• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 51.1KB
Покупки 1
Дата загрузки 28 Апрель 2025
Расширение docx
Категория Зоология

Продавец

Bohodir Jalolov

Дата регистрации 10 Май 2023

5700 Продаж

Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan oʼrni

3 9qo‘riqxona va milliy bog‘lar tashkil etilgan, shuningdek, ularga nisbatan noqonuniy ovchilik qat’iyan taqiqlangan. Hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan xalqaro konvensiyalar Hayvonot dunyosini muhofaza qilish milliy miqyosdan tashqariga chiqib, xalqaro hamkorlikni talab qiladigan muhim masalalardan biridir. Shu sababli, turli mamlakatlar birlashib, tabiatni va hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan xalqaro kelishuvlar va konvensiyalarni ishlab chiqib, ularni amaliyotga joriy etishmoqda. Bunday kelishuvlar hayvonlarning yashash joylarini saqlab qolish, ularning noqonuniy ovlanishining oldini olish va tabiiy ekotizimni muhofaza qilishga xizmat qiladi. Tabiatni muhofaza qilish bo‘yicha eng muhim xalqaro hujjatlardan biri Yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning xalqaro savdosi bo‘yicha konvensiya bo‘lib, u CITES nomi bilan tanilgan. Ushbu konvensiya dunyo bo‘ylab yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan hayvon va o‘simliklarning noqonuniy savdosiga qarshi kurashishga qaratilgan. Xususan, fil suyagi, yo‘lbars terisi yoki noyob qushlarning noqonuniy savdosi ushbu konvensiya asosida qattiq nazorat qilinadi va unga rioya qilmagan mamlakatlarga iqtisodiy yoki huquqiy jazo choralari qo‘llanadi. Bioxilma-xillik bo‘yicha konvensiya ham hayvonlarni himoya qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu kelishuv tabiiy ekotizimlarni saqlash, hayvonlar va o‘simliklarning xilma-xilligini himoya qilish, ularning tabiiy yashash muhitini buzmaslik hamda inson faoliyatining salbiy ta’sirini kamaytirishga qaratilgan. Migratsiya qiluvchi hayvonlarni muhofaza qilish bo‘yicha Bonn konvensiyasi esa qit’alar bo‘ylab harakatlanuvchi hayvonlarni himoya qilishga yo‘naltirilgan. Ko‘plab qushlar, baliqlar va boshqa hayvonlar 2 6Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri va ularni asrashning ahamiyati Hayvonlar insoniyat hayoti uchun beqiyos ahamiyatga ega bo‘lib, ular orqali insonlar oziq-ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon va boshqa resurslarga ega bo‘ladi. Shu sababli, hayvonlar populyatsiyasini saqlash va ularning yashash muhitini himoya qilish muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ekotizimning izdan chiqishi inson hayotiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun hayvonlarning turli sohalardagi ahamiyatini chuqur anglab, ularni muhofaza qilish choralari ko‘rilishi zarur. Hayvonlarning inson hayoti va tabiatdagi rolini inobatga olib, ularning xilma-xilligini saqlash global ekologik muammolarni hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi. III BOB. HAYVONOT OLAMIGA TAHDID SOLUVCHI OMILLAR 3.1 Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar Hayvonot olami ekotizimning ajralmas qismi bo‘lib, uning barqarorligi bevosita iqlim va atrof-muhit holatiga bog‘liq. So‘nggi yillarda global iqlim o‘zgarishi, ekologik muammolar va inson faoliyati natijasida hayvonlarning yashash sharoitlari keskin o‘zgarib bormoqda. Ushbu jarayonlar ko‘plab hayvon turlarining kamayishiga, ayrimlarining esa butunlay yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lyapti. 1 0Kurs ishining obyekti. Mazkur kurs ishining obyekti – hayvonot olamining xilma-xilligi va uning tabiiy ekotizimdagi o‘rni hisoblanadi. Tadqiqot doirasida turli hayvon turlari, ularning yashash muhiti, ekologik ahamiyati va inson bilan o‘zaro aloqalari o‘rganiladi. Shuningdek, hayvonot olamining biologik xilma-xilligi, ularning tabiiy muhitdagi roli, turli ekologik omillarga moslashuvi va ushbu jarayonlarga inson faoliyatining ta’siri tahlil qilinadi. Hayvonlarni muhofaza qilishga qaratilgan chora-tadbirlar va ular orqali ekotizim barqarorligini ta’minlash masalalari ham tadqiqot obyekti doirasiga kiradi. Kurs ishining predmeti. Mazkur kurs ishining predmeti – hayvonot olamining xilma-xilligi, ularning ekologik tizimdagi o‘rni va muhofaza qilish choralari bilan bog‘liq ilmiy hamda amaliy jarayonlardir. Tadqiqot doirasida hayvonlarning biologik va ekologik xususiyatlari, ularning yashash muhitiga moslashuvi, oziq-ovqat zanjiridagi roli va inson faoliyatining ularga ta’siri o‘rganiladi. Shuningdek, hayvonot olamiga tahdid solu v chi ekologik muammolar, iqlim o‘zgarishi va antropogen omillar bilan bog‘liq jarayonlar tahlil qilinadi. Hayvonlarni muhofaza qilishga qaratilgan milliy va xalqaro chora-tadbirlar ham kurs ishining predmetiga kiradi. Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi tarkiban kirish, asosiy qismda 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyiotlar ro’yxatidan iborat. Mavzuning mazmunini 1 7Vegetatsiya ham hayvonlarning tarqalishida muhim rol o‘ynaydi. O‘simliklarning mavjudligi ularning oziq-ovqat manbalarini belgilaydi. O‘rmonlarda o‘simlikxo‘r va hasharotxo‘r hayvonlar ko‘p uchrasa, ochiq dasht va cho‘llarda suv tanqisligiga chidamli turlar yashaydi. Suv resurslari daryo, ko‘l va dengizlar yaqinida yashovchi hayvonlarning xilma-xilligiga ta’sir qiladi. Suv ekotizimlarida baliqlar, amfibiyalar va dengiz sutemizuvchilari ko‘p uchraydi. Suv havzalariga yaqin hududlarda yashovchi qushlar va sutemizuvchilar ham ushbu muhitga moslashgan bo‘ladi. Relyefning murakkabligi ham hayvonlarning tarqalishiga ta’sir qiladi. Tog‘li hududlarda hayvonlar pastlikka qaraganda harorat farqlari va kislorod yetishmovchiligiga moslashgan bo‘ladi. Tekislik va botqoqlik joylarda esa boshqa turdagi hayvonlar ko‘proq uchraydi. Materiklar va mintaqalar bo‘yicha hayvonlarning xilma-xilligi Yer yuzasida har bir materik o‘ziga xos hayvonot olamiga ega. Afrika dunyodagi eng boy hayvonot dunyosiga ega bo‘lib, bu yerda yirik sutemizuvchilar, jumladan, fillar, jirafalar, begemotlar va yirtqich hayvonlar ko‘p uchraydi. Tropik o‘rmonlar va savannalar hayvonlar uchun qulay yashash muhitini ta’minlaydi. Janubiy Amerika tropik o‘rmonlari hasharotlar, amfibiyalar va noyob sutemizuvchilar, jumladan, yaguarlar, lamalar va lenivetslar bilan mashhur. Amazonka havzasi dunyoning eng boy ekotizimlaridan biri hisoblanadi. 9Shuningdek, hayvonot olamining tasnifi va turli guruhlarini o‘rganish, ularning ekotizimdagi biologik va ekologik rolini aniqlash muhim jihatlardan biridir. Hayvonot olamiga ta’sir ko‘rsatuvchi salbiy omillarni tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlarni o‘rganish ushbu ishning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Bundan tashqari, hayvonlarni himoya qilish bo‘yicha milliy va xalqaro tadbirlarni o‘rganish, biologik xilma-xillikni saqlash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish ham mazkur ishning maqsadlari qatoriga kiradi. Ushbu maqsadlar asosida hayvonot olamining tabiiy muhitdagi o‘rni va inson hayotiga ta’siri tahlil qilinib, ularning muhofazasi bo‘yicha ilmiy asoslangan takliflar ilgari suriladi. Kurs ishining vazifalari. Mazkur kurs ishida hayvonot olamining xilma-xilligini o‘rganish va uning asosiy guruhlarini tasniflash muhim vazifalardan biridir. Hayvonlarning tabiiy ekotizimdagi o‘rnini va biologik ahamiyatini aniqlash ham ushbu tadqiqotning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Shuningdek, hayvonot olamiga ta’sir qiluvchi ekologik va antropogen omillarni tahlil qilish, ularning salbiy oqibatlarini o‘rganish dolzarb masalalardan biridir. Hayvonlarni muhofaza qilishga qaratilgan milliy va xalqaro tashabbuslarni tahlil qilish va ularning samaradorligini baholash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Bundan tashqari, biologik xilma-xillikni saqlab qolish bo‘yicha ilmiy asoslangan tavsiyalar ishlab chiqish va ushbu yo‘nalishda amalga oshirilishi kerak bo‘lgan chora-tadbirlarni belgilash ushbu ishning asosiy vazifalaridan biridir. 