• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 419.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 22 Июль 2025
Расширение docx
Категория Химия

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni

Keyingi jadvalda turli maydalovchi materiallarning trebotexnik xossalarini nisbiy ko’rsatgichlari (nigrol ko’rsatgichiga nisbatan olingan) keltirilgan Shunday qilib, gossipol smolasini tadqiqoti shuni ko’rsatdi-ki, u o’zini tarkibida laktan shaklidagi yog’ kislotalarini, azot va fosfor birikmalarini tutar ekan. Bu birikmalar esa yuqori tabiatga ega bo’lgan yemirilishga qarshi, qirilishiga qarshi, 7 1) Yo’llarni qoplash uchun ishlatilinadigan bitum; 2) Turli qoplamalar olish uchun ishlatilinadigan bitum; 3) Qurilish maqsadlarida ishlatilinadigan bitum; 4) Izolyatsiyalovchi bitum; 5) Bitumli mastikalar ishlab chiqarish uchun ketadigan bitumlar. Asosan bitumlar uch xil usul bilan olinadi: 1) Vakum orqali haydashdan foydalanib bitum olish mumkin. Bu usullarda qoldiqdan hosil qilgan bitumlar olinadi; 2) Neft maxsulotlarini yuqori temperaturada oksidlash orqali bitum olish mumkin. Bu usul bilan oksidlangan bitum olinadi; 3) Kompaund bitumlar. Bu usul bilan yuqorida ikki usul bilan olingan bitumlar har xil darajada aralashtirilib olinadi. Sifatli maxsulotlar olish uchun albatta xom ashyoni sifatiga katta e’tibor berish kerak. Neft maxsulotlaridan bitum olish uchun mini uskunalar mavjud bo’lib, ularga biz yuqorida misol keltirgan MBU – markali uskuna misol bo’ladi. Bu uskuna blok tipida yig’ilgan bo’lib, uzluksiz ravishda ishlaydi. Bu uskuna yo’l qoplamalari uchun, qurilish va yopuvchi maxsulotlar olish uchun bitum tayyorlaydi. Yo’l qoplamasi uchun yoki qurilish maqsadida bitum olish uchun mazut yoki kreking qoldig’ini kollonna shaklida yig’ilgan uskunani ichida havo haydash orqali bitum olinadi. Bu uskunani texnik ko’rsatgichlari quyidagilar: 20 Ishning obyekti sifatida SHо’rtan neftgaz va SHо’rtan gaz kimyo majmuasida tabiiy gazni qayta ishalash jarayonida qо’shimcha mahsulot sifatida yiliga 100 ming tonnadan ortiq hosil bо’ladigan propan va butan fraksiyasi olindi. 5 Gossipol smolasiga mineral moddalarni kiritishimiz hisobiga dispers sistemani tuzilishi o’zgaradi. Bu esa gossipolli sistemaning fizik-kimyoviy va fizik-mexanik xossalariga ta’sir etadi. Shu yo’sinda mineral moddalarni ta’sir ettirish natijasida gossipol smolasini tashkil etuvchilarning tuzilishini o’zgartirib bitum hosil qilish mumkin. Shartli ravishda gossipol smolali kolloid sistema zarrachalarining orasidagi kimyoviy bog’lanish hosil bo’lishi quyidagi sxema ko’rinishida bo’lishi mumkin: Shunday qilib o’tkazgan tajribalarimiz asosida gossipol smolasini va kalsiy oksidi bilan modefikatsiya qilib bitum hosil qilish mumkin ekanligi amalda sinab ko’rildik. Hosil bo’lgan bitumning temperaturaga bog’liq ravishda uning yuqori temperaturada ushlab turish vaqtining penetratsiyaga va cho’ziluvchanligiga ta’siri quyidagi rasmlarda keltirilgan: Pishirish vaqtining Pishirish vaqtining cho’ziluvchanlikka ta’siri. penetratsiyaga ta’siri. 25 II.Asosiy qism 2.1. O’simlik gudronidan bitum olish Gossipol smolasi yog’ – moy kombinatlari chiqindisi bo’lib, o’zining tarkibida yog’ kislotalarini, fosfor birikmalarini, azot birikmalarini saqlaganligi sababli trebotexnik masalalarini hal qilishda u juda ham qo’l kelishi mumkin bo’lgan moddadir. Efir sonlarining miqdori yuqoriligi, laktan shaklidagi erkin yog’ kislotalarining mavjudligi haqida dalolat beradi. Azot tutuvchi birikmalarning borligi, gossipol smolasidagi oqsil moddali birikmalarni kondentatsiyaga uchraganidan dalolat beradi. Ishqoriy muhitda gossipol smolasi alyuminiy kvaslarni parchalanishidan hosil bo’luvchi alyuminiy gidroksidi bilan reaksiyaga kirishadi. Hosil bo’lgan birikma kalsiymagniyli muhit ta’siriga chidamli. Gossipol smolasi tarkibini taxminan 80% ni yuviluvchan qismlar tashkil etadi. Asosiy komponentning molekulasi polimer tuzilishga ega bo’lib, kondensatsiyaga uchragan fenol yadrolaridan tashlik topgan. Gossipol smolasi asosida tayyorlangan EGT emulsoli TU – 38101149-75 talablarga javob berib, qirqish va bosim ostida ishlaydigan metall buyumlarni qayta ishlashda ishlatiladi. Gossipol smolasi yuqori qovushqoqlikka ega bo’lganligi sababli ularning yemirilishga qarshi xossalari ham balanddir. Quyidagi jadvalda gossipol smolasi va boshqa yopishqoq materiallarning fizik – kimyoviy ko’rsatgichlari berilgan. 6 I.Kirish Prezidentimiz Sh.M.Mirziyoyvning "2018 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizasiya va diversifikasiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib berish — ustuvor vazifalar" to’g’risidagi ma’ruzasida 2018 -2021 yillarda oliy ta’lim muassasalarini moddiy - texnik bazasini modernizasiya qilish dasturi doirasida qurilish, kapital ta’mirlash va jihozlash bo’yicha katta ishlarini amalga oshirilganligi to’g’risida gapirdi. Endigi navbatda sohalar bo’yicha sifatli kadrlarni tayyorlash hamda tayyorlangan mutaxassislar xalqora talablar meyorlariga javob beraolishligi to’g’risidagi fikrlarni o’z ma’ruzasida keltirgan. 