Harakatli oyinlar orqali jismoniy sifatlarni rivojlantirish - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	426.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	17 Dekabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Maxliyo Xidirboyeva

Ro'yxatga olish sanasi 19 Noyabr 2025

0 Sotish

Harakatli oyinlar orqali jismoniy sifatlarni rivojlantirish

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.BOB.HARAKATLI O‘YINLAR ORQALI SPORT O‘YINLARI
ELEMENTLARINI O‘RGATISH……………………………………..….5
1.1. Jismoniy tarbiya jarayonida quyi sinf o‘quvchilari bilan yakkakurash
elemenlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni qo‘llashga asoslangan pedagogik
tajriba natijalari ……………………………………………………………....5
1.2. Umumiy jismoniy rivojlantirish uchun ayrim harakatli o‘yinlar …….…13
II.BOB.CHIDAMLILIKNN RIVOJLANTIRISH.TEZKORLIK SIFATI… .18
2.1.Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi.....................................................18
2.2. Kuch va uni rivojlantirish… ………………………………………………..…32
XULOSA……………………………………………………………………....…35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………..…37
2

KIRISH
Tarixan mavjud bo‘lgan jismoniy madaniyat tizimlariga insonning jismoniy
(harakat) sifatlarini madaniyatlay olishiga qarab baxo berildi. Insonning
organizmida turli darajada shakllangan kuch, tezkorlik, chidamlilik, chaqqonlik,
tana buginlari harakatchanligi va muskullar egiluvchanligini jismoniy sifatlar deb
atash kabul qilingan. Inson organizmining shu sifatlarini qanday pamosp qila
olishiga qaray kuchli, chaqqon, tezkor va .k. deb qaray boshlaganlar, bu sifatlar
ulchoviga ega, uning ko‘rsatkichlari jismoniy tayyorgarlik ko‘rsatkichlari deb
ataladi va ko‘rsatkichlar orqali individning ijodiy mehnatga va vatan mudofaasiga
tayyorligi aniqlandn. Masalan, individ 100 kg ogirlikdagi shtangani yelkaga olib
faqat 3 marotaba utirib tura olsa, boshqasi shu vazn bilan 5 marotabadan ortik
utirib tura olishi mumkin. Shu mashqni ikki marta ortik bajarganligi uchun
ikkinchi urtokning kuch sifati rivojlangan deb qaraladi. Bu sifat organizmning
suyak, muskul va boshqa organlarining tukimalari, xujayralari va xokazolarning
rivojlanganliligigagina bog‘liq bo‘lmay, ma`naviy-ruxiy fazilatlariga ham bog‘liq.
Shuning uchun harakat sifatlarini madaniyatlash ma`naviy-ruxiy fazilatlarni
madaniyatlash ishi bilan chambarchas bog‘liq va madaniyatning shu yunali shiga
vosita bo‘lib xizmat qiladi.
Harakat sifatlarini madaniyatlashga intilish insoniyatning azaliy orzusi.
Mehnat qurollari, harbiy anjom va aslaxa bilan muomala qilish ning samaradorligi
tabiat insonga in`om etgan va uni madaniyat jarayonida rivojlantirish mumkin
bo‘lgan jismoniy fazilatlarga bog‘liq. Ibti doiy odamning jismoniy sifatlarining
rivojlanganligi past bo‘lsa, yashash uchun ko‘rasha olmagan. Keyinchalik abstrakt
tafakko‘rning shakl lanib rivojlanishi shaxsni jismoniy va har tomonlama
garmonik (ak liy, axloqiy, ruxiy, estetik, mehnat va madaniyatlarining boshqa
element lari) madaniyat lash lozimligi masalasini kundalang kuydi.
Jismonan barkamol, axloqan pok, estetik didli, e`tikodli, sadokat li, texnika
ilmining zamonaviy asoslarini puxta egallagan, har taraf lama ma`naviy yetuk,
jismonan garmonik rivojlangan kishini madaniyatlash hozirgi kungacha
davrimizning asosiy vazifalaridan biri deb xisoblanib kelindi. Hozir ham bu dastur
3

o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. U mamlakatimizda amalga oshiralayotgan
"sog‘lom avlod uchun" dasturining o‘zagini tashqil etadi.
Lekin sportning ma`lum bir turida muayyan fazilat kuchlirok shakllanadi,
rivojlanadi va u yetakchi harakat sifati tarzida nomoyon bo‘ladi. Boshqa sifatlar
ham nisbatan ri vojlanadi, lekin ular yordamchi, kumakchi harakat sifati tarzida
namoyon bo‘lishi mumkin. Masalan, sport uyinlaridan basketbolda ayeosan
chaqqonlik sifati rivojlanadi deb xisoblansa, tezlik yordamchi sifati tarikasida
rivojlanadi. Lekin basketbol chidamlilikni ham madaniyatlashda asosiy vositadir.
Ogir atletikachilarda kuch jismoniy sifati yetakchi fa zilat sanaladi. "Siltab kutarish
(rkvok)ni ko‘p mashq qilish esa tezkorlikni rivojlantiradi. Amaliyotda bu mashqlar
orqali chidamlilik va egiluvchanlik ham kumakchi jismoniy sifat tarzida
rivojlanishini guvoximiz. Umuman, chaqqon lnkni rivojlantirish uchun ko‘prok
uyinlardan: voleybol, basketbol, futbol, tennis, stol tennisi, gandbol, xokkey, regbi
va boshqalardan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Kurs ishining maqsadi: Xulosa qilganda, jismoniy madaniyatni, xususan,
jismoniy sifat larni rivojlantirnshni moxiyatining yuqoriligi va salmoqliligi ko‘zga
yakkol tashlaiib turibdi. Shuni qayd etish kerakki, jismoniy sifatlar ni
rivojlantirishda ularning (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamlilik va
xokazolarning) barchasini o‘zaro o‘zviy boglab olib borishni madaniyat ja rayoni
takazo qiladi.
Kurs ishining ob’ekti :
Jismoniy tarbiya jarayonida quyi sinf o‘quvchilari bilan yakkakurash
elemenlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni qo‘llashga asoslangan pedagogik
tajriba natijalari
Kurs ishining vazifalari :
Harakatli o‘yinlar orqali sport o‘yinlari elementlarini o‘rgatish.
4

1-rasm. JT darslari jarayonini yakkakurash elementlari bo‘lgan harakatli
o‘yinlar yordamida tashkillashtirish usuliyatiga xos xususiyatlar.
Rekreasiya vositasi hisoblangan harakatli o‘yin qator sifatlarga ega
bo‘lib, unda o‘yin ishtirokchilarining his-tuyg‘uga boyligi muhim o‘rin
egallaydi. His-tuyg‘ular o‘yinda murakkab tavsifga ega. Bu o‘yinda
mushaklar faoliyatidan, tetiklik tuyg‘usidan, jamoali o‘yinda do‘stona
muloqotda bo‘lish imkoniyatidan, o‘yinda qo‘yilgan maqsadga erishishdan
zavqlanish hamdir.
Harakatli o‘yin o‘yin faoliyatining shunday jihatlariga tegishliki, ularda
harakatlarning ahamiyati aniq ifodalanadi. Harakatli o‘yin uchun uning
mavzusi, g‘oyasi bilan asoslangan, ijodiy, faol harakatlar xos. Bu harakatlar
qisman qoidalar bilan chegaralanadi (umum qabul qilingan, boshqaruvchi
yoki o‘yinchilar tomonidan o‘rnatilgan) va qo‘yilgan maqsadga erishish
yo‘lida har xil qiyinchiliklarni yengishga yo‘naltiriladi.
Qat’iy me’yorlashtirilgan mashqlarga nisbatan harakatli o‘yinlarning
afzalligi shundaki, o‘yin hamma vaqt fikr bildirish, tasavvur, ijod bilan
bog‘liq, hissiy ko‘tarinki ruhda kechadi, harakat faolligini oshiradi. O‘yinda
tabiiy harakatlar ko‘pincha qiziqarli, erkin qo‘llaniladi.
Harakatli o‘yinlar, odatda, qatnashchilardan maxsus tayyorgarlikni talab
qilmaydi. Bitta harakatli o‘yin har xil sharoitlarda, ko‘p va kam sonli
ishtirokchilar bilan, har xil qoidalar bo‘yicha o‘tkazilishi mumkin.
5

O‘yinni o‘tkazish bir necha bosqichlarda amalga oshiriladi: o‘yinga
tayyorlanish, o‘yinning o‘zi, o‘yin muhokamasi va g‘oliblarni taqdirlash.
O‘yinga tayyorlanish - bu bosqich maktab o‘quvchilarining o‘yinda
to‘laqonli ishtiroki uchun yetarli bo‘lgan zaruriy harakatlarni shakllantirishga
yo‘naltirilgan, bu zaruriy o‘yin harakatlarining shakllanishini ta’minlovchi
tayyorlov mashqlaridir.
O‘yinning borishi va o‘yinchilar harakatini kuzatish. O‘yinni tushunib
olish va o‘yin vaqtida ishtirokchilarning o‘zini tutishi ko‘p darajada uni
to‘g‘ri boshqarishga bog‘liq. Har bir o‘yin obyektiv, his- tuyg‘uga berilmay
hakamlik qilishni talab etadi. Hakam hamma o‘yinchilarni ajrata oladigan va
ularga halaqit bermaydigan, kuzatish uchun qulay joy topishi kerak. O‘yinni
uyushqoqlik bilan va o‘z vaqtida boshlash zarur. O‘yin signal bo‘yicha
boshlandi. Bolalar o‘yin qoidalariga ongli ravishda amal qilishga o‘rgatildi.
O‘yin jarayonida ishtirokchilarning ijodiy g‘oyalari rivojlanishiga yordam
berish lozim. Rahbar bolalarni o‘yinga qiziqtirishi kerak. O‘yinchilar
zimmasiga yuklangan vazifalar va qoidalarning haqqoniy bajarilishiga, ongli
intizomga erishish talab etiladi. Biz qo‘llagan o‘yinlarimizni quyidagi sxema
bo‘yicha tushuntirdik (2-rasm).
Harakatli o‘yinlarda har bir o‘yinchining imkoniyatlarini, uning o‘sha
paytdagi jismoniy holatini hisobga olish qiyin. Optimal yuklama bilan
6

ta’minlash kerak bo‘ladi. Shiddatli yuklamalarni dam olish bilan almashtirib
turish kerak.
O‘yin nomi
O‘yinning tushuntirilishi (borishi)
O‘yin maqsadi
O‘yin qoidalari
O‘yinda o‘yinchilarning joylashuvi
O‘yinning taxminiy variantlari
2 -rasm. Harakatli o‘yinlarni tushuntirish ketma-ketligi.
O‘yinning davomiyligi uning tavsifiga, shug‘ullanish sharoitlariga va
shug‘ullanuvchilar tarkibiga bog‘liq.Boshqaruvchi o‘yinni bolalar
charchamasidanoq, ularning harakati faol va his-tuyg‘ularga boy bo‘lib
turganida tugatishi, o‘yinga qiziqish uyg‘otishi kerak.
7