2 7Global isish va uning hayvonlarga ta’siri Yer yuzida havo haroratining ortishi hayvonlarning tabiiy yashash muhitiga bevosita ta’sir qiladi. Global isish tufayli ko‘plab hayvonlar o‘z yashash joylarini tark etishga majbur bo‘lib, boshqa hududlarga ko‘chib o‘tmoqda. Lekin hamma turlar ham yangi muhitga moslasha olmaydi. Masalan, Arktika va Antarktikada yashovchi hayvonlar, jumladan, oq ayiq va pingvinlar muzlarning erishi tufayli o‘zlarining asosiy oziq-ovqat manbalaridan mahrum bo‘lmoqda. Issiqlikning ortishi dengiz va okean ekotizimlariga ham salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Suv haroratining o‘zgarishi dengiz hayvonlarining migratsiya yo‘nalishlarini buzmoqda. Korall riflarining oqarlashi ham global isish natijasi bo‘lib, bu jarayon riflarda yashovchi ko‘plab dengiz organizmlarining yo‘q bo‘lishiga olib kelmoqda. Tabiiy ofatlar va hayvonlarga ta’siri Iqlim o‘zgarishi tufayli bo‘ronlar, qurg‘oqchilik va sel kabi tabiiy ofatlar soni ortib bormoqda. Bu esa hayvonlarning yashash sharoitini yanada murakkablashtiradi. Qurg‘oqchilik natijasida suv havzalari qurib ketib, suv ekotizimlari buziladi. Bu esa baliqlar va boshqa suv hayvonlarining kamayishiga sabab bo‘ladi. Sel va suv toshqinlari esa qushlar va boshqa quruqlik hayvonlarining uyalarini vayron qiladi. Natijada ularning ko‘payish jarayoni izdan chiqib, populyatsiyalari qisqaradi. Shu bilan birga, bo‘ron va dovullar hayvonlarning oziq-ovqat zanjiriga zarar yetkazib, ularning yashashi uchun xavf tug‘diradi. Suv resurslarining kamayishi va ifloslanishi 1 9tashkil etilib, ularning tabiiy yashash muhitini saqlashga harakat qilinmoqda. Hayvonlarning geografik tarqalishi turli tabiiy va antropogen omillar ta’sirida shakllanadi. Har bir mintaqaning o‘ziga xos hayvonot dunyosi mavjud bo‘lib, u tabiatning muhim qismi hisoblanadi. Inson faoliyati natijasida ko‘plab turlar yo‘qolish xavfi ostida bo‘lib, ularni saqlab qolish va tabiiy yashash muhitini himoya qilish dolzarb masalalardan biri sanaladi. II BOB. HAYVONLARNING EKOTIZIMDAGI O’RNI VA AHAMIYATI 2.1 Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli Har bir hayvon ekotizimning ajralmas qismi bo‘lib, oziq-ovqat zanjirida muhim rol o‘ynaydi. Ularning faoliyati tabiiy muvozanatni saqlash, ekotizim barqarorligini ta’minlash va biologik xilma-xillikni qo‘llab-quvvatlashga yordam beradi. Oziq-ovqat zanjiri tirik organizmlarning o‘zaro bog‘liqligini ko‘rsatib, ekotizimda energiyaning uzatilish jarayonini belgilaydi. O‘simliklar birlamchi oziq manbai bo‘lib, ulardan o‘simlikxo‘r hayvonlar oziqlanadi. Yirtqichlar esa o‘simlikxo‘r hayvonlar bilan oziqlanib, ularning populyatsiyasini nazorat qiladi. Shuningdek, organik qoldiqlar bilan oziqlanuvchi hayvonlar va mikroorganizmlar ekotizimning uzluksiz ishlashiga xizmat qiladi. 3_______________________________________________________ ________________________ Ishdagi kamchiliklar:_________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ ____________________________________ Kurs ishining yoritilishi bo‘yicha rahbar tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball __________ KOMISSIYA XULOSASI Talaba tomonidan mavzuning og‘zaki bayoni (yoritib berishi, tushunchasi, savollarga to‘liq javob bera olishi, tahlillar keltirishi, xulosalar chiqara olishi). ______________________________________________________ ______________________________________________________ __________________ ______________________________________________________ _________ ______________________________________________________ _________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 1 4Umurtqasiz hayvonlar eng qadimgi va eng ko‘p tarqalgan organizmlar bo‘lib, ularning umurtqa suyaklari yo‘q. Bu guruhga hasharotlar, mollyuskalar, chuvalchanglar, ichakbo‘shliqlar va boshqa turli xil hayvonlar kiradi. Ularning ko‘pchiligi mayda o‘lchamga ega bo‘lsa-da, ekotizimda juda muhim rol o‘ynaydi. Misol uchun, hasharotlar o‘simliklarni changlatishda, tuproqdagi organizmlar esa organik moddalarni parchalashda ishtirok etadi. Umurtqali hayvonlar esa suyak tizimiga ega bo‘lib, murakkab tuzilish va rivojlangan organ tizimlari bilan ajralib turadi. Ular baliqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarga bo‘linadi. Har bir guruhning o‘ziga xos biologik va ekologik xususiyatlari bor. Masalan, baliqlar suv muhitiga moslashgan bo‘lsa, qushlar yengil suyak tuzilishi va parvoz qilish qobiliyati bilan ajralib turadi. Oziqlanish turiga ko‘ra tasnif Hayvonlarni oziqlanish usuliga qarab quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:  O‘simlikxo‘r hayvonlar – o‘simliklar va ularning mahsulotlari bilan oziqlanadi. Masalan, quyonlar, kiyiklar va sigirlar shu guruhga kiradi.  Yirtqich hayvonlar – boshqa hayvonlar bilan oziqlanib, tabiiy tanlanish jarayonida muhim rol o‘ynaydi. Arslonlar, yo‘lbarslar, burgutlar va akulalar yirtqichlarga misol bo‘la oladi.  Hammaxo‘r hayvonlar – har ikkala manbadan oziqlanib, turli ekotizimlarga moslasha oladi. Ayilar, tulkilar va odamlar hammaxo‘rlar sirasiga kiradi. Ko‘payish usuliga ko‘ra tasnif 3 4shaharlar yaqinida joylashgan o‘rmonlar kesilib, ularning o‘rnida sanoat korxonalari va turar-joy majmualari qurilishi natijasida hayvonlarning migratsiya yo‘llari uziladi, ularning oziq-ovqat va suv manbalariga bo‘lgan kirish imkoniyati kamayadi. Bundan tashqari, avtomobil yo‘llarining kengayishi ham yovvoyi hayvonlarning hayotiga xavf tug‘diradi. Masalan, yo‘llar bo‘ylab yuradigan hayvonlar avtomobillar urib ketishi natijasida nobud bo‘lishi keng tarqalgan muammolardan biridir. Qishloq xo‘jaligi va deforestatsiya (o‘rmonlarning kesilishi) Qishloq xo‘jaligining kengayishi uchun o‘rmonlarning ommaviy ravishda kesilishi ko‘plab hayvon turlarining yo‘qolishiga sabab bo‘layotgan muhim omillardan biridir. O‘rmonlar hayvonlar uchun nafaqat boshpana, balki oziq-ovqat manbai hamdir. O‘rmonlar kesilishi natijasida qushlar, sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilarning ko‘pchiligi o‘z yashash joyidan mahrum bo‘lmoqda. Masalan, Janubiy Amerika o‘rmonlarida yashovchi ko‘plab maymun turlari va tropik qushlar deforestatsiya tufayli yo‘qolish xavfi ostida turibdi. O‘rmonlarning qisqarishi, shuningdek, iqlim o‘zgarishiga ham olib kelmoqda, bu esa hayvonlarning moslashish qobiliyatini yanada qiyinlashtiradi. Kimyoviy moddalar va atrof-muhitning ifloslanishi Zamonaviy qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan pestitsidlar va kimyoviy o‘g‘itlar hayvonlarga bevosita va bilvosita zarar yetkazmoqda. Pestitsidlar o‘simlikxo‘r hasharotlarni yo‘q qilish uchun ishlatilsa-da, ular qushlar, qurbaqalar va boshqa mayda hayvonlarning sonini ham 3 8ostidagi turlarni asrashga qaratilgan chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Qizil kitob va uning ahamiyati Hayvonlarning kamayib borishi va ayrim turlarining yo‘qolib ketish xavfi ostida ekanligi sababli, dunyoning turli davlatlarida noyob va kamyob uchraydigan hayvon turlarini rasmiy ro‘yxatga olish va ularni muhofaza qilish maqsadida maxsus hujjatlar yaratilgan. Shulardan eng muhimi Qizil kitob bo‘lib, unda yo‘qolib borayotgan hayvon va o‘simlik turlari to‘g‘risida batafsil ma’lumot berilgan. Ushbu kitobda har bir tur holati, sonining kamayish sabablari va uni muhofaza qilish bo‘yicha tavsiyalar berilgan. Hayvonlar va o‘simliklar bir necha toifaga ajratilib, ularning tahdid darajasi belgilangan. Ayrim turlar mutlaqo yo‘q bo‘lib ketgan, ba’zilari esa yo‘qolish xavfi ostida bo‘lib, agar ularga yetarli darajada e’tibor qaratilmasa, kelajak avlodlar ularni faqat rasmlar va tarixiy ma’lumotlardan bilishi mumkin bo‘ladi. Mamlakatlarda milliy darajada yaratilgan Qizil kitoblardan tashqari, xalqaro darajadagi Qizil ro‘yxatlar ham mavjud bo‘lib, ularga butun dunyo miqyosida yo‘qolish xavfi ostida turgan hayvon va o‘simlik turlari kiritilgan. Masalan, Jahon tabiatni muhofaza qilish ittifoqi tomonidan yuritiladigan