2018 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan ma’ruzasida neft va gaz tarmog’ini rivojlantirish bo’yicha bir qator masalalar to’g’risidagi vazifalar ham belgilab berilgan. Mustaqillikka erishilgandan so’ng Respublikamiz hayotida ijobiy yangiliklar amalga oshirilmoqda. Mamlakatimizning boy tabiiy va ishchi kuchi zahiralaridan fan va texnikaning so’ngi yutuqlariga tayangan holda foydalanib, yurtimiz iqtisodiyotini va xalqimizning farovonligini yanada oshirish bugungi kunning dolzarb masalasi hisoblanadi. Jahonning ko’plab mamlakatlari iqtisodiyotiga sezilarli ta’sir ko’rsatgan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz salbiy ta’sir oqibatlarining oldini olish turli darajalardagi ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni amalga oshirishda o’ziga xos izchillikni, xatti-harakatlarning har tomonlama o’ylanganligi va asoslanganligini, tub islohotlarni amalga oshirishning bosqichma-bosqichligini, reja va maqsadlarga tomon harakatdagi sobitqadamlikni taqozo etadi. So’nggi jahon moliyaviy- iqtisodiy krizisining mamlakatimiz iqtisodiyotiga ta’sirini inobatga olgan holda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan mamlakat iqtisodiyotining izchil va barqaror rivojlanishini ta’minlaydigan har tomonlama asoslangan chora-tadbirlar ishlab chiqilgan bo’lib, u yerishilayotgan muvaffaqiyatlarning asosi hisoblanadi. 3 Karbenlar – petroley efiri va uglerod tetraxloridda erimaydigan, faqat uglerod sulfidda eriydigan qism. Karboidlar – organik erituvchilarda erimaydigan moddalar bo’lib, bitumni eruvchanlik qobilyatini kamaytiradi. Markusson tomonidan berilgan bitumning tarkibi boshqacha ko’rinishga ega: Mineral moylar – suyuq uglevodorodlar bo’lib, uglerodlar miqdori C 6 va undan ko’proq atom tutgan parafinlar hamda C 5 – C 35 atomlar tutgan naftenlardan iborat. O’rtacha molekulyar massasi M = 35 – 500 ni tashkil etadi. Bitum tarkibida moylarning oshishi bilan plastiklik, cho’ziluvchanlik, adgeziya xossalari ortadi, lekin uning qattiqligi va yumshash harorati pasayadi. Asfaltogen kislotalar va angidridlar - -bitumni ba’zi bir komponentlarining oksidlanishi natijasida hosil bo’luvchi smolasimon xosilalari, xususan naftenlar. Ular spirtlarda yaxshi eriydi, benzinda esa yomon eriydi. Asfaltogen kislota va angidridlar bitum tarkibida oz miqdorda uchraydi. Ular bitumga yuqori adgeziyalik xususiyati berib, uning tarkibidagi kolloid eritmalarga stabillaydi. Smolalar – molekulyar massasi 6 dan gacha bo’lib, uglerod etomlari soni C8 – C gachani tashkil etib, siklik va geterosiklik tuzilishga ega bo’lgan yuqori molekulyar uglevodorodli qattiq moddalar. Ular sovuq holda petroley efirida, uglerod tetraxloridda va uglerod sulfidda eriydi. Smolalar bitumni yuqori quvushqoqlik va plastiklikni namoyon etishida asosiy ahamiyatga ega. Ular o’z navbatida quyidagi fraksiyalarga ajraladi. Bir tomondan ular moylarga bog’lanib tursa, ikkinchi tomondan esa asfaltenlarga bog’langan. Asfaltenlar – smolalarning polimerlanishi, degidrogenlanishi va oksidlanishi hosilalari. Ularning molekulyar massasi dan gacha bo’lishi mumkin. Bitum tarkibida asfaltenlar miqdori oshishi ularning qattiqligini, yumshash temperaturasini oshirib shu bilan birga ularning eruvchanligini oshiradi. Asfaltenlar bitumni mortlashishini oshiradi. Amalda bitumlar murakkab kolloid sistemalar deb qaralib, dispersion muhit deb moyli qism, dispersion faza sifatida esa asfaltenlar olinadi. Smolalar kolloidlarga qisman yutilib stabilizator vazifasini bajaradi. Moylardan 10 Bitum ishlab chiqarish uchun ishlatilinadigan MBU-1 uskunasiga o’zgartirishlar kiritib gossipol smolasda bitum hosil qilish uskunasini labaratoriya variantini yaratdik va biz olgan natijalar shu uskunadan foydalanib hosil qilinganbitumlardan olingan natijalardir. Gossipol smolasodan bitum hosil qilish uchun davriy ravishda ishlaydigan uskunaning blok chizmasi quyida keltirilgan. 21 Bitum hosil bo’lish texnologiyasi. Gossipol smolasini kalsiy oksidi bilan reaksiyaga kirishtirib, qurilishbob bitum olish texnologiyasining soda ko’rinishdagi texnologiyasi quyidagi chizmada keltirilgan. Texnologik chizmadan ko’rinib turganidek kalsiy oksidni tayyorlab olish jarayoni ancha murakkab. Ishlab chiqarilayotgan kalsiy oksidi katta va mayda bo’laklardan iborat bo’lganligi sababli uni kukun holatga keltirib olinadi. Maydalash uchun biz chinni hovonchadan foydalandik. Maydalangan kalsiy oksidini 1 sm da ta teshigi bor metal simli elakdan o’tkazdik. Elakdan o’tkazilgan kukun holdagi kalsiy oksidini 130- oC temperaturada quritdik. Quritilgan kalsiy oksid kukuni elektron tarozi orqali hisoblangan miqdorda tortib olib, reaktor ichiga soldik. Gossipol smolasidan massa bo’yicha tortib olib reaktorga joyladik. Suvsizlantirilgan gossipol smolasi ustiga quritilgan kukun holidagi kalsiy oksid moddasini sepdik. Aralashtirgich ishlayotgani sababli kalsiy oksid kukuni gossipol smolasi massasi ichiga asta sekin tarqlib hajm bo’yicha yoyilib ketdi. Kalsiy oksidi zarrachalarini cho’kib qolmasligi uchun aralashtirgich tezligini sekundiga 10 sm tezlikda ushlab turildi. Shu bilan bir vaqtda haroratni tezda ko’tarishga ya’ni 26 Izol astarsiz o’ralgan material bo’lib, u ham gidroizolyatsiya maqsadida foydalaniladi. U GOST – 10296-9 bo’yicha mineral