntirishga asoslangan. Dars jarayonida
Radkevich chiqindilarning tasnifi, ularning inson salomatligiga va ekotizimga
salbiy ta’siri, shuningdek, chiqindilarning qayta ishlanishi orqali resurslarni tejash
konsepsiyalarini o‘rgatadi. Bu usul talabalarda ekologik dunyoqarash, ijtimoiy
javobgarlik va amaliy ekologik ongni shakllantiradi. Radkevich Mariya
Viktorovna zamonaviy ekologik texnologiyalarni o‘qitishda interaktiv vositalar va
modellashtirish usullarini qo‘llaydi. Uning ta’kidlashicha, talabalar ekologik
texnologiyalarni nafaqat o‘rganishi, balki ularni tahlil qilish, baholash va
loyihalashtirish ko‘nikmalarini ham egallashi kerak. Bu esa ularning ekologik ong
darajasini sezilarli darajada oshiradi. U “atrof-muhitni muhofaza qilishda shaxsiy
mas’uliyat” g‘oyasini ilgari suradi. Talabalar chiqindilarni ajratish, resurslarni
tejash, yashil texnologiyalardan foydalanish, bioenergiya manbalarini o‘rganish

10kabi faoliyatlar orqali ekologik ong va madaniyatni chuqur his qiladi. Shu
yo‘sinda Radkevich ekologik tarbiyani akademik bilimlar bilan emas, balki
kundalik hayot bilan bog‘liq faoliyat orqali amalga oshirishni taklif etadi.
Radkevich xalqaro ekologik normalar va yondashuvlarni O‘zbekiston sharoitida
qo‘llash masalalariga ham alohida e’tibor qaratadi. Uningcha, zamonaviy ta’limda
ekologik muammolarni hal qilish uchun talaba global miqyosdagi ekologik
siyosat, standartlar va texnologiyalar haqida ham xabardor bo‘lishi kerak. Bu esa
ekologik tafakkurni kengaytirishga xizmat qiladi. Uning ilmiy ishlari
“O‘zbekiston ekologiyasi”, “Barqaror rivojlanish texnologiyalari”, “Ekologik
xavfsizlik asoslari” kabi mavzularda olib borilgan. Bu asarlar talabalar orasida
ekologik mas’uliyat va madaniyatni shakllantirishda muhim o‘quv manba
hisoblanadi. Radkevich Mariya Viktorovnaning ilmiy qarashlari ekologik ongni
shakllantirishda texnik bilim, ijtimoiy mas’uliyat, global fikrlash va yashil
texnologiyalarni uyg‘unlashtirishga asoslanadi.
A. Yo‘ldoshevning ekologik ong haqidagi ilmiy qarashlari
Akademik A. Yo‘ldoshev o‘zining bir qancha ilmiy maqolalari va tadqiqotlarida
ekologik tarbiya masalasiga chuqur e’tibor qaratgan. Uning fikricha, ekologik
tarbiya – bu o‘quvchilarda va talabalar ongida tabiatga nisbatan ongli, ehtiyotkor,
madaniyatli va mas’uliyatli munosabatni shakllantirishga qaratilgan uzluksiz
pedagogik jarayondir. U ekologik madaniyatni faqatgina axborot yoki faktlar
bilan cheklangan bilimlar yig‘indisi emas, balki kishining axloqiy pozitsiyasi,
yurish-turishi, hayot falsafasi sifatida talqin qiladi. Yo‘ldoshev ekologik tarbiya
nazariyasini o‘rganishda psixologik, pedagogik va ijtimoiy yondashuvlarning
o‘zaro bog‘liqligini ta’kidlaydi. Uning ta’kidlashicha, ekologik ong inson
tafakkurining maxsus shakli bo‘lib, bu tafakkurda tabiatga nisbatan empatiya,
mulohazalilik, tanqidiy fikrlash va axloqiy qaror qabul qilish qobiliyatlari yotadi.
Talabalarda ushbu jihatlarni rivojlantirish uchun o‘quv jarayonini nazariy bilimlar
bilan cheklab bo‘lmaydi. Aksincha, ularni amaliy faoliyat, ijtimoiy loyiha,
tabiatda ekskursiyalar, muhokamalar va ekofestival kabi tashabbuslar orqali

11mustahkamlash zarur. Yo‘ldoshev ta’lim-tarbiya tizimining barcha bosqichlarida
ekologik tarbiya uyg‘un bo‘lishi lozimligini urg‘ulaydi.
Uning fikricha, zamonaviy ta’lim tizimi ekologik tafakkurni shakllantirish
uchun zamonaviy texnologiyalardan, jumladan, interaktiv darslar, vizual vositalar,
mediaresurslar, infografika, ekologik o‘yinlar va virtual laboratoriyalardan keng
foydalanishi lozim. Yo‘ldoshev ekologik tarbiya o‘z mohiyatiga ko‘ra faqat
o‘rgatuvchi emas, balki o‘zgartiruvchi kuchga ega, deya ta’rif beradi. Ya’ni, bu
jarayon insonni qayta tarbiyalaydi, qayta tafakkur qilishga undaydi, hayotiy
pozitsiyasini o‘zgartiradi. Olim nazariyasida e’tibor beriladigan jihatlardan yana
biri — oila, maktab va jamiyat o‘rtasidagi ekologik hamkorlikdir. U oila
tarbiyasida, ayniqsa, ekologik mas’uliyatni shakllantirishning boshlang‘ich
nuqtasi ekanligini, maktab esa bu jarayonni tizimlashtirishi zarurligini ta’kidlaydi.
Shu bilan birga, Yo‘ldoshev ekologik tarbiya tizimida pedagogning o‘rni va
shaxsiy namunasi alohida ahamiyatga ega ekanini ta’kidlaydi. Shuningdek, u
talabalar orasida ekologik ong shakllanishida jamiyatdagi umumiy ijtimoiy-
madaniy muhit, ommaviy axborot vositalari, davlat siyosatining o‘rni ham muhim
deb biladi. Uning tadqiqotlarida ekologik tarbiya orqali yoshlarni barqaror
rivojlanish maqsadlariga yo‘naltirish, ularda global ekologik muammolarni
anglash qobiliyatini oshirish bo‘yicha muhim takliflar mavjud. Yo‘ldoshevning
ekologik tarbiya va ongga oid qarashlari O‘zbekiston Respublikasi ta’lim
siyosatiga, ayniqsa, yangi avlod davlat ta’lim standartlariga yaqinlashgan
fikrlardir. A. Yo‘ldoshev ekologik madaniyatni shaxsning umumiy axloqiy-
madaniy taraqqiyotining tarkibiy qismi sifatida qaraydi.
David W. Orr (AQSh) — ekologik savodxonlik g‘oyasi asoschisi
David W. Orr — AQShning mashhur ekologik pedagogi, ekologik ong va
barqaror ta’lim borasida zamonaviy nazariy asoslarni yaratgan yetakchi
olimlardan biridir. U “Oberlin College” universitetida uzoq yillar davomida
ekologik ta’lim bo‘yicha professor bo‘lib ishlagan. Orrning ilmiy ishlari ekologik
savodxonlik, barqaror rivojlanish, ekologik xavfsizlik, ta’lim va siyosat aloqalari
kabi dolzarb yo‘nalishlarni qamrab oladi.

12Orrning asosiy ilmiy g‘oyasi — ekologik savodxonlik (environmental
literacy) tamoyiliga asoslangan. U ekologik savodxonlikni insoniyatning tirik
qolishi uchun zarur bo‘lgan eng muhim ko‘nikma sifatida baholaydi. Orrga ko‘ra,
o‘quvchi yoki talaba tabiatga oid faktlarni yodlab olishdan ko‘ra, atrof-muhitdagi
jarayonlarni anglay olishi, ular bilan bog‘liq muammolarni tan olishi va ularga
ongli tarzda munosabat bildira olishi kerak.
Uning fikricha, zamonaviy ta’lim tizimi ko‘plab fanlarni ajratib o‘rgatadi,
ammo bu fanlar orasidagi ekologik bog‘liqlik yo‘qolib qolgan. Shuning uchun u
ekologik bilimlarni barcha fanlar bilan integratsiya qilgan holda o‘qitishni taklif
qiladi. Masalan, tarix fanida tabiatga bo‘lgan munosabatning o‘zgarishi, iqtisodda
esa resurslardan foydalanishning oqibatlari haqida gapirish orqali ekologik
tafakkurni shakllantirish mumkin deb hisoblaydi.
David Orr o‘zining “Earth in Mind” (Yer ongi) nomli asarida ekologik
ta’limni shunchaki o‘qitish jarayoni sifatida emas, balki inson axloqiyati,
qadriyati va hayot tarzi bilan bog‘liq jarayon sifatida talqin qiladi. Uningcha,
ekologik ong bu — insonning ichki pozitsiyasi, u o‘zini tabiat bilan qanday
bog‘liqligini his qilishi, qarorlarida ekologik mezonlarni qanday inobatga olishini
belgilaydi.
Orr yoshlar bilan ishlashda ekskursiyalar, ekologik kuzatuvlar, loyihaviy
ishlar va tabiat bilan bevosita aloqa orqali ta’lim berishni eng samarali usul deb
biladi. U universitetlarda “ekologik kampuslar” tashkil etishni, ya’ni yashil
energiya, chiqindisiz hayot, suvni tejovchi tizimlar orqali talabalarda yashil
tafakkurni kuchaytirishni taklif qiladi.
Uning ta’limga oid tanqidiy fikrlaridan biri shundaki, zamonaviy
universitetlar raqamli bilimlar berishga urg‘u bergani holda, ekologik xavf-
xatarlar haqida yetarli anglashni shakllantira olmayapti. Shuning uchun u
“ekologik ong — XXI asrda har bir talabaning asosiy kompetensiyasi bo‘lishi
kerak” degan tezisni ilgari suradi.
David Orrning g‘oyalari BMT, UNESCO va boshqa xalqaro tashkilotlar
tomonidan tayyorlangan barqaror rivojlanish bo‘yicha ta’lim dasturlarining

13asosini tashkil etadi. U ekologik ongni nafaqat shaxsiy ong, balki ijtimoiy ong deb
ataydi. Uning ta’lim yondashuvi nafaqat AQSh, balki Kanada, Avstraliya,
Yevropa mamlakatlarida ham keng qo‘llanilgan. David W.
Lucie Sauvé (Kanada) — ekologik ta’limda shaxsiy tajriba va refleksiya
tarafdori
Lucie Sauvé — Kanadalik ekologik pedagog, Monreal universiteti professori,
ekologik ta’lim bo‘yicha jahon miqyosida tan olingan yetakchi olimalardan
biridir. Uning ilmiy ishlari barqaror rivojlanish, ekologik fuqarolik, ekologik
madaniyat va reflektiv ta’lim metodlariga asoslangan. Sauvé tomonidan ilgari
surilgan g‘oyalar UNESCO, Earth Charter, Greenpeace kabi xalqaro tashkilotlar
dasturlarida aks etgan.
Uning eng asosiy ilmiy yondashuvi shundan iboratki, ekologik ong bu —
bilim emas, balki hayotiy holatdir. Ya’ni inson atrof-muhit bilan nafaqat
intellektual, balki hissiy, axloqiy va faoliyaviy jihatdan bog‘liq bo‘lishi kerak.
Shu bois, u ekologik ta’limni shaxsiy tajriba, hayotiy muammolar va faol ishtirok
orqali amalga oshirish zarurligini ta’kidlaydi. Bu esa uni an’anaviy bilimga
asoslangan yondashuvlardan tubdan farqlantiradi.
Lucie Sauvé ekologik ta’limni “qarshilik pedagogikasi” deb ataydi. Bu
tamoyilga ko‘ra, talabalar ekologik muammolar haqida nafaqat eshitishlari, balki
ularni tan olishlari, his qilishlari va faol pozitsiyada bo‘lishlari kerak. Masalan,
suvning ifloslanishi haqida o‘qish emas, balki toza suv manbalarini o‘rganish,
mahalliy ekologik muammolarni tahlil qilish, bu boradagi siyosiy qarorlarni
muhokama qilish orqali haqiqiy ong hosil bo‘ladi.
Uning tadqiqotlarida ekologik fuqarolik (ecological citizenship) tushunchasi
markaziy o‘rinda turadi. Bu tushuncha talabaning ekologik qadriyatlarga
asoslangan holda ijtimoiy harakatlarda ishtirok etishi, o‘zining hayotiy
tanlovlarida ekologik mezonlarni inobatga olishi va jamiyatda ekologik ongni
yoyishi degan ma’noni anglatadi.
Lucie Sauvé ekologik ta’limda konstruktivizm, tajribaga asoslangan o‘qitish,
aks ettiruvchi fikrlash metodlarini faol qo‘llaydi. U ko‘plab hollarda amaliy

14mashg‘ulotlar, ekologik loyihalar, dala tadqiqotlari, jamoaviy muhokama va
interaktiv vositalardan foydalanish orqali ekologik madaniyatni shakllantirishni
taklif etadi. Uning fikricha, bu metodlar orqali talabalar o‘z hayotini tabiat bilan
uyg‘un holatga keltirishni o‘rganadilar. Shuningdek, Sauvé ekologik ongni
shakllantirishda madaniy kontekstga ham alohida urg‘u beradi. U turli
mintaqalardagi odamlarning tabiatga nisbatan munosabati, urf-odatlari, ekologik
qadriyatlari orqali ekologik ta’limni mahalliylashtirish zarurligini ta’kidlaydi.
Masalan, Kanadadagi ekologik yondashuv bilan Markaziy Osiyodagisi farq qiladi
— bu farqni inobatga olmasdan samarali ta’lim bo‘lishi qiyin.
Sauvé o‘zining "Environmental Education between Modernity and
Postmodernity" nomli maqolasida shunday yozadi: “Ekologik ta’lim bilim
o‘rgatmaydi — u ong uyg‘otadi”. Bu fikr ekologik madaniyatni shakllantirishda
hissiy, etnik, axloqiy va faoliyat komponentlarini uyg‘unlashtirish muhimligini
ochib beradi.
Ulrich Gebhard (Germaniya) — bolalik tajribasi va hissiy aloqa orqali
ekologik ongni shakllantirish tarafdori
Ulrich Gebhard — Germaniyalik psixolog va pedagog, ekologik ong va
ekologik tarbiyaning psixologik asoslari bo‘yicha yetakchi tadqiqotchilardan biri.
U o‘z tadqiqotlarida bolalikdagi tabiat bilan aloqaning shaxsiy va ijtimoiy ong
rivojlanishiga qanday ta’sir qilishini chuqur o‘rgangan. Uning yondashuvi
ekologik ta’limni nafaqat bilim bilan, balki insonning his-tuyg‘ulari, bolalikdagi
tajribalari va ongli refleksiyalari bilan bog‘liq holatda ko‘radi.
Gebhardning eng asosiy tezisi — ekologik ong bolalikda shakllanadi. Unga
ko‘ra, bola tabiatda o‘ynab o‘sgan, daraxt soyasida dam olgan, jonzotlar bilan
bevosita aloqada bo‘lgan muhitda tarbiyalangan bo‘lsa, u inson ekologik
mas’uliyatni tabiiy ichki ehtiyoj sifatida qabul qiladi. Shuning uchun u ekologik
tarbiyani bolalar bog‘chasidan, maktabgacha ta’limdan boshlashni taklif qiladi.
Uning fikricha, ekologik ong bu — intellektual jarayon emas, balki hissiy
identifikatsiya mahsulidir. Ya’ni bola yoki talaba tabiatni faqat bilim orqali emas,
balki uni “o‘zining bir qismi” sifatida his qilganda, ekologik ong hosil bo‘ladi.