xalqaro Qizil ro‘yxat global ekologik muammolarni hal qilishda muhim hujjatlardan biri hisoblanadi. O‘zbekistonning Qizil kitobida ham bir qancha noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan hayvon turlari mavjud. Jumladan, qor barsi, jayran, Buxoro bug‘usi, turkiston silovsini va boshqa noyob hayvonlar ushbu ro‘yxatga kiritilgan. Bu turlarni himoya qilish maqsadida maxsus 3 5kamaytiradi. Bunday holat oziq-ovqat zanjirining buzilishiga sabab bo‘ladi. Shuningdek, daryolar va ko‘llarning ifloslanishi baliqlarning va boshqa suv hayvonlarining hayotiga tahdid solmoqda. Sanoat chiqindilari suvga tashlanganida, undagi zaharli moddalar baliqlarning o‘lishiga yoki ularning reproduktiv qobiliyatining pasayishiga olib keladi. Misol uchun, neft to‘kilishi natijasida suv yuzasida hosil bo‘ladigan qoplama suv qushlari va dengiz sutemizuvchilari uchun halokatli bo‘lishi mumkin. Ovchilik va brakonerlik orqali insonning bevosita ta’siri Ba’zi hayvonlarning yo‘q bo‘lib ketishiga insonning bevosita aralashuvi, ya’ni brakonerlik va noqonuniy ovchilik ham sabab bo‘lmoqda. Noyob hayvonlarning terilari, shoxlari, suyaklari va boshqa qismlari qimmatbaho mahsulot sifatida sotilgani sababli ularning noqonuniy ovlanishi keng tarqalgan. Misol uchun, fil suyagi savdosi tufayli Afrikadagi fil populyatsiyasi sezilarli darajada kamayib bormoqda. Shuningdek, ba’zi hayvonlar sport ovchilari yoki ovchilik industriyasi qurboniga aylanadi. Masalan, bug‘ular va kiyiklarning ovlanishi ularning tabiiy populyatsiyasini kamaytiradi va ekotizimning buzilishiga olib kelishi mumkin. Iqlim o‘zgarishi va uning hayvonlarga ta’siri Inson faoliyati natijasida yuzaga kelayotgan global iqlim o‘zgarishi hayvonot olamiga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Havo haroratining ko‘tarilishi, qurg‘oqchilik va ekstremal ob-havo sharoitlari hayvonlarning yashash muhitini o‘zgartirib yubormoqda. 4 6Ekologik fondlar va nohukumat tashkilotlar yo‘qolib borayotgan hayvon turlarini himoya qilish, ularning yashash muhitini saqlash va targ‘ibot ishlarini olib borish bilan shug‘ullanadi. Ijtimoiy kampaniyalar va ommaviy axborot vositalari orqali ekologik muhofaza ishlari targ‘ib qilinadi, brakonerlikka qarshi kurash olib boriladi. Jamoatchilik ekologik muammolarga befarq bo‘lmasa, hayvonlarning yashash muhiti saqlanib qoladi va tabiiy muvozanat barqaror bo‘lishiga hissa qo‘shiladi. Ekologik ta’limning ahamiyati Aholining ekologik madaniyatini oshirish, ayniqsa yosh avlodni tabiatga nisbatan ongli munosabatda bo‘lishga o‘rgatish muhim vazifalardan biridir. Ekologik ta’lim quyidagi yo‘nalishlarda olib borilishi mumkin: Maktab va oliy ta’lim dasturlarida ekologiya fanlarini kuchaytirish orqali yoshlarni ekologik muammolarni tushunishga va ularni hal qilishga o‘rgatish. Ekologik ekskursiyalar va tabiat bog‘lariga tashriflar uyushtirish orqali o‘quvchilarga va talabalar tabiatning qadrini tushuntirish. Interaktiv ekologik dasturlar va tanlovlar orqali yoshlarning tabiatga bo‘lgan qiziqishini oshirish. Media va ijtimoiy tarmoqlar orqali hayvonlarni muhofaza qilishning ahamiyati haqida keng targ‘ibot olib borish. Mahalliy aholi va ekologik muhofaza 2 9Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar natijasida hayvonlarning ayrim turlari yo‘q bo‘lib ketmoqda. Bu esa oziq-ovqat zanjirining buzilishiga olib kelmoqda. Masalan, muayyan hududda o‘simlikxo‘r hayvonlar kamayib ketsa, ularga bog‘liq bo‘lgan yirtqich hayvonlar ham oziq tanqisligi sababli yo‘qolib boradi. Agar muhim changlatuvchilar, masalan, asalari va kapalaklar kamayib ketsa, o‘simliklarning ko‘payishi ham pasayadi. Bu esa ekotizimning umumiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va oziq-ovqat mahsulotlarining kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Hayvonlarni himoya qilish zarurati Ekologik muammolar va iqlim o‘zgarishi natijasida hayvonlar populyatsiyasi xavf ostida qolgani sababli, ularni himoya qilish dolzarb masalaga aylangan. Xalqaro tashkilotlar va ekologik tashkilotlar hayvonlarni muhofaza qilish, ularning yashash joylarini saqlab qolish va tabiiy muhitni yaxshilash bo‘yicha turli loyihalar amalga oshirmoqda. Quyidagi choralar hayvonlarni himoya qilishda muhim ahamiyatga ega:  O‘rmonlarni kesishning oldini olish va yashil hududlarni kengaytirish.  Suv va havo ifloslanishiga qarshi kurashish.  Yovvoyi hayvonlarning noqonuniy ovlanishini cheklash.  Iqlim o‘zgarishiga qarshi global miqyosda chora-tadbirlar ko‘rish.  Milliy bog‘lar, qo‘riqxonalar va tabiiy hududlarni kengaytirish. Agar ushbu choralar amalga oshirilmasa, ko‘plab hayvon turlari kelajak avlodlar uchun faqat tarixiy manbalarda qolishi mumkin. Shuning 1 8Shimoliy Amerika tundra, o‘rmon va cho‘llar kabi turli tabiiy zonalarga ega bo‘lib, bu yerda ayiqlar, bug‘ular, bo‘rilar, bizonlar va turli qushlar yashaydi. Yevropa boshqa materiklarga qaraganda hayvonlarning xilma-xilligi bo‘yicha biroz kamroq bo‘lsa-da, bu yerda yovvoyi to‘ng‘izlar, bo‘rilar, quyonlar va turli parrandalar tarqalgan. Osiyo juda katta hududga ega bo‘lib, bu yerda turli xil iqlim sharoitlari mavjud. Cho‘llarda tuvalar va gazellar uchrasa, tog‘li hududlarda qor yo‘lbarslari va yo‘lbarslar yashaydi. Avstraliya hayvonot olami o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi. Bu yerda faqat shu hududga xos bo‘lgan koalalar, kengurular va platipuslar yashaydi. Antarktida sovuq iqlimi tufayli faqat ekstremal sharoitlarga moslashgan hayvonlarni o‘zida jamlagan. Pingvinlar, dengiz fillari va kitlar ushbu mintaqaga xos hayvonlar hisoblanadi. Endemik va noyob hayvonlar Ba’zi hayvonlar faqat bitta hududda yashaydi va boshqa joyda uchramaydi. Bunday hayvonlar endemik turlar deb ataladi. Masalan, Madagaskarda lemurlar, Yangi Zelandiyada kividlar, Avstraliyada esa kengurular va koalalar faqat shu hududlarda yashaydi. Ba’zi turlar esa yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lib, ularni muhofaza qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Tabiatni muhofaza qilish choralari ko‘rilmasa, ushbu noyob hayvonlar kelajakda yo‘qolib ketishi mumkin. Shu sababli, qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar va maxsus himoya hududlari 3 1Noqonuniy ovchilik natijasida ba’zi hayvonlarning butunlay yo‘qolib ketishi kuzatilmoqda. Masalan, Markaziy Osiyo hududida yashagan Kaspiy yo‘lbarsi allaqachon yo‘q bo‘lib ketgan. Qizil kitobga kiritilgan qor barsi, O‘rta Osiyo bo‘risi va Amur yo‘lbarsi kabi turlar ham brakonerlik tufayli yo‘qolish xavfi ostida turibdi. Brakonerlikning ekologik muvozanatga ta’siri Noqonuniy ovchilik faqat hayvonlar sonining kamayishiga olib kelib qolmay, balki butun ekotizim muvozanatining buzilishiga sabab bo‘ladi. Masalan, yirtqich hayvonlarning keskin kamayishi ularning o‘ljasi bo‘lgan o‘simlikxo‘r hayvonlarning ortiqcha ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o‘z navbatida, o‘simliklar resurslarining kamayishiga va butun oziq-ovqat zanjirining buzilishiga sabab bo‘ladi. Agar biror hududda yirtqich hayvonlar brakonerlik natijasida yo‘qolib ketsa, bu hududda ekologik muvozanat izdan chiqadi. Masalan, qoplon va bo‘rilar soni kamayganda, kiyiklar va boshqa o‘simlikxo‘r hayvonlar haddan tashqari ko‘payib ketadi. Bu esa o‘rmon va yaylov ekotizimlariga zarar yetkazishi mumkin. Dengiz va okean ekotizimlarida ham brakonerlik salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Masalan, akulalar qanotlari uchun noqonuniy ovlanishi natijasida ularning soni kamayib bormoqda. Bu esa dengiz hayvonlari o‘rtasidagi tabiiy muvozanatni buzib, butun ekotizimga zarar yetkazadi. Noqonuniy ovchilikka qarshi kurashish choralari Brakonerlik va noqonuniy ovchilikka qarshi kurashish uchun xalqaro va mahalliy miqyosda turli chora-tadbirlar ko‘rilmoqda. Birinchidan, brakonerlikni oldini olish uchun qonunchilik yanada kuchaytirilishi zarur. 