to’ldiruvchilar, plastifikatorlar, antiseptiklar qo’shilib rezina bitum aralashgan bog’lovchi moddalardan tayyorlanadi. Izol ishlab chiqarishda to’ldiruvchi sifatida maydalangan mineral moddalar masalan, talk, ohak, g’ovaklashtirilgan tuproq va boshqalar ishlatilinadi. Izol ishlab chiqarishda rezina bitumli bog’lovchilar ishlatilgan rezinani maydalab devulkanillantiriladi va ko’p miqdordagi bitum bilan aralashtirilinadi. Bu aralashma 180- oC haroratida isitilib, so’ng to’ldiruvchilar solinadi. Hosil bo’lgan rezina bitumli massani kolondir valiklarida plassifikatsiyalashtirib polotno shaklida chiqarilib g’altaklarga o’raladi. Izolning eng asosiy xususiyatlari ularning cho’ziluvchanligi bo’lib 6 % gacha cho’zilishi mumkin. Bu xususiyat - 5 oC gacha saqlanadi. Izl chirimaydi. Izol qiyrixon va tekis tomlarni yopish uchun va par hosil qiluvchi uskunalarni izolyatsiyalash uchun ishlatiladi. Brizol. Bu ham astarsiz o’rama material bo’lib, valsofka usulida prokatlanib hosil qilingan massani kolandirlash yo’li bilan olinadi. Brizol avtomobil shinalarini va rezinalarni maydalab ularga plastifikator va to’ldiruvchilar qo’shilib bitum bilan aralashtirib tayyorlanadi. Boshqa gidroizolyatsiyalovchi materiallarga qaraganda, toza bitumdan olingan brizol chirishga juda mustahkam, suvga chidamli, suv o’tkazmaydigan, havo ta’siriga chidamli, sovuqbardosh va elastikdir. Brizol va izol astarga ega emas. U vazifani bitum rezina bog’lovchilar ichiga qo’shiladigan asbest tolalari bajaradi. 2.4. . Gossipol smolasidan qurilish bitumini olish texnologiyasini yaratish asoslari Gossipol smolasidan hozirgacha doimiy ravishda bitum ishlab chiqarilmayotganligi sababli u uchun maxsus texnologik qurilma mavjud emas. Shu sababdan neft bitumini ishlab chiqaradigan uskunalarni qayta jihozlab o’simlik gudronidan bitum hosil qilish uskunalarini tayyorlash mumkin. Neft qoldiqlaridan bitum ishlab chiqarish uskunalaridan biri MBU – markali uskuna bo’lib, uskuna orqali quyidagi maqsadlar uchun ishlatilinadigan bitum olish mumkin: 19 Emulgirlangan bitum asosida tayyorlangan, sovuq holda ishlatiladigan mastika tayyorlash bitumli emulsiyani yoki pastani mineral to’ldiruvchilar bilan aralashtirish orqali tayyorlanadi. Bunday mastikalar uchun erituvchi vazifasini suv bajaradi. Bunday mastikalarni olish bitum maqteriallarining suvda kolloid eritmalar hosil qilish prinsipiga asoslangan ya’ni, emulsiya hosil bo’ladi. Buning uchun emulgatorlar ishlatiladi. Emulogatorlar sirt faol moddalar bo’lib, bitum suv chegarasidagi sirt tarangligini kamaytiradi. O’ralgan yopqich materiallar. O’ralgan yopqich materiallar yopuvchi karton qog’oz, asbest qog’oz, shisha mato, metall folga asosida hamda asossiz ishlab chiqariladi. Asosiy materiallar bitum yoki bitum aralashmalarini astar bo’lgan materiallarga shimdirish orqali tayyorlanadi. Astarsiz yopqich materiallarni ma’lum qalinlikda valiklar orqali prokatlanadi. Prokat materiallari sifatida bitum yoki uning aralashmalarining organik erituvchida hosil qilingan har xil to’ldiruvchilar bilan to’ldirilgan va qo’shimcha antiseptik yoki plastefikatorlar qo’shilgan massa qo’shiladi. Birinchi martda bitum asosida o’ralgan yopuvchi materiallar ishlab chiqarish 1906 – yilda Angliyada ―Ruberoid Building Products Ltd zavodida ishlab chiqarilgan. Shu‖ zavod nomidan bitum shimdirilgan qora qog’oz ruberoid deb ataladi. Ruberoid yopuvchi karton qog’ozni oson eruvchan neft bitumi bilan shimdiriladi, so’ngra bir yoki ikki tomonini qiyin eruvchan neft bitumi bilan yopiladi. Ruberoidni sifatini oshirish maqsadida uni ustiga yotqizilgan maxsulotlar tarkibiga har xil to’ldiruvchilar va qo’shimchalar qo’shiladi. Bundan tashqari bu tarkibga polimer antiseptiklar ham qo’shiladi. Ruberoidni oldi tomonini mayda donador, katta donador yoki tangachasimon yoyiluvchan materiallar sepiladi. Orqa tomoni esa mayda donali yoki changsimon sochiluvchan moddalar sepiladi. Shu tariqa tayyorlangan ruberoidlarning bir qavati ikkinchi qavatiga yopishib qolmaydi. Yopishish uchun ishlatiladigan karton chirish xususiyatiga ega bo’lganligi sababli unga antiseptiklar qo’shiladi. Hozirgi vaqtda RKK – 500V, RKK – 400A, RKK – 400B, RKM – 400B, RPM – 300A va boshqa markadagi ruberoid ishlab chiqariladi. Pergamin yopishish uchun ishlatiladigan kartonni yumshash temperaturasi 17 Bitumli aspfalt jinslaridan bitumni maydalangan tog’ jinslari suvda qaynatish yoki organik erituvchilarda ekstrksiya qilish orqali olinadi. Tabiiy bitumlar tarkibida quyidagilar bo’ladi: Asfaltenlar 3 -68 %, smolalar 13-45 %, mineral moylar 15-30 %. Tabiiy bitumlarning zichligi 1,05-1,15 g/sm3, yumshash harorati - oC, kislota soni 0,5-0,15 (mg KOH)/gr, kul miqdori 0,1-5 % ni tashkil etadi. Ozokeridlar. Tabiiy ozokerid (tog’ mumi) izotuzilishli metan uglevodorodlaridan tashlik topgan, qo’ng’ir rangdan to’q qora ranggacha bo’lgan massa. Tog’ jinslarini g’ovak qismiga, yoriq hamda chuqurchalarga ozokerid so’rilib kiradi. Ozokeridning suyuqlanish temperaturasi 65- oC ni tashkil etadi. Shu sababli uni qaynoq suv orqali tog’ jinslaridan ajratib olinadi. Ajratib olingan ozokerid sulfat kislota va oqlovchi loylar bilan qayta ishlanadi. Yaxshilab tozalash natijasida tiniq shaffof ozokerid olish mumkin. Ozokeriddan serizin olinadi. Ozokerid, parafin va serizin aralashmasi matoni, qog’ozni, elektrdan izolyatsiyalovchi materiallar, rezina-texnik materiallar ishlab chiqarish va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Eramizdan 6 yil avval tabiiy bitumlar Vavilon ko’chalarini asfaltlash uchun ishlatilgan. Marko Polo 1300-yilda Bokuda suyuq asfaltlarni yig’ilgan joylari to’g’risida axborot bergan. 