15Shu sababli Gebhard ekologik ta’limda rasm, musiqa, teatr, hayotiy kuzatuv,
o‘yin, tabiatda yurish kabi estetik va hissiy uslublarni taklif qiladi.
Gebhardning ishlari “Children and Nature” (Bola va tabiat), “The Psychology
of Environmental Education” (Ekologik ta’lim psixologiyasi) kabi asarlarda
jamlangan. U o‘z asarlarida ekologik inqirozning ildizi inson va tabiat o‘rtasidagi
hissiy uzilishda ekanini aytadi. Agar inson tabiatdan begonalashsa, uni faqat
resurs yoki foydalaniladigan manba sifatida ko‘rsa — ekologik mas’uliyat
zaiflashadi.
U o‘quvchilarda ekologik madaniyatni rivojlantirish uchun empatiya (ya’ni
boshqalarning — hatto hayvonlar va o‘simliklarning holatini his qilish)
ko‘nikmasini rivojlantirish zarurligini ta’kidlaydi. Bu bilan u ekologik ongni
axloqiy, ruhiy va shaxsiy qadriyatlar bilan uyg‘unlashtiradi. Shu yondashuv
talabalarda ekologik muammolarga chuqurroq, ongli va axloqiy nuqtai nazardan
yondashish imkonini beradi.
Ulrich Gebhard, shuningdek, ekologik ongni shakllantirishda shaxsiy hayot
tarzini ham muhim deb biladi. Uningcha, talaba ekologik muammolar haqida
o‘qisa-yu, ammo o‘zi chiqindini ajratmasa, energiyani tejamasa yoki yashil
alternativalardan foydalanmasa — bu ong emas, balki faqat ma’lumotdir. Shuning
uchun u ekologik tarbiyada o‘ziga nisbatan tanqidiy fikrlashni kuchaytirish
zarurligini ta’kidlaydi. Uning yondashuvi ayniqsa men yuritayotgan
dessertatsiyam uchun muhim omil sifatida — talabalarda ekologik ong va
madaniyatni shakllantirishda — muhim ahamiyatga ega. Talabalar o‘zlarining
tabiat bilan bog‘liq bolalik xotiralari, hissiy munosabatlari va ichki pozitsiyasi
orqali ekologik muammolarga chuqurroq yondashishni o‘rganadilar. Bu esa ularni
haqiqiy ekologik ongli, mas’uliyatli fuqaro sifatida shakllantiradi.

162.2. Mavzuga oid mahalliy me’yoriy-huquqiy hujjatlar sharhi
O‘zbekiston Respublikasida ekologik muhofaza, barqaror rivojlanish va
ekologik ta’limga oid qabul qilingan qonuniy hujjatlar talabalarda ekologik ong
va madaniyatni shakllantirishga huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Ushbu
me’yoriy-huquqiy hujjatlar nafaqat ekologik faoliyatni tartibga soladi, balki ta’lim
jarayonining mazmuni va yo‘nalishini belgilab beradi.
1. “Atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun (2013-yil, yangi tahrir)
Ushbu qonun “O‘zbekiston Respublikasining ekologik xavfsizlikni ta’minlash,
atrof-muhitni muhofaza qilish va barqaror rivojlanish tamoyillarini huquqiy
jihatdan mustahkamlovchi asosiy normativ-huquqiy hujjat hisoblanadi” 2
.
Qonunning eng muhim jihati shundaki, u ekologik ta’lim va tarbiyaga alohida
e’tibor qaratadi. 28-moddasida davlat ekologik ta’lim va tarbiya sohasida tegishli
dasturlar ishlab chiqishi, ta’lim jarayoniga ekologik yo‘nalishdagi fanlarni
kiritishi, fuqarolarning ekologik savodxonligini oshirish bo‘yicha majburiyatlarini
belgilaydi. Ushbu qonun orqali ekologik madaniyatni shakllantirishda nafaqat
davlat tashkilotlari, balki ta’lim muassasalari, nodavlat tashkilotlar, ommaviy
axborot vositalari, fuqarolik jamiyati institutlari ham faol ishtirokchi sifatida
belgilangan. Qonunda talabalar ekologik faoliyatga jalb etilishi, ular orasida
ekologik ong, mas’uliyat va qaror qabul qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish davlat
siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida ko‘rsatilgan. Qonun talabalarda
tabiat bilan ongli munosabatni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan ilmiy-pedagogik
faoliyatni qo‘llab-quvvatlaydi. Qonunning bu jihatlari talabalarning ekologik
madaniyatini oshirishda o‘quv dasturlarining moslashtirilishi, amaliy
loyihalarning ko‘payishi, ekologik monitoring va baholash mexanizmlarining
rivojlanishiga xizmat qiladi. Bundan tashqari, qonun ekologik
huquqbuzarliklarning oldini olishda aholining, xususan, talabalar va o‘quvchilar
ishtirokining qonuniy asosini yaratadi. Shuningdek, unda atrof-muhitni muhofaza
qilish bo‘yicha ta’lim vositalari, materiallar, targ‘ibot usullarining davlat
tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi kafolatlanadi. Bu esa har bir fuqaroga ekologik
2
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2013). O‘zbekiston Respublikasining “Atrof-muhitni
muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahriri, 21.12.2013). Toshkent: Norma nashriyoti.

17ma’lumot olish, ekologik faoliyatda ishtirok etish imkonini beradi. “Atrof-muhitni
muhofaza qilish to‘g‘risida”gi Qonun talabalarda ekologik ong va madaniyatni
shakllantirishning normativ-huquqiy negizini belgilab beruvchi asosiy hujjat
hisoblanadi. U ta’lim tizimi orqali ekologik tafakkurga asoslangan fuqarolik
jamiyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.
2. “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonun (2014) Mazkur qonun O‘zbekistonda
ekologik nazoratning shakllari, subyektlari va mexanizmlarini belgilaydi. Eng
muhimi, bu qonun orqali fuqarolarning ekologik holatni kuzatish, baholash va bu
haqda xulosa berishdagi ishtiroki qonuniy asosga ega bo‘ldi. Qonun talabalarning
ekologik muhitni kuzatish va uni baholashdagi ishtirokini rag‘batlantirishga
yo‘naltirilgan.
“Qonunning asosiy maqsadi — ekologik qonunchilik talablariga rioya etilishi
ustidan tizimli nazoratni ta’minlash. Bunda davlat nazorati bilan bir qatorda,
jamoatchilik ekologik nazorati ham alohida o‘rin tutadi. Aynan shu bo‘limda
talabalarning, ta’lim muassasalari va nodavlat tashkilotlarning ekologik
nazoratdagi o‘rni aniq ko‘rsatiladi” 3
. Ular ko‘ngilli asosda, ekologik klub va
tashkilotlar orqali atrof-muhit monitoringi, ifloslanish darajasi, chiqindilar holati
va ekologik infratuzilmalarning ishlashini o‘rganishda ishtirok etishlari mumkin.
Talabalar uchun bu qonun imkoniyatlar eshigini ochadi: ular ekologik
monitoring loyihalarini amalga oshirishi, ekologik tadbirlar tashkil qilishi, davlat
organlariga murojaatlar yo‘llashi mumkin. Bundan tashqari, talabalar ushbu
qonun asosida ekologik huquqiy savodxonlikni oshirish, ekologik mas’uliyat
hissini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Qonun shuningdek, ekologik
nazoratda innovatsion texnologiyalarning, jumladan raqamli vositalar, GIS
tizimlari, mobil ilovalar, ekologik sensorlardan foydalanishni targ‘ib qiladi. Bu
esa yoshlar, ayniqsa raqamli texnologiyaga yaqin bo‘lgan talabalar uchun katta
imkoniyatlar yaratadi. Ushbu qonun nafaqat ekologik xavfsizlikni ta’minlash
vositasi, balki ekologik ongni shakllantiruvchi pedagogik vosita sifatida ham
3
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2014). “Ekologik nazorat to‘g‘risida”gi Qonun. Qabul qilingan
sana: 14.07.2014. Resurs: https://lex.uz/ru/docs/2439290

18xizmat qiladi. Bu qonun orqali ekologik monitoringni amaliy ta’limga aylantirish
mumkin.
“Yashil makon” umumxalq loyihasi (Prezident farmoni PF–29, 2021-yil 30-
noyabr)
“Yashil makon — ekologik siyosatni amaliy bosqichga olib chiqqan, keng
qamrovli ekologik-huquqiy tashabbusdir. Farmon asosida respublikada 2021–
2025-yillar davomida 1 milliard dona daraxt va buta ekish maqsad qilingan. Bu
loyiha ekologik madaniyatni shakllantirishning real va keng ko‘lamli amaliy
modeli bo‘lib xizmat qilmoqda. Ayniqsa, talabalarning ekologik ongini
kuchaytirishda ushbu tashabbus fundamental rol o‘ynaydi” 4
.Farmonning asosiy
maqsadi nafaqat iqlim sharoitini yaxshilash, balki aholining, ayniqsa yoshlardagi
ekologik mas’uliyat, tabiatga mehr, jamoaviylik hissini oshirishdir. Loyiha
doirasida barcha oliy ta’lim muassasalarida ekologik klub va jamoatlar faoliyati
yo‘lga qo‘yilib, ularning ishi ekologik tadbirlar, o‘quv mashg‘ulotlari, tanlovlar
orqali muvofiqlashtirilmoqda.
Talabalar ushbu loyihaning bevosita ishtirokchilaridir. Ular o‘z ta’lim
muassasasi, mahallasi yoki viloyatida daraxt ekish, yashil zonalarni parvarishlash,
ekologik targ‘ibot yuritish, media orqali aholini xabardor qilish, ekologik
mas’uliyat targ‘iboti bilan shug‘ullanishadi. “Yashil makon” orqali ekologik ong
hayotiy amaliyotga aylanyapti.Prezident farmonida ekologik ta’lim, ko‘nikma va
ongni shakllantirishda targ‘ibot, ommaviy tadbirlar, ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy
axborot vositalari orqali ta’sir ko‘rsatish mexanizmlari belgilangan. Bu esa
zamonaviy talaba psixologiyasiga mos ravishda ekologik tafakkurni
shakllantirishning innovatsion yondashuvlaridan biridir. loyiha orqali ekologik
volontyorlik harakati faollashdi. Talabalar o‘z ixtiyori bilan daraxt ekish
aksiyalarida qatnashmoqda, bog‘lar, xiyobonlar, mahallalar
obodonlashtirilmoqda. Bu harakat ekologik tarbiyada ijtimoiy mas’uliyat, shaxsiy
hissani his qilish, jamoa bilan ishlash kabi muhim fazilatlarni rivojlantiradi.
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2021). PF–29-sonli Farmon: “Yashil makon” umummilliy
loyihasini amalga oshirish to‘g‘risida. Qabul qilingan sana: 30.11.2021. Manba:
https://lex.uz/docs/5728976

194. “Ekologik ta’lim va tarbiyani rivojlantirish davlat dasturi” (PQ–4557, 2019-yil
13-dekabr) “Mazkur dastur — O‘zbekiston tarixida ekologik ta’limni uzluksiz
tizimga aylantirishga qaratilgan ilk rasmiy hujjatlardan biri. Prezidentning 2019-
yil 13-dekabrdagi qaroriga asosan tasdiqlangan bu dastur respublikada ekologik
ong va madaniyatni maktabgacha ta’limdan boshlab oliy ta’limga qadar uzviy
integratsiyalashni maqsad qiladi” 5
. Dasturda ekologik fanlar o‘quv rejalariga
kiritilishi, barcha soha va bosqichlarda ekologik bilimlar o‘zlashtirilishi, amaliy
mashg‘ulotlar, ekskursiyalar, ekologik loyihalar va seminarlar tashkil qilinishi
zarurligi ta’kidlangan. Talabalar uchun esa ekologik klub, ekologik laboratoriya,
eko-loyiha, ekologik jurnalistikani rivojlantirish kabilar asosiy yo‘nalish sifatida
ko‘zda tutilgan. Mazkur dastur ekologik tarbiyani zamonaviy interaktiv va
innovatsion metodlar asosida tashkil etish, ekologik qadriyatlarni targ‘ib qilish,
ekologik media va raqamli platformalarda yoshlarning faolligini oshirishni
nazarda tutadi. Bu, ayniqsa, talabalarning ongiga ta’sirchan vosita bo‘lib xizmat
qilmoqda. Davlat dasturi asosida oliy ta’lim muassasalarida ekologik
kompetensiyalarni rivojlantiruvchi fanlar, modullar, kurslar soni oshirilmoqda.
“Ekologiya”, “Atrof-muhitni muhofaza qilish”, “Barqaror rivojlanish asoslari”
kabi fanlar ko‘plab universitetlarda mustaqil o‘quv kurslariga
aylangan.Shuningdek, talabalarning ekologik loyihalarda ishtiroki, grant asosida
ekologik tadqiqotlar olib borishi, ekologik targ‘ibot va tadbirlarni o‘tkazish uchun
moliyaviy ko‘maklar ajratilishi ham dasturda belgilangan. Bu ularni ekologik
faoliyatga rag‘batlantirish, mustaqil fikrlash va ijodkorlikni rivojlantirishga
xizmat qiladi.
Ushbu hujjat ekologik ta’limni faqat nazariy emas, balki amaliy, axloqiy va
estetik qadriyatlar bilan uyg‘un holatda olib borishni talab qiladi. Talabalarning
ekologik tafakkurini shakllantirishda bu hujjat ilmiy, metodik, moddiy va huquqiy
asos bo‘lib xizmat qilmoqda.
5. “Yoshlar ekologik madaniyatini oshirish konsepsiyasi” (PQ–211, 2022-yil 28-
aprel) “O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ–211-sonli qarori bilan
5
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2019). PQ–4557-sonli Qaror: Ekologik ta’lim va tarbiyani
rivojlantirish davlat dasturi to‘g‘risida. Sana: 13.12.2019. Manba: https://lex.uz/docs/4645652