8Kirish Mavzuning dolzarbligi. Hayvonot olamining xilma-xilligi – tabiatning ajralmas qismi bo‘lib, ekologik muvozanatni saqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda inson faoliyati, urbanizatsiya, qishloq xo‘jaligi va sanoatning jadal rivojlanishi natijasida ko‘plab hayvon turlari yo‘qolish xavfi ostida qolmoqda. Iqlim o‘zgarishi, tabiiy yashash joylarining qisqarishi, noqonuniy ovchilik va brakonerlik kabi omillar hayvonot olamiga tahdid solmoqda. Bu mavzuni o‘rganish nafaqat biologiya va ekologiya fanlari nuqtayi nazaridan muhim, balki tabiatni muhofaza qilish hamda barqaror rivojlanish tamoyillarini amalga oshirish uchun ham dolzarbdir. Hayvonot olamining xilma-xilligini saqlab qolish ekotizim barqarorligini ta’minlaydi, inson hayotiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, hayvonlarni muhofaza qilish choralari, biologik xilma-xillikni saqlash strategiyalari va barqaror ekologik tizimlar yaratish masalalari jahon hamjamiyatining e’tibor markazida turibdi. Mazkur kurs ishi hayvonot olamining ahamiyatini, uning ekotizimdagi o‘rnini va muhofaza qilish yo‘llarini tahlil qilishga bag‘ishlangan bo‘lib, bu boradagi ilmiy va amaliy tadqiqotlar asosida dolzarb masalalarga yechim topishga yordam beradi. Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi – hayvonot olamining xilma-xilligini o‘rganish, uning tabiiy ekotizimdagi o‘rnini aniqlash va uni muhofaza qilishning ahamiyatini yoritishdan iborat. 4_______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________________________ Kurs ishining og‘zaki bayoni bo‘yicha komissiya tomonidan baholanishi (kurs ishiga ajratilgan balldan 25% gacha baholanadi): Ball ______________ Jami ball ________________________ Komissiya raisi: ________________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) Komissiya a’zosi: ______________________________________________ _________________ (FISH) (imzo) 2 3Hayvonlar inson hayoti va faoliyatining ajralmas qismi hisoblanadi. Ular turli sohalarda muhim o‘rin tutib, iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi, ekologiya, tibbiyot va madaniyatga bevosita ta’sir qiladi. Tabiatda mavjud hayvonlarning xilma-xilligi inson hayotining sifatini yaxshilash, atrof-muhit muvozanatini saqlash va resurslardan samarali foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati Hayvonlar qishloq xo‘jaligining ajralmas qismi bo‘lib, chorvachilik va dehqonchilik sohalarida keng foydalaniladi. Sut, go‘sht, jun va boshqa mahsulotlar inson ehtiyojlarini qondirishda muhim rol o‘ynaydi. Chorvachilik bilan shug‘ullanadigan ko‘plab hududlarda hayvonlar asosiy daromad manbai hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida hayvonlarning xizmatlari faqat mahsulot yetishtirish bilan cheklanib qolmaydi. Masalan, asalarilar va boshqa changlatuvchi hasharotlar ekinlarning changlanishiga yordam beradi, bu esa hosildorlikni oshiradi. Shuningdek, qurtlar va ayrim hasharotlar tuproq sifatini yaxshilaydi, bu esa o‘simliklarning sog‘lom o‘sishi uchun qulay sharoit yaratadi. Tibbiyot va farmatsevtikadagi roli Hayvonlar tibbiyot va farmatsevtika sohasida ham katta ahamiyatga ega. Ilmiy tadqiqotlar va yangi dori vositalarini yaratishda hayvonlar ustida tajribalar o‘tkaziladi. Turli turlarning biologik xususiyatlari asosida inson salomatligini yaxshilashga xizmat qiladigan dorilar ishlab chiqiladi. Masalan, ilon zahri ba’zi yurak-qon tomir kasalliklarini davolashda ishlatiladi, asalari mahsulotlari esa immunitetni mustahkamlashda foydalidir. 2 2yashovchi hayvonlar daraxt urug‘larini tarqatib, o‘rmonlarning qayta tiklanishiga hissa qo‘shadi. Cho‘llarda va dashtlarda yashovchi hayvonlar tuproqni yumshatib, uning unumdorligini oshirishga yordam beradi. Ba’zi hayvonlar, ayniqsa dengiz organizmlari, karbonat angidridni o‘zlashtirish orqali iqlim o‘zgarishining oldini olishga xizmat qiladi. Masalan, marjon riflari va chig‘anoqli hayvonlar okeandagi karbonat angidrid miqdorini tartibga solib, global isish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. Ekotizim xizmatlarining saqlanishi Bioxilma-xillik ekotizim xizmatlarini saqlab qolish uchun juda muhimdir. Ekotizim xizmatlari deganda quyidagilar tushuniladi: Changlanish va urug‘ tarqatish – hasharotlar, qushlar va sutemizuvchilar o‘simliklarning changlanishida va urug‘larining tarqalishida muhim rol o‘ynaydi. Tuproq unumdorligini oshirish – qurtlar, chumolilar va boshqa tuproq organizmlari tuproq sifatini yaxshilaydi. Tabiiy tozalash tizimi – ba’zi hayvonlar organik chiqindilarni yo‘q qilib, tabiatni toza saqlashga yordam beradi. Agar hayvonot olamining xilma-xilligi kamayib ketsa, ekotizim xizmatlari ham buzilishi mumkin. Bu esa inson hayoti va atrof-muhit uchun salbiy oqibatlarga olib keladi. Shu sababli hayvonlarning biologik xilma-xilligini saqlash tabiatning barqarorligi va kelajak avlodlar uchun muhim vazifa hisoblanadi. 2.3 Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri 2 8Iqlim o‘zgarishi suv resurslarining kamayishiga olib kelmoqda. Ko‘plab daryolar, ko‘llar va botqoqliklar qurib bormoqda, bu esa ushbu ekotizimlarda yashovchi hayvonlar uchun halokatli ta’sir ko‘rsatmoqda. Suv resurslarining ifloslanishi esa baliq va amfibiyalarning ommaviy yo‘qolib ketishiga sabab bo‘lyapti. Sanoat chiqindilari va kimyoviy moddalar daryolar va dengizlarga tushib, suv ekotizimlarining buzilishiga sabab bo‘lmoqda. Neft to‘kilishlari, plastik chiqindilar va og‘ir metallarning to‘planishi dengiz hayvonlari uchun katta xavf tug‘diradi. Suv ifloslanishi natijasida baliqlarning soni kamayib, oziq-ovqat zanjiri buziladi. Bu esa nafaqat hayvonlarga, balki insonlarga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘rmonlarning kesilishi va yashash joylarining yo‘qolishi Hayvonlarning yashash joylarining yo‘qolishi ekologik muammolarning eng jiddiylaridan biridir. O‘rmonlarning kesilishi natijasida minglab hayvon turlari o‘z uyidan mahrum bo‘lib, oziq-ovqat va boshpana topishda qiyinchiliklarga duch kelmoqda. Ayniqsa, tropik o‘rmonlar qirqilishi maymunlar, qushlar, yirtqich hayvonlar va boshqa biologik xilma-xillik uchun katta xavf tug‘dirmoqda. Shaharlarning kengayishi va qishloq xo‘jaligi uchun yerlarning o‘zlashtirilishi natijasida hayvonlarning yashash joylari kamayib bormoqda. Natijada ba’zi turlar migratsiya qilishga majbur bo‘ladi, biroq ularning barchasi yangi muhitga moslasha olmaydi. Ayrim hayvonlar esa odamlar yashaydigan hududlarga kirib kelib, insonlar bilan to‘qnash kelmoqda. Bu esa yovvoyi hayvonlarning yo‘q qilinishiga yoki ular bilan bog‘liq kasalliklarning tarqalishiga olib kelishi mumkin. Bioxilma-xillikning yo‘qolishi va oziq-ovqat zanjiriga ta’siri 4 5Xalqaro hamkorlikni kuchaytirish – qo‘shni davlatlar bilan ekologik muhofaza bo‘yicha hamkorlik qilish, umumiy ekotizimlarni himoya qilish choralari ishlab chiqilishi lozim. Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar tabiat muhofazasida muhim rol o‘ynaydi va ularni saqlash, rivojlantirish orqali hayvonot olamini kelajak avlodlarga yetkazish imkonini berish mumkin. Shu sababli, ushbu hududlarga e’tibor qaratish nafaqat hukumatning, balki har bir fuqaroning burchi bo‘lishi kerak. 4.3 Hayvonlarni muhofaza qilishda jamoatchilik ishtiroki va ta’limning ahamiyati Hayvonot olamini asrab-avaylash va biologik xilma-xillikni saqlash butun jamiyatning mas’uliyatidir. Jamoatchilikning ushbu jarayondagi faol ishtiroki ekologik muammolarni hal etishda katta ahamiyat kasb etadi. Odamlar hayvonlarni muhofaza qilish masalasida xabardor bo‘lib, ularning hayoti va yashash muhitiga hurmat bilan yondashgandagina barqaror ekotizimni ta’minlash mumkin. Jamoatchilik harakatlari va ekologik tashabbuslar Oxirgi yillarda ekologik muammolarga qarshi kurashish va hayvonlarni himoya qilish maqsadida turli jamoatchilik harakatlari va ekologik loyihalar tashkil etilmoqda. Ushbu harakatlar quyidagi yo‘nalishlarda olib boriladi: Ko‘ngillilar harakati orqali milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarda ekologik tadbirlar tashkil etilib, ko‘chat ekish, hayvonlarni kuzatish va parvarish qilish ishlari amalga oshiriladi. 