6 -yilda Andrson Libablius bitumli materiallarni sinflashga harakat qilgan. Biroq 1777-yilda Le Saj bitumlarni to’liqroq sinflashga erishgan. Bu sinflanishga neft ham kiritilgan. XIX asrga kelib zichlantirilgan asfalt ko’proq ishlatila boshlandi. Asfaltli jinslar maydalanib kukun holiga keltiriladi. Kukun holdagi asfalt qizdirilib yo’llarga yotqiziladi va og’ir metallar bilan qo’lda mahkam qilib zichlantiriladi. Natijada zich va tekis yopiq hosil bo’ladi. Sun’iy (neftli) bitumlar. Sun’iy bitumlarni olinishi bo’yicha uch guruhga bo’lish mumkun: 1. Qoldiq bitumlar – neftni, mazutni, gudronni to’g’ridan-to’g’ri haydap olayotgan paytda qoladigan qoldiq sifatida yoki neftni krekinglash paytida qoladigan qoldiq (kreking bitumlar). 12 Bu maxsuotlarning tarkibida azot, uglerod, vodorod, kislorod elementlari bo’lib, 3-4-5 gruppa elementlari xosilalari suvda eriydi. Zamishlyayevaning ko’rsatishi bo’yicha gossipol smolasini faqat 0,37 % i suvda eriydi xolos. 2.2. Bitum olish usullari. Hozirgi davrda sanoat miqiyosida asosan neft qoldiqlaridan bitum ishlab chiqarish yo’lga qo’yilganligi sababli bitumlar haqida ma’lumotlarni keltiramiz. Bitum smola sifat termoplastik modda bo’lib, uni 8 – 8 oC ga qizdirganimizda qovushoq oquvchan holatga o’tuvchi xususiyatga ega. Ular kimyoviy o’zgarmasdan parda hosil qilish tabiatiga egadir. Bitumlar tarkibi. Bitumlar yuqori molekulyar uglevodorodlarning murakkab aralashmasi bo’lib, ular kislorod, azot, oltingugurtlarning bog’lanishidan hosil bo’lgan [soddalashtirilgan tarkibi CxHy – (O ; N; S)]. Bitum tarkibida uglerod miqdori 75 – 80 % gacha, vodorod 8 – 11,5 % gacha, kislorod 0,2 – 4 % gacha, oltingugurt 0,5 – 7 % gacha, azot 0,2 – 0,5 % gacha tashkil etadi. Bitumni guruhlarga ajratish uchun uning tarkibiga kiruvchi moddalarni qaynash temperarturasi yoki erituvchiga bo’lgan munosabati asos qilib olinadi. Richardsonning nuqtai nazarida bitumlar quyidagi fraksiyalarga ajratiladi: Petrolenlar – tarklibida C9 – C tutgan parafinlar bor moyli moddalar. Ular 8 oC temperaturaga yetmasdan uchib ketadi. Maltenlar – ular suyuq moyli moddalar bo’lib, bitum tarkibida 8 oC temperaturad ham uchib ketmaydi. Ular petroley efirida, uglerod tetraxlorid (CCl )da va uglerod sulfid(SC )da eriydi. Petrolenlar va maltenlarning molekulyar massasi kichik bo’lib, ular bitumni qattiqligi va yumshash haroratini pasaytiradi. Asfaltenlar – molekulyar massasi M= dan gacha bo’lib, petroley efirida erimaydi. Biroq uglerod tetraxlorid va uglerod sulfid eriydigan qattiq, mort moddalar. Asfaltenlar bitumga qattiqlik berib, ularning yumshash temperaturasini oshiradi. 300 oC dan yuqorida asfaltenlar o’zidan gaz chiqarib koks hosil qiladi. Asfaltenlarni o’z navbatida turli erituvchilardan foydalanib bir necha fraksiyalarga ajratish mumkin. 9 shaklida yoki ularning oltingugurt, kislorod, azot bilan birikmalari holida bo’ladi. Bitum juda murakkab kimyoviy tuzilishga ega. Ularda to’yingan uglevodorodlar C9H dan C3 H6 gacha bo’lishi mumkin 14 zichlantiruvchi va xemosorbsion shaklida plyonka hosil qiluvchi komponentlar tutgan ochiq ustunlarni bo’yash uchun ishlatilinadi. Sanoat miqiyosida yuqoridagi moylovchi maxsulotlar bilan qadoqlangan mingdan ortiq dalotalarning barcha texnik ko’rsatgichlari o’sganligini ko’rsatdi. Shu bilan bir qatorda burg’ulash tezligi 30 % ga oshdi. Har doim ishlatiladigan moylovchi materiallar bilan qoplangan dalotalarga nisbatan yuqori haroratli burg’ulash sharoitida va vodorod sulfid ishtirokida ishlovchi, texnika uchun IPM- markadagi moylovchi gossipol smolasi asosida tayyorlangan maxsulotlar tayyorlangan. Bu jarayonda gossipol smolasi vodorod sulfidli karroziyaga qarshi kimyoviy ekran vazifani bajaradi. O’zbekistonda ham so’nggi yillarda gossipol smolalaridan har xil kompozitsion maxsulotlar, qurilish bitumlari ishlab chiqarish bo’yicha qator olimlar ilmiy ish olib bormoqdalar. Bu olimlar ―Fan va tarqqqiyot unitary korxonasida ilmiy izlanishlar‖ olib borib, raqobatbardosh kompozitsion materiallar olish texnologiyasini yaratish ustida ishlamoqda. Jumladan, B.B. Sobirovni doktorlik dissertatsiyasi asfaltbeton va aeroport yo’llari qoplamalari orasidagi tirqishlarni qoplash maqsadida ishlatilinadigan va gossipol smolasi asosida tayyorlangan mastika va boshqa kompozitsion maxsulotlar olishga qaratilgan. Xuddi shu yo’nalishdagi ishni ya’ni, gossipol smolasidan tayyorlangan bitum asosida kompozitsion maxsulotlar olish SH.R. Quranboyevni nomzodlik dissertatsiyasida ham o’rganilgan. Biqoq ular hosil qilgan gossipol smolasi asosidagi bitum neft gudronini yuqori temperaturada oksidlash orqali bitum olish jarayoniga moslashgan. Ya’ni neft gudroni o’rniga gossipol smolasi gudroni havo bilan oksidlash orqali bitum sintez qilingan. 