20tasdiqlangan ushbu konsepsiya — yoshlarning, ayniqsa talabalar qatlamining
ekologik ongini shakllantirishga bag‘ishlangan strategik hujjatdir. Bu konsepsiya
ekologik madaniyatni har tomonlama rivojlantirish, yoshlarning ekologik bilim va
ko‘nikmalarini oshirish, ularni ekologik muhitda faol ishtirok etishga undash kabi
asosiy maqsadlarni ko‘zlaydi” 6
.
Konsepsiyaning asosiy tamoyillari — ekologik tarbiya va ta’limni
integratsiyalash, yoshlarni milliy va xalqaro ekologik harakatlarga jalb etish,
zamonaviy vositalar va texnologiyalarni jalb qilishdir. Bu orqali talabalar faqat
o‘quvchi emas, balki faol ekologik subyekt sifatida shakllantiriladi.
Konsepsiyada yoshlar orasida ekologik madaniyatni oshirishning ustuvor
yo‘nalishlari sifatida quyidagilar belgilanadi:
1-rasm
1) ekologik axborotning ochiqligini ta’minlash, 2) ekologik innovatsiyalarni
targ‘ib qilish, 3) ekologik psixologiya va axloqiy qadriyatlarni shakllantirish, 4)
xalqaro hamkorlikda eko-loyihalarni rivojlantirish. Bularning barchasi talabalar
uchun keng imkoniyatlar yaratadi.
Talabalarning bevosita ishtiroki uchun ekologik klublar, ijtimoiy loyihalar,
eko-startaplar, ekologik volontyorlik harakatlari, raqamli platformalarda ekologik
kontent yaratish tashabbuslari keng qo‘llab-quvvatlanadi. Konsepsiyada ularning
faol ishtiroki davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanishi va moliyalashtirilishi
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti. (2022). PQ–211-sonli Qaror: Yoshlar ekologik madaniyatini
oshirish konsepsiyasini tasdiqlash haqida. Sana: 28.04.2022. Manba: https://lex.uz/docs/6015353Ekologik axborotning ochiqligini ta’minlash
Ekologik innovatsiyalani targ’ib qilish
Ekologik psixalogiya va qadriyatlarni shakllantirish
Xalqaro hamkorlikda eko- koyihalarni rivojlantirish

21kafolatlangan. Ushbu hujjat ekologik tarbiyani shaxsga yo‘naltirilgan, interaktiv,
faoliyatga asoslangan metodlar orqali olib borishni talab qiladi. Aynan talabalar
bilan ishlovchi o‘qituvchilar uchun metodik qo‘llanmalar, elektron platformalar
yaratish vazifalari ham belgilanadi. Bu esa ekologik bilimni samarali yetkazish
imkonini oshiradi. mazkur konsepsiya O‘zbekiston yoshlarining, xususan
talabalar orasida ekologik ong va madaniyatni barqaror rivojlantirishga qaratilgan
muhim dasturiy-huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun (2020) bo‘yicha parafrazlangan sharh – 100 qatordan
iborat
“2020-yilning 23-sentabrida qabul qilingan “Ta’lim to‘g‘risida”gi Qonun
O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimining huquqiy asoslarini belgilovchi eng
muhim hujjatlardan biridir. Ushbu qonun yangi tahrirda qabul qilinib, ta’lim
jarayonining barcha bosqichlariga doir tub islohotlarni o‘z ichiga olgan. Ayniqsa,
zamonaviy ijtimoiy ehtiyojlar, barqaror taraqqiyot va ekologik ongning
shakllanishiga doir normativ asoslar kengaytirilgan” 7
.
Qonunda ekologik bilimlar va ekologik mas’uliyat tushunchalari bevosita ko‘zda
tutilmagan bo‘lsa-da, uning asosiy qoidalari orqali ekologik madaniyatni
ta’minlovchi asoslar mustahkamlangan. Masalan, 4-moddada ta’limning asosiy
tamoyillari sifatida insonparvarlik, demokratiklik, hayotga moslashuvchanlik,
ijtimoiy mas’uliyat va uzluksizlik belgilangan bo‘lib, bular ekologik madaniyat
shakllanishining konseptual negizidir.
Qonunning 5-moddasida davlat siyosatining yo‘nalishlari qatorida ta’lim sifatini
oshirish, zamonaviy fan va texnologiyalar asosida ta’lim berish, milliy va
umuminsoniy qadriyatlarga asoslanish muhim deb belgilangan. Aynan shu
tamoyillar doirasida ekologik tarbiyani milliy ta’lim tizimiga kiritish zarurati
yuzaga chiqadi.
Shuningdek, qonunning 6-moddasida ta’lim mazmuni va sifati ustidan davlat
nazorati o‘rnatilishi, o‘quv dasturlarini zamon talablariga muvofiq yangilab borish
7
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi. (2020). O‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim
to‘g‘risida”gi Qonuni (yangi tahrir). Qabul qilingan sana: 23.09.2020. Manba:
https://lex.uz/docs/5013007

22ehtiyoji aytib o‘tiladi. Bu normaga ko‘ra, ekologik xavfsizlik, atrof-muhitni
muhofaza qilish, resurslardan oqilona foydalanish kabi masalalar doimiy
yangilanib turuvchi ta’lim mazmuni tarkibiga kiritilishi mumkin.
Qonun ekologik ongni rivojlantirish uchun asos bo‘luvchi boshqa jihatlarni ham
o‘z ichiga oladi. Xususan, 17-moddada o‘qituvchilarning kasbiy malakasini
oshirish, ular uchun doimiy rivojlanish platformalarini yaratish belgilangan. Bu
esa ekologik kompetensiyalarga ega o‘qituvchilar tayyorlash orqali talabalarda
atrof-muhitga nisbatan ijobiy munosabat shakllantirish imkonini beradi.
Qonunning 19-moddasida ta’lim jarayoniga ilg‘or pedagogik texnologiyalarni
joriy etish va innovatsion usullar orqali interaktiv o‘qitishni kengaytirish ko‘zda
tutilgan. Shu asosda ekologik o‘quv kurslari, laboratoriyalar, raqamli ta’lim
resurslari orqali talabalarga ekologik bilimlar samarali yetkazilishi mumkin
bo‘ladi.
2020-yilgi qonun, shuningdek, oliy ta’lim muassasalarida ilmiy-tadqiqotlar olib
borish, ularni jamiyat ehtiyojlari bilan bog‘lashga urg‘u beradi. Bu jihat ekologik
tadqiqotlar, barqaror rivojlanish konsepsiyalari bo‘yicha talabalar ishtirokidagi
ilmiy faoliyatni jadallashtirish imkonini ochadi.
Shu qonunga muvofiq, barcha darajadagi ta’lim muassasalari o‘quv dasturlarini
ishlab chiqishda zamonaviy ijtimoiy muammolar, global ekologik tahdidlar,
yashil iqtisodiyot konsepsiyasi kabi yo‘nalishlarni hisobga olishi kerak. Bunday
talablar talabalarda ekologik madaniyatni chuqur shakllantirishga xizmat qiladi.
Talabalar ongini rivojlantirishda faoliyatu asoslangan yondashuvlar, loyiha
asosida o‘qitish metodlari, ekologik muammolar yuzasidan bahs va tahlilga
asoslangan mashg‘ulotlar orqali o‘quvchilarning amaliy bilimga ega bo‘lishlari
qonunning umumiy ruhidan kelib chiqadi.
Yangi tahrirdagi qonun ilmiy-innovatsion yondashuvni qo‘llab-quvvatlab, raqamli
ta’lim resurslarini joriy etishni rag‘batlantiradi. Bu esa ekologik mavzularni
talabalarga onlayn kurslar, interaktiv darslar va ekologik loyihalar orqali
yetkazishga qulay sharoit yaratadi.

23“2030-yilgacha bo‘lgan Barqaror rivojlanish strategiyasi” (2022) bo‘yicha
parafrazlangan sharh – 100 qatordan iborat
“O‘zbekiston Respublikasi tomonidan tasdiqlangan “2030-yilgacha bo‘lgan
Barqaror rivojlanish strategiyasi” milliy rivojlanish siyosatining ustuvor
yo‘nalishlarini belgilab bergan hujjat hisoblanadi. Ushbu strategiyada atrof-muhit,
ekologik xavfsizlik va inson salomatligi masalalari markaziy o‘ringa qo‘yilgan
bo‘lib, yoshlar, ayniqsa talabalar qatlamining ekologik ongini shakllantirishga
alohida urg‘u berilgan” 8
.
Strategiyada 17 ta Barqaror rivojlanish maqsadi (SDG) qamrab olingan bo‘lib,
ulardan 4-ta maqsad bevosita ta’lim, ekologiya, barqaror energetika va yashil
iqtisodiyot bilan bog‘liq. Bu maqsadlar orqali talaba yoshlarning ta’lim jarayonida
ekologik qadriyatlarni o‘zlashtirishlari, atrof-muhit muhofazasiga faol hissa
qo‘shishlari nazarda tutiladi.
Strategiyada ta’lim tizimining barqaror rivojlanish tamoyillariga asoslanishi
zarurligi qayd etilgan. Shu nuqtai nazardan, o‘quv dasturlariga ekologik ta’lim
kurslarini joriy qilish, barqarorlik bo‘yicha alohida darslik va metodikalar ishlab
chiqish tavsiya etiladi. Bu orqali talabalarda ekologik madaniyat shakllanishi
kuchayadi.strategiyada ekologik xavfsizlikni ta’minlash bo‘yicha davlatning
maqsadli siyosati belgilangan. Resurslardan samarali foydalanish, chiqindilarni
kamaytirish, toza suv va havoga kirish, iqlim o‘zgarishlariga moslashuv kabi
masalalar orqali ekologik tafakkur darajasi oshirilishi kerakligi ko‘rsatilgan.
Talabalar uchun bu strategiya ilmiy, amaliy va innovatsion faoliyatni kengaytirish
imkonini beradi. Ekologik loyihalar, yashil startaplar, raqamli yechimlar,
chiqindilarni qayta ishlash bo‘yicha tashabbuslar orqali yoshlar davlat
siyosatining bevosita ishtirokchisiga aylanishi mumkin.
Strategiyada ta’lim muassasalarining ekologik samaradorligini oshirish, ularni
“yashil kampuslar”ga aylantirish, energiya tejovchi texnologiyalarni joriy qilish,
8
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi. (2022). O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilgacha
bo‘lgan Barqaror rivojlanish milliy strategiyasi. Qabul qilingan sana: 28.02.2022. Manba:
https://strategy.uz/uz/page/2022/national-strategy

24ekologik volontyorlik harakatlarini rivojlantirish kabilar alohida vazifa sifatida
belgilanadi.
Bu esa bevosita talabalar hayotiga ta’sir qiladi — ular yashil tafakkurda yashash,
atrof-muhitga g‘amxo‘rlik qilish, tabiatga ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lishni o‘rgangan holda ijtimoiy mas’uliyat hissini rivojlantiradilar.
Barqaror rivojlanish strategiyasida ham jamiyat, ham iqtisodiyot, ham ta’lim
sohalarining uyg‘un rivojlanishi ko‘zda tutilgan. Bu holat ekologik madaniyatni
mustahkamlash, talabalarning o‘z bilim va ko‘nikmalarini real ekologik
muammolarga yo‘naltirishi uchun asosiy platformani yaratadi. Strategiya orqali
oliy ta’limda ekologik risklarni baholash, global ekologik tahdidlar haqida tahlil
yuritish, raqamli monitoring asosida ekologik statistikani o‘rganish kabi
kompetensiyalar shakllantiriladi. Bu esa ekologik ongni chuqur ijtimoiy
mas’uliyat bilan uyg‘unlashtiradi. Shu jihatlari bilan “2030-yilgacha bo‘lgan
Barqaror rivojlanish strategiyasi” ekologik ongli, ijtimoiy faol, zamonaviy
bilimlarga ega talabalarni tarbiyalash yo‘lidagi asosiy yo‘l xaritasidir.
III BOB. METODOLOGIYA
3.1. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini rivojlantirishga
yo’naltirilgan metodik yondashuvlar va tamoyillar
Globallashuv va texnologik taraqqiyot sharoitida insoniyat turmush tarzining
o‘zgarishi bilan ekologik muammolar yanada chuqurlashib bormoqda. Atrof-
muhitga bo‘lgan beparvolik, iste’molchilik ruhidagi hayot tarzi, aholi sonining