Biz yana shuni aniqladikki, mashg‘ulot jarayonida hal etiladigan
vazifalar va o‘yinning murakkabligiga bog‘ liq holda, boshqaruvchi quyidagi jihatlarni
e’tiborga olishi kerak (6-rasm).
O‘yinni har xil usullar bilan boshqarish mumkin
(3-rasm).
3-rasm. Jismoniy tarbiya darslarida harakatli o‘yinlarni to‘g‘ri
tashkillashtirishga va o‘tkazishga yordam beruvchi usuliy yo‘llar.
Jamoali harakatli o‘yinlarni tashkillashtirishda shuni esda tutish kerakki,
jamoalar kuchi taxminan teng bo‘lsa, bolalarga o‘ynash qiziq bo‘ladi.
Shuning uchun, jamoalarni tuzar ekan, pedagog o‘yinchilarning kuchlarini
yetarlicha yaxshi bilishi va iloji boricha uni qat’iy qarorlar bilan boshqarishi
kerak. Bola - larni erkin o‘yin faoliyatida maksimal darajada to‘qnashuv - larsiz
usullar bilan jamoalar tuzishga o‘rgatish zarur, masalan:
8O‘yin
davomiyligini
qisqartirish O‘tkazish
qoidalarini
murakkablashtirish
O‘yin
davomiyligini
oshirish O‘tkazish
qoidalarini
soddalashtirish
METODIK
USULLAR
Rollarni
almashtirish ( olib
boruvchilarni )
Qoidalarni
o‘zgartirish Maydon
o‘lchamini
o‘zgartirish
O‘yinchilar
sonini
o‘zgartirish
Tanaffuslar
kiritish

- qatorda hisob o‘tkazish (o‘yinchilar tuzilgan jamoalar soniga
bog‘liq holda 1-2- yoki 1-3- odamga hisob o‘tkazadilar;
- sardorlar tanlovi bo‘yicha jamoalar tuzish (sardorlar navbat bilan
o‘z jamoasiga o‘yinchilarni chaqiradilar);
- har qanday o‘yinda bir xil tarkibdagi o‘yinchilarning doimiy
jamoalarini tuzish va boshqalar.
O‘yin natijalarini aniqlash katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. O‘yin
oxirida rahbar uning natijalarini e’lon qilishi zarur. O‘yin natijalarini qisqa va
lo‘nda qilib, haqqoniy, xech kimga yon bermasdan e’lon qilish kerak, bu
bolalarni o‘z harakatlarini to‘g‘ri baholashga o‘rgatadi. Natijalar e’lon
qilinayotganda, harakatli o‘yinlarni o‘tkazish davomida ishtirokchilar yo‘l
qo‘ygan xatolarni ko‘rsatgan holda tahlil o‘tkazish ker ak.

9Yet akchi
Rahbar
ko‘rsatmasi
bilan Qur’a
bo‘yicha Sanoqni
qo‘llash
bilan Qatnashchilar
tanlovi
bo‘yicha
G ur uhlarga bo‘lish
Rahbar
ko‘rsatmasi
bilan Hisob b o‘ yicha
( birinchi ,
ikkinchi ) Sardorlar
ko‘rsatmasi
bilan Bolalar hoxishi
bo‘yicha
G ur uh sar dor lar ini tanlash
O‘yin qatnashchilari tanlaydi Rahbar tanlaydi

4-rasm. Yakkakurash elementlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni o‘tkazish
bo‘yicha tashkiliy-uslubiy ko‘rsatmalar.
10Yordamchilar ni tanlash
O‘yinchilar hoxishi
bo‘yicha Rahbar ko‘rsatmasi bilan
O‘yin hakamligi
Haqqoniy Qat’iy Aniq His-hayajonsiz
O‘yin yuklamalarining
miqdorlanishi
Bolalar sonini,
imkoniyatlarini
hisobga olib O‘yin
harakatchanligiga
bog‘liq holda O‘yin
o‘tkazilayotgan
darsning qismiga
bog‘liq
O‘yin tur lar i
O‘yin
davomiyligini
o‘zgartirish O‘yin
mazmunini
takrorlash
sonini
o‘zgartirish Maydon
o‘lchamlarini
kichraytirish
yoki katta-
lashtirish Har xil
o‘lchamdagi
inventarlarni
qo‘llash O‘yin qoida-
larini sodda-
lashtirish yoki
murakkablasht
irish

Jismoniy tarbiya jarayonida quyi sinf o‘quvchilari bilan
yakkakurash elemenlari bo‘lgan harakatli o‘yinlarni qo‘llashga
asoslangan pedagogik tajriba natijalari
Pedagogik tajriba Toshkent shahridagi 18-maktabda o‘tkazildi. Unda
quyi sinf o‘quvchilari ishtirok etdilar. Tadqiqotni olib borishda asosiy e’tibor
F.A. Kerimov va N. Yusupovning “Kurash uchun harakatli o‘yinlar” (2003)
o‘quv qo‘llanmasidagi harakatli o‘yinlardan foydalanishga yo‘naltirilgan edi.
Tajribada boshlang‘ich maktabning ikkita uchinchi sinf o‘quvchilari
ishtirok etdi. Har bir sinfdan 20 nafardan o‘quvchi tanlab olingan edi. 3”A”-
sinf bolalari tajriba guruhiga, 3 “B”- sinf bolalari nazorat guruhiga kiritildi.
Tajriba yarim yil davomida o‘tkazildi. Pedagogik tajriba davomida nazorat
guruhida mashg‘ulotlar an’anaviy tizim bo‘yicha olib borildi. Tajriba
guruhida mashg‘ulotlar biz ishlab chiqqan usuliyat bo‘yicha o‘tkazildi, unda
yakkakurash elementlari bo‘lgan harakatli o‘yinlar tasniflashtirilgan edi (1-
jadval).
Jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasini aniqlash uchun bizning
tajribamizda quyidagi nazorat me’yorlari qo‘llanildi: 30 m ga yugurish, 60 m
ga yugurish, balandlikka sakrash (Abalakov bo‘yicha), joydan uzunlikka
sakrash, yugurishdan uzunlikka sakrash va tennis to‘pini masofaga uloqtirish.
Yuqorida aytib o‘tilgan 6 ta nazorat me’yorlari bo‘yicha dastlabki
natijalarda ham o‘g‘il bolalar, ham qiz bolalar guruhlari o‘rtasida yetarlicha
11

statistik farqlar topilmadi. Bu shundan dalolatki, o‘rganilayotgan guruhlarga
bir xil darajadagi jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan shug‘ullanuvchilar
tanlab olingan.
1.2.Umumiy jismoniy rivojlantirish uchun ayrim harakatli o‘yinlar
Qarsaklar
O‘yinning mohiyati. Yerda diametri 3 m li aylana
chiziladi. Ikkita o‘yinchi tanlanib, ular aylana ichida
asosiy turish holatini egallaydilar. Har bir o‘yinchining
vazifasi raqibidan chaqqonroq harakat qilib, uning tizzasi
orqasiga urib qo‘yish, lekin raqibga xuddi shu usulni
qo‘llash imkonini bermaslikdan iborat. O‘yin vaqtida eng
ko‘p qarsak tovushi chiqargan g‘olib hisoblanadi.
Qoidalar: o‘yinchilar bir-birlarini ushlab olishlari va
aylana tashqarisiga chiqishlari man etiladi.
Variantlar: avvaldan kelishib olingan oyoq orqasiga
urishga ruxsat beriladi; qarsakni istalgan oyoq tizzasi
ortiga urib chiqarish mumkin. Qarsaklar
Aylanadan itarib chiqarish
O‘yinning bayoni. Diametri 3-4 m bo‘lgan aylana
ichiga ikki o‘yinchi turadi. Signal bo‘yicha ular bir-birini
yelkasiga qo‘lini qo‘yib itara boshlaydilar. Har bir Aylanadan
12

o‘yinchining vazifasi – raqibini aylanadan itarib
chiqarish.
Qoidalar: o‘yinchining hyech bo‘lmaganda bitta
oyog‘i aylana ichidan chiqsa ham, u yutqizgan
hisoblanadi.
Variantlar: itarishni ko‘krak bilan ham amalga
oshirish mumkin, bunda qo‘llar orqada bo‘ladi; orqa
bilan itarish ham mumkin, lekin jangda qo‘llar ishtirok
etmaydi; bir o‘yinchi orqasi bilan turib, ikkinchisi uni
qo‘llari bilan itarib chiqarishi ham mumkin. itarib chiqarish
Koptokni olib qo‘y
O‘yinning bayoni. Ishtirokchilar asosiy turish
holatida yoki tizzalab turadilar. Ular ikki qo‘llab bir
koptokni ushlab oladilar. Signal bo‘yicha har bir o‘yinchi
koptokni olib qo‘yib, boshi uzra ko‘tarishga harakat
qiladi.
Qoidalar: Koptokni ushlab olganda, ikkala qo‘lning
holati bir xil bo‘lishi kerak. Agar o‘yin turib o‘tkazilsa,
gilamga (yerga) yiqilish man etiladi.
Variantlar: O‘yinni o‘tirgan holda, qorinda yotib, Koptokni
olib qo‘y
13