2.3. Bitum asosida tayyorlanadigan materiallar. Bitumni yuqori disperslikka ega bo’lgan to’ldiruvchilar va maxsus qo’shimchalar qo’shib bitumli mastikalar olinadi. Bu mastika tarkibiga erituvchilar ham kirishi mumkin. Mastika kleydan shu bilan farq qiladi-ki, uning tarkibida juda ham ko’p miqdorda to’ldiruvchi bo’lib, yuqori yopishqoqlikka ega. 15 aralashtirgich o’rnatish va kerak paytda kalsiy oksidni solish uchun teshik va darchalar ochilgan. Zaharli gazlarni chiqib ketishi uchun dud burunlar qilingan. Bu uskuna davriy ravishda ishlagani uchun qopqoq ochilib gossipol smolasidan 500 ml solinadi. Idish reaktor vazifasini bajaradi. Idishga gossipol smolasi solingandan so’ng isitgich yoqiladi. Temperatura 60- 7 oC ga borganda gossipol smolasining qovushqoqligi pasayib oquvchan holatga keladi. Shu vaqtda aralashtirgich ishga tushiriladi. Temperatura 90 oC ga borganda reaktordagi massa qaynay boshlaydi. Bu gossipol smolasi tarkibidagi suvning bug’lanib chiqib ketayotganidan dalolat beradi. Bir necha minut davomida qaynashdan keyin suv bug’lanib ketgandan so’ng maydalangan kalsiy oksidini reaktor ichiga solamiz. Aralashtirishni davom ettirgan holda temperaturani oshirib bitum hosil bo’lishini reaktor ichidagi massadan olib va uni sovitib nazorat qilish orqali kuzatib turiladi. 2.5. Bitum hosil bo’lish texnologiyasi Yuqorida erishilgan tajribalar natijasida bitum hosil bo’lish temperturasi optimal temperaturalarini aniqlaganimizdan keyin, navbatdagi vazifamiz bitum osil bo’lish jarayonini optimal vaqtini topish bo’ldi. Buning uchun kuzgi va bahorgi gossipol smolalaridan optimal temperaturalarda hosil bo’lgan bitumni o’sha o’sha temperaturalarda 15 minutdan 180 minutgacha ushlab turdik. Kalsiy oksidni hisoblangan miqdorda bitum hosil qilish uchun gossipol smolasini haroratini oC ga yetganda qo’shib aralashtirdik. Temperaturani 200- oC ga ko’tarib minemal vaqt davomida ya’ni 5 minutda ushlab turdik. Bu vaqt davomida kalsiy oksid gossipol smolasi bilan to’loq reksiyaga kirishib ulgurmaydi. Shu sababli minimal vaqtni 5 minutdan 6 minutga ko’paytirdik. 6 minut o’tgandan keyin reaktor temperaturasi 200- oC ni tashkil etganda aralashma reaksiyaga kirisha boshladi. Bu vaqtda reaksiya ketayotganini reaktor teppasida kichik-kichik pufakchalar hosil bo’lganidan ko’rdik. Demak temperatura 200- oC ni tashkil etib, 60 minut davomida aralashtirib turilgan massani aktivlanish energiyasi reaksiyaga kirishish uchun yetarli bo’lgan energiya zahirasiga ega bo’lar ekan ya’ni, termodinamika nuqtai nazaridan bu ikkala modda bir-biri bilan reaksiyaga kirishi uchun 200- oC harorat, 60-70 minut vaqt 23 O`ZB Е KISTON R Е SPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIV Е RSIT Е TI TABIIY FANLAR FAKULTETI KIMYO KAFEDRASI 1 8 2 -GURUH TALABASI ANNAMEDOVA SONA NING “NEFT VA GAZ KIMYOSI” FANIDAN TAYYORLAGAN . MAVZU : Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni . 1KURS ISHIKURS ISHI temperaturani 250 oC atrofiga olib chiqishga harakat qilindi. Chunki zarrachalar cho’kib ulgurmasdan reaksiyaga kirishishi kerak edi. Yaratilgan texnologiya orqali gossipol smolasi va kalsiy oksidi asosida sintez qilingan bitum o’zining fizik-kimyoviy ko’rsatgichlari bo’yicha neft asosida yaratilgan bitumlardan qolishmas ekan. Quyidagi jadvalda ularni solishtirish uchun gossipol smolasini kalsiy oksidi bilan modefikatsiyalab olingan bitum, neft asosida olingan bitum va GOST talablari bo’yicha ko’rsatgichlar keltirilgan: 27 III. Xulosa 1. Adabiyotlar tahlili asosida o’simlik gudronidan ya’ni gossipol smolasidan bitum olish masalasi 2000-yildan beri o’rganila boshlanganligi anoqlandi. 2. Gossipol smolasini poliminerallar bilan modefikatsiya qilib qurilish va yo’llarni asfaltlash uchun ishlatiladigan bitum olishga erishildi. Bitum hosil bo’lish sharoitlarini ya’ni hosil bo’lish temperaturasini, vaqtini va modifikator konsentratsiyasini optimal darajalarini aniqladik. Bitum hosil bo’lishi uchun optimal vaqt 8 minutni, temperatura - oC ni, kalsiy oksidi kansentratsiyasi 7-9 % ni tashkil etar ekan. 3. Gossipol smolasidan olingan bitum o’zining fizik-kimyoviy va maxanikaviy ko’rsatgichlari bo’yicha davlat andozalariga mos keladi.Bitum sintez qilish texnologiyasi yaratildi va sinov uchun yetarli miqdorda hosil qilindi. 4. Yog’-moy korxonalarini chiqindilarini qayta ishlash natijasida sanoatda va qishloq xo’jaligida ishlatilishi mumkin bo’lgan maxsulotlar olish, chiqindilarni yoqib yuborishdagi yoki chuqurlarga to’kib qo’yish natijasida atmosferaga chiqadigan zaharli moddalar miqdorini bir necha marta kamaytiradi. 