25ko‘payishi va urbanizatsiya jarayonlari ekologik muvozanatga jiddiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Bu esa ta’lim oldiga shunday mas’uliyatni qo‘ymoqda: yosh
avlodga ekologik bilimlar berish, ularni ekologik qadriyatlar asosida tarbiyalash,
ekologik ong va madaniyatni shakllantirish. Ayniqsa, oliy ta’lim tizimida tahsil
olayotgan talabalarni ekologik fikrlaydigan, mas’uliyatli fuqarolar etib tayyorlash
muhim vazifadir.
“Ekologik ong shunchaki bilimlar yig‘indisi emas, balki tabiat va inson
o‘rtasidagi murakkab o‘zaro munosabatlar tizimini anglash, his qilish va unga
nisbatan mas’uliyatli munosabat bildirishni nazarda tutadi. Ekologik madaniyat
esa – bu ushbu ong asosida yuzaga kelgan barqaror qarashlar, qadriyatlar, xulq-
atvorlar majmui bo‘lib, shaxsning ijtimoiy-axloqiy shakllanishida muhim o‘rin
egallaydi. Shunday ekan, bu ikki tushunchani rivojlantirishda an’anaviy ta’lim
shakllari yetarli bo‘lmay qolmoqda. Bugungi kunda ekologik tarbiya uchun
maxsus metodik yondashuvlar va interaktiv tamoyillar asosida faoliyat yuritish
zarurati dolzarbdir.Talabalarning ekologik ongini shakllantirishda
yondashuvlarning integratsiyasi samarali natija beradi. Jumladan, axborotli,
shaxsga yo‘naltirilgan, faoliyatga asoslangan va reflektiv yondashuvlar bir-birini
to‘ldiruvchi mexanizmlar sifatida qaralmoqda. Masalan, axborotli yondashuv
orqali talabaga ekologik bilimlar beriladi, shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv orqali
esa har bir talabaning individual o‘ziga xosligi e’tiborga olinadi. Faoliyatga
asoslangan yondashuvda esa talabalar amaliy muhitda o‘z bilimlarini qo‘llash
imkoniyatiga ega bo‘ladilar” 9
.
2025- yil 17-fevraldan 17-aprelgacha davom etgan ilmiy-amaliy stajirovkam
davomida men Xalqaro Nordik Universitetining 2-binosida joylashgan 1BT-22
(tajriba guruhi) va 1BT-23 (nazorat guruhi) 2-kurs talabalari bilan ishladim. Bu
davr mobaynida ekologik tarbiya bo‘yicha turli metodik tajribalarni sinovdan
o‘tkazish imkoniyatiga ega bo‘ldim. Tajriba guruhi bilan o‘tkazilgan
mashg‘ulotlar asosan interaktiv va innovatsion yondashuvlar asosida tashkil etildi.
Nazorat guruhida esa an’anaviy ta’lim metodlariga tayanildi.Mashg‘ulotlar
9
Karimov B.Q. Ekologik madaniyatni shakllantirishning pedagogik asoslari . – Toshkent:
O‘zbekiston fanlar akademiyasi, 2019. – 210 b.

26jarayonida talabalar bilan ekologik loyihalar ishlab chiqildi, ekologik
muammolarga oid munozaralar tashkil etildi, ekologik shiorlar, stendlar va
infografikalar tayyorlandi. Bu jarayonlar orqali talabalar nafaqat ekologik
bilimlarni egalladilar, balki ekologik muammolarga shaxsiy yondashuv hosil
qilishdi. Ayniqsa, “Tabiat do‘sti”, “Yashil texnologiyalar” va “Atrof-muhit –
mening mas’uliyatimda” mavzularida olib borilgan darslar orqali talabalarda
o‘zgarishlar sezildi. Ular ekologik xatti-harakatlar to‘g‘risida fikr yuritishni,
ekologik muammolarga amaliy echimlar taklif qilishni o‘rgandilar.
1-jadval
Ekologik yondashuvlar va tamoyillar jadvali
Metodik yondashuv/tamoyil Izoh
Uzluksizlik tamoyili Ekologik bilimlar ta’limning barcha bosqichlarida
takrorlanadi va chuqurlashtiriladi
Integratsiyalashgan
yondashuv Ekologik mavzular boshqa fanlar bilan
uyg‘unlashtirilib o‘qitiladi
Amaliyotga yo‘naltirilgan
yondashuv Real hayotdagi muammolar asosida ekologik
ko‘nikmalar shakllantiriladi
Mustaqillik tamoyili Talabalar mustaqil tahlil, fikrlash, qaror qabul qilishga
undaladi
Shaxsiy mas’uliyat tamoyili Ekologik muammolar uchun shaxsiy javobgarlik hissi
kuchaytiriladi
Interfaol metodlar (viktorina,
loyihalar, eko-forumlar) Talabalarni ekologik faoliyatga jalb qilish orqali bilim
va xulq shakllantiriladi
Kuratorlik asosida ekologik
yetakchilikni shakllantirish Talabalar orasida eko-yetakchilar tayyorlanadi va ular
orqali motivatsiya beriladi
Shu o‘rinda aytish joizki, talabalarning ekologik ongini rivojlantirishda
o‘qituvchi faqat ma’lumot beruvchi emas, balki yo‘naltiruvchi, motivatsiya
beruvchi va o‘rnak ko‘rsatuvchi rolini bajaradi. O‘qituvchi tomonidan yaratilgan
ta’lim muhiti, unda tanlangan metodlar va taqdim etilgan materiallar talabalarni
ekologik qadriyatlarni o‘zlashtirishga undaydi. Shu sababli metodik yondashuvlar

27tanlashda ularning shaxsga yo‘naltirilgan, emotsional jihatdan rag‘batlantiruvchi
va real hayotga mos bo‘lishiga alohida e’tibor qaratildi.
Tajriba guruhi bilan olib borilgan darslarda reflektiv yondashuv ham
qo‘llanildi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar o‘z fikr-mulohazalarini yozma
yoki og‘zaki tarzda bildirishdi. Bu jarayon ularning ekologik muammolarni
anglash darajasini aniqlash va o‘zgarishlarni monitoring qilishda muhim vosita
bo‘ldi. Shu bilan birga, ekologik fikrlashni rivojlantirish uchun ko‘rgazmali
qurollar, videoroliklar, ekologik quizzlar va onlayn testlardan ham foydalanildi.
Barcha mazkur metodik yondashuvlar talabalarning ekologik bilimlarini
chuqurlashtirish, atrof-muhitga nisbatan axloqiy-psixologik munosabatlarini
shakllantirish va ularning shaxsiy mas’uliyat hissini rivojlantirishga xizmat qildi.
Tajriba guruhi bilan ishlash orqali shuni aniqladimki, talabalarga ekologik
masalalarni mustaqil o‘rganish, baholash va echim topishga yo‘naltirilgan
metodlar ularning ekologik madaniyatini shakllantirishda samaraliroq bo‘ladi. Bu
esa, o‘z navbatida, metodik yondashuvlar tanlashda talabalarning ehtiyojlari,
qiziqishlari va qamrov darajasini inobatga olish zarurligini ko‘rsatdi.ekologik
tarbiyaga doir metodik yondashuvlar — bu shunchaki dars o‘tish usuli emas, balki
talabaning dunyoqarashini o‘zgartirishga, uni ijtimoiy faol shaxs sifatida
shakllantirishga xizmat qiluvchi pedagogik strategiyadir. Bu strategiya doirasida
yondashuvlar tizimli, bosqichma-bosqich, motivatsiyaga asoslangan, amaliy
faoliyat bilan uyg‘un holda bo‘lishi zarur. Faqat shunda talabalarda ekologik
madaniyat barqaror rivojlanadi.
Ekologik ong va madaniyatni shakllantirish jarayonida samarali metodik
yondashuvlardan tashqari, bu yondashuvlarni hayotga tatbiq etuvchi asosiy
pedagogik tamoyillar ham muhim ahamiyat kasb etadi. Ekologik tarbiyada
tamoyillar nafaqat umumiy metodik yo‘nalishni belgilaydi, balki ta’lim
jarayonining ichki mexanizmini, pedagogik interaktivlikni va o‘quvchi-faol
ishtirokini ta’minlab beradi. Aynan mana shu tamoyillar orqali ekologik
madaniyat ko‘nikmasi o‘zlashtiriladi, mustahkamlanadi va real hayotga
ko‘chiriladi.

28Tajriba davomida qo‘llangan asosiy tamoyillar orasida uzluksizlik,
integratsiya, amaliyotga yo‘naltirish, mustaqillik va shaxsiy mas’uliyatni
rivojlantirish kabi yondashuvlar o‘zini oqladi. Uzluksizlik tamoyili doirasida
ekologik tarbiya faqat bir dars yoki bir mashg‘ulot bilan cheklanib qolmasligi
ta'minlandi. Balki talabalarning umumiy o‘quv rejalariga ekologik masalalar
integratsiya qilinib, turli fanlar kesimida ekologik ongni mustahkamlovchi
topshiriqlar bilan boyitildi. Masalan, ekologik iqtisod, huquq, madaniyatshunoslik
fanlarida ham ekologik aspektlar yoritildi.
Integratsiyalashgan yondashuv orqali esa ekologik bilimlar boshqa bilim
sohalari bilan uyg‘unlashtirildi. Shu tarzda talabalar ekologik bilimlarni real
hayotga, kasbiy sohalarga bog‘lab tushunishga erishdilar. Misol uchun,
pedagogika yo‘nalishida tahsil olayotgan talabalar uchun ekologik tarbiya
metodikasini ishlab chiqish topshirig‘i berildi. Bu orqali ular nafaqat nazariy
bilim egalladilar, balki uni amaliyotda qanday qo‘llash mumkinligini ham
o‘rganib chiqdilar.
Amaliyotga yo‘naltirilgan yondashuv esa ekologik tarbiyani hayotiy
muammolar asosida o‘rganish, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq faoliyatlarda
ishtirok etish orqali amalga oshirildi. Jumladan, talabalar ekologik subbotniklarda
qatnashishdi, “Yashil makon” loyihasiga o‘z hissasini qo‘shishdi, plastik
chiqindilarni saralash bo‘yicha tashabbus ko‘rsatishdi. Shu bilan birga, ekologik
targ‘ibot plakatlari, videoroliklar yaratish orqali o‘z tengdoshlariga ta’sir qilishga
harakat qilishdi. Bunday amaliy yondashuvlar natijasida ekologik ong nazariy
tasavvur bo‘lib qolmasdan, hayotiy ko‘nikmaga aylandi.
Talabalarda ekologik madaniyatni shakllantirishda mustaqillik tamoyili ham
muhim o‘rin tutdi. Har bir talaba muammoga individual yondashdi, masalaga o‘z
pozitsiyasini bildirdi, echimlarni ishlab chiqdi. Bu esa ularning shaxsiy fikrini
erkin ifoda etishiga va ekologik mas’uliyat hissining shakllanishiga xizmat qildi.
Nazorat guruhi bilan olib borilgan mashg‘ulotlarda esa bunday imkoniyatlar
nisbatan kamroq bo‘lib, ular asosan tinglovchi, qayta aytuvchi vazifasida qolishdi.

29Tajriba guruhi esa interaktiv, muammoli vaziyatlar asosida fikr yurituvchi bo‘lib
shakllandi.
Yana bir muhim tamoyil – shaxsiy mas’uliyatni rivojlantirishdir. Talabalar
ekologik muammolarni faqat davlat yoki tashkilotlar zimmasiga yuklash emas,
balki shaxsiy darajada mas’uliyatni his qilish zarurligini angladilar. Ular o‘z
kundalik hayotidagi ekologik odatlarini tahlil qilishdi, energiya va suvdan
foydalanish madaniyatini ko‘rib chiqdilar, o‘zgarish kiritishga harakat qilishdi. Bu
esa ekologik ong shakllanishida eng muhim bosqich hisoblanadi.
Amaliy jarayonlar natijasi shuni ko‘rsatdiki, talabalar bilan olib borilgan
ekologik mashg‘ulotlar faqat darslar davomida emas, balki norasmiy ta’lim
shakllari orqali ham davom ettirildi. Jumladan, ekologik viktorinalar, seminarlar,
tanlovlar, ijtimoiy tarmoqlarda ekologik kampaniyalar tashkil etildi. Bu esa
ularning ekologik ongini mustahkamlashda muhim vosita bo‘ldi. Ayniqsa,
ekologik kuratorlik tizimi joriy etilishi talabalar orasida ekologik yetakchilikni
shakllantirishga xizmat qildi.
Pedagogik kuzatuvlar va reflektiv tahlillar shuni ko‘rsatadiki, metodik
yondashuvlar faqat kontent tanlashdan iborat emas. Bu – butun o‘quv jarayonini
qayta tashkil qilish, dars vaqtidan tashqarida ham ekologik fikrlashga
yo‘naltirilgan faoliyatni yo‘lga qo‘yishni talab etadi. Shunday qilinsa, talabalar
ekologiyani faqat darsda eshitilgan mavzu emas, balki shaxsiy hayot falsafasining
bir bo‘lagi deb qabul qilishadi.
3.2. Tadqiqot mavzusi bo’yicha didaktik materiallar to’plash
Talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishda samarali ta’lim
jarayoni uchun asosiy manbalardan biri bu – didaktik materiallardir. Ushbu
materiallar nafaqat o‘quv dasturining asosiy tarkibiy qismi bo‘lib xizmat qiladi,
balki ekologik tarbiya mazmunini boyitish, talabaning fikrlash doirasini
kengaytirish, amaliy bilimlar asosida faoliyat yuritishga yordam beruvchi muhim

30vositadir. Dissertatsiya mavzusida olib borilgan tadqiqotlar ko‘rsatdiki, didaktik
materiallarning tanlovi va sifati ekologik madaniyatni shakllantirish darajasiga
bevosita ta’sir qiladi.
“Didaktik materiallarni to‘plashda birinchi navbatda, mavjud darsliklar va
o‘quv qo‘llanmalar tahlil qilindi. Xususan, Oliy ta’lim muassasalari uchun
mo‘ljallangan “Ekologiya”, “Ekologik madaniyat asoslari”, “Tabiatshunoslik”
kabi fanlarga oid o‘quv qo‘llanmalarda ekologik ongni rivojlantirishga doir
ma’lumotlar aks etgan. Bu materiallar talabaning ekologik tushunchalarini
shakllantirish, atrof-muhit muhofazasi bilan bog‘liq bilimlarni egallashiga xizmat
qiladi. Ammo bu qo‘llanmalarning ba’zilarida zamonaviy ekologik muammolar,
global ekologik tahdidlar va texnologik yondashuvlar yetarlicha yoritilmagan.
Shuning uchun tadqiqot davomida qo‘shimcha resurslarga murojaat qilindi” 10
.
Ekologik madaniyatni shakllantirishda interaktiv didaktik vositalar muhim
o‘rin egallaydi. Shuning uchun elektron resurslar, videodarslar, ekologik
mavzudagi hujjatli filmlar, prezentatsiyalar, vizual infografikalar va eko-
interaktiv dasturlar to‘plandi. Jumladan, “National Geographic” va “BBC Earth”
tomonidan tayyorlangan ekologik mavzudagi ilmiy filmlar o‘quv
mashg‘ulotlarida qo‘llanildi. Bunday materiallar orqali talabalar atrof-muhitda
sodir bo‘layotgan real ekologik o‘zgarishlar haqida tasavvurga ega bo‘lishdi.
Ayniqsa, iqlim o‘zgarishlari, global isish, cho‘llanish va biologik xilma-xillikning
kamayishi kabi mavzular ko‘rgazmali vositalar orqali o‘rgatilganda talabalarda
kuchli ta’sir uyg‘otdi.
Tadqiqot mavzusiga oid didaktik materiallarni to‘plash – o‘quv jarayonining
mazmunini boyitish, samaradorligini oshirish hamda nazariy bilimlarni amaliyot
bilan uyg‘unlashtirishda muhim ahamiyatga ega. Xususan, talabalarda ekologik
ong va madaniyatni shakllantirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatda
qo‘llaniladigan materiallar nafaqat o‘qituvchi, balki o‘quvchilar uchun ham
yengillik va samaradorlik yaratadi. Tadqiqot doirasida mazkur materiallarning har
tomonlama tanlab olinishi, tahlil qilinishi, tajriba guruhida sinab ko‘rilishi ilmiy-
10
Hasanov D., Ortiqov U.K. Yosh avlodda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishning
psixologik-pedagogik asoslari . – Toshkent: Barkamol avlod, 2021. – 122 b.