3 3Noqonuniy ovchilik va brakonerlik hayvonot olamiga jiddiy xavf solayotgan global muammolardan biri hisoblanadi. Ushbu muammo nafaqat ayrim hayvonlarning sonini kamaytiradi, balki butun ekotizimlarning barqarorligiga ham tahdid soladi. Shu sababli brakonerlikka qarshi kurashish uchun keng qamrovli choralar ko‘rilishi kerak. Bu jarayonda qonunchilikni kuchaytirish, ekologik patrullarni kengaytirish, mahalliy aholining ekologik savodxonligini oshirish va xalqaro hamkorlikni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Agar brakonerlikka qarshi samarali kurash olib borilmasa, kelajak avlodlar ko‘plab hayvon turlarini faqat tarixiy hujjatlar va suratlar orqali bilib qolishlari mumkin. Shu bois, tabiatni muhofaza qilish barchamizning muhim vazifamizdir. 3.3 Inson faoliyatining hayvonlarga ta’siri Insonning tabiatga ta’siri tobora ortib bormoqda va bu jarayon hayvonot olamiga bevosita yoki bilvosita zarar yetkazmoqda. Turli sohalardagi inson faoliyati hayvonlarning yashash joylarini qisqartirishga, oziq-ovqat zanjirining buzilishiga va ularning genetik xilma-xilligiga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa ayrim turlarni yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida qoldiryapti. Urbanizatsiya va sanoat rivojlanishining ta’siri Shaharlarning kengayishi va sanoatning jadal rivojlanishi hayvonlarning tabiiy yashash muhitlarini keskin o‘zgartirib yubormoqda. O‘rmonlarning kesilishi, yangi qurilishlar va yo‘llarning barpo etilishi hayvonlar uchun mos yashash sharoitlarini yo‘q qiladi. Misol uchun, yirik 4 2minimal darajada saqlanadi va tabiiy muhitning o‘zgarishsiz saqlanishi kafolatlanadi. O‘zbekistonda bir necha yirik qo‘riqxonalar mavjud bo‘lib, ular noyob va yo‘qolib borayotgan hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan. Misol uchun: Zarafshon qo‘riqxonasi – jayran, bo‘rsiq, tulki kabi hayvonlarni muhofaza qilish uchun tashkil etilgan. Hisor qo‘riqxonasi – qor barsi, ilvirs va noyob qushlar uchun tabiiy muhitni saqlashga xizmat qiladi. Kizilqum qo‘riqxonasi – dasht hududlarida yashovchi noyob hayvonlarni, jumladan, jayran va cho‘l tulkisini himoya qilish maqsadida tashkil etilgan. Badai-Tug‘ay qo‘riqxonasi – Buxoro bug‘usini saqlab qolish uchun tashkil etilgan bo‘lib, bu noyob hayvon turi faqat shu hududda uchraydi. Ushbu qo‘riqxonalar tabiiy boyliklarni asrab-avaylash va biologik xilma-xillikni saqlab qolish bilan birga, ilmiy tadqiqotlar olib borish va ekologik ta’limni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Milliy bog‘lar va ularning ekologik muhofazadagi roli Qo‘riqxonalar bilan bir qatorda, milliy bog‘lar ham hayvonot olamini himoya qilishda muhim o‘rin tutadi. Milliy bog‘lar yovvoyi tabiatni muhofaza qilish bilan birga, ekologik turizmni rivojlantirish, aholini tabiat bilan yaqinroq tanishtirish va tabiiy boyliklardan barqaror foydalanishga yo‘naltirilgan. 1O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI ORIENTAL UNIVERSITETI PEDAGOGIKA FAKULTETI “Himoyaga tavsiya etilsin” Pedagogika fakulteti menejeri ______________M.Meliboyev 2025 y “___” ______________ 60110500 - Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi BTS - 121 guruh talabasi “ Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan o rniʼ ” mavzusiga Kurs ishi “Himoyaga tavsiya etilsin” Ilmiy rahbar: “Uzluksiz talim pedagogikasi” _____________ G. Xidirova _________ T. Isaqulov “__” ____________2025 “__” ____________2025 Ilmiy rahbar: Talaba: Nurullayeva Matlab 1 2ashyo sifatida foydalaniladi. Shu bilan birga, hayvonlarning kamayishi yoki yo‘qolib ketishi tabiiy muvozanatga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Shu sababli, hayvonot olamini muhofaza qilish bugungi kunda muhim ekologik masalalardan biri hisoblanadi. 1.2. Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi Hayvonot olami juda xilma-xil bo‘lib, ularni turli belgilarga qarab tasniflash mumkin. Biologiyada hayvonlarning tasnifi ularning tuzilishi, rivojlanish darajasi, yashash muhiti va fiziologik xususiyatlariga asoslanadi. Ular umurtqali va umurtqasiz hayvonlarga bo‘linadi. Umurtqasiz hayvonlar eng qadimgi va eng ko‘p tarqalgan guruh bo‘lib, ular ichiga hasharotlar, mollyuskalar, chuvalchanglar, ichakbo‘shliqlar va boshqa organizmlar kiradi. Bu hayvonlarning umurtqa suyaklari yo‘q bo‘lib, aksariyati tanasini qo‘llab-quvvatlash uchun tashqi qobiq yoki gidroskeletdan foydalanadi. Umurtqasiz hayvonlar ekotizimda juda muhim o‘rin tutib, tuproq unumdorligini oshirish, o‘simliklarni changlatish va organik moddalarni parchalash kabi funksiyalarni bajaradi. Umurtqali hayvonlar esa skelet tizimiga ega bo‘lib, ularning asosiy xususiyati umurtqa pog‘onasining mavjudligidir. Ular baliqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarga bo‘linadi. Har bir guruhning o‘ziga xos biologik va ekologik xususiyatlari bor. Masalan, baliqlar suv muhitida yashashga moslashgan bo‘lib, suzgichlar va suzgich pardalariga ega, qushlar esa parvoz qilish qobiliyati va yengil suyak tuzilishi bilan ajralib turadi. Hayvonlarni tasniflashda yana ularning oziqlanish turi ham muhim rol o‘ynaydi. O‘simlikxo‘r, yirtqich va hammaxo‘r hayvonlar tabiiy ekotizimda oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘inlarini tashkil qiladi. 3 7 Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashish. Issiqxona gazlarini kamaytirish va barqaror energiya manbalariga o‘tish orqali global iqlim o‘zgarishini sekinlashtirish mumkin. Insonning atrof-muhitga va hayvonot olamiga ta’siri har yili ortib bormoqda. Urbanizatsiya, sanoat rivojlanishi, qishloq xo‘jaligi, brakonerlik va iqlim o‘zgarishi hayvonlarning yashash muhitini qisqartirib, ularning hayotiga xavf tug‘dirmoqda. Agar insoniyat bu masalaga jiddiy e’tibor bermasa, ko‘plab noyob hayvonlar kelajak avlodlar uchun faqat tarixiy ma’lumot sifatida qolishi mumkin. Shu sababli tabiatni muhofaza qilish va inson ta’sirini kamaytirish bo‘yicha harakatlar amalga oshirilishi zarur. IV BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH CHORALARI 4.1 Qizil kitob va xalqaro konvensiyalar Qizil kitob va xalqaro kelishuvlarning hayvonot olamini muhofaza qilishdagi ahamiyati Hayvonot olamini asrab-avaylash, noyob va yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan turlarni himoya qilish bugungi kunda ekologik barqarorlikni ta’minlashning eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Bu borada turli milliy va xalqaro hujjatlar, jumladan, Qizil kitob va turli ekologik konvensiyalar muhim rol o‘ynaydi. Ularning asosiy maqsadi hayvonlarning yashash muhitini saqlash, noqonuniy ovchilik va brakonerlikning oldini olish, shuningdek, yo‘qolish xavfi 6ekotizimdan yo‘qolib ketishi ekologik muvozanatning buzilishiga, oziq- ovqat zanjirining uzilishiga va tabiiy resurslarning kamayishiga olib kelishi mumkin. Shu sababli, hayvonot olamini asrash, biologik xilma- xillikni saqlash va ekologik muhitni muhofaza qilish dolzarb masalalar hisoblanadi. Mazkur kurs ishi ekologiya, biologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish bilan shug‘ullanuvchi mutaxassislar, ilmiy tadqiqotchilar, o‘qituvchilar va talabalar uchun qo‘llanma sifatida xizmat qilishi mumkin. Shuningdek, hayvonot olamining tabiiy ekotizimdagi o‘rni va ahamiyatini anglash orqali insoniyatning tabiat bilan uyg‘un hayot kechirishiga ko‘mak beruvchi ilmiy va amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. 