turib ham o‘tkazish mumkin.
Ro‘molchani
tortib ol Ro‘molchani tortib ol
O‘yinning bayoni O‘yinchilar juftliklarga
bo‘linadilar. Har bir o‘yinchining vazifasi raqibining
ro‘molchasini tortib olish, lekin uning xuddi shu ishni
bajarishiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Birinchi bo‘lib
ro‘molchani tortib olgan o‘yinchi g‘olib chiqqan
hisoblanadi.
Qoidalar: raqibini qo‘lidan ushlab olish, uni itarish
man etiladi.
Variantlar: ro‘molcha o‘yinchilarning belbog‘iga
old tomonidan qistirib qo‘yiladi; ro‘molcha
o‘yinchilarning belbog‘iga chap yoki o‘ng tomonidan
qistiriladi; ro‘molcha o‘yinchilarning orqasida belboqqa
mahkamlanadi; tizzalab o‘ynash mumkin; ro‘molchani
o‘yinchilarning to‘pig‘iga bog‘lab qo‘yish mumkin;
juft-juft bo‘lib o‘ynash mumkin; jamoa bo‘lib o‘ynash
mumkin.
Oyoq Oyoq quvlashish
O‘yinning bayoni. Ishtirokchilar juftliklarga
bo‘linadilar. O‘yinchilar bir-birlarining yelkasiga
14

quvlashish qo‘llarini qo‘yadilar. Ularning vazifasi oyoq uchini
raqibining oyog‘i uchiga imkon qadar ko‘proq
tekkizishdan iborat.
Qoidalar: o‘yinchi maydonchada harakatlanib,
oyog‘ini raqibining oyog‘idan olib qochadi va qo‘llarini
ham tushirmaslikka urinadi.
Variantlar: chap oyoq raqibning faqat chap
oyog‘iga , o‘ng oyoq esa faqat o‘ng oyog‘iga
tekkiziladi; istalgan oyoq tekkiziladi.
To‘p
tekkizish To‘p tekkizish
O‘yinning bayoni. O‘yinchilar diametri 3-4 m li
aylana ichiga juft-juft bo‘lib turadilar.Ulardan birining
qo‘lida to‘p. O‘yinchining vazifasi to‘pni raqibining
yelkasiga tekkizish. Ikkinchi o‘yinchi raqibiga tutqich
bermaslikka urinadi.
Qoidalar: To‘pni faqat kelishib olingan joylarga
tekkizish mumkin. Aylanadan chiqib ketgan o‘yinchi
yutqazgan hisoblanadi.
Variantlar: to‘pni raqibning tizzasiga tekkizish
mumkin; to‘p faqat bir o‘yinchida; ikkala o‘yinchida
bittadan to‘p bo‘lishi mumkin.
15

Quvnoq chumchuqchalar
O‘yinning bayoni. Diametri 3m bo‘lgan
aylana ichiga yetakchi kiradi. Qolgan o‘yinchilar
aylana tashqarisida joylashadilar. Yetakchining
signali bilan chumchuqchalar aylana ichiga
sakrab kirib-chiqib turadilar. Yetakchi aylanadan
chiqib ketishga ulgurmagan chumchuqchani tutib
olishga harakat qiladi.
Qoidalar: aylana ichidan yugurib o‘tgan
o‘yinchi tutilgan hisoblanadi. 2-3 ta
chumchuqchani tutganidan keyin, yetakchi
almashtiriladi.
Variantlar: aylana ichiga bir oyoqda sakrab
kirish mumkin; ikki oyoqda sakrab kirish
mumkin. Quvnoq
chumchuqchalar
II.BOB.CHIDAMLILIKNN RIVOJLANTIRISH.TEZKORLIK
SIFATI.
2.1.Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi
Biz yosh sportchilarda egiluvchanlikni rivojlantirish uchun, odatda, badiiy va
sport gimnastikasi mashqlaridan, akrobatikadan, suvga sak rashdan, kulturizmdan
va boshqa mashqlardan foydalanimiz. Chidamlilikni rivojlantirish uchun o‘rta va
16

uzoq masofalarga yurish, sport yurishi, changida yurish, eshkak eshish,
velosipedda yurish va shu bilan birga, ayrim mashqlarni qaytarishlar sonini
oshirish bilan erishish mumkin. 300 m. ga 3 marta emas, balki 4 yoki 5 marta
so‘zish, 30 m. 60 m. 100 m. 200m. 400 m. ga yugurish; shu masofalarga so‘zish,
velosipedda qisqa masofa ga poyga(git), sport uyinlari, shtangada "siltab kutarish"
mashqlarni bajarish tezkorlikni rivojlantirishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Tezlik, chaqqonlik, egiluvchanlik, chidamlilik, kuch, shu kabi jismoniy
sifatlar xech qachon alohida ajratib rivojlantirilmaydi. Madaniyatning boshqa
turlari - aqliy, axloqiy, ruxiy, mehnat, va boshqalarni tar biyalash jismoniy
mashqlar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarida osonrok kuchadi va madaniyat
jarayonining samaradorligini oshiradi. Har qanday harakat biror-bir konkrekt
harakat vazifasi deb atala digan vazifani xal qilishga qaratiladi. Masalan, iloji
boricha balandrok sakrash, tupni ilib olish, rakibni aldab utish, shtangani kutarish
va xokazo. Harakat vazifasining murakkabligi, bir vaqtda va ketma-ket
bajariladngan harakatlarning uygunligiga bo‘lgan talablar, harakatlar
koordinatsiyasi va boshqalar bilan belgilanadi.
Harakatlarning koordinatsiyaviy murakkabligi chaqqonlikning birinchi
ulchovidir. Agar harakatning fazo, vaqt, kuch xarakter» stikala ri harakat
vazifasiga mos bo‘lsa, harakat yetarli darajada aniq bo‘ladi, hara kat vazifalari
harakatning aniqligi tushunchasini keltirib chiqaradi. Harakatning aniqligi
chaqqonlikning ikkinchi ulchovidir.Chakkonlikni nisbatan xususiy bo‘lgan
sifatlaridan biri muskullar ni ratsional bushashtira bilishni o‘rganish va uni
takomillashtirishdir. Har qanday harakat ma`lum ma`noda muskullarni ko‘zgalishi
va bushash tirilishining natijasidir. Ko‘zgalishdek, bushashtirish(lozim bo‘lgan
mus kulni, lozim bo‘lgan payitda)ni bilish har qanday harakatni samarali
bajarishda muhim rol uynaydi. Harakatni koilmakom qilib bajarish uchun
vaqtincha bushashib turishi kerak bo‘lgan muskullar guruxining tarangligi
harakatni bajarish uchun lozim bo‘lgan bemalollik (bugiklik) ni, harakatni erkin
bajarishni yo‘qka chiqaradi.
17

Harakatni bugik, erkin emin bajaraolmasak ruxiy va muskul tarangligi orqali
sodir bo‘ladi deb uni nkki guruxga ajratiladi. Ruxiy tarang lik vsosan xis
xayajonga sabab bo‘ladigan faktorlar (kuchli rakibni ko‘rish, musobaqalashadigan
muhit, tomoshabinlar va x. k.) orqali so dir bo‘ladi va chaqqonlikgagina emas,
organizmning boshqa funksional hamda jismoniy sifatlariga ham salbiy ta`sir
ko‘rsatadi. Bu dikkatni tuplay olmaslik, faoliyat tarkibidagi o‘zgurtirish knlishda
kechiqish, harakatlar ketma-ketligini bo‘zilishi va boshqalar tarzida namoyon
bo‘ladi. Bu noqulayliklar bilan ko‘rashish yulari haqida "Sport psixologiyasi"
fanida lozim bo‘lgan ma`lumotlarni olish mumkin. Ruxiy taranglik albatta muskul
tarangligini sodir bo‘lishi bilan ko‘zatiladi.
2. Chidamliliknn rivojlantirish
Jismoniy mehnat (sport faoliyati)ni bajarayotgan kishi sskin asta o‘z
faoliyatni dyavom ettirilishini kiiynlashayotganligini sezadi. Ter qo‘yilib oka
boshlaydi, yuzida knzillik kuchayadi, rangi o‘zgaradi, muskul larida xorginilik
sezadi, harakat koordinatsiyasi, harakat texnikasi tar kibidagi elementlarning
ketma-ketligi bo‘ziladi, nafas olishning ravonligi o‘zgaradi. Asosiy harakat
tarkibida bajarilishi lozim bo‘lmagan qo‘shimcha keraqsiz harakatlar paydo
bo‘ladi. Bunga asosan, organizmdagi fi ziologik, bioximiyaviy va biomexanik
o‘zgarishlar sabab bo‘ladi. Faoliyatni davom ettirish esa ruxiy, irodaviy va boshqa
sifatlar evaziga bajariladi. Bunday holatni konpensatsiyali charchok fazasi
deyiladi.
Agarda iroda nammoyon qilish darajasini ortganligiga qaramay, ish intensivligi
pasaya borsa, konpensatsshsiz charchok fazasi boshlanganli gini bilishimiz lozim.
Charchok o‘zi nima? Mehnat (mashq qilish) davomida ish qobiliyatiching
vaqtinchalik susayishi charchok deyiladi. Bir xil ish faoliyati davomida charchok
turli kishilarda bir xil vaqtda turlicha bo‘lishini ko‘rishimiz mumkin. Chunki, har
bir individda chidamlilikni rivojlanganligi turlichadir.
Muskul ishi faoliyatida jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish davomida
charchokka qarshilik ko‘rsatish darajasi chidamlilik sifati deb ataladi.
18