28 To’ldiruvchilar mastika tarkibiga chang shaklida (ohak, dolomit, bor, talk, trepel, gips, sement va boshqalar) kiritiladi yoki tola holatida (shlakli paxta, shisha tola oqshoqlari, torf ushoqlari, asbest) aralashtiriladi. To’ldiruvchilar bog’lovchi materiallarni sarfini kamaytirib, mastikani issiqlikka chidamligi va qattiqligini oshiradi. Tolali to’ldiruvchilar esa materialni mustahkamligini oshirib, cho’ziluvchanligi va qayishqoqligini oshiradi. Neft bitumi asosida tayyorlangan mastikalar ishlatilishiga qarab ―issiq yoki‖ ―sovuq holda bo’lishi mumkin. ‖ Issiq bitumli mastikalar 160- oC gacha qizdirib, eritilgan holda ishlatiladi. Issiq holda ishlatiladigan mastika tarkibida to’ldiruvchilar quyidagi miqdorda bo’ladi: changsimon 5-30 %, tolasimon 10- 5 %, aralashgan holatda bo’lsa % dan kam emas. Mastikani tayyorlash maxsus qozonlarda doimo aralashtirib turib pishiriladi. Bitum eritmasi 160- 8 oC ga yetganda unga asta sekinlik bilan bo’lak-bo’lak qilib to’ldiruvchi oldindan yaxshilab quritilgan va oC gacha qizdirilgan holda qo’shiladi. So’ngra suyuqlikni bir xil massa hosil bo’lguncha va ko’piklar pasayib o’tirguncha pishiriladi. Issiq holda ishlatiladigan mastikalarning markalari quyidagilar: MBK-G- 55, MBK-G-65, MBK-G-75, MBK-G-85, MBK-G- . Suyuq holda ishlatiladigan mastikalar bog’lovchi moddalarni suyultirish orqali (organik erituvchilar) yoki emulgirlangan bitumlar asosida tayyorlanadi. Sovuq holda ishlatiladigan bitumli mastikalar tayyorlash uchun qiyin eruvchan bitum yoki bitum qorishmasini to’ldiruvchilar bilan aralashtirib (to’ldiruvchi sifatida kukunlashtirilgan ohak, asbest ishlatiladi) solyarka moyida yoki kerosinda eritiladi. Sovuq holatda ishlatiladigan mastika tayyorlash uchun bitum yaxshilab eritiladi va suvsizlantirilinadi. Suvsizlantirish bitumni 160- 8 oC gacha qizdirish orqali amalgam oshiriladi. Bitum butunlay erib ketgandan so’ng pishirish qozoniga alohida – alohida qilib ma’lum miqdorlarda oldindan tayyorlab qo’ygan to’ldiruvchi va solyarka moyi quyiladi. Doimo aralashtirib turib bir xil massa hosil qilinadi va ko’pigi o’tirishi kutiladi. Ma’lum vaqt pishirilgandan so’ng sovitiladi va idishlarga quyiladi. Sovuq holda ishlatiladigan mastikalar germetik yopiladigan idishlarda saqlanadi va toshiladi. 16 Keyingi yillarda iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini moddernizasiyalash, texnik v borishga katta e’tibor berilmoqda. Respublikamizda neftni qayta ishlash bilan birgalikda gazni qayta ishlash sohasiga ham katta e’tibor berildi. 1971 yil dekabrda Muborak gazni qayta ishlash zavodi birinchi navbati ishga tushirildi. Zavod asosan halq ho’jaligi uchun eng arzon yoqilgi, tabiiy gaz etishtirib beradi. Zavodning dastlabki quvvati yiliga 5 mlrd. m3 gazni qayta ishlashdan boshlangan. 1978-80 yillarda zavodning ikkinchi va uchinchi navbatlari ishga tushirilib, umumiy quvvat yiliga 10 mlrd. m3 ni tashkil etdi. 1984 yil to’rtinchi navbati ishga tushirildi va umumiy quvvat yiliga 25 mlrd. m 3 ni tashkil etdi. Hozirgi vaqtda umumiy quvvat yiliga 30 mlrd. m 3 ni tashkil etadi. Muborak gazni qayta ishlash zavodi homashyo manbalari asosan yuqori oltingugurtli (4,5- 5,0%) O’rtabuloq, Dengizko’l-Qauzak, Samantepa konlari va kam oltingugurtli (0,08-0,3%) Kultak, Zevarda, Pamuq, Alan gaz konlaridir. Zavodning asosiy mahsulotlari tabiiy gaz, tehnik oltingugurt, barqarorlashtirilgan kondensat va suyultirilgan gaz hisoblanadi. Kurs ishining ishining maqsadi: Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni tehnalogiyasini va borish sharoitlarini organinish. Kurs ishining vazifalari: -: Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni tehnalogiyasini va borish sharoitlarini organinish - Butim olish usullarini organish va ular boyicha bilimlarga ega bolish. Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni ni tehnalogiyasini va borish sharoitlarini organinish va neft xom-ashyolari, hamda ularni qayta ishlashda hosil bо’lgan mahsulotlar konsentratsiyalarini, miqdorlarini FEK (fotokolorimetr), SF (spektrofotometr) qurilmalaridan foydalanib aniqlash; . 4 2. Oksidlab olinadigan bitumlar – neft qoldiqlarini (mazut, gudron, moyni tanlab ekstraksiya qilish, kreking qoldiqlar va ular aralashmasi) 180-3 oC temperaturada havo tarkibidagi kislorod orqali eritma orqali o’tkazib, ya’ni oksidlab olinuvchi bitumlar. 3. Aralash bitumlar – neftning har xil qoldiqlarini distilyat qoldiqlari yoki bitum qoldiqlari bilan aralashtirish orqali olinadigan bitumlar. Oksidlash orqali yumshash temperaturasi yuqoriroq holatgacha (204 oC gacha) bo’lgan bitumlarni olish mumkin. Qoldiqlardan hosil bo’lgan bitumlarni yumshash yumshash harorati pastroq (107 oC gacha) bo’ladi. Ularni zichligi past ammo penetratsiyasi ko’rsatgichi qoldiq bitumlarga nisbatan yuqori bo’ladi. Oksidlangan bitumlar yuqori adgeziya namoyon qiladi va polimer modifikatorlar bilan yaxshi aralashadi. Har xil bitumlarni bir-biri bilan aralashtirish natijasida ularning fizik-mexanik xarakteristikalarini oshirishga erishish mumkin. Bitumlarni aralashtirayotgan paytda ularning addetivli xossalari faqat yumshash haroratiga ta’sir qiladi xolos. Aralashayotgan bitumlar o’zining sirt taranglik ko’rsatgichi bilan bir-biriga yaqin bo’lishi kerak. Neft bitumlarining tarkibi massasi bo’yicha quyidagi foizlarda fraksiyalar bilan xarakterlanadi: Mineral moylar 43 - 6 %; Smolalar 15 - 39 %; Asfaltenlar 16 - %; Karben va karboidla 0,5 - ,8 %. Neftdan olingan bitumlar o’zining tarkibi bo’yicha tabiiy bitumlardan farq qilmaydi. Bitumning elementar tarkibi o’zgaruvchan bo’lib, quyidagi chegaralarda o’zgarib turadi: uglerod 7 – 80 %, vodorod 10 – 15 %, oltingugurt 2 – 9%, kislorod 1 – 5 %, azot 0 – 2 % ni tashkil etadi. Bu elementlar bitum tarkibida uglevodorodlar 13 Biz tomondan yaratilgan uskuna silindr shaklidagi hajmi 1,5 