2 4Hayvonlarning biologik xususiyatlarini o‘rganish tibbiyot rivojiga sezilarli hissa qo‘shadi. Masalan, ba’zi hayvonlar inson organlariga mos keladigan xususiyatlarga ega bo‘lib, organ transplantatsiyasida foydalaniladi. Shuningdek, antibakterial va viruslarga qarshi vositalarni yaratishda ham hayvonlar organizmidagi tabiiy moddalardan foydalaniladi. Ekologik muvozanat va atrof-muhitni saqlashdagi roli Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri ekologik muvozanatni saqlash bilan ham bevosita bog‘liq. Ular atmosferadagi gazlar miqdorini tartibga solib, suv va tuproq sifatini yaxshilashda ishtirok etadi. Masalan, okeanlardagi ba’zi mikroorganizmlar va baliqlar karbonat angidrid miqdorini kamaytirib, global isish jarayoniga ta’sir ko‘rsatadi. O‘rmon hududlarida yashovchi hayvonlar o‘simliklarning urug‘larini tarqatib, o‘rmonlarning tiklanishiga hissa qo‘shadi. Chumolilar va boshqa mayda jonzotlar tuproqni yumshatib, uning unumdorligini oshiradi. Qushlar esa zararkunanda hasharotlarni iste’mol qilib, qishloq xo‘jaligi ekinlariga zarar yetkazadigan omillarni kamaytiradi. Madaniyat va san’atdagi o‘rni Hayvonlar inson madaniyati va san’atining ajralmas qismi hisoblanadi. Tarix davomida hayvonlar mifologiya, adabiyot, san’at va diniy e’tiqodlarda muhim rol o‘ynagan. Ko‘plab xalqlarning epos va afsonalarida hayvonlar asosiy qahramon sifatida tasvirlangan. Hayvonlarning ramziy ma’nosi bor bo‘lib, ba’zilari kuch-qudrat, ba’zilari esa donishmandlik va sadoqat timsoli sifatida qaralgan. 4 9FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Abdullaev, I. (2018). Ekologiya va atrof-muhit muhofazasi . Toshkent: Fan nashriyoti. 2. Karimov, B. (2020). Hayvonot olami: Biologik xilma-xillik va ekologik muammolar . Toshkent: O‘zbekiston Milliy Universiteti nashriyoti. 3. O‘zbekiston Respublikasi Qizil Kitobi. (2021). O‘zbekiston Respublikasi Ekologiya va atrof-muhitni muhofaza qilish davlat qo‘mitasi. 4. Odilov, S. va Jo‘rayev, X. (2019). Hayvonlarning ekologik ahamiyati va tabiatda tutgan o‘rni . Samarqand: Zarafshon nashriyoti. 5. Miller, G.T. & Spoolman, S. (2017). Environmental Science: Problems, Connections, and Solutions . Boston: Cengage Learning. 6. WWF (World Wide Fund for Nature). (2022). Global Biodiversity Report . https://www.worldwildlife.org 7. IUCN (International Union for Conservation of Nature). (2023). Red List of Threatened Species . https://www.iucnredlist.org 8. O‘zbekiston Respublikasining "Tabiatni muhofaza qilish to‘g‘risida"gi Qonuni. (2020). O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlar bazasi. 4 8XULOSA Hayvonot olamining xilma-xilligi nafaqat tabiiy ekotizimlarning barqarorligi, balki inson hayoti uchun ham katta ahamiyatga ega. Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli, ekologik muvozanatni saqlashga qo‘shadigan hissasi va inson bilan o‘zaro bog‘liqligi ularning tabiatdagi beqiyos o‘rnini belgilaydi. Biroq, ekologik muammolar, iqlim o‘zgarishi, brakonerlik, yashash hududlarining qisqarishi kabi tahdidlar hayvonlarning yo‘qolib borishiga sabab bo‘lib, global ekotizimga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun tabiatni muhofaza qilish choralari ko‘rilishi, ekologik ta’limni rivojlantirish va jamoatchilikni faol jalb etish muhim hisoblanadi. Hayvonlarni asrash bo‘yicha milliy va xalqaro darajada amalga oshirilayotgan loyihalar, maxsus qo‘riqxona va milliy bog‘larning tashkil etilishi biologik xilma-xillikni saqlash yo‘lidagi muhim qadamlar hisoblanadi. Bunda davlat muassasalari, nohukumat tashkilotlar, tadbirkorlar va jamoatchilik birgalikda harakat qilishi lozim. Shuningdek, ekologik ta’lim va targ‘ibot ishlarini kuchaytirish, hayvonot olamini muhofaza qilish borasida qonunlarni qat’iylashtirish va ularning bajarilishini nazorat qilish ham dolzarb masalalardan biridir. Aholining ekologik ongini shakllantirish, yosh avlodni tabiatga hurmat ruhida tarbiyalash va atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatish kelajak avlod uchun barqaror tabiatni saqlashning eng muhim shartlaridan biridir. 2_______________________________________________________ ___ ta’lim yo‘nalishi _____________________ ta’lim shakli ____ - kurs ________ guruh talabasi ____________________________________________________ ning _______________________________________________________ ________ ______________________________________________________ _________ __________________________________________ mavzusidagi kurs ishiga. RAHBAR XULOSASI Mavzu talaba tomonidan (mustaqil yozilganligi, amaliy ahamiyati, dolzarbligi, mazmunda keltirilgan ijobiy tomonlar va rejaning izchil yoritilganligi, mavzu to‘liq qamrab olinganligi). ______________________________________________________ _________ ______________________________________________________ ______________________________________________________ __________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ ________________________ _______________________________________________________ _______________________________________________________ 2 0Tabiatda har bir turning o‘z o‘rni bor. O‘simlikxo‘r hayvonlar o‘simliklar sonini tartibga soladi, yirtqichlar esa o‘simlikxo‘rlarning haddan tashqari ko‘payishining oldini oladi. Mikroorganizmlar va hasharotlar organik moddalarni parchalaydi, natijada tuproq unumdorligi oshadi. Oziq-ovqat zanjirining bir qismi buzilganda, ekotizimdagi tabiiy muvozanat ham izdan chiqadi. Yirtqichlarning kamayishi o‘simlikxo‘r hayvonlarning haddan tashqari ko‘payishiga olib kelishi mumkin. Bu esa o‘simliklarning kamayishiga, natijada boshqa turlarning yashash sharoitining yomonlashishiga sabab bo‘ladi. Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli nafaqat ekotizimga, balki inson faoliyatiga ham bevosita ta’sir qiladi. Biologik muvozanat buzilishi qishloq xo‘jaligi, suv resurslari va havo sifati kabi omillarga ham ta’sir etadi. Shu sababli hayvonot dunyosini himoya qilish ekotizimni saqlash va barqaror rivojlanish uchun juda muhim hisoblanadi. 2.2 Bioxilma-xillikni saqlashdagi ahamiyati Hayvonlarning ekotizimdagi ishtiroki tirik tabiatning barqarorligini ta’minlashda muhim o‘rin tutadi. Ularning turli xilligi va ekotizimdagi vazifalari tufayli biologik xilma-xillik saqlanadi va tabiiy muvozanat bardavom bo‘ladi. Bioxilma-xillik turli ekotizimlarning, jumladan, o‘rmonlar, cho‘llar, suv havzalari va tog‘ hududlarining barqaror ishlashiga xizmat qiladi. Ekotizimning barqarorligiga ta’siri Turli hayvon turlarining mavjudligi ekotizim muvozanatini saqlab turishning asosiy omillaridan biri hisoblanadi. O‘simlikxo‘r hayvonlar 2 1o‘simliklarning haddan tashqari ko‘payishining oldini oladi, yirtqich hayvonlar esa o‘simlikxo‘rlarning sonini tartibga solib turadi. Hasharotlar va boshqa changlatuvchilar o‘simliklarning ko‘payishiga yordam beradi, hasharotxo‘r hayvonlar esa zararkunandalar sonini nazorat qiladi. Mikroorganizmlar va parchalovchi hayvonlar organik moddalarni parchalaydi va tuproq unumdorligini oshiradi. Agar ushbu jarayonlarning biri buzilsa, butun ekotizim muvozanati izdan chiqishi mumkin. Masalan, yirtqich hayvonlarning kamayishi o‘simlikxo‘rlarning haddan tashqari ko‘payishiga olib keladi, bu esa o‘simliklarning kamayishiga va tuproq eroziyasi kuchayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Genetik xilma-xillikning saqlanishi Har bir hayvon turi o‘ziga xos genetik xususiyatlarga ega. Turli turlar genetik xilma-xillikni ta’minlaydi, bu esa ularning iqlim o‘zgarishlari, kasalliklar va boshqa xavflarga qarshi moslashish qobiliyatini oshiradi. Agar hayvonlarning ayrim turlari yo‘qolib ketsa, ularning genetik xilma- xilligi ham yo‘qoladi, bu esa butun ekotizim uchun katta yo‘qotish hisoblanadi. Genetik xilma-xillik nafaqat yovvoyi tabiat uchun, balki insoniyat uchun ham muhimdir. Qishloq xo‘jaligidagi yovvoyi turlar oziq-ovqat mahsulotlarini takomillashtirish va hosildorlikni oshirish uchun ishlatiladi. Shuningdek, turli hayvon turlaridan tibbiyot va farmatsevtika sohasida foydalaniladi. Iqlim o‘zgarishlariga moslashuv va biologik muvozanat Hayvonlarning turli ekotizimlardagi ishtiroki iqlim o‘zgarishlariga qarshi kurashda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, o‘rmonlarda 1 1yoritishda ma’lumotlar o’rin olgan bo’lib kurs ishining umumiy hajmi 44 betdan iborat. I BOB.HAYVONOT OLAMINING XILMA-XILLIGI 1.1 Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi Hayvonot olami yer yuzidagi biologik xilma-xillikning muhim qismini tashkil etadi. Hayvonlar o‘ziga xos tuzilishi, hayot kechirish tarziga ega bo‘lib, tabiatdagi muvozanatni saqlashda katta ahamiyatga ega. Ular har xil yashash muhitiga moslashgan bo‘lib, quruqlik, suv va havo muhitida uchraydi. Hayvonlar tirik organizmlar orasida alohida o‘ringa ega bo‘lib, ular ovqatlanish, harakatlanish, ko‘payish va muhitga moslashish xususiyatlariga ko‘ra boshqa organizmlardan farqlanadi. Tabiatda hayvonlar oziq-ovqat zanjirining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, ular ekotizimda organik moddalarning aylanishini ta’minlaydi. Hayvonlarning evolyutsion rivojlanishi millionlab yillar davomida sodir bo‘lib, ularning hozirgi xilma-xilligi uzoq davom etgan o‘zgarishlar natijasidir. Turli iqlim sharoitlari va geografik hududlarga moslashish natijasida hayvonlarning turli guruhlari shakllangan. Masalan, cho‘l hududlarida suvni tejashga moslashgan hayvonlar uchrasa, o‘rmonlarda yashovchi hayvonlar yashirin hayot tarzi yoki baland daraxtlarga moslashgan bo‘ladi. Hayvonot olamining xilma-xilligi nafaqat ekologik muvozanat uchun, balki insoniyat hayoti uchun ham muhim ahamiyatga ega. Ular oziq- ovqat manbai, qishloq xo‘jaligi va farmatsevtika sohalari uchun xom 3 0uchun iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolarga qarshi kurashish nafaqat hayvonlar, balki butun tabiat va insoniyatning kelajagini saqlab qolish uchun ham juda muhim hisoblanadi. 3.2 Noqonuniy ovchilik va brakonerlik muammosi Tabiatning muvozanatini saqlab turuvchi muhim omillardan biri hayvonot dunyosining xilma-xilligidir. Biroq, bugungi kunda brakonerlik va noqonuniy ovchilik bu xilma-xillikka jiddiy tahdid solmoqda. Ko‘plab yovvoyi hayvonlar o‘zining noyobligi, go‘shti, terisi, suyaklari yoki boshqa a’zolari uchun noqonuniy ovlanmoqda. Bu esa ularning populyatsiyasini keskin kamayishiga olib kelib, ba’zi turlarni yo‘q bo‘lib ketish xavfi ostida qoldirmoqda. Noqonuniy ovchilik sabab va oqibatlari Brakonerlikning keng tarqalishiga bir qancha omillar sabab bo‘layotgani kuzatiladi. Birinchi navbatda, bu holat iqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog‘liq. Ayrim hududlarda brakonerlik asosiy tirikchilik manbalaridan biri hisoblanadi. Mahalliy aholi iqtisodiy manfaatdor bo‘lgani uchun, hayvonlarni noqonuniy ovlash bilan shug‘ullanadi. Ikkinchi sabab esa ekzotik mahsulotlarga bo‘lgan talabning yuqori ekani bilan bog‘liq. Masalan, yo‘lbars suyaklari va fil suyaklari Sharq taboboti yoki zargarlik buyumlari tayyorlashda keng qo‘llanadi. Noyob hayvonlarning terilari va shoxlari esa qimmatbaho bezak buyumlari sifatida sotilmoqda. Ushbu mahsulotlarga talab yuqori bo‘lgani uchun brakonerlar hayvonlarni qattiq ta’qib qilishda davom etmoqda. 3 6Misol uchun, Arktika hududlarida muzlarning erishi oq ayiqlarning yashash sharoitini og‘irlashtirmoqda. Ular ov qilish uchun muzni ishlatishadi, lekin muzlar erib borayotgani sababli ular uzoqroq suzishga majbur bo‘lmoqda, bu esa ularning ochlikdan halok bo‘lishiga olib kelmoqda. Tropik mintaqalarda esa dengiz suvi haroratining oshishi korall riflarini yo‘q qilmoqda. Korallar o‘z navbatida ko‘plab dengiz jonzotlari uchun muhim yashash joyi hisoblanadi. Agar bu jarayon davom etsa, minglab dengiz hayvonlari o‘z uyidan ajralib qolishi mumkin. Hayvonlarni himoya qilish va inson ta’sirini kamaytirish choralari Inson faoliyatining salbiy ta’sirini kamaytirish uchun quyidagi choralar amalga oshirilishi mumkin:  Qo‘riqlanadigan hududlarni kengaytirish. Hayvonlarning tabiiy yashash muhitini saqlab qolish uchun milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar sonini oshirish lozim.  Ekologik qonunchilikni kuchaytirish. Hayvonlarni noqonuniy ovlash va ularning yashash joylarini yo‘q qilishga qarshi qattiq choralar ko‘rish zarur.  Barqaror qishloq xo‘jaligi va sanoat rivojlanishi. Kimyoviy o‘g‘itlar va zaharli moddalarni cheklash, ekologik toza texnologiyalarni joriy etish muhim.  Mahalliy aholini ekologik ta’lim bilan ta’minlash. Insonlarning tabiatga hurmat bilan qarashi hayvonlarni muhofaza qilishning asosiy yo‘llaridan biridir. 1 5Hayvonlar ko‘payish usuliga qarab ham tasniflanadi:  Tuxum qo‘yuvchi hayvonlar – ko‘pchilik baliqlar, amfibiyalar, sudralib yuruvchilar va qushlar tuxum orqali ko‘payadi.  Tirik tug‘uvchi hayvonlar – sutemizuvchilarning aksariyati tirik tug‘ish xususiyatiga ega. Ular bolasini ona qornida rivojlantirib, keyinchalik unga g‘amxo‘rlik qiladi. Yashash muhitiga qarab tasnif Hayvonlarning yashash muhiti ularning tuzilishi va moslashuv darajasiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Tabiatda uchraydigan asosiy yashash muhitlariga quyidagilar kiradi:  Quruqlik hayvonlari – cho‘l, dasht, o‘rmon va tog‘ hududlarida yashovchi hayvonlar. Masalan, bo‘rilar, ilonlar va kiyiklar shu guruhga kiradi.  Suv hayvonlari – dengizlar, daryolar va ko‘llarda yashaydigan baliqlar, suvo‘tlar bilan oziqlanuvchi sutemizuvchilar va suv hasharotlari bu guruhga kiradi.  Amfibiyalar – hayotining bir qismini suvda, bir qismini quruqlikda o‘tkazuvchi hayvonlar. Bunga qurbaqalar va salamandralar misol bo‘la oladi. Hayvonlarning ekologik ahamiyati Hayvonot olamining xilma-xilligi ekotizimning barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Har bir hayvon o‘z yashash muhitida muayyan vazifani bajaradi. Changlatuvchi hasharotlar o‘simliklarning ko‘payishiga yordam beradi, yirtqichlar populyatsiyalarni nazorat qiladi, o‘simlikxo‘rlar esa o‘simliklarning o‘sishini tartibga soladi. 4 4Turizm ta’siri – ba’zi milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarga sayyohlarning haddan tashqari ko‘p tashrif buyurishi ekotizimga zarar yetkazishi mumkin. Iqlim o‘zgarishi – global iqlim o‘zgarishlari natijasida ba’zi hayvon turlarining yashash muhiti o‘zgarib, ularning moslashish jarayoni qiyinlashmoqda. Ushbu muammolarni hal qilish uchun qo‘riqlanadigan hududlarni boshqarish tizimini yaxshilash, ekologik ta’limni kuchaytirish va jamoatchilikni hayvonot olamini himoya qilishga jalb etish muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarni rivojlantirish bo‘yicha tavsiyalar Tabiatni asrash va hayvonlarni himoya qilish maqsadida milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarni rivojlantirish bo‘yicha quyidagi chora-tadbirlarni amalga oshirish lozim: Davlat tomonidan moliyalashtirishni oshirish – tabiiy qo‘riqlanadigan hududlarni saqlash va ularning infratuzilmasini rivojlantirish uchun qo‘shimcha mablag‘ ajratish zarur. Ekologik ta’lim va targ‘ibot ishlari – mahalliy aholi va sayyohlarga hayvonot olamini himoya qilishning ahamiyatini tushuntirish uchun ekologik ma’rifat ishlari olib borish lozim. Texnologiyalarni joriy etish – qo‘riqxonalardagi hayvonlarning sonini kuzatish, brakonerlikning oldini olish va ekologik monitoringni samarali olib borish uchun zamonaviy texnologiyalar va sun’iy intellekt imkoniyatlaridan foydalanish kerak. 1 6Shuningdek, hayvonlarning yo‘qolishi ekotizimning izdan chiqishiga olib kelishi mumkin. Masalan, muayyan yirtqich turlarning kamayishi o‘simlikxo‘r hayvonlarning ortib ketishiga va natijada o‘simliklarning kamayishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois hayvonlarni muhofaza qilish va ularning yashash muhitini asrab-avaylash ekologik barqarorlik uchun juda muhimdir. Hayvonlarni tasniflash va ularning biologik xususiyatlarini chuqur o‘rganish tabiatni muhofaza qilish choralari hamda ekologik muammolarga yechim topishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababli, biologik xilma-xillikni saqlash nafaqat ilmiy tadqiqotlar uchun, balki atrof-muhitni barqaror rivojlantirish uchun ham zarurdir. 