Charchash mavzusi bobkalonimiz Abu Ali ibn Sinoning ilmiy mero sidan
munosib urin olgan Bir minginchi yili yozishni boshlab 1024 yili mukammal
tarixiy ilmiy asarga aylangan "Kitob ul Qonun fit Tib"da surunkali jismoniy mashq
bajarish charchokni vujudga keltirishiga tuxta lib uni turt xilga ajratib izox bergan:
1. Yarali charchash; unda terini yuzida yoki tagida yara kabi bir parsa seziladi.
2. Kotib charchash; unda kishi guyo gavdasini bosilgan va majaglangan gumon
qilib tanasida issiklik va bushashishni sezadi.
3. Shishli charchash; bunda tana odatdagidan kiziganrok bo‘lib, govlaganga
uxshash xissiyot sezadi.
4. Ozib charchash; unga uchragan kishi gavdasini kurigan va kovjira ganrok
sezadi.
X asrgacha o‘rta Osiyo xalklari jismoniy madaniyatsi tarixida tan
madaniyatsining ilmiy-amaliy fikrlari birinchi bo‘lib yuqorida qayd qilin gan
asarda ifodalanganligi e`tiborga loikdir. Bu asar charchokning ichki mexanizmini
mukammal bayon etib uni tiklash haqida tibbiy maslaxatlar bergan. Jismoniy
madaniyat amaliyotida aqliy, jismoniy, emotsional, sensor charchoklarni
farqlashimiz to‘g‘ri kelmoqda. Chidamlilik vositalar va vositalarsiz ulchanadi.
Chidamlilikni vo sitali ulchash uchun, masalan, ma`lum tezlik bilan yugurish
tavsiya kili nadi, hamda usha intensivlikni bushashtirmay ushlay olish vaqti
(tezlikni susayishi boshlanganga kadar) xisoblanadi. Shuning uchun to‘g‘ridan-
to‘g‘ri chidamlilikni ulchash juda noqulay. Ko‘prok vositasiz ulchashdan foy
dalaniladi.
Sport amaliyotida, uzun masofaga(10.000m; 20.000 m) yugurish uchun
sarflangan vaqtiga qarab chidamlilik baxo beriladi. Kishining harakat faoliyati
turlichadir. Charchokning xarakteri va mexanizmiga qarab maxsus va umumiy
chidamlilik farqlanadi, Tanlab olingan(ixtisoslik) sport turi yoki mehnat faoliyati
uchun talab qilina digan chidamlilikni maxsus chidamlilik, boshqa hayotiy
sharoitdagi fao liyat uchun lozim bo‘lgan chidamlilikni umumiy chidamlilik
deyiladi. Bokschining maxsus chidamliligi, futbolchiniig umumiy chidamliligi
degan iboralardan amaliyotda foydalanilmoqda.
19

Yugurish, so‘zish, changida yurish, kayik xaydash kabi sport turlari da
deyarli barcha muskullar harakat faoliyatida ishtirok etadi. Shuning uchun
charchok ayrim muskullar guruxida hamda organizmning barcha muskul larida
bo‘lishi chidamlilikni maxsus va umumiyligini keltirib chiqara di va shakl jixatdan
bir xil bo‘lgan mashqlarni turli intensivlikda bajarish imkonini nrata di. Bunda
chidamlilik ham turlicha namoyon bo‘la di. Shuning uchun jismoniy mashqlarni
bajarishda organizmning charchokka nisbatan talabi turlicha bo‘ladi. Chidamlilik
talab qilinadigan mashqlarni bajarishda insonning funksional imkoniyatlari, bir
tomondan, lozim bo‘lgan harakat malaka lari va texnikani egallanganligi darajasiga
bog‘liq bo‘lsa, boshqa tomon dan, organizmning aerob va anaerob(kislorodli,
kislorodsiz) imkoniyatla riga bog‘liq. Nafas imkoniyatlari xususiyligi nisbatan
yuqori emas, ular harakatni tashqi formasiga hami aytarli bog‘liq bo‘lmaydi.
Shuning uchun yugurish mashqi yordamida o‘zini aerob imkoniyatlariiing
darajasini oshirgan shug‘ullanuvchi boshqa harakatlarni, masalan, eshkak eshish,
yurish, velosipedda yurish mashqlarni bajarishda ham o‘zining chidam liligidan
ijobny naf oladi. Misol, yurish va yugurishdagi harakatlar ning koordinatsiyaviy
tuzilish va tezlik, kuch xarakteristikasi ko‘p xollarda turlicha. Trenirovka orqali
yugurishda erishilgan tezlikni yaxshilanganligi yurushni maksimal tezligiga ijobiy
yoki salbiy ta`sir ko‘rsata olmaydi. Ya`ni "kuchish" yo‘q. Yugurish tezligi yurish
tezligini o‘zgarishiga ta`sir ko‘rsatmagan. Lekin uzoq masofadagi shug‘ullanganlik
bir vaqtni o‘zida yurish bilan yugurishda biri biriga kuchishini mumkinligi ilmny-
amaliy isbotlangan(V.M. Zatsiorskiy va boshqalar). Demak, koordinatsiyaviy
biri-biriga yaqin bo‘lgan harakatlarni baja rishda sportchi organizmining vegetativ
sistemasini funksional imkoniyatini e`tiborga olsak umumlashtirilgan holat, shartli
aytilganda, "vegetativ" shugulanganlik chidamliligining "kuchishi"(utish)ga qulay
imkoniyat ochiladi. Lekin har bir holatda kuchish ruy bermasligi organizm ni
energiya imkoniyatlariga, harakatlarning barcha sifat xususiyatlariga talab kuymay
harakat malakalarining o‘zaro faoliyatlari harkteriga ham bog‘liq bo‘ladi.
Umumiy va maxsus chidamliliknnig aniq vazifalarini xal qilish ogir,
kungilga tegadigan darajadagi bir xil va eng katta xajmdagi ogir ishni bajarishni
20

takazo qiladi. Charchash tolikishga aylana boshlanganda ham mashqni
tuxtatmaslik talab qilinadi. Bu esa ruxiy tayyorgarlik ning namoyon bo‘lishi uchun
yuqori darajada katta talabni kuyadi.
Chidamlilikni rivojlantirish mehnatsevarlikni, katta nagruzka larga,
shuningdek, nixoyatda xorginlik xissiga bardosh berishga tayyor turishni
madaniyatlash bilan olib boriladi. Sportchilar mashg‘ulotda ozmi-ko‘pmi
charchokni xis kisalargina, ularda chidamlilik ortib boradi. Bu esa tashqi tomondan
chidamlilikning ortib borishida namoyon bo‘ladi. Moslashuv o‘zgarishlarning
mikdori va kay maqsadga qaratilganligi trenirovka nagruzkalari natijasida
organizmdagi javob reaksiyasi harak teri, darajasi bilan belgilanadi.
Chidamlilikni madaniyatlashda yo‘qlamini kriteriyasi va komponentlari
muhim ahamiyat kasb etadi. Chidamlilik mashg‘ulotlar davomida sportchini bir oz
bo‘lsada charchashni xis qilishi orqali rivojlanishiga e`tibor ber sak yo‘qlamadan
so‘ng tiklanish juda oz vaqt ichida sodir bo‘lsa chidamlilikni rivojlanmasligi
ma`lum bo‘ladi. Ish xajmi katta bo‘lib charchok xis qilish bilan bajarilsa organizm
yo‘qlamaga moslasha boshlaydi va qator mashg‘ulotlardan so‘ng chidamlilikni
ortib borayotganligi ko‘zga tashlanadi. Moslashuv organizmdagi o‘zgarishlar
darajasi, yo‘qlamaga javob reaksiyasi xarakteri, uni kulami yunalishi orqali sodir
bo‘ladi. Har xil tipdagi iagro‘zkada charchok bir xil bo‘lmaydi.
Siklik mashqlarni bajarishda yo‘qlamaning tula tavsifini kuyida gi byosh
komponentda ko‘rishimiz mumkin; 1) mashqni absolyut intensivligii(harakatlanish
tezligi);
2) mashqni davomiyligi( uzunligi );
3) dam olish intervalining katta kichikligi;
4) dam olishning xarakteri (aktiv yoki passiv);
5) mashqni takrorlashlar (qaytarishlar) soni;
Harakatlanishning tezligini pastligida energiya sarflash katta emas. Sportchi
ni kislorodga talabining kulami uni aerob imkoniyatlaridan oz. Bunda kislorodga
bo‘lgan joriy talab, agarda, ishni boshlanishida nafas jarayo ni yetarli darajada
yulga qo‘yilib ulgurmagan payitdagi kislorodga muxtojlikni ko‘p emasligini
21