litr idishdan iborat bo’lib, elektr yordamida isitiladi. Idishni (reaktor) teppa tomoni qopqoq bilan yopilgan bo’lib, kerak paytda ochilishi mumkin. Qopqoqda termometr o’rnatish, 22 oksidlanishiga qarshi va korroziyaga qarshi xossalarga ega ekanligi aniqlandi. Shu sababli O’ra Osiyo ITI – Giprogaz institutining tekshiruviga asoslanib gossipol smolasi burg’ulovchi eritmalarga qo’shiluvchi moylovchi modda sifatida O’rta Osiyo hududida ishlatish lozim deb topildi Bu eritmani tayyorlash oddiy bo’lishidan qat’iy nazar foydasi yuqoridir. Eritmani tayyorlash uchun tayyorlanadigan moyli modda massani 65 % ini gossipol smolasi quyiladi. Zichlovchi modda sifatida ruh dioktilfenilditiofosfatdan 8 % miqdorida qo’shiladi. Aralashma qaynash holatigacha isitiladi va 393 - 403 K temperaturada 40 - 45 minut davomida ushlab turiladi. Yana bir idishda kauchukni polietilen bilan birgalikda bir xil suyuq massa hosil bo’lguncha qaynatiladi, 35 – 363 K gacha sovutiladi. Shu kauchuk - polietilenli aralashmani zichlantiruvchi qo’shilgan gossipol smolasiga qo’shiladi va 45 – 6 minut davomida aralashtiriladi. So’ngra tayyor moylovchi aralashmani idishlarga quyiladi. Yog’ kislotalari gossipol smolasi tarkibida bo’lib, moylovchi modda sifatida trebokimyo uchun juda muhim ahamiyatga ega. Chunki karboksil gruppa va uglevodorod radikali tutgan uglerod atomlari uzun zanjiridan iboratligi uchun metallar bilan xemosorbsiya jarayoniga kirishish qobilyatiga egadir. Anion faol qo’shimchalar bilan oksidlangan risoykil, gossipol smolasi, ……. ning kub qoldiqlari hamda qattiq yonilg’ilar smolalari bitumni karbonat materiallari bilan bog’lanishini kuchaytirib, amalda bitumning mineral materiallarini kislotali qismlari bilan birlashmaydi . Ya’ni bitumdan asfalt tayyorlash jarayonida bitumga qo’shiladigan moddalar tabiatiga katta e’tibor berish kerak bo’ladi. Bitumni yupqa qatlamda kogeziya xossasini ko’paytirish uchun yuzani ohakli eritma bilan faollashtirish yaxshi natija beradi. Yuzani xossasini o’zgartirish uchun, kation faol qo’shimchalar bo’lgan DT diamin va KTP katapin hamda FGS gossipol smolasi asosida tayyorlangan karbon kislotaning temirli tuzlaridan qo’shish kerak. 8 IV. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYHATI. 1. Каримов И.А. “2012 йил ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади” Тошкент “Ўзбекистон” 2012. 2. Каримов И.А. “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” Тошкент “Ўзбекистон” 2011. 3. Коратаев Ю.П., Ширковский А.Н. Добыча, транспорт и подземное хранение газа. - М.: Недра,.- 486с. 4. Ширковский А.И.. Разработка и эксплуатация газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,.- 347с. 5. Правила разработки газовых и газоконденсатных месторождений.- М.: Недра,. - 103с. 6. Требин Ф.А., Макогон Ю.Ф., Басниев К.С.. Добыча природного газа. - М.: Недра,.- 607с. 7. Добыча, подготовка и транспорт природного газа и конденсата. Т.1 / Справочное руководство в 2-х томах. Под ред. Коротаева Ю.П., Маргулова Р.Д.. - М.: Недра.- 360с. 8. Гуревич Г.Р., Брусиловский А.И.. Справочное пособие по расчету фазовых состояний и свойств газоконденсатных смесей.- М. - 264с. 9. Коротаев Ю.П. Эксплуатация газовых месторождений. - М.: Недра. - 415с. 10. Инструкция по комплексному исследованию газовых и газоконденсатных пластов и скважин. - М.: Недра, - 301с. 11. Коротаев Ю.П. Комплексная разведка и разработка газовых месторождений.- М.: Недра, - 428с. 13. www.extech.ru.s e/min s/niokr95/metal/met. 14. www.tstu.ru /win/obrazov/publ/1997/wl 6/htm. 15. www.irimex.ru/energo.htm. 16. www.vniigaz com/russian/artides/filat t.htm 17. www. http//org.ru.adrem.us/dokument/. Doc 29 Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni REJA: I.Kirish II.Asosiy qism 2.1. O’simlik gudronidan bitum olish 2.2. Bitum olish usullari 2.3. Bitum asosida tayyorlanadigan materiallar 2.4. Gossipol smolasidan qurilish bitumini olish texnologiyasini yaratish asoslari. 2.5. Bitum hosil bo’lish texnologiyasi III. Xulosa IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 2 oC gacha bo’lgan neft bitumlari bilan shimdirish yo’li bilan tayyorlanadi. Suv va bug’lardan izolyatsiyalash uchun ishlatiladi hamda ruberoidning tag qatlami sifatida ishlatiladi. Tom yopuvchi to’r yopishtirish uchun ishlatiladigan kartonni toshko’mir yoki slanes qoldiqlaridan hosil bo’lgan yog’larni shimdirib olinadi. Shimdirilgan qog’ozning ikkala tomoniga quritilgan shilqum yoki mineral kukunlar sepib chiqiladi. To’rqog’oz ko’p qatlamli yopuvchi materiallar ustidan qoplanish uchun hamda suv va bug’dan izolyatsiyalash uchun ishlatilinadi. Gidroizol bu suvdan himoyalovchi o’rama material bo’lib, asbest qog’ozlarni neftni oksidlangan bitumlarini shimdirish orqali tayyorlanadi. Gidroizollar yer ostida ishlovchi qurilmalar va imoratlarni himoyalash uchun ishlatiladi. Shisha ruberoid bitumli bog’lovchi materiallarni shisha tolali materiallarga ikki tomonlama surtish orqali tayyorlanadi. Ular ham yopuvchi gilam ostiga yoki ustiga qoplanib himoyalovchi vazifani bajaradi. Shisha ruberoidlar S-RK, S-RCH, S-RM markada ishlab chiqariladi. Metalloizol 0,05-0,2 mm qalinlikdagi alyumin polgalarni ikkala tomonidan bitum yoki bitumni har xil