31amaliy asos bo‘lib xizmat qildi.Shu boisdan, zamonaviy o‘quvchi – talabalar
ehtiyojlariga javob beruvchi, ilg‘or pedagogik texnologiyalarga asoslangan, vizual
ko‘mak vositalari bilan boyitilgan, ekologik faoliyatga yo‘naltirilgan yangi
didaktik materiallar ishlab chiqishga kirishildi. Jumladan, ekologik holatga oid
keyslar, tanqidiy fikrlashga asoslangan muammoli vazifalar, interfaol savol-javob
topshiriqlari, bahs-munozaraga sabab bo‘ladigan mavzular asosida yaratilgan
topshiriqlar ishlab chiqildi. Bu orqali talabalar o‘zlarining fikrlash qobiliyatini
rivojlantirib, ekologik muammolarga nisbatan faol pozitsiyani egallashdi.
Amaliyot davomida tajriba guruhi bilan bevosita ishlash uchun maxsus
mashg‘ulot materiallari tayyorlandi. Ular quyidagi shakllarda bo‘ldi: ekologik
mavzularda slaydlar (PowerPoint taqdimotlar), ekologik holatni aks ettiruvchi
grafiklar va diagrammalar, turli regionlarda yuzaga kelgan ekologik
muammolarga oid statistik axborotlar, fotosuratlar, ekologik videoroliklar, eko-
layihalar uchun yo‘riqnomalar va interaktiv krossvordlar. Bu materiallar
talabalarni dars jarayoniga jalb qilishda, ularning e’tiborini jalb qilishda,
muhokamalarda faol ishtirok etishlarida katta ahamiyat kasb etdi. Talabalarning
shaxsiy tajribasi va muhitiga asoslangan topshiriqlarga ham e’tibor qaratildi. Ular
yashayotgan mahalla, tuman yoki viloyatdagi ekologik muammolarni aniqlash,
tahlil qilish va takliflar berish asosida loyihalar ishlab chiqishdi. Bunda “Ekologik
muhitni qanday yaxshilash mumkin?”, “Hududdagi chiqindilarni saralash tizimi
mavjudmi?” kabi savollar orqali fikrlashga undovchi yondashuv ishlatildi. Bu
orqali talabalarda ekologik mas’uliyat hissi va o‘z hududiga befarq bo‘lmaslik
qarashlari shakllandi.
Didaktik materiallar orasida sinfiy va sinfdan tashqari mashg‘ulotlar uchun
mo‘ljallangan ekologik o‘yinlar ham kiritildi. “Ekologik domino”, “To‘g‘ri va
noto‘g‘ri”, “Eko-bilimlar bellashuvi” kabi o‘yinlar talabalarda musobaqalashish
orqali ekologik bilimlarni mustahkamlashga xizmat qildi. Bu o‘yinlar jamoaviy
ishlash ko‘nikmasini rivojlantirdi, bir-birini tinglash, fikrini bildirish, muhokama
qilishga undadi. Shu bilan birga, ular orasida liderlik fazilatlari, tashabbuskorlik,
hamkorlik madaniyati ham shakllandi.

32 Ekologik domino 2-rasm
Talabalar (yoki o‘quvchilar) o‘zaro domino kartochkalarini to‘g‘ri
bog‘laydilar va har bir bog‘lanishda ekologik tushuncha yoki sabab-oqibatni
aniqlashadi. Bu orqali ular ekologik tafakkur, sababiy bog‘lanish, muammo-
yechim yondashuvini o‘rganadilar.
O‘yin uchun biz belgilagan jihozlar va o’yin metodi
20–30 dona domino kartochkasi (har birining ikki uchi bor)
Har bir kartochkaning chap tomonida savol yoki sabab, o‘ng tomonida javob
yoki oqibat yoziladi
Masalan:
Chap: “Atmosfera ifloslanishi”

33 O‘ng: “Inson salomatligiga zarar”
O‘yin qoidalari:
Guruhga bo‘ling – 3–5 kishilik kichik guruhlar tashkil etiladi.
Domino kartochkalari aralashtiriladi va har bir guruhga teng taqsimlanadi.
Boshlang‘ich kartochka stolga qo‘yiladi (masalan, “Yomg‘ir suvlari
ifloslanishi”).
Keyingi o‘yinchi o‘zidagi kartochkadan mos oqibat yoki sababga ega qismini
biriktiradi:
“Ifloslangan suv → Odamlarda ichak kasalliklari”
Agar mos kartochkasi bo‘lmasa, o‘yinchi navbatni o‘tkazib yuboradi.
O‘yin oxirigacha davom etadi yoki belgilangan vaqt ichida eng ko‘p
bog‘langan guruh g‘olib bo‘ladi.
Misollar (kartochka juftliklari): 2-jadval
Sabab yoki tushuncha Oqibat yoki izoh
Daraxtlarning kesilishi Tuproq eroziyasi kuchayadi
Plastik chiqindilar Dengiz hayvonlari nobud bo‘ladi
Suv tanqisligi Qishloq xo‘jaligi hosildorligi kamayadi
Chiqindilarni saralash Qayta ishlash imkoniyati yaratiladi
Iqlim isishi Muzliklar eriydi
O’yinning didaktik foydasi:
Sabab-oqibat tahlil qilishni o‘rgatadi
Ekologik tushunchalarni eslab qolishni kuchaytiradi
Jamoaviy ishlash va muloqot ko‘nikmasini rivojlantiradi
O‘quvchini ekologik muammolarga befarq bo‘lmaslikka undaydi
3-rasm

34Talabalarda ekologik bilimlarni mustahkamlash, tanqidiy fikrlashni
rivojlantirish va ekologik xatti-harakatlarni tahlil qilish ko‘nikmalarini
shakllantirish.
Kerakli materiallar:
Kartochkalar yoki slaydlar (har birida ekologik bayonot yozilgan)
“To‘g‘ri” va “Noto‘g‘ri” degan ikkita belgili kartochka (har bir guruhga bitta
to‘plam)
Qanday o‘ynaladi:
Talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi (masalan, 4–5 kishidan).
O‘qituvchi har bir guruhga navbat bilan ekologik fikr yoki holat yozilgan
kartochkani o‘qib eshittiradi (yoki slaydda ko‘rsatadi).
Har bir guruh muammoni muhokama qiladi va 30–60 soniya ichida “To‘g‘ri”
yoki “Noto‘g‘ri” deb javob beradi.
To‘g‘ri javob uchun ball beriladi. O‘yinni oxirida eng ko‘p ball to‘plagan
guruh g‘olib bo‘ladi.
Har bir javob muhokama qilinadi, sabablar izohlanadi.
Namuna savollar: 3-jadval
Ekologik bayonot (savol) To‘g‘ri/
Noto‘g‘ri Izoh
Plastik idishlar 100 yilda yer ❌ Ular 400–500 yilgacha

35ostida parchalanib yo‘qoladi Noto‘g‘ri parchalanmay qolishi
mumkin
O‘rmonlarni kesish iqlim
isishiga sabab bo‘ladi To‘g‘ri✅ Daraxtlar CO ni yutadi,
₂
ularning kamayishi iqlimga
ta’sir qiladi
Barcha chiqindilar bir joyga
tashlanadi ❌
Noto‘g‘ri Chiqindilar saralanib,
qayta ishlanishi kerak
Yer yuzidagi suvlarning ko‘pi
dengiz va okeanlardadir To‘g‘ri
✅ Dunyo suvlarining 97%
dan ortig‘i sho‘r suvdir
Faqat sanoat korxonalari
ifloslantiradi ❌
Noto‘g‘ri Maishiy chiqindilar,
transport ham katta
ifloslantiruvchidir
O’yinning didaktik foydasi:
Ekologik tushunchalar bo‘yicha tez fikrlash va tahlil qilishni o‘rgatadi
Stereotip fikrlarni buzadi, aniq faktlarga tayanishga o‘rgatadi
Jamoaviy muhokama orqali kommunikativ ko‘nikmalarni rivojlantiradi
O‘yin asosida yod olish emas, anglash va asoslash kuchaytiriladi
Tadqiqot davomida “Yashil makon”, “Bir talaba – bir daraxt” kabi respublika
miqyosidagi tashabbus va loyihalarning tahliliga asoslangan didaktik
ko‘rgazmalar ham tayyorlandi. Har bir loyiha bo‘yicha uning asosiy maqsadi,
amalga oshirilgan ishlari, kutilayotgan natijalari va talaba ishtiroki ko‘rsatkichlari
aks ettirilgan plakatlar va posterlar tayyorlanib, dars jarayonida muhokama
qilindi. Bu o‘z navbatida talabalarni real hayotda amalga oshirilayotgan ekologik
siyosat bilan tanishtirib, ularning shaxsiy ishtirok ehtiyojini kuchaytirdi.Didaktik
materiallarni to‘plash va ularni ta’lim jarayoniga qo‘llash nafaqat o‘qituvchi
uchun metodik qulaylik, balki talabalar uchun ham bilimlarni amaliyot bilan
bog‘lash, mustahkamlash, tushunishni chuqurlashtirish vositasi hisoblanadi.
Tadqiqotning ikkinchi bosqichida aynan talabalar faol ishtirokida yaratilgan va
o‘zlashtirilgan didaktik materiallarga alohida e’tibor qaratildi. Bunday yondashuv

36ularning bilimga nisbatan faolligini oshirdi, ekologik muammolarga individual
munosabat shakllanishiga sabab bo‘ldi.
T adqiqot mavzusi bo‘yicha didaktik materiallar to‘plash – Jadval
ko‘rinishida umumlashtirish
4-rasm
Tajriba guruhi bilan olib borilgan ishlarda talabalar mustaqil ravishda
ekologik taqdimotlar tayyorlashdi. Ular o‘zlari tanlagan ekologik muammolar –
masalan, chiqindilarning ko‘pligi, daraxtlarning kesilishi, suv tanqisligi yoki
havoning ifloslanishiga doir taqdimotlar yaratishdi. Har bir ishda muammoning
holati, statistik ko‘rsatkichlar, sabablari va yechim takliflari aks ettirildi. Bu
taqdimotlar mashg‘ulotlarda muhokama qilindi, jamoa baholash tizimi orqali
tahlil qilindi. Bu usul talabalarni faqat material iste’molchisi emas, balki uning
yaratuvchisi sifatida shakllantirdi.
Ekologik jurnallar ham samarali vosita sifatida ishlatildi. Har bir talabaga
mavzu tanlash imkoniyati berildi: “Men yashayotgan hududda ekologik
muammo”, “Ekologik madaniyat – bu nima?”, “Yashil hayot tarzi” kabiMatnli materiallar
Vizual Vositalar
Elektron Intraktiv vositalar
Talabalarning ijodiy ishlari
O’yinli va musobaqali vositalar
Xalqaro tashkelotlardan olingan manbalar
Baxolash va Monitoring vositalari