xisobga olmasak, sarflanayotganini va ish haqikiy turgun holatdagi sharoitda
bajariladi. Bunday tezlik subkritik tezlik deb nomlanadi.
Subkritik tezlik zonasida kis lorodga muxtojlik taxminan harakatlanish
tezligiga to‘g‘ri proporsiyada bo‘ladi. Agarda sportchi tezrok harakatlanayotgan
bo‘lsa u kritik tezlikka erishadi, bu yerda kislorodga muxtojlik uni aerob
imkoniyatlariga teng. Bu xolda miting bajarilishi kislorod sarflanishining kulami
maksi mal darajada deb xisoblanadi. Kritik tezligi qanchalar yo‘qori bo‘lsa
sportchini nafas imkoniyati shuncha yuqori bo‘ladi. Tezligi kritik tezlik dan
yuqoriligi uchun yuqori kritik tezlik deb nomlanadi. Bu yerda sport chini
kislorodga muxtojligi aerob imkoniyatlaridan baland bo‘ladi va ish kislorodga
muxtojlik kulankasida (soyasida-fonida) energiya bilan ta` minlab chilarni aerob
reaksiyalari xisobidan bajariladi.
Yuqori kritik tezlik zonasida energetika mexanizmi samaradorli gini
ozligidan kislorodga muxtojlik tezlashadi, harakat tezligiga nisba tan ortadi.
Taxminan kislorodga muxtojlik tezlikni kubiga nisbatan proporsional oshadi (Xill
A.B.).
Masalan, yugurish tezligini 6 dan 9 m.sek.ga oshirilsa (ya`ni 1.5 marta)
kislorodga muxtojlik esa taxminan 3.3-3.4 martaga ortadi. Bu degani, tezlik bir
ozgina oshirilsa kislorodga muxtojlik ahamiyati darajada ko‘payadi. Bu o‘z
navbatida anaerob mexanizmlar rolini muvofiq ravnina kutaradi.
2. Mashqni davomiyligi masofani bo‘laklarining uzunligi va masofa bo‘ylab
harakatlanish tezligi bilan aniqlanadi. Davomiy ligini o‘zgartirish ikki xil ahamiyat
kasb etadi. Birinchidan, fao liyatni bajarish uchun energiya qaysi manba xisobidan
bo‘lishligiga qarab ishning davomiyligi belgilanadi. Agarda ishning davomiyligi 3-
5 min. ga yetmasa nafas jarayoni kerak bo‘lgan darajada kuchayib ulgurmaydi,
energiya bilan ta`minlashni anaerob reaksiya o‘z bo‘yniga oladi. Bu shunda yuz
beradiki ish nisbatan organizmni holati tinch, ko‘zgalish jarayoni ham kuchay
magan xolda bo‘lsa yoki ishgacha boshqa faoliyat bajarilgan bo‘lib nafas jarayoni
yetarli darajada yuqori holatga kutarilgan bo‘lsa kislorodga muxtojlik sodir
bo‘lishi uchun vaqt cho‘zilishi mumkin. Mashqni davom ettirilishi me`yori qancha
22

qisqartirilsa nafas jarayonining roli shuncha pasayadi va avvaliga glikolitik undan
keyin esa kreotichfosfo kinez reaksiyalarini ahamiyati ortib boradi. Shuning uchun
glikolitik mexanizmlaripi takomillashtirish maqsadida asosan 20 sek.dan 2 min.
gacha, fosfokreotin mexanizmlarigacha 3 dan 8 sek bo‘lgan yo‘qlamalardan
foydalaniladi. Ikkinchidan, ishning davomiyligi yuqori kritik tezlikda kislorodga
muxtojlikning kulamini aniqlasa, subkritik tezlik esa kislorodni yetkazib beruvchi,
uni sarflovchi faoliyat tizimlarini uzoqrok zuriqishdan ishlashini talab qiladi.
Organizm uchun bu tizimlar ni uzoq vaqt davomida mukammal ishlashini
ta`minlash ancha ogir kechadi.
3. Dam olish intervalining katta-kichikligi organizmni nagruzkaga javob
reaksiyalari kulami va uni xarakterli xususiyatlarini aniqlashda muhim rol uynaydi.
Takrorlashlarda organizmga bo‘ladigan ta`sir reaksiyasi har bir nagruzkadan so‘ng
bir tomon dan oldin bajarilgan ishga va boshqa tomondan urinishlar orasidagi dam
olishning davomiyliligiga - katta kichikliligiga bog‘liq..
Katta dam olish intervali subkritik va kritik tezliklarda mashq larni
bajarishda fiziologik funksiyani nisbatan normal lashishi uchun yetarli bo‘lib har
bir urnnish yoki navbatdagisi birinchi urinishdagi holatga yaqin bo‘lgan fonda
boshlanadi. Bu boshlanishida energiya almashinuvining fosfokreotin mexanizmi
qatorida tursa, so‘ng bir-ikki minut utib glikoliz maksimalga kutariladi va uch -
tutr minutdan keyin nafas jarayonlari keng faoliyatini boshlaydi. Uzoq davom
etmaydigan ish baja rnlsa ular lozim bo‘lgan darajadagi holatga kelishga ulgurmay
ish asosan ana erob sharoitda bajariladi. Agarda dam olish intervali ozaytirilsa
nafas jarayoni qisqa vaqt ichida bir ozga pasayadi xolos, ishni davomi birdaniga
kislorod yetkazish aktiv tizimi( kon aylanish, tashqi nafas va boshqalar) xisobiga
bajariladi. Bundan xulosa shuki: subkritik, kritik tezlikda intervalli mashq
bajarishda dam olishning intervalini ozay tirish nagruzkani nisbatan aerob qiladi.
Teskarisi, yuqori kritik tezlik larda harakatlanish va dam olish intervali
kislorodga muxtoj likni yo‘qotishga yetarli bo‘lmasa kislorod yetishmovchiligi
takrorlash dan - takrorlashga qo‘shila boshlaydi. Shuning uchun bu sharoitda dam
23

olish intervalini qisqartirish anaerob jarayonlar xissasini ortiradi-nagruzkani
nisbatan anaerobrok qiladi.
4. Dam olish xarakter i(aktiv va passiv) xususan pao‘zalarni boshqa,
qo‘shimcha faoliyat turlari (engil-trussoy yugurish-asosiy masofa oraligidir va
x.k.) bilan tuldirish organizmga asosiy ish turi va qo‘shimcha qilinganini
intensivligiga qarab organizmga turlicha ta`sir kursa tadi. Kritikka yaqin tezliklar
bilan ishlashda past intensivlikdagi qo‘shimcha ish nafas jarayonlarini nisbatan
yuqori darajada ushlashga imkoniyat beradi va shunga ko‘ra tinch holatdan ish
holatiga, ish holatidan tinch holatga utishdagi keskin o‘zgarishlarning oldi olinadn.
O‘zgaruvchan metod in ing asosiy xarakterli tomonlaridan biri ham asosan shundan
iboratdir.
5.Mashqni takrorlashla r(qaytarishlar) soni organizm ga nagruzkani ta`siri
kulamining yngindisini belgilaydi. Aerob ish sha roitida takrorlashlar sonini
oshirish yurak-tomir va nafas tizimi organlarini uzoq vaqt davomida yuqori
darajada faoliyat ko‘rsatishga majbur qiladi. Anaerob sharoitda esa qaytarishlar
sonini oshirish ertami-kechmi kislorodsiz mexanizmlarni tugatilishiga olib keladi.
Un da ish bajarish butunlay tuxtaydi yoki uni intensivligi keskin pasayadi.
Yuklamaning sxema tarzidagi ta`sirining komponentlari shulardan iborat.
Xakikatda esa axvol butunlay boshqacharok, odatda bir kompo nent emas
byoshalasi ham o‘zgaradi. Buning o‘zi organizm uchun turlicha o‘zgarishlar qilish
imkoniyatini yaratadi.
Odatda organizmning nafas imkoniyatlarining oshirish vositasi sifatida
shunday mashqlar tanlanadiki ular orqali yurak-tomir, nafas jarayonining ishlab
chiqarishi uchun yuqori darajada kislorod talab qiladigan va shu jarayon uzoqrok
davom etadigan ish tanlanadi. Ulardan samaralirogi tana muskullarining massasinn
ko‘progini ishtirok etishi (changida, velosipedda yurish, eshkak eshish va x.k.)
bilan bajariladign mashqlar bo‘lishi lozim. Imkoniyat bo‘lsa mashg‘ulotlarni
boglar, urmon, tog sharoitiga kuchirish tavsiya qilinadi. Kislorodga boy joyda
kritik holatga yaqin intensivlikda ish bajarish tavsiya qilinadi.
24

Chidamlilik namoyon qilishda nafas muhim ahamiyatga egaligi ma`lum
bo‘ldi. Shunga ko‘ra tinch, bir xil maromdagi ishlarda asosan burun or kali chukur
nafas olish bilan mashq, ish bajarish to‘g‘riligi amaliyotda isbotlangan. Ma`lumki
nafas, kukrak, korin, (bryushnoy press) va aralash muskullar - diofragma
aralashuvi orqali olinadi. Kuchli zuriqish bilan bajariladigan faoliyatda maksimal
darajada upka ventilyatsiyasini yulga quyish uchun (N.G. Ozolin, V.V. Mixaylov)
ogiz orqali chukur nafas tavsiya qilinadi. Asosiy e`tibor nafas chiqarishga
qaratilishi, chunki upkadagi kislorodi kam bo‘lgan xavo yangi xavo bilan aralashib
ketmasligi keskin va chukur nafas chiqarish tavsiya qilinadi.
Yuqori malakali sportchilarda chidamlilikni madaniyat lashda hozirgi zamon
metodikasi biror mashg‘ulotni o‘zidagina emas, trenirovka mashg‘ulotlarining
yillik siklida ham juda katta xajmda ish bajarish ni tavsiya kilmoqda. Masalan,
mashxur franso‘z stayyori Allen Mimun o‘zini sport karerasi yilarida ja`mi 85
ming km. yurgan. Uni baxolash maqsadida yer shari aylanasi- ekvatori 40 ming
km. e`tiborga olsak. Magellan birinchi marta uni aylanib utgani 3 yil sarflagan.
"Sport yurushi" bilan shug‘ullanuvchilar bitta trenirovka mashg‘ulotida
100km.gacha masofani utadilar.
3 Tezkorlik sifati.
Tezkorlik deganda, individ harakatlarining tezlik xarakteristikasini, asosan
harakat rsaksiyasining vaqtini bevosita belgilovchi funksioal xususiyatlar
kompleksi tushuniladi. Tezlikni namoyon bo‘lishi ning uchta asosiy shakli bor:
1. Yakka harakat tezligi(kichik tashqi qarshilikni yengish bilan)
2. Harakatlar chastotasi.
3. Harakatlar reaksiyasini tezligi (yashirin patent davri)
Tezkorlikning eng sodda shakllarining namoyon bo‘lishi bir - biriga aloqador
emas. Ayniqsa bu reaksiya vaqtiga bog‘liq bo‘lib, ko‘p xollarda harakat tezligi
ko‘rsatkichlari bilan korelyatsiya qilinmaydi. Tezlik ning namoyon qilinishini qayd
etilgan uchta shaklining umumlashmasidan - qo‘shilmas dan achiklash mumkin.
Masalan, 100 m ga yugurish natijasi startdan chiqish reaksiyasi vak tiga,
alohida harakatlarning bajarilishi, tezligi (depsinish, sonni tez tiklab olish kalamlar
25