1.3 Hayvonlarning geografik tarqalishi Hayvonot olamining xilma-xilligi dunyoning turli hududlarida o‘ziga xos tarzda namoyon bo‘ladi. Ularning tarqalishi iqlim, relyef, o‘simlik dunyosi, suv resurslari va boshqa tabiiy omillar bilan chambarchas bog‘liq. Har bir mintaqa o‘ziga xos ekotizimga ega bo‘lib, unda yashovchi hayvonlar ushbu sharoitga moslashgan holda rivojlangan. Hayvonlarning tarqalishiga ta’sir qiluvchi omillar Hayvonlarning geografik tarqalishiga ko‘plab omillar ta’sir qiladi. Iqlim sharoiti hayvonlarning yashash joyini belgilovchi asosiy omillardandir. Harorat, yog‘ingarchilik miqdori va namlik darajasi turli mintaqalarda har xil bo‘lgani sababli, hayvonlar turli muhitlarga moslashgan. Masalan, tropik o‘rmonlarda issiq va nam iqlim tufayli hayvonlarning xilma-xilligi yuqori bo‘lsa, quruq cho‘llarda faqat chidamli turlar yashaydi. 1 3O‘simlikxo‘rlar o‘simliklar bilan oziqlanib, ekotizimda birlamchi iste’molchi hisoblanadi. Yirtqich hayvonlar boshqa hayvonlar bilan oziqlanib, populyatsiyalar sonini tartibga solishda ishtirok etadi. Hammaxo‘r hayvonlar esa har ikkala manbadan foydalanib, turli ekotizimlarga moslasha oladi. Shuningdek, hayvonlar yashash muhiti bo‘yicha ham tasniflanadi. Quruqlikda yashovchi, suv muhitida hayot kechiruvchi va amfibiyalar kabi ikki muhitga moslasha oladigan turlar mavjud. Quruqlik hayvonlari orasida sutemizuvchilar va sudralib yuruvchilar ko‘p uchraydi. Suv muhitida yashovchi hayvonlar baliqlar va dengiz sutemizuvchilari kabi guruhlarga bo‘linadi. Amfibiyalar esa hayotining bir qismini suvda, bir qismini quruqlikda o‘tkazadi. Hayvonot olamining tasnifi ularning ekologik tizimdagi rolini chuqurroq anglashga yordam beradi. Har bir guruh ekotizimda muhim vazifalarni bajarib, tabiiy muvozanatni saqlashda ishtirok etadi. Shu sababli, hayvonlarning xilma-xilligini o‘rganish va ularni muhofaza qilish tabiatni asrab-avaylash uchun muhim ahamiyatga ega. Hayvonot olami yer yuzidagi eng xilma-xil va muhim tirik organizmlar guruhlaridan biri hisoblanadi. Ular turli ekologik sharoitlarga moslashgan bo‘lib, tabiatda muvozanatni saqlashda katta ahamiyatga ega. Hayvonlarning tasnifi ularning tuzilishi, yashash muhiti, oziqlanish usuli va ko‘payish xususiyatlariga asoslanadi. Ushbu tasniflash orqali hayvonlarning tabiatdagi o‘rni, ularning o‘zaro va atrof-muhit bilan bog‘liqligi chuqurroq o‘rganiladi. Hayvonlarning umurtqali va umurtqasiz guruhlarga bo‘linishi Hayvonlar birinchi navbatda umurtqali va umurtqasizlarga ajratiladi. 7Mundarija KIRISH……………………………………………………..8 I BOB. HAYVONOT OLAMINING XILMA-XILLIGI…………………………………………11 1.1 Hayvonlarning tasnifi va guruhlarga bo‘linishi……………………....11 1.2 Yer yuzidagi hayvonlarning tarqalishi…………………………….….12 1.3 O‘zbekistondagi hayvonot olamining o‘ziga xosligi………………...16 II BOB. HAYVONLARNING EKOTIZIMDAGI O’RNI VA AHAMIYATI………………………………………………19 2.1 Hayvonlarning oziq-ovqat zanjiridagi roli…………………………...19 2.2 Bioxilma-xillikni saqlashdagi ahamiyati………………………….…20 2.3 Hayvonlarning inson hayotiga ta’siri………………….……………..23 III BOB. HAYVONOT OLAMIGA TAHDID SOLUVCHI OMILLAR…………………………………………………26 3.1 Iqlim o‘zgarishi va ekologik muammolar……………………………26 3.2 Noqonuniy ovchilik va brakonerlik………………………………….30 3.3 Inson faoliyatining hayvonlarga ta’siri………………………………33 IV BOB. HAYVONOT OLAMINI MUHOFAZA QILISH CHORALARI………………………….…………………..37 4.1 Qizil kitob va xalqaro konvensiyalar………………………………...37 4.2 Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar……………………………………...41 4.3 Hayvonlarni muhofaza qilishda jamoatchilik ishtiroki……………...44 XULOSA.…..………………………………………………48 FOYDALANILGA ADABIYOTLAR RO’YXATI...……49 4 7Hayvonlarni himoya qilish jarayonida mahalliy aholi muhim rol o‘ynaydi. Ayniqsa, qo‘riqxonalar va milliy bog‘lar yaqinida yashovchi aholining ekologik bilim va tushunchalarini oshirish, ularni bu jarayonga faol jalb qilish lozim. Mahalliy aholi quyidagi yo‘llar bilan ekologik muhofazaga hissa qo‘shishi mumkin: Ekoturizmni rivojlantirish orqali hayvonlarning yashash muhitiga zarar yetkazmagan holda daromad topish imkoniyatlarini kengaytirish. Brakonerlikka qarshi kurashishda mahalliy aholi noqonuniy ovchilik va brakonerlik holatlari haqida tegishli organlarga xabar berish orqali hayvonlarni muhofaza qilishga yordam bera oladi. Qishloq xo‘jaligida ekologik usullardan foydalanish orqali hayvonlarning yashash hududlariga zarar yetkazmaydigan qishloq xo‘jaligi amaliyotlarini yo‘lga qo‘yish. Xalqaro hamkorlik va ekologik tashabbuslar Hayvonot olamini muhofaza qilish masalasi faqat bitta davlat doirasida hal qilinmaydi. Bu borada xalqaro hamkorlik va ekologik tashkilotlarning faolligi muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro ekologik fondlar va tashkilotlar ekologik loyihalarni moliyalashtirish, ekologik ta’limni rivojlantirish hamda yo‘qolib borayotgan turlarni saqlashda katta yordam beradi. Shuningdek, turli davlatlar o‘rtasida ekologik bitimlar tuzilib, qo‘shni mamlakatlar birgalikda hayvonlarning tabiiy yashash muhitini saqlab qolish choralarini ko‘radi. Masalan, O‘zbekiston va qo‘shni davlatlar orasida transchegaraviy qo‘riqxonalar tashkil qilish va ekologik monitoring olib borish bo‘yicha hamkorlik yo‘lga qo‘yilgan. 4 1qilish va muhofaza qilish bo‘yicha tadqiqotlar o‘tkazish katta mablag‘ talab qiladi. Ekologik muhofaza choralarining samaradorligini oshirish uchun hukumatlar, xalqaro tashkilotlar va jamoatchilikning birgalikdagi sa’y- harakatlari talab etiladi. Ekologik ta’limni rivojlantirish, noqonuniy ovchilikka qarshi kurashni kuchaytirish va qo‘riqlanadigan hududlarni kengaytirish orqali hayvonot olamini muhofaza qilishning samaradorligini oshirish mumkin. 4.2 Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar – hayvonot olamini muhofaza qilishning muhim shakli Hayvonot olamini muhofaza qilishning samarali usullaridan biri milliy bog‘lar va qo‘riqxonalarni tashkil etish hisoblanadi. Bu hududlar yovvoyi hayvonlar va o‘simliklarning tabiiy yashash muhitini saqlab qolish, ekologik muvozanatni barqarorlashtirish hamda noyob turlarni yo‘qolib ketishdan himoya qilish maqsadida yaratiladi. Qo‘riqxonalar, milliy bog‘lar va boshqa qo‘riqlanadigan tabiiy hududlar inson faoliyati minimal darajada bo‘ladigan, tabiiy muhitning buzilmasligi ta’minlanadigan maxsus zonalar bo‘lib, ular ilmiy tadqiqotlar olib borish, ekologik turizmni rivojlantirish va tabiiy resurslardan oqilona foydalanishga ham xizmat qiladi. Qo‘riqxonalar va ularning ahamiyati Qo‘riqxonalar maxsus qo‘riqlanadigan hudud bo‘lib, u yerdagi barcha hayvonlar, o‘simliklar va ekotizim elementlari davlat himoyasida bo‘ladi. Bu joylarda xo‘jalik faoliyati olib borish taqiqlanadi, inson aralashuvi 4 0uzoq masofalarga ko‘chib yurishi sababli ularning xavfsizligini ta’minlash faqat bitta davlatning ichki siyosati bilan hal qilinishi mushkul. Shu sababli, bir nechta mamlakatlar ushbu konvensiya doirasida birgalikda chora-tadbirlar ishlab chiqadi. Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan suv-botqoq hududlarini saqlashga qaratilgan Ramsar konvensiyasi ham muhim kelishuvlardan biri hisoblanadi. Ushbu konvensiya daryolar, ko‘llar, botqoqliklar va boshqa suv havzalari atrofida yashovchi hayvonlarni himoya qilishga qaratilgan. Ayniqsa, suv qushlari va baliqlar yashovchi hududlarni asrab-avaylash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Hayvonlarni muhofaza qilish sohasida duch kelinayotgan muammolar Garchi Qizil kitob va xalqaro kelishuvlar hayvonlarni himoya qilishda muhim hujjatlar bo‘lsa-da, amaliyotda ularga rioya qilishda turli qiyinchiliklar mavjud. Ko‘pgina davlatlarda hayvonlarni muhofaza qilishga qaratilgan qonunlar mavjud bo‘lsa-da, ularning ijrosini to‘liq ta’minlash muammoli bo‘lib qolmoqda. Brakonerlik va noqonuniy ovchilik hali ham dolzarb muammolardan biri bo‘lib, ba’zi hududlarda qimmatbaho hayvon mahsulotlariga bo‘lgan talab yuqoriligi sababli noqonuniy ov qilish davom etmoqda. Buning natijasida yo‘qolib ketish xavfi ostida bo‘lgan ko‘plab turlar yanada kamayib ketmoqda. Hayvonlarni himoya qilish uchun moliyaviy resurslarning yetishmovchiligi ham muhim muammolardan biri hisoblanadi. Qo‘riqlanadigan hududlarni kengaytirish, noyob