37mavzularda maqolalar yozildi. Bu maqolalar keyinchalik “Yoshlar ekologiyada”
nomli devoriy jurnalda jamlandi. Talabalar o‘z fikrini erkin ifoda etish, axborot
izlash, ekologik manbalarni solishtirish, mustaqil xulosa chiqarish ko‘nikmalariga
ega bo‘lishdi.
Elektron vositalar asosidagi didaktik materiallar alohida e’tiborga loyiq bo‘ldi.
Jumladan, talabalar uchun Google Forms asosida ekologik testlar, krossvordlar,
onlayn so‘rovnomalar tuzildi. QR-kodli topshiriqlar orqali esa talabalar real
hayotdagi ekologik belgilar va hodisalarni izlab topish vazifasini bajardilar. Bular
darsdan tashqari interaktiv faoliyatni kuchaytirib, talabaning mustaqil bilim olish
motivatsiyasini oshirdi. Ayniqsa, texnologik ko‘nikmalarga ega talabalar bu
vositalardan faol foydalandi va o‘zlari ham yangi materiallar ishlab chiqishga
harakat qilishdi.
Yana bir muhim yondashuv – vizual materiallardan keng foydalanish bo‘ldi.
Tadqiqot davomida ekotizimlar xaritasi, ekologik o‘zgarishlarni ko‘rsatuvchi
grafiklar, inson faoliyatining ekologiyaga ta’sirini tahlil qiluvchi chizmalar,
barqaror rivojlanish indikatorlari keltirilgan infografikalar ishlatildi. Bunday
vositalar ekologik bilimlarni ko‘z bilan anglash, muammoni tushunish va tafakkur
qilishga yordam berdi. Vizual ko‘mak vositalari orqali talabalar ekologik
o‘zgarishlarning oqibatini bevosita idrok qila oldilar.
Tajribaviy mashg‘ulotlarda ekologik o‘yinlar ham samarali bo‘ldi. Jumladan,
“Ekologik domino”, “Kim aybdor?”, “Qaysi yechim to‘g‘ri?” kabi o‘yinli
topshiriqlar talabalarda qiziqish uyg‘otdi. Ayniqsa, bahsli vaziyatlarni echish
asosidagi topshiriqlar orqali talabalar tanqidiy fikrlashga, jamoaviy muhokamaga,
ekologik qarorlar qabul qilishga o‘rganishdi. Bu o‘yinlar ekologik qadriyatlarni
nafaqat og‘zaki tushunish, balki his qilish darajasida idrok etishga sabab bo‘ldi.
Xalqaro ochiq manbalarga asoslangan didaktik resurslar ham qo‘llanildi.
Jumladan, UNEP, UNESCO, WWF kabi ekologik tashkilotlar veb-saytlaridan
yuklab olingan broshyuralar, dars senariylari, infografik ko‘rgazmalar, tabiatni
asrashga oid kampaniyalar bo‘yicha materiallar talabalarga taqdim etildi. Bu
orqali talabalar global ekologik muammolar haqida ham kengroq tasavvurga ega

38bo‘lishdi. Bundan tashqari, ingliz tilidagi atamalar bilan tanishish ularning fanga
oid leksikasini ham kengaytirdi.
Didaktik materiallar orasida nazariy-analitik uslublarga asoslangan
topshiriqlar ham bo‘ldi. Jumladan, ekologik qonunlarni tahlil qilish, ekologik
vaziyatda davlat siyosatini o‘rganish, o‘quvchi-huquqlar doirasida ekologik
harakat mexanizmlarini yozib chiqish kabi topshiriqlar ishlab chiqildi. Bu usul
talabalarning yuridik va iqtisodiy tafakkurini ham rivojlantirishga xizmat qildi.
Ularda “ekologiya faqat tabiiy muhit emas, balki siyosiy va iqtisodiy masala
hamdir” degan tushuncha shakllandi.Shu bilan birga, yakuniy monitoring
materiallari ham tayyorlandi. Ular orasida ekologik bilimlar testi, baholash
mezonlari, refleksiya savollari, o‘z-o‘zini baholash jadvallari bo‘ldi. Talabalar o‘z
faoliyatini o‘lchash, o‘zida o‘zgarishlarni kuzatish, qayerda kuchli va qayerda zaif
ekanini aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lishdi. Bu monitoring materiali orqali dars
samaradorligi, talabalar rivojlanish dinamikasi va metodik yondashuvlarning
ta’siri baholandi.
3.3. Tadqiqot muammosini yechish usullari
Tadqiqotning har qanday bosqichi muammoni aniqlash bilan emas, balki uni
hal qilish yo‘llarini izlash orqali o‘z ilmiy asosini topadi. Ayniqsa, talabalarning
ekologik ong va madaniyatini shakllantirishga qaratilgan pedagogik tadqiqotda
muammoning yechimiga qaratilgan usullarni aniqlash va amaliyotda sinovdan
o‘tkazish muhim bosqich hisoblanadi. Tadqiqotda asosiy muammo –
talabalarning ekologik bilimlari nazariy darajada cheklangan, ular ekologik
vaziyatga nisbatan mas’uliyatli qarashni rivojlantira olmayotgani, ekologik
madaniyat ko‘nikmalari sust shakllanayotganidir.
Ushbu muammoni yechish uchun avvalo, uni to‘g‘ri tasniflash, sabablari va
holatini aniqlash zarur bo‘ldi. Bunda diagnostik tahlil, testlar, so‘rovnomalar,
kuzatuv, suhbat va faoliyat natijalarini baholash kabi pedagogik tadqiqot usullari
asos bo‘ldi. Aynan shu uslublar yordamida talabalar ekologik masalalarni qanday
darajada tushunishi, ularda qanday ekologik xatti-harakatlar shakllangani aniqlab

39olindi. Bu usullar ilmiy asosga ega bo‘lgan holda qo‘llanildi va tajriba-nazorat
guruhlari orqali sinovdan o‘tkazildi.
Diagnostika bosqichida talabalar bilan individual va guruhli suhbatlar,
ekologik testlar, anketalar, hamda “O‘zingni sinab ko‘r” nomli reflektiv savollar
tizimi yordamida ularning ekologik savodxonligi, xatti-harakatlari, motivatsiyasi
va shaxsiy pozitsiyasi o‘rganildi.
Ushbu bosqichda men quyidagi vositalardan foydalandim:
20 ta yopiq savoldan iborat ekologik test;
10 ta ochiq refleksiya savollaridan iborat suhbat varaqasi;
QR-kodli onlayn so‘rovnoma (Google Forms orqali);
Ko‘zga ko‘ringan ekologik muammolar haqida fikr-mulohazalarni yozma
shaklda olish.
Dastlabki statistik natijalar shuni ko‘rsatdiki:
Talabalarning 45% ekologik tushunchalarni umumiy darajada biladi;
38% ekologik faoliyatlarda qatnashmagan;
Faqat 17% o‘zini ekologik mas’uliyatli deb hisoblagan.
Shuningdek men shuni sezdimki, ayrim talabalar ekologiya haqida yaxshi
nazariy bilimga ega bo‘lishiga qaramasdan, bu bilimlarni amaliyotda qo‘llashga
qiynalmoqda. Aksincha, boshqa bir guruh talabalar esa ekologik harakatlarga
bevosita qo‘shilsa-da, bu jarayonda tushunchaviy kamchiliklarga ega. Shu
sababli, differensial yondashuv asosida guruhlarga ajratib ishlashga qaror qildim.
Tajriba guruhi bilan quyidagi usullarda ishladim:
Kichik guruhlarda loyihaviy topshiriqlar – talabalar ekologik muammoga oid
taqdimotlar tayyorlashdi.
“Ekologik domino” o‘yini – ekologik tushunchalarni interfaol tarzda
mustahkamlash uchun ishlatildi.
“To‘g‘ri / Noto‘g‘ri” bahsli vaziyatlar o‘yini – talabalarni mustaqil fikrlashga
va javobgarlikni his qilishga undadi.
“Ekologik refleksiya kundaligi” – har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar o‘z
fikrlarini yozib borishdi.

40Amaliy faoliyat davomida talabalar ekologik muammolarni o‘z atrofidan
aniqlab, muammoning manbaiga e’tibor qarata boshlashdi. Masalan, bir guruh
talabalar yashash hududlaridagi chiqindilar muammosini ko‘tarib chiqib, ushbu
mavzuda ijtimoiy tarmoqda targ‘ibot ishlarini olib bordi. Bu esa ularning ekologik
ongida amaliy burilish yasadi.
Tajriba guruhidagi o‘sish ko‘rsatkichlari (taqqoslash uchun):
Dastlabki baholash – o‘rtacha 53%
Yakuniy baholash – o‘rtacha 81%
O‘sish: 28% (nazorat guruhida bu ko‘rsatkich 6% atrofida qoldi)
Shuningdek talabalar tomonidan tayyorlangan eko-jurnallar, infografikalar,
devoriy afishalar va mini-prezentatsiyalar orqali ularning ekologik madaniyati,
ijtimoiy faolligi va ijodiy fikrlashi ancha rivojlanganini ko‘rish mumkin bo‘ldi.
5-rasm
Men shaxsan har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalarning holatini monitoring
jadvallari orqali kuzatdim, diagnostik testlarni takrorlab borib, ularning bilim va
ko‘nikmalaridagi o‘sishni tahlil qildim. Mashg‘ulotlarda talabalarni faol jalb etish
maqsadida vizual va texnologik vositalar – elektron doska, padlet, Canva, Google
Jamboarddan foydalandim.

41Barcha natijalar shuni ko‘rsatdiki, pedagogik muammoni hal etish jarayoni
tizimli va metodik yondashuv asosida amalga oshirilganda, ekologik ong va
madaniyatni shakllantirish ancha samarali kechadi. Men amalda qo‘llagan usullar
talabalarni faollikka undab, ularni nafaqat nazariy bilim bilan, balki real hayotda
ekologik fikrlovchi shaxsga aylantirdi.
Muammoning markazida talabalar ishtirokini kuchaytirish, ularning amaliy
ekologik faoliyatga jalb etilishi turardi. Shu bois, tadqiqotda faoliyatga asoslangan
yondashuv muammoni hal qilishda asosiy metod sifatida tanlandi. Talabalarga
ekologik loyihalar ishlab chiqish, amaliy topshiriqlar bajarish, ekologik
kuzatuvlar o‘tkazish, kichik ekskursiyalar tashkil etish orqali ular o‘z bilimlarini
real vaziyatda qo‘llashga harakat qilishdi. Bu yondashuv ularning bilimini
faollikka, xatti-harakatga aylantirishga xizmat qildi.
Keyingi muhim usul bu – interfaol o‘qitish metodlaridan foydalanish edi.
“Ekologik munozara”, “Muammoli vaziyatlar yechimi”, “Yashil forum” kabi
metodlar orqali talabalar ekologik masalalarni mustaqil tahlil qilish, jamoa bo‘lib
echim ishlab chiqish, qarorlarni asoslash ko‘nikmalarini rivojlantirdilar. Bu
usullar shuni ko‘rsatdiki, muammoni hal qilishda faqat darslikdagi axborot emas,
balki ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy omillarni ham hisobga olish lozim bo‘ladi.
Tadqiqotda loyihaviy uslub ham samarali vosita sifatida qo‘llanildi. Talabalar
kichik guruhlarga bo‘linib, o‘z ekologik loyihalarini ishlab chiqdilar. Masalan:
“Chiqindilarni kamaytirish”, “Yashil kampus”, “Qayta ishlash imkoniyatlari”,
“Suvni tejash – jamiyat foydasi” kabi mavzularda loyiha ishlari olib borildi. Har
bir guruh loyiha taqdimoti, rejasi, tahdid va yechim, faoliyat ko‘rsatkichlari
asosida ishladi. Bu yondashuv talabalarning ekologik masalaga nisbatan shaxsiy
yondashuvini rivojlantirdi.
Yana bir muhim usul – reflektiv tahlil hisoblanadi. Har bir dars yoki
faoliyatdan so‘ng talabalar o‘z fikrlarini og‘zaki yoki yozma tarzda bayon
qilishdi. Ular nimalarni o‘rgandilar, nima oson, nima qiyin bo‘ldi, qanday
o‘zgarish sezdilar – shu savollar orqali ular ekologik fikrlashni o‘zida

42shakllantirib bordilar. Refleksiya – bu nafaqat bilimni mustahkamlash, balki o‘z-
o‘zini anglash, mas’uliyatni chuqurroq tushunishga olib keluvchi samarali usuldir.
Muammoni hal etishda shuningdek, monitoring va baholash tizimini joriy
qilish muhim bo‘ldi. Dastlabki va yakuniy testlar, o‘rtadagi faoliyatni kuzatish,
baholash me’zonlari orqali har bir talabada ekologik madaniyat shakllanish
sur’atlari kuzatildi. Bu kuzatuvlar muammoning qanday darajada kamayganini,
talabalar ongida qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lganini ilmiy jihatdan asoslashga
imkon berdi.
Shu asosda aytish mumkinki, tadqiqot davomida qo‘llanilgan pedagogik
yondashuvlar, metodlar va vositalar muammoni hal qilishda ijobiy natija berdi.
Ayniqsa, amaliy faoliyat, interfaol metodlar va reflektiv tahlil muammoga
kompleks yondashishga zamin yaratdi. Bu esa o‘z navbatida ekologik
madaniyatni shakllantirishda samarali yondashuv sifatida baholandi.
Tadqiqot jarayonida aniqlangan muammolarni hal qilishda bir necha bosqichli
yondashuv joriy etildi. Bu yondashuvlar nazariy asoslar, ilg‘or metodik tajribalar,
amaliyotda sinovdan o‘tkazilgan ishlanmalar, talabalar fikri va statistika
ma’lumotlariga tayandi. Shuningdek, tajriba va nazorat guruhlari o‘rtasidagi
farqlar asosida ekologik ong va madaniyatga ta’sir etuvchi pedagogik vositalar
aniqlab borildi.
Dastlab, talabalar orasida ekologik savodxonlik darajasini aniqlash maqsadida
boshlang‘ich diagnostik so‘rovnoma tashkil qilindi. So‘rovnomada 20 ta yopiq
savol bo‘lib, ekologik tushunchalar, ekologik xulq-atvor, amaliy ko‘nikmalarni
qamrab oldi.
Dastlabki statistik natijalar:
Tajriba guruhi (1BT-22): o‘rtacha 52% to‘g‘ri javoblar
Nazorat guruhi (1BT-23): o‘rtacha 55% to‘g‘ri javoblar
Eng past ko‘rsatkich: ekologik huquqiy bilimlar (43%)
Eng yaxshi ko‘rsatkich: iqlim o‘zgarishi haqida umumiy tushuncha (67%)