sur`ati) va boshqalarga bog‘liq. Amalda yaxlit hara katlar (yugurish, so‘zish)ning
tezligi tula harakat aktining tezli giga bog‘liq. Birok murakkab koordinatsiyey
harakatlardagi tezlik faqat tezkor lik darajasiga emas, balki boshqa sabablarga,
masalai, yugurishda kadam o‘zuililigiga, u o‘z navbatida, oyoqning uzunliligiga va
depsinish kuchiga ham bog‘liqdir. Shuning uchun yaxlit harakat tezligi inlisidpipg
tezkorligini qismian ifodalaydi xolos. Aslida tezkorlik ning eng sodda
shakllarining namoyon bo‘layotganligini taxlil qila olamiz xolos.
Ko‘pincha maksimal tezlik bilan bajarilayotgan harakatlarda ikki xil faza
farqlanmoqda:
a) tezlikni oshirib borish(tezlanish, olish) fazasi;
b) tezlikning nisbatan stabillashuvi fazasi(startdagi tezlanish)
Tezlikni oshirib borish qobiliyati bilan masofani katta tezlikda utish qobiliyati -
tezkorlik namoyon qilishda biri ikkinchisiga bog‘liq emas.
Sof, tez bajariladigan mashqlar evaziga tezkorlikni rivojlan tirish juda qiyin
bo‘lib, kuch talab qiladigan mashqlar orqaligina mus kul ko‘zgalishi tezligining
oshishi amaliyotda isbotlangan. Kuch imkoniyatlarini oshirish vazifasi esa juda
sodda xal qilinadi. Kuchni rivojlantirish tez harakatlar sharoitida utishi lozim.
Buning uchun dinamik zuriqish uslubidan foydalanadilar: maksimal kuch bnlan
zuriqish harakatni tula amplitudada, eng yuqori tezlikda,shug‘ullanuvchi uchun
me`yoridan oz vazminlikda yo‘q bilan yuzaga keltiriladi. siklik harakatlar harakat
chastotasini ifodalaydi.
Kullarni maksimal harakati chastotasi oyoqlarnikidan yuqori; yoki oyoq kul
buginlarining harakati chastotasi tananing boshqa a`zolari va boshqa bo‘laklaridan
yuqori darajada bo‘lishi mumkin.
Harakat chastotasini ulchash qoida sifatida vaqtning qisqa inter vali orqali
olib boriladi. Sprint yuguruvchining 100 metrga yugurish dagi harakat chastotasi
bir sekundda bajaradigan kadamlari sonini sanash orqali aniqlanadi.
Harakat chastotasi va shu bilan birga, siklli harakatlar tezligini rivojlantirish
maksimal tezlikda bajariladigan mashqlarni bajarish orqali amalga oshiriladi.
V.P.Filinning(1970) isbot lashicha, sport trenirovkasining boshlarida tor
26

yunalishdagi mashqlar bilan tezlikni rivojlantirish salbiy okibatlarga olib kelar
ekan. Bu metod bilan natija sprintda 1-1,5 sekundgina yaxshilanadi xolos.
Boshlanishdan umum jismoniy tayyorgarlikni oshirib tor yunalishdagi tezlik
sifatlarini rivojlantirish ijobiy natija beradi. Yuqoridagi qoidaga rioya qilish bilan
cheklanib kolinsa, tor yunlishdagi tezlik uchun berilgan mashqlar tezlik tusigining
paydo bo‘lishiga olib keladi (skorostnoy barer). Ana shu tezlikka organizmda
refleks vujudga keladi, bu esa tezlikning stabillashuvi demakdir.
Harakat chastotasi va harakat tezligini rivojlantirish uchun tak rorlash.
takroriy - oshirib borish va o‘zgaruvchan mashq qilish metodlari dan foydalaniladi.
Bunday metodlarni qullashda yugurish masofasi tun day tanlanadiki, uning oxirida
va yuguruvchiiing takroriy urinishla rida ham tezkorlik pasaymasligi kerak..
Maksimal intensivlikda bajariladigan ish anaerob sharoitda utadi, shuning
uchun dam olish intervali urinishlar orasida kislorodga muxtojlikni kondira
oladigan darajada belgilanishi (urnatilishi) lozim. Ularning oraligini yengil
yugurish, osoyishta yurish va boshqalar bilan tuldirish lozim. Emotsionallik va
ko‘zgalishning yuqori darajasi tezkorlik imkoniyatlarini namoyon bo‘lishi uchun
sharoit yaratadi. Bunda uyin va musobaqa metodlari(bu metodlardan jismoniy
madaniyat metodlari mavzusida tanishamiz) maqsadga muvofiqdir.
Agarda tezkorlik ishi charchash ko‘zga tashlana boshlaganda bajaril sa,
maksimal tezkorlik emas, tezkorlik chidamliligi rivoj lanadi. Shug‘ullanuvchiniig
yoshi va ularning indivndual xususiyatlari tezlikni rivojlantirish imkoniyatlarini
chegaralaydi. Kizlarda qulay yosh 11-12, ugil bolalarda esa12-13 yosh xisoblanadi.
Mashqlarni standart ravishda takrorlayverish yoshlikdanok "tezlikning tusigini"
vujudga kel tiradi. Kichik maktab yoshidagilarda harakatli uyinlar, o‘rta va katta
maktab yoshida sport uyinlari, tezkorlik bilan bajaradigan standart yugurishlardan
foydalirokdir.
Harakat reaksiyasining tezligi deganda, individning qandaydir tan langan
signalga, bo‘yrukka, ovozga javoban tezkorligini tushuniladi. Harakat reaksiyasi
ikki turga ajratiladi: Sodda(oddiy) reaksiya - bu kutilgan signalga oldindan
belgilangan harakatlar orqali bsrilgai javob sanaladi. Murakkab reaksiya - tanlay
27

olish reaksiyasidir. Oldindan belgilangan harakatni bajarish uchun bir necha signal
ichidan shartlangani tanlab olinadi yoki bir signalga oldindan belgilangan bir necha
hara katdan shartlanganinigina bajarish tushuniladi.
Harakatlanayotgan ob`ektga nisbatan reaksiya ko‘pincha uyinlarda, aso san
sport uyinlarnda, sport yakka ko‘rashida (masalan, uyinchining rakibn tomonidan
yoki sherigi tomonidan o‘zatilgan tupni kabul qilib olish uchun chiqishn) sport
yakka ko‘rashida uchraydi. Murakkab harakat reaksiyasi davom etish vaqti
soddasidan-oddiy reaksiyadan birmuncha uzunrok bo‘ladi. Sodda reaksiya "kuchi
sh"(utish) xususiyatiga ega: agarda individ (shaxs) biron-bir holatda signalga tez
reaksiya qilsa, boshqalariga ham xuddi shunga uxshagan sharoitda tez reaksiya
qilishi mumkin. Qiyin reak siyalar xususiyligi bilan ajralib turadi. Agarda odam
navbati bilan ikki signalga yaxshi reaksiya qilsa, uchta va undan ortik signallarga
ham shunday tez reaksiya qiladi, deyishimiz noto‘g‘ri bo‘ladi.
Harakat tezligi reaksiyasini sekundlar va millisekundlar bilan ulchanadi.
Tezlikni rivojlantirish uchun vosita qilib, odatda, maxsus mashqlar tanlanmaydi.
Oddiy harakat reaksiyasi tezlik talab qiladigan turli harakatlarni bajarish davomida
rivojlanaveradi. Bunda harakat reaksiyasini "kuchish"i (tezlikning kuchishi)
ko‘zatil maydi, ya`ni tezlik rekatsiyasini rivojlantirish bilan harakat tezligini
rivojlantirish qiyin. Harakat reaksiyasini rivojlan tirishda turli-tuman harakatli,
sport uyinlarini vosita sifatida kimmati yuqori, ammo basketbol ularning ichida
yetakchi vositadir.
Asosiy metod-paydo bo‘lgan, bo‘ladigan signallarga imkoni bori cha tez
reaksiya qila olish. Analitik yendoshish metodi, ya`ni yengillashtirilgan sharoitda
va tezlikda harakatlarni alohida ajratib olib tezlikni rivojlantirish ham yaxshi
natijalar beradi. Sensamotor metodidan ham foydalaniladi (S.P. G ellershte y n 1958).
Unda interval vaqtini farqlay olish qobiliyatini oshirish uchun signallarga reaksiya
qilish tezligini oshirish mashq qilinadi. Maktabdagi jismoniy madaniyat darslarida
reaksiya qilish vaqti ni oldindan shartlashilgan turli-tuman signallarga reaksiya
qilishni talab qiluvchi (masalan, tuxtalishlar bilan bajariladigan erkin yugurishlar
yoki o‘qituvchi signali, bo‘yrugi bilan yugurish yunalishini o‘zgartirish)
28