markalari aralashmasini qoplash orqali olinadi. Uniikkala tomonidan qoplash uchun rezina bilan modefitsirlangan bitumli bog’lovchi 5 % gacha asbest tolali to’ldiruvchi bilan aralashtirilgan bitum massalari ishlatiladi. Metalloizol uzilishga chidamli va uzoq muddat ishlaydi. Gidrotexnik inshoatlarni va yer ostida ishlaydigan uskunalarni nam va har xil kislota, ishqorli suvlardan himoyalash uchun ishlatiladi. Folgoizol metalloizolning bir turi bo’lib, ikki qavatli o’ralgan material. Har bir qavati g’adir-budir qilingan yoki silliqlangan folga. Bir tomonidan mukammallashtirilgan rezinali bitum bog’lovchi bilan surtilgan. Atmosferaga bardosh beruvchi lak yoki bo’yoq bilan bo’yalgan bo’lishi mumkin. Turar va jamoat binolarining tekis qilib qo’yilgan tomonlarini gidroizolyatsiya qilish uchun, tomlarga o’rnatilgan shifer choklarini berkitish uchun va tomyopqich gilam sifatida ishlatiladi. 18 asfaltenlarga o’tish jarayonida bitum komponentlarining o’zgarishi sodir bo’ladi. Ushbu holat quyidagi jadvalda keltirilgan. Tabiiy bitumlar. Hozirgi vaqtda tabiiy bitumlarning hosil bo’lish mexanizmi oxirigacha aniqlanmagan. Taxmin qilinishicha bu bitumlar asosan neftdan hosil bo’lgan bo’lib, ular tabiiy sharoitda uglevodorodlarni degidrogenlanishi oqibatida to’yinmagan bog’lar hosil qilishi, ularni polimerlanishga uchrashi natijasidir. Hosil bo’lgan smolalar o’z navbatida oksidlangan polimerlanish jarayoniga duchor bo’lib yana ham yuqori molekulyar moddalar – asfaltenlarga aylangan. Buni tasdig’I sifatida shuni ko’rsatishimiz mumkin-ki, 260 - 3 oC haroratgacha isitganimizda smolalar asfaltenlarga o’tishini ko’rishimiz mumkin. Asfaltenlarning yana ham zichlanishi natijasida karben va karbinlar hosil bo’ladi deb qarash mumkin. Asfaltogen kislota va ularning angidridlari esa bitum komponentlarining oksidlanib parchalanish xosilasi deb qarash mumkin. Asfaltli bitumlar quyidagicha farqlanadi: Asfaltli bitumlar – plastik, eruvchan, o’ziga xos qovushoqlikka ega. Asfaltitlar – mo’rt, qiyin eruvchan yoki erimaydigan, kuchli yaltiraydigan, qo’ng’ir rangdan qora qo’ng’irgacha ko’rinishga ega bo’lib, uglerod sulfidda yaxshi eriydi. Pirobitumlar – erimaydigan va suyuqlanmaydigan, lekin termik qayta ishlash natijasida ular eruvchan va suyuqlanuvchan holatga keluvchi moddalar. Tarkibida kirogen mavjud. Kirogen yuqori polimerlangan, suyuqlanmaydigan va erimaydigan bitum. Tabiiy bitumlar toza holda ya’ni mineral qo’shimchalarsiz yoki mineral qo’shimchalar bilan birgalikda uchraydi. Shu jihatdan bitumli tog’li jinslar tarkibida uchraydi. Bitumli tog’li jinslarni asfaltli qatlamlar deb ham ataladi. Bu qatlamlar qumli, dolomitli, ohakli qatlamlarni, bitumni so’rib olishi natijasida hosil bo’ladi. Bitumli tog’ jinslaridan bitumni ajratib olish bitumni miqdori -15 % dan ortiq bo’lsa, maqsadga muvofiq hisoblanadi. 11 talab etar ekan. Bahorgi gossipol smolasi bilan o’tkazgan tajriba esa, 260- 8 oC haroratni va 70-90 minut tashkil etdi. Bundan ko’rinib turibdiki, bitum hosil qilish uchun gossipol smolasini 6 - 8 oC gacha ko’tarib olib, kalsiy oksidni ham 150 oC dan past bo’lmaganharoratda quritib bir-biri bilan aralashtirish kerak ekan. Aralashtirish temperaturasi qancha yuqori bo’lsa, bitum hosil bo’lish davri ham shuncha qisqa bo’lar ekan. Bitum hosil bo’lgani va uning qattiqligi olingan namuna atrof muhit temperaturasigacha pasaygandan keyin ya’ni 5 oC haroratda , mm diametrli igna botish chuqurligi - 3 birlikni tashkil etdi. Yumshash harorati esa 35-37 oC temperaturada aralashma massasini ushlab turish vaqti ortib borgan sari uning qattiqligi ham ortib bordi. Ushlab turish vaqti ortgan sari igna botish chuqurligi ham kamayib bordi. Nihoyat temperatura 200- oC ni tashkil etib, ushlab turish vaqti 180 minutni tashkil etganda igna botish chuqurligi 49-60 birlikni tashkil etdi. Bahorgi gossipol smolasi bilan olib borgan tajribada esa 260- 8 oC temperaturada CaO bilan ishlov berib 180 minut davomida ushlab turilganda igna botish chuqurligi 6-8 birlikni tashkil etdi. Hosil bo’lgan bitumning fizik-kimyoviy va mexanikaviy ko’rsatgichlari. Gossipol (C3 H3 O8, molekulyar massasi 518 m.a.b.) polifenol moddalar sinfiga kirib gossipol smolasi tarkibiga kiradi. O’z navbatida gossipol smolasi yog’-moy sanoatining chiqindisi hisoblanadi. Gossipol ikkita siklik naftalin skeletidan tashkil topgan bo’lib, ularning har biri ta kondersirlangan benzol siklli birikmalardan tashkil topgan. Naftalinning siklik skeletlari bir-birlari bilan uglerod atomlari bilan oddiy bog’ orqali bog’langan. Gossipol molekulasidagi ikkita gidroksil guruh gossipolning kislotali xossasini taminlaydi. Bundan tashqari gossipol smolasi tarkibiga uglerod atomlarining miqdori 8 dan ko’p bo’lgan yuqori molekulali yog’ kislotalari ham bor. Shunday qilib gossipol smolasi murakkab ko’p komponentli sistemani hosil qiladi. Natijada bu ko’p komponenetli sistemaga ichkaridan yoki tashqaridan ta’sir etganimizda u o’zini yo molekulyar eritma yoki dispers sistema xossasini namoyon qiladi. Dispers sistemadagi funksional guruhlarning borligi hisobiga maqsadli ravishda sistemaning xossasini o’zgartirishimiz mumkin. 24

Gudronni oksidlab bitum olish jarayoni

Купить