43Bu natijalar shuni ko‘rsatdiki, har ikki guruhda ekologik bilimlar mavjud
bo‘lsa-da, ular amaliy faoliyat va ongli xatti-harakatga aylangani yo‘q. Shu
sababli, muammoni hal qilish strategiyasi quyidagilarga asoslandi:
Ekologik faoliyatga yo‘naltirilgan darslar (plantatsiya ishlari, chiqindilarni
saralash amaliyoti);
Interfaol o‘yinlar (Ekologik domino, “To‘g‘ri – Noto‘g‘ri” o‘yini, ekologik
afishalar);
Mustaqil ijodiy ishlar (eko-jurnallar, taqdimotlar, plakatlar);
Refleksiya, baholash, kuzatish va o‘z-o‘zini tahlil qilish vositalari.
Har bir bosqichda an’anaviy o‘quv metodlari emas, balki faol, motivatsiyaga
asoslangan, talabani markazga qo‘yuvchi usullar tanlandi. Tajriba guruhi bilan
olib borilgan amaliy darslardan biri – “Sizning yashash hududingizdagi ekologik
muammo” nomli loyiha bo‘lib, unda talabalar o‘z mahallalaridagi chiqindi
muammosi, daraxt kesilishi, transport chiqindilari haqida fotosuratlar,
infografikalar va fikrlarni jamlab, jamoaviy loyiha taqdimotini tayyorlashdi.
O‘quv faoliyati natijasi bo‘yicha o‘sish ko‘rsatkichi (taqriban):
Tajriba guruhi: ekologik tafakkur ko‘rsatkichi 52% → 78% (26% o‘sish)
Nazorat guruhi: 55% → 59% (faqat 4% o‘sish)
Talabalarning o‘z-o‘zini baholashga nisbatan tayyorligi: tajriba guruhida 3
barobarga oshgan
Faoliyat davomida talabalarga ekologik tafakkurni shakllantiruvchi didaktik
materiallar tarqatildi: ekologik krossvordlar, keys-vaziyatlar, refleksiya
varaqalari, gamifikatsiyalangan ballik tizimlar. Bular orqali talabalar har bir
mavzu asosida shaxsiy pozitsiyasini bildirgan, ijtimoiy tarmoqlarda ekologik
kampaniyalar boshlagan, ekologik videoroliklar tayyorlagan.
Muammoni hal qilishning eng samarali usullaridan biri – reflektiv yondashuv
bo‘ldi. Har bir mashg‘ulotdan so‘ng talabalar “Bugun men nimani o‘rgandim?”,
“Qanday o‘zgardim?”, “Kelajakda nima qilishim kerak?” kabi savollarga yozma
javob berdi. Bu esa ular o‘zlarining o‘zgarishini anglab yetishiga va ekologik
mas’uliyat hissining kuchayishiga xizmat qildi.Shuningdek talabalarning fikrlarini

44aniqlash maqsadida yakuniy so‘rovnoma ham o‘tkazildi. 1BT-22 guruhi talabalari
orasida quyidagi natijalar aniqlandi:
“O‘zimni ekologik faol shaxs deb his qilaman” degan fikrni tasdiqlaganlar –
83%
“Kelajakda ekologik masalalar bilan shug‘ullanmoqchiman” – 71%
“Darslardan tashqarida ham atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan qaray
boshladim” – 92%
Nazorat guruhida bu ko‘rsatkichlar nisbatan pastroq: mos ravishda 47%, 39%
va 58% ni tashkil qildi. Bu esa shuni isbotladiki, muammoli o‘quv vaziyatlarini
hal qilish, ekologik madaniyatni shakllantirish uchun faqat bilim yetarli emas,
balki ishtirok, kuzatuv, tahlil, refleksiya, faoliyat muhim rol o‘ynaydi.
6-rasm
Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, muammoni hal etish yo‘nalishidagi har bir
bosqich bosqichma-bosqichlik, o‘zaro bog‘liqlik va real hayotga yaqinlik

45tamoyillariga asoslangan. Bular esa pedagogik amaliyotda yuksak natijalarni
kafolatlaydi.
3.4. Tadqiqot o’tkazish uchun zarur pedagogik shart-sharoitlar va
didaktik tizimlar
Ekologik ong va madaniyatni shakllantirishga qaratilgan tadqiqotlar
samaradorligini ta’minlash uchun ma’lum pedagogik shart-sharoitlar va didaktik
tizimlar yaratilishi muhimdir. Bu shart-sharoitlar nafaqat moddi-texnik baza bilan
bog‘liq, balki o‘quv jarayonining mazmuni, uslubiy qo‘llab-quvvatlash,
o‘quvchilarning individual xususiyatlariga mos yondashuvlar bilan ham
chambarchas bog‘liqdir. Mazkur bo‘limda aynan tadqiqotning samarali o‘tishini
ta’minlovchi pedagogik muhit, texnik vositalar, metodik yondashuvlar va
tizimlashtirilgan o‘quv faoliyati tahlil etiladi.
Birinchidan, tadqiqot samaradorligini belgilovchi eng muhim pedagogik omil
bu — motivatsion muhitni shakllantirishdir. Ekologik muammolar ko‘p hollarda
talabalarning e’tiboridan chetda qolishi, befarqlik bilan qaralishi mumkin. Bu
holatni bartaraf etish uchun ilmiy-tadqiqot jarayonida talabalarni rag‘batlantirish,
ularda ekologik muammolarga befarq bo‘lmagan shaxsiy pozitsiyani
shakllantirish lozim. Buning uchun, avvalo, talabalar bilan ochiq va samimiy
muloqot tashkil etish talab etiladi. Darslar jarayonida ularning kundalik
hayotidagi ekologik vaziyatlar muhokamaga olib chiqiladi. Masalan, chiqindilarni
saralashdagi muammolar, havoning ifloslanishi, atrof-muhitni muhofaza qilishga
oid noto‘g‘ri odatlar haqida suhbatlar uyushtiriladi.
Hayotiy misollar asosida olib borilgan muloqotlar talabalar ongiga tez va
ta’sirchan yetib boradi. Ayniqsa, o‘z yashash hududida mavjud bo‘lgan ekologik
muammolarni tahlil qilish orqali ular muammo bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri tanishadi
va unga qanday hissa qo‘shish mumkinligini anglaydi. Bunday sharoitda ularda
ichki motivatsiya kuchayadi. Chunki o‘z ko‘z o‘ngida sodir bo‘layotgan holatga
e’tibor qaratish va u bilan bog‘liq mas’uliyatni his qilish jarayonida ekologik ong
shakllanadi.Shuningdek amaliy ekologik faoliyatga jalb etish – motivatsiyani
mustahkamlovchi eng kuchli omillardan biridir. Tadqiqot davomida talabalarning

46ekologik tadbirlarda, jumladan daraxt ekish, chiqindi ajratish, suv resurslarini
tejash, ekologik nazoratda ishtirok etishlari ta’minlandi. Ular bu orqali nafaqat
nazariy bilimlarni mustahkamladi, balki o‘zlarining real hayotdagi ekologik
muammolarga nisbatan faol pozitsiyasini shakllantirishga kirishdi. Talabalarda
“men buni o‘zgartira olaman”, “mening ishim foydali” degan ichki ishonch
uyg‘ondi.
Ikkinchidan, o‘quv jarayonida zamonaviy didaktik texnologiyalarni joriy
qilish orqali talabalarda ekologik tafakkurni shakllantirish mumkin. Bunday
yondashuvlar ichida “ekologik loyihalash”, “sinf ichidagi muammoli vaziyatlar
tahlili”, “rolli o‘yinlar” va “interfaol muhokamalar” uslublari alohida o‘rin
egallaydi. Har bir texnologiyaning o‘ziga xos afzalliklari mavjud bo‘lib, ular
orqali talabalarni mustaqil izlanishga undash, ekologik masalalarni yechishda
kreativ fikrlashga o‘rgatish mumkin.
Uchinchidan, didaktik tizimning tuzilmasi ham o‘quv jarayonining samarali
kechishini belgilaydi. Ushbu tizim quyidagi asosiy komponentlarni o‘z ichiga
oladi:
O‘quv maqsadlari – ekologik ong, ekologik xatti-harakat va barqaror
rivojlanishga oid aniq natijalarni ko‘zda tutadi;
Mazmun – o‘quv dasturlari va fanlar kesimida ekologik mavzularni
integratsiyalash orqali shakllantiriladi;
Metodlar – muammoli, izlanishli, tajriba asosida faoliyatga yo‘naltirilgan
metodlardan foydalaniladi;
Vositalar – ko‘rgazmali, axborot-kommunikatsion va ekologik tadqiqot
vositalari (interaktiv doskalar, simulyatorlar, elektron darsliklar) muhim rol
o‘ynaydi;
Baholash tizimi – diagnostik, formatif va summativ baholash shakllari
ekologik bilim va ko‘nikmalarni aniqlashga qaratiladi.
Tadqiqot o‘tkazilgan sharoitda, ayniqsa, AKT vositalari bilan boyitilgan o‘quv
xonalar, real ekologik ob’yektlar asosida tashkil etilgan amaliyotlar va multimedia
materiallar bazasi mavjud bo‘lishi katta ustunlik berdi. Masalan, Xalqaro Nordik

47universitetining 2-binosidagi 1BT-22 va 1BT-23 guruhlarida interfaol
texnologiyalarni qo‘llash orqali ekologik interaktiv viktorinalar, testlar,
videodarslar orqali o‘quvchilarning ishtiroki faol bo‘ldi.Shuningdek pedagogik
jamoaning tayyorgarligi, ya’ni o‘qituvchilarning ekologik pedagogika bo‘yicha
bilimlari, texnologiyalarni qo‘llash ko‘nikmalari, o‘quvchilar bilan muloqot
madaniyati – bu ham shart-sharoit sifatida ko‘riladi. Ekologik savodxonlik
bo‘yicha o‘qituvchilar uchun metodik tavsiyalar, treninglar, vebinarlar tashkil
etilishi ushbu tadqiqotning muhim pedagogik asoslaridan biri bo‘ldi.
“Pedagogik shart-sharoitlar deganda ko‘pincha faqat jismoniy yoki moddiy-
texnik baza tushuniladi. Aslida esa, ta’lim samaradorligini ta’minlaydigan
pedagogik sharoitlar kompleks yondashuvni talab etadi. Bunga motivatsion muhit,
psixologik qulaylik, didaktik vositalarning mavjudligi, tashkiliy faoliyat va
talabalar o‘rtasida ijtimoiy faollikni oshirishga qaratilgan ishlar kiradi. Tadqiqot
jarayonida aynan shu yo‘nalishlar chuqur tahlil qilinib, amaliy tajribada
qo‘llanildi. Talabalarning ekologik ong va madaniyatini shakllantirishda samarali
pedagogik shart-sharoitlar yaratish uchun universitet jamoasi bilan hamkorlikda
bir qator tashkiliy chora-tadbirlar amalga oshirildi” 11
.
Avvalo, ekologik madaniyatni oshirishga qaratilgan tanlovlar tashkil etildi.
Masalan, “Eng toza auditoriya” tanlovi orqali talabalarning o‘z o‘qish joyiga,
umumiy gigiyenaga va ekologik tartibga nisbatan mas’uliyat hissi oshirildi.
Ushbu tanlov haftalik tarzda o‘tkazilib, natijalar maxsus e’lonlar orqali taqdim
etildi. Bu esa sog‘lom raqobat muhitini yaratdi va talabalar orasida ekologik
faollikni kuchaytirdi. “Ekologik aksiyalar” deb nomlangan loyiha doirasida
talabalar chiqindilarni saralash mashg‘ulotlarida ishtirok etishdi, maxsus belgilar
va konteynerlar bilan tanishishdi, hatto o‘z guruhlari uchun vizual ko‘rsatmalar
ishlab chiqishdi. Talabalar shaxsiy tashabbus bilan turli auditoriyalarga “Tozalik
xabarchisi” lavozimida navbatchi bo‘lishni yo‘lga qo‘yishdi. Bu o‘z navbatida,
11
UNESCO. Education for Sustainable Development Goals: Learning Objectives . – Paris:
UNESCO Publishing, 2017.

48ularning ekologik ongini oshiribgina qolmay, mas’uliyat hissini ham
mustahkamladi.
Ekologik mavzularda musobaqalar va viktorinalar o‘tkazildi. Masalan,
“Ekologik bilimlar bellashuvi” tadbirida nazorat va tajriba guruhlari o‘zaro
raqobatlashdi. Bellashuv savollari orasida ekologik muammolar, ekologik
qonunchilik, O‘zbekiston ekologik harakati, barqaror rivojlanish tushunchalari
ham mavjud edi. Bu tadbirlar orqali talabalar nazariy bilimlarini
mustahkamlabgina qolmay, ularni hayotga tadbiq etish motivatsiyasini ham
kuchaytirishdi.
Ijtimoiy-psixologik muhitni ijobiy shakllantirish ham muhim ahamiyatga ega
bo‘ldi. Talabalar o‘z fikrlarini erkin ifoda etishlari, ekologik muammolar
yuzasidan ochiq muloqotlar olib borishlari uchun “Eko-muloqot” ochiq
platformasi yaratildi. Ushbu format orqali talabalar ekologik mavzuda maqolalar
yozishdi, bir-birining fikriga hurmat bilan qarashni o‘rganishdi va jamoaviy
faollik shakllandi. Bu muhitda talabalar nafaqat auditoriya darajasida, balki o‘zaro
guruhlararo aloqada ham ekologik madaniyatning yuqori shaklini namoyon
qilishdi.Ekologik ong va madaniyatni shakllantirish yo‘lida amalga oshiriladigan
har qanday tadqiqot, aynan to‘g‘ri tuzilgan pedagogik shart-sharoitlar va didaktik
tizimlar orqali o‘z samarasini beradi. Agar o‘qituvchi ushbu tizimni aniq tashkil
etsa, o‘quvchilar ekologik muammolarni chuqur anglaydi, amaliy faoliyatga
tayyor bo‘ladi va mas’uliyat bilan qaraydi. Bu esa ekologik barqarorlik sari
qadam bo‘lib xizmat qiladi.
3.5. Talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda
innovatsion ta’lim texnologiyalaridan foydalanish
Zamonaviy ta’lim jarayoni talabalarning ekologik ong va madaniyatini
shakllantirishda an’anaviy yondashuvlardan tashqari innovatsion metod va
texnologiyalarni talab qilmoqda. Global iqlim o‘zgarishi, resurslar tanqisligi,
chiqindilar muammosi va biologik xilma-xillikning kamayishi kabi ekologik
tahdidlar fonda talaba yoshlar orasida ekologik ongni shakllantirish pedagogik
muhim masalaga aylandi. Ana shunday muhim vazifani zamonaviy innovatsion