mashqlarni yordamida rivojlantiriladi. Sport uyinlari reaksiya qila olish va uni
madaniyatlaydigan eng yaxshi vositadir.
4. Egiluvchanlik va bo‘g‘inlar harakatchanligi
Egiluvchanlik - jismoniy fazilat bo‘lib, harakat tayanch aparatlari ning
morfofunksional xususiyatlari demakdir. Bu xususiyatlar shu apparat zvenolarining
harakatchanligi, uning maksimal amplitudasi(ogishi, egilishi, buklana olishi,
cho‘zilishi, kayishkokligi va xokazolar) bilan ulchanadi. Egiluvchanlik aktiv,
passiv bo‘lishi mumkin. O‘z muskulы kuchi evaziga bo‘ladigan Egiluvchanlik
aktiv va tashqi qarshilikni yengish, ogirlik kuchi va xokazolar xisobigaruy
beradigan Egiluvchanlik passiv egiluv chanlik deyiladi. Emotsionallik kutarinki
kayfiyat va boshqalar egiluvchanlikning na moyon bo‘lishiga ijobiy yoki salbiy
ta`sir ko‘rsatadi. Harakatchanlikni chegaralanishida cho‘ziladigan muskullarning
ko‘zgaluvchanligi muhim axa miyatga ega. Chunki uning tabiatida cho‘zilayotgan
muskullarni saqlash mav juddir. Cho‘zilayotgan muskullarning egiluvchanligi
ortishi bilan ularning ko‘zgaluvchanlik holati yuqori darajaga kutariladi. Bunda
cho‘ziluv chan muskullarning faoliyati ma`lum darajada pasayadi.
Egiluvchanlikni namoyon bo‘lishi tashqi muhitning temperaturasiga ham
bog‘liqdir-temperaturaning ortishi bilan Egiluvchanlik ortib boradi. Erta tongdan
tungacha bo‘lgan vaqt, boshqa jismoniy sifatlarga qaraganda, egiluvchan likka
ko‘p ta`sir qiladi. Masalan, ertalab Egiluvchanlik ancha kamaygan bo‘ladi.
mashg‘ulot vaqtida Egiluvchanlik turli sharoitlar (harorat, kun ning vak ti) ta`sirida
o‘zgarishini e`tiborga olish lozim.
Egiluvchanlikni yomonlashuviga olib boradigan noqulay holatlarni, chigal
yozish(razminka) mashqlari yordamida muskullarni kizitish bi lan bartaraf etish
mumkin. Egiluvchanlik charchash ta`sirida sezilarli o‘zgaradi, aktiv Egiluvchanlik
ko‘rsatkichlari esa ortib boradi. Bolalar kattalarga Karaganda ancha egiluvchan
bo‘ladi, degan fikr unchalar to‘g‘ri emas. Bu fikrni boshqacharok - bolalarda
Egiluvchanlikni madaniyatlash kattalarga nisbatan osonrok kuchadi, deb tushunsak
to‘g‘rirok bo‘ladi.
29

Aktiv Egiluvchanlik bevosita muskul kuchi bilan aloqador. Lekin kuchni
rivoj lantiradigan mashqlar bilan shug‘ullanish buginlarda Harakatchanlikni
susaytirishi, chegaralash mumkin. Bu salbiy ta`sirii yengish mumkin:
Egiluvchanlik va kuchni rivojlantiradigan mashqlarni maqsadga muvofiq qo‘shib
olib borish yuli bilan jismoniy sifatlarning normal madaniyatlanishiga erishish
mumkin. Jismoniy madaniyat jarayonida Egiluvchanlikni mumkin kadar
me`yoridan ortik, ko‘prok rivojlantirmaslik maqsadga muvofiqdir.
Egiluvchanlini rivojlantirish uchun uchun maksimal harakat ampli
tudasidagi (cho‘zish, eshish, buklana olishni oshiradigan) jismoniy mashq lardan
foydalaniladi. Ular ikki guruxga (aktiv va passivga) bo‘linadi. Aktiv harakatlarda
buginlardagi harakatchanlik shu bugindan uta digan muskullarning qisqarishi
xisobiga ruy beradi, passiv harakatlar da tashqi kuchlardan foydalaniladi.
Aktiv mashqlar bajarilish xarakteriga ko‘ra bir-biridan farq qiladi: bir fazali
va prujinasimon (ketmya-ket ikki-uch marota balab enga shish)mashqlari: tananing
ma`lum a`zolarini yoki uing bir qismiini tebratish, siltash (maxlar)lar, oxirgi
holatini ushlash (fiksiya), qarshi liklarni yengish, ogirlikdan foydalanish mashqlari.
Bulardan tashqari maksimal amplitudada bajarilayetgan harakat davomida
tanani kimirlatmay ushlash bilan (statik holatda) bajariladigan mashqlar ham shu
guruxga kiradi.
Passiv statik mashqlaraya gavdaning holati tashqi kuch lar xisobiga saqlanadi-bu
aktiv Egiluvchanlikni rivojlantirish uchun dinamik mashq larga Karaganda
samarasizrok, lekin passiv Egiluvchanlikni madaniyatla shda yuqori
ko‘rsatkichlarga olib kelishi mumkin. Musqo‘llar nisbatan kam cho‘ziluvchan
bo‘ladi. Agar bir harakatda ularning uzunligini oshri shga harakat qilinsa, unig
natijasi juda past bo‘ladi. Birok mashqlarni takrorlayverish mashq qilish orqaln
ular koldirgan natijalar yigilib, amplitudaning ortishi juda sezirarli bo‘ladi.
Shuning uchun egiluv chanlikni oshirish mashqlari seriyalar bilan, har birini bir
nechta mar ta qaytarib bajarish lozim va shunday qilish zarur. Seriyadan seriyaga
utgan sari harakat amplitudasi orttirib boriladi. Har bir mashg‘ulotda cho‘zi
luvchanlik mashqlarini ogrik sezguncha bajarish tavsiya etiladi. Ogrik paydo
30

bo‘lishi bilan mashq amplitudasi chegaralanadi. Agar mashqlarni har kuni
sistemali bir yoki bir necha marta bajarilsa, ularning foydasi ko‘prok bo‘ladi. Agar
egiluvchanlikning erishilgan darajasini sak lab turish maqsad qilinsa, kamrok
mashq qilish, ya`ni mashg‘ulotlar sonini ozaytirib borish mumkin. Bu mashqlarni
mustakil topshirik sifatida uyga vazifa qilib berish samara beradi. Darslarda bu
mashqlar asosan darsning asosiy qismii oxiriga, chigal yozish vaqtida va asosiy
bo‘lmagan mashqlar orasidagi intervallarda bajarish tavsiya qilinadi. Egiluvchanlik
mashqlarini bajarishdan oldin muskullarda yengil ter paydo bulguncha chigal
yozish mashqlarini bajarish zarur. Bu mashqlar xisobiga erishil gan harakat
chanlikning ortishi nisbatan uzoq davom etmaydi - xona temperaturasida 10
minutcha saqlanadi. Issiklik tarqalishini kamayti rish (issik kiyim kiyish) bilan, bu
vaqtni ma`lum darajada oshirish mumkin.
Bolalik va o‘smirlik yoshida Egiluvchanlikni rivojlan tirish oson bo‘lgani
sababli 10-15 yoshdagilardan boshlab bu sifatni rivojlantirish ni rejalashtirish
samara beradi.
2.2. Kuch va uni rivojlantirish.
Har qaysi individ tashqi ta`sir yoki qarshilikni yengish uchun o‘z jis midagi
ma`lum sifatni namoyon kidal». Tashki tasirga qarshi muskul zuriqishi orqali
harakat faoliyati- shaxsning kuchi, unchng kuch qobiliyati deb atash kabul
qilingan.
Shug‘ullanuvchi mashg‘ulot nashila o‘z tanasi tinch turgan xoldan sport
snaryadiga (uloktirishda), o‘z tanasini harakatlantirish maqsadi(gimnastika
mashqlari va boshqalar)da, aylantirish, siljitish, kutarishga intilsa, ayrim xollarda
uning teskarisi, tananing o‘zi, yoki uni bo‘lagiga tashqi kuch ta`sir etishi bilan
uning statitik xola tini bo‘zib o‘z gavdasini oldingi(dastlabki) holatini ushlab
turishga uri nadi. Bokschini raknGsh mushtining zarbi, ko‘rashchini rakibi
tomonidan kuch ishlatib uni tanasini ayrim bo‘laklarini egishga dosh berishi tana
holatini o‘zgartirmaslik orqali ruy beradi. Bunda shug‘ullanuvchi va uning rakibi
ma`lum darajada qarshiliklarni, ogirliklarni yengish va kutarishda ma`lum darajada
kuch sifatini namoyon qiladi.
31

Ilmiy tushuncha tarzida kuch nmkonnyatch boricha o‘zining aniq ta` rifiga
ega bo‘lishi va farqlanishi lozim:
1) harakatning mexanik xarakteristikasi sifatidagi kuch ("tanaga «t» massasidagi
«R» kuchining ta`siri...");
2) inson jismidagi jismoniy sifat tarzidagi kuch (masalan, "yoshn inng ulgayishi
bilan kuchning rivojlanishi;
3) sportchi kuchini sport bilan shug‘ullanmaydiganlarga nisbatai ko‘p bo‘lishi..."
va x.k.).
Bu sifatning psixofizik mexanizmi muskul zuriqishining boshqarilishi
(regulyatsiyasi) va ularning ish tartibi (rejimi) bilan aloqador. Muskulning
taranglashishi insonning kuchini namoyon bo‘lishiga olib kela di. Ruxiy zuriqa
olishi va harakatni ma`lum tizimda bajarish markaziy hamda pereferik nerv
sistemasi, xususan, nerv markazlaridan muskullarga kelayotgan signallarga va
muskullarning o‘z xizmati xola tiga bog‘liq. Umuman, muskul tarangligi -
zuriqishi(kuch namoyon qila olishi) kuyidagilar ga qarab aniqlanadi;
1) markazdan muskullarga kelayotgan impulslarning chastotasiga (impuls
chastotasi qancha katta bo‘lsa, muskul shunchalik zur darajada o‘zi ning
tarangligini oshiradi) ko‘ra;
2) zuriqishga qo‘shilgan harakat birligining soni b i lan;
3) muskulning ko‘zgaluvchanligi va undagi kuvvatning manbai mikdoriga qarab.
Muskul zuriqishi-kuch namoyon knlishi uch xil rejimda ruy berishi mumkin:
a)o‘zining uzunligini o‘zgartirmay (statik, izometrik rejimda); tananing turlicha
holatlarda (pozalar)da ushlanishi va x.k.lar uchun qo‘llanadi; b)uzunligini
kamayishiga xisobiga ruy beradigan, bar dosh berish bilan (miometrik), lekin
zuriqish birday - o‘zgarmay turadi, bunday rejim siklik va balastik harakatlardagi
muskul qisqarishi fazalariga muvofiq keladi; v) muskulni cho‘zish vaqtida uning
o‘zayishi xisobiga (yon berish, bush kelish- iliometrik) kuch sodir bo‘ladi. Uti rib
turish, uloktirish, densinishda muskul qisqarishi uchun shu kuch na moyon bo‘ladi.
Bardosh berish bilan, yon berish, bushashtirish bilan kuch namoyon qilishni
dinamik rejimdagi kuch deb atash kabul qilingan. Shunday qilib bunday
32