49texnologiyalar asosida amalga oshirish nafaqat ta’lim sifatini oshiradi, balki
ekologik madaniyatni real hayotda namoyon bo‘ladigan darajada shakllantirishga
xizmat qiladi.
Innovatsion ta’lim texnologiyalari deganda nafaqat texnik vositalar, balki
interfaollik, raqamli vositalar, ko‘rgazmali ifodalar, o‘yinlashtirilgan uslublar,
jamoaviy ishlash texnikalari, muammoli vaziyatlar asosida o‘qitish kabi didaktik
elementlar tushuniladi. Ularning barchasi talabalarni ekologik muammolar haqida
o‘ylash, ularga nisbatan shaxsiy pozitsiyasini shakllantirish, amaliy faoliyatda
ishtirok etishga rag‘batlantirishga qaratilgan.
Amaliyot davomida men 1BT-22 (tajriba guruhi) va 1BT-23 (nazorat guruhi)
2-kurs talabalari bilan Ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda eng samarali
usullardan biri sifatida interfaol metodlardan foydalandim. Ayniqsa, “Ekologik
debat”, “Rolga kirish”, “Venn diagramma”, “Klaster” kabi metodlar o‘zini oqladi.
Mashg‘ulotlar davomida talabalarni kichik guruhlarga ajratdim va ularni
muhokamaga jalb etdim. Har bir guruhga global va mahalliy ekologik
muammolarni yechish bo‘yicha real savollar berdim. Masalan, “Chiqindilarni
qanday saralash mumkin?”, “O‘zingiz yashayotgan hududda havoning
ifloslanishiga qanday yechimlar bor?” kabi savollar atrofida talabalar mustaqil
fikr bildirdilar.
Interfaol metodlar orqali talabalar orasida ijtimoiy hamkorlik kuchaydi,
shuningdek, ekologik muammolarga shaxsiy munosabat bildirishga bo‘lgan
tayyorlik sezilarli darajada oshdi. Ayniqsa, “Rolga kirish” metodida talabalardan
biri ekolog olim, boshqasi mahalla faoli, yana biri tadbirkor bo‘lib, chiqindi
muammosini qanday hal qilish bo‘yicha bahslashdilar. Bu usul ularning nafaqat
nazariy bilimlarini faollashtirdi, balki amaliy masalalarga yondashishda ijodiy
fikrlashga undadi. Shu bilan birga, har bir ishtirokchi o‘zining pozitsiyasini
asoslab berishga harakat qildi, bu esa ularda ekologik mas’uliyat hisini
shakllantirishga xizmat qildi.
O‘tkazilgan interfaol mashg‘ulotlar davomida talabalar darsda jonli ishtirok
etdi, savol-javoblar orqali o‘zaro fikr almashdilar. Bu metod talabalar faolligini

50oshirish, ekologik masalalar yechimiga o‘z hissasini qo‘shish imkonini berdi.
Mashg‘ulotlar yakunida talabalar fikr-mulohazalari asosida ekologik holatga oid
tahliliy xulosalar tayyorlandi. Bu xulosalar ularning mustaqil fikrlashi va ekologik
masalalarga ijtimoiy nuqtayi nazardan yondashish qobiliyatini mustahkamladi.
2.AKT (Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari) asosida o‘tkazilgan dars
tajribasi
Ilmiy-amaliy stajirovka davomida talabalarning ekologik ongini oshirishda
Axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan (AKT) faol foydalandim. 1BT-22
tajriba guruhida multimedia vositalar asosida mashg‘ulotlar tashkil qilindi.
Darslarning boshida ekologik muammolar aks ettirilgan videoroliklar, havoning
ifloslanishi, plastik chiqindilarning zararli ta’siri, global isish kabi mavzularga
bag‘ishlangan hujjatli filmlar namoyish etildi. Videoni tomosha qilgach, talabalar
fikrlarini yozma va og‘zaki shaklda ifodalashdi, bu esa ularning tahliliy
qobiliyatini kuchaytirdi.Shuningdek dars davomida interaktiv testlar tuzilib,
Google Form orqali ekologik savollar asosida baholash amalga oshirildi.
Talabalar mobil telefon yoki planshetlar orqali testda qatnashib, o‘z javoblarini
real vaqtda baholash imkoniyatiga ega bo‘ldilar. Bu usul ular orasida sog‘lom
raqobatni kuchaytirdi, ekologik tushunchalarni aniq va lo‘nda shaklda
o‘zlashtirishlariga xizmat qildi. Shuningdek, PowerPoint asosida ekologik
mavzularda taqdimotlar tayyorlash topshirig‘i berildi. Har bir talabaga kichik
mavzu ajratilib, u o‘zining kichik guruhida taqdimot qildi. Bu orqali ularning nutq
madaniyati va ekologik masalaga bo‘lgan munosabati yanada aniq ko‘rinish oldi.
Darsda shuningdek, “Mentimeter” va “Kahoot” kabi zamonaviy ilovalar
orqali ekologik interaktiv savol-javoblar tashkil qilindi. Ushbu ilovalar orqali
talabalar real vaqtda javob berib, umumiy natijalarni ko‘rishdi. Bu esa nafaqat
ular faolligini oshirdi, balki ularda raqamli kompetensiyalarni ham
rivojlantirishga xizmat qildi. Shu tarzda AKT vositalari orqali ekologik bilimlarni
interaktiv va qiziqarli shaklda berish mumkinligi isbotlandi.
3. Gamifikatsiya (o‘yinli yondashuv) asosidagi amaliy faoliyat

51Talabalarda ekologik ongni shakllantirishda o‘yinli metodlar (gamifikatsiya)
juda samarali bo‘ldi. 1BT-22 guruhida men ekologik domino, “to‘g‘ri va
noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yini, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘lladim. Jumladan,
“Ekologik domino” o‘yinida talabalar ekologik iboralar va ularning oqibatlarini
bog‘lash orqali domino yasalgan kartochkalarni moslashtirishdi. Bu jarayonda
ular turli ekologik hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqlikni aniqlab, tanqidiy
fikrlash asosida yechimlarni topishga harakat qilishdi.
“To‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yinida esa talabalarga turli ekologik
harakatlar haqida fikrlar berildi (masalan: “Batareyani axlatga tashlash mumkin”,
“Daraxtni kesish yaxshi”) va ular bu fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini
belgilashlari kerak edi. Bu o‘yin orqali talabalar ekologik xatti-harakatlarning
oqibatlarini anglab yetishga harakat qilishdi. Ayniqsa, bahsli fikrlar ustida
guruhlarda muhokama tashkil etilganida, ekologik madaniyatga oid chuqur
tushunchalar yuzaga chiqdi.
Bunday o‘yinlar talabalarni faollashtiribgina qolmay, ularning ekologik ongini
real hayotiy misollar bilan boyitdi. Talabalar o‘yinni ijtimoiy tarmoqda baham
ko‘rishdi, guruhlararo bellashuvlar orqali darslarga qiziqishlari ortdi. Shuningdek,
“Ekologik vazifani top” nomli topshiriqda ularga ekologik muammoga oid fakt
berildi va unga yechim topishlari so‘raldi. Bu o‘yinlarda nafaqat ekologik
bilimlar, balki kreativ fikrlash, muammoga nisbatan mas’uliyatli yondashuv ham
rivojlandi.
4. Gamifikatsiya (o‘yinli yondashuv) asosidagi amaliy faoliyat
Talabalarda ekologik ongni shakllantirishda o‘yinli metodlar (gamifikatsiya)
juda samarali bo‘ldi. 1BT-22 guruhida men ekologik domino, “to‘g‘ri va
noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yini, rolli o‘yinlar kabi metodlarni qo‘lladim. Jumladan,
“Ekologik domino” o‘yinida talabalar ekologik iboralar va ularning oqibatlarini
bog‘lash orqali domino yasalgan kartochkalarni moslashtirishdi. Bu jarayonda
ular turli ekologik hodisalar o‘rtasidagi sabab-oqibat bog‘liqlikni aniqlab, tanqidiy
fikrlash asosida yechimlarni topishga harakat qilishdi.

52“To‘g‘ri va noto‘g‘ri” kartochkalar o‘yinida esa talabalarga turli ekologik
harakatlar haqida fikrlar berildi (masalan: “Batareyani axlatga tashlash mumkin”,
“Daraxtni kesish yaxshi”) va ular bu fikrlarning to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri ekanligini
belgilashlari kerak edi. Bu o‘yin orqali talabalar ekologik xatti-harakatlarning
oqibatlarini anglab yetishga harakat qilishdi. Ayniqsa, bahsli fikrlar ustida
guruhlarda muhokama tashkil etilganida, ekologik madaniyatga oid chuqur
tushunchalar yuzaga chiqdi.Bunday o‘yinlar talabalarni faollashtiribgina qolmay,
ularning ekologik ongini real hayotiy misollar bilan boyitdi. Talabalar o‘yinni
ijtimoiy tarmoqda baham ko‘rishdi, guruhlararo bellashuvlar orqali darslarga
qiziqishlari ortdi. Shuningdek, “Ekologik vazifani top” nomli topshiriqda ularga
ekologik muammoga oid fakt berildi va unga yechim topishlari so‘raldi. Bu
o‘yinlarda nafaqat ekologik bilimlar, balki kreativ fikrlash, muammoga nisbatan
mas’uliyatli yondashuv ham rivojlandi.
3.6. Tadqiqot mavzusini yoritish bo’yicha mashg’ulot ishlanmasi
Mavzu:
Talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirishda innovatsion
yondashuvlar
Mashg‘ulot turi:
Amaliy-seminar
O‘quv fan:
Umumiy pedagogika / Ekologik ta’lim asoslari
Maqsad:
Talabalarda ekologik ong, shaxsiy mas’uliyat, tabiatga ehtiyotkorlik
munosabatini shakllantirish hamda ekologik muammolarni hal qilishga doir ijodiy
yondashuvni rivojlantirish.
Vazifalar:
Ekologik madaniyatning mazmuni va ahamiyati haqida tushuncha berish
O‘rgatishda interfaol va innovatsion usullardan foydalanishni amaliyotda
qo‘llash

53Talabalarning fikrlash, muhokama qilish va ijtimoiy faolligini rivojlantirish
Dars jihozi va vositalar:
Multimedia proyektor
“Ekologik domino” o‘yin kartochkalari
PowerPoint taqdimot
Tabiat ifloslanishi bo‘yicha real suratlar va grafikalar
To‘g‘ri-noto‘g‘ri savollar kartasi
Raqamli savol-javob platformasi (Kahoot, Mentimeter)
Darsning borishi:
I. Tashkiliy qism (5 daqiqa):
Talabalarni salomlashish va guruhga ajratish
Dars mavzusi, maqsadi va kutilayotgan natijalar bilan tanishtirish
O‘quv muhitini tayyorlash
II. Kirish (10 daqiqa):
“O‘zingni sinab ko‘r” testi – talabalar ekologik xatti-harakatga oid savollarga
javob beradi
Test natijalari bo‘yicha qisqa tahlil (ekranda slaydlar orqali)
Ekologik ong va madaniyatga doir qisqacha nazariy sharh
III. Asosiy qism (45 daqiqa):
Interfaol metodlar asosida guruh bilan ish:
Guruhlar “Venn diagramma” yordamida “Ekologik ong” va “Ekologik
madaniyat” farqlarini taqqoslaydi
Har bir guruh ekologik muammoga yechim topish uchun “Klaster” tuzadi
“Ekologik domino” o‘yini (15 daqiqa):
Kartochkalar orqali atamalar, misollar va tushunchalar moslashtiriladi
O‘yin yakunida guruhlar bir-birining tanlovlarini baholaydi
Infografika yaratish topshirig‘i:
Har bir guruh berilgan muammoga infografika tarzida yechim ishlab chiqadi
Tayyor ishlanmalar doskada namoyish qilinadi va muhokama qilinadi
To‘g‘ri va noto‘g‘ri kartalar bilan ishlash:

54Har bir talabaga ekologik xatti-harakatlar ifodalangan kartochkalar tarqatiladi
Ular o‘qib, “To‘g‘ri” yoki “Noto‘g‘ri” deb ajratadi va asoslab beradi
IV. Yakuniy qism (15 daqiqa):
Guruhlar chiqishlari va fikrlariga asoslangan holda yakuniy xulosa chiqariladi
Refleksiya: talabalar darsda eng ko‘p esda qolgan faoliyatni yozib beradi
Uyga vazifa: “Mening mahallamdagi ekologik muammo va uning echimi”
mavzusida mini-loyiha tayyorlash
Kutilayotgan natijalar:
Talabalar ekologik ong va madaniyat haqida aniq tushunchaga ega bo‘ladi
Amaliy topshiriqlar orqali mas’uliyat hissi ortadi
Innovatsion metodlar bilan ishlash orqali mustaqil fikrlash rivojlanadi
Ekologik muammolarga befarq bo‘lmagan ijtimoiy ong shakllanadi
III BOB YAKUNIY XULOSA
Men olib borgan ushbu ilmiy-amaliy tadqiqotim davomida talabalarda
ekologik ong va madaniyatni shakllantirish uchun zarur bo‘lgan metodik
yondashuvlar va pedagogik shart-sharoitlarni chuqur o‘rganishga harakat qildim.
Tadqiqotimda tajriba va nazorat guruhlari bilan ishladim, ularga interfaol
metodlar, ekologik o‘yinlar, vizual materiallar orqali ta’sir ko‘rsatishga intildim.
Dars jarayonlariga innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish, talabalarda ekologik
muammolarga nisbatan befarqlikni kamaytirishga yordam berdi. Ayniqsa,
“Ekologik domino” va “To‘g‘ri–noto‘g‘ri” kabi o‘yinlar orqali talabalar o‘z
bilimlarini mustahkamlab, real hayotdagi ekologik holatlarni tahlil qilishga
o‘rgandilar. Didaktik materiallar tanlovi, samarador yondashuvlar, ijtimoiy
faoliyatga yo‘naltirilgan topshiriqlar asosida ekologik madaniyatni
rivojlantirishga xizmat qildi. Ushbu metodologik yondashuvlar mening
amaliyotim natijalariga bevosita ijobiy ta’sir ko‘rsatdi.

Globallashuv sharoitida talabalarda ekologik ong va madaniyatni shakllantirish usullari

Sotib olish