sharoitlarda maksimal kuchni kulami turlicha, qayd qilingan kuch namoyon qilish
ning asosiy xillari kuch qobiliyatining klassifikatsiyasi sifatida kabul qilingan.
Kuch qobiliyatlarining turlari muskul zuriqishi tartibining
kombinatsiyalashtira olish xarakteriga qarab farq qiladi. Statik rejimda va
sekinlashtirilgan harakatlarda namoyon bo‘ladigan shaxsiy-kuch qobiliyatlari va
tezlik-kuchi xisobiga sodir bo‘ladigan kuch(din amik kuch), ya`ni tez bajariladigan
harakatlarda ishlatiladi. Boshqachasiga buni shiddat (portlash) kuchi deb ham
ataladi, bunga qisqa vaqt ichi da eng ko‘p darajada kuch namoyon qila olish
qobiliyati deb qaraladi. Sakrashlarda bu sakrovchanlikda namoyon bo‘ladi.
Insonning kuch namoyon qila olishdagi asosiy faktor - muskul zuri kishi,
lekin uning tanasining massasi(vazni) ham ma`lum darajada rol uynaydi. Shunga
ko‘ra, absolyut va nisbiy kuch deb ham farqlanadi. Birinchisida insonning tanasi
vaznini xisobiga oshmay, qandaydir bir harakatda kuch namoyon qila opishi
tushunilsa, ikkinchisida uning tana vaz ni har bir kilogrammiga to‘g‘ri keladigan
qilib namoyon qilinadigan me`yori tushuniladi.
Kuchni ulchash. Absolyut kuch inson dinamometriyasi ko‘rsatkichlari va
boshqalarga asoslanib kutara oladigan (namoyon qila oladigan) u uchun chegara
xisoblangan kuch. Nisbiysi esa absolyut kuchning shaxsiy vazniga (tana ogirligiga)
nisbati bilan ulchanadi. Vazni turli xil, lekin bir xil darajada shug‘ullanganlikka
ega bo‘lganlarda absolyut kuch tana vaznining oshishi orqali ko‘payadi(ortadi),
nisbiy kuch esa kamayadi. Buni shunday tushunish lozimki, tana ulchovining
qo‘shilishi bilan uning ogirligi katta proporsiyada muskul kuchiga nisbatan ortib
ketadi.
XULOSA
Qizlardan 13-14 yoshdan boshlab talab qilinadigan nagruzka bolalar uchun talab
qilinadigan nagruzkaga nisbatan o‘z tanasinig maksimal vazni atrofida bo‘lishi,
ko‘prok lokal xolda muskul guruxlariga kuch mashqlari, tashqi ogirlashtiruvchi
33

sifatida gimnastika predmetlari yoki ogir bo‘lma gan jixozlardan foydalanish
tavsiya etiladi.
Kuchni rivojlantirishda muskul zuriqishi kulami (ti rik organizm sodir
qiladigan) ikki faktorga bog‘liq: a)orqa miyaning oldingi shoxcha lari
motoneyronlaridan muskulga boradigan impulslar; b)shartli ra vishda - muskulni
o‘zining reaktivligi, ya`ni ma`lum ko‘zgolishlarda ja vob berish kuchi. Muskulni
reaktivligi uni fiziologik kundalangi, tolasi yugonligi, uni ko‘zgalaolishi darajasi
va boshqa to‘zilishidagi bir qancha xususiyatlariga, markaziy nerv sistemasiga
trofik(adrenalin-simpatik to‘zumi orqali amalga oshiriladigan ta`siriga; shu
daqiqadagi muskul uzunligi va boshqa holatlar, faktorlarga ham bog‘liq. Muskul
zu rikishi darajasini zudlik bilan o‘zgartirishda unga keladigan effektli impulslar
xarakteri yetakchi mexanizmlardan biri xisoblanadi.
Yuk (ogirlik) kutarish, mashqlanish o‘zining universalligi bilan qulay bo‘lib
ular yordamida faqat eng kichik muskullar guruxigagina emas, xatto eng yirik
muskullar guruxiga ham ta`sir etish mumkin. Ularni dozalash oson. Lekin bir qator
salbiy xususiyatlari ham mavjud. Ogirlik bilan ishlash mashqlarida dastlabki holat
muhim rol uynaydi. U albat ta
yo‘qni statik xolda ushlashni talab qiladi, Agarda yo‘qni massasi ogir bo‘lsa
dastlabki holatda turish qiyinlashadi. Bu o‘z navbatida harakatni xal qiluvchi
fazasida dikkatni konsentratsiyalashda, qiyinchi likni yuzaga keltiradi. Bundan
tashqari ahamiyatli massaga ega bo‘lgan snaryadga birdaniga katta tezik berish
qiyin xoxlaysizmi yo‘qmi harakatning birinchi qismii(boshlanishi) sekin bajariladi.
Mashqlar odatda gavdaning tayanch apparatlari yordamida bajariladi. Bunda
tananing mus kul apparati kuch namoyon qilishda yutkazadi, ya`ni bir oz tayanish
(proksi mal)dan yuqori bo‘lmagan kuch sarflaydi xolos. Okibatda qandaydir
harakatda tananing shaxsiy vazni yoki uning ogirligiga teng qarshilikni yengish
kerak bo‘lsa bu kuch namoyon knlish nuktai nazaridan ancha yengil kecha di.
Masalan, devorga suyanib kaftga tayanib kulda turishda qo‘llar tirsak da bukib
to‘g‘rilanganda o‘z vazni uchun sarflangan kuch shu vazndagi shtanga ni
kutarishdan yengilrok tuyuladi.
34

Kuchni rivojlantirish uchun taxminiy mashqlar. O‘z gavdasi massasi bilan
molol keladigan zuriqish bilan namoyon qilinadigan mashqlar: perekladinada
tortilishlar; polda, skameykada yotib kulga tayanib kulni tirsakdan bukish va
to‘g‘rilashlar; skameykaga utirgan xolda gavdani egish va to‘g‘rilash; orqa bilan
yotib oyoqlarni kutarib uni uchini p e shonaga tekkazish; gimnastika devori,
perekladinaga osilib oyoqni to‘g‘ri burchak xosil kilguncha kutarib tushurish;
sakrash; muskullarni zur berib mak simal zuriqtirish va maksimal
bushashtirish("iloji boricha" muskulni ta anglashtirish va keskin ularni
bushashtirish); mashqni muskullar bajara olmay qolgungacha, 3-4 urinishda
bajarish.
Amortizator va espanderlar bilan mashqlar. Amartizatorlar gim n astika
devori reykasiga maxkamlangan. Tulicha dastlabki holatlarda tik turib, yotib olgan
xolda qo‘llar bilan harakatlar-pastga, yen tomonlar ga, yuqoriga; shu harakatlar
faqat bir kul bilan; qo‘llarni aylantirish lar, burishlar, yelka bilan burilishlar.
Elka oldi - tirsak harakatlari bilan mashqlar turlicha dastlabki holatlarda
bukish va to‘g‘rilashlar( qo‘llar oldinda holatidan yenga, yon tomondan yuqoriga,
pastga); gimnastika devoriga yenlamasiga turib(ung chap yonbosh bilan) yelka oldi
suyagini ichkariga, tashqariga burishlar. Kaft harakatlari; bukish va to‘g‘rilashlar,
uzoqlashtirish va yaqinlashti rishlar; aylantirish va boshqalar. So‘zuvchini,
uloktiruvchini (orqaga urnashtirilgan amartizatorlardan foydalanib) harakatlarni
taqlid qilish bilan (imitatsiya). Engashish, tanani burishlar, aylantirishlar uti rib
turishlar bilan kul harakatlari.
35

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI :
1. Aliev A. O‘qituvchining ijodkorlik qobiliyati.-T., “O‘qituvchi”.1991 y
2. Ataev A.K.Kurash.O‘quv qo‘llanma.-T., 1987 y
3. Abdumalikov R., Jismoniy tarbiya va sportni boshqarishning nazariy
asoslari. O‘quv qo‘llanma, -T., O‘zDJTI nashriyoti. 1996 y
4. Abdumalikov R., Abdullaev T., va boshqalar. Jismoniy tarbiya ta`limi
ilmini takomillashtirish masalalari. Metodik qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti
1996 y
5. Akramov A.K., O‘zbekistonda jismoniy madaniyat va sport tarixi. o‘quv
qo‘llanma. T., O‘zDJTI nashriyoti 1997y
6. Ashmarin B.A. Teoriya i metodika fizicheskogo vospitaniya.
“Prosveshenie”, M, 1978y
7. Arnautov V.V., Monaxov V.M, Optimizatsiya uchebnogo protsessa-
obuchenie Moskva: Mixaylovka. MTSOP. 1997
8. Abdullaeva Sh.A va boshqalar. Pedagogika T., “Fan” 2004y
9. Botirov X.A., O‘zbekistonda jismoniy tarbiya tarixi, omabop kitob T.,
Ibn Sino 1993y
10. Bril M.S. Otbor v sportivnix igrax.- M., 1980y
11. Bespalko V.T., Pedagogika i progressivnie texnologie obuchenie,-
Moskva: IRPO. 1995
12. Barkamol avlod - O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T., “Sharq”
1997y
13. Barkamol avlod orzusi. T., O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi.
2000y
14. Babanskiy Yu.K. Optimizatsiya uchebnogo protsessa obuchenie (obhe-
didakticheskie aspekt) M; Pedagogika. 1997y
15. Bruner Dj. Protsess obucheniya Per. s ang M., 1982y
36

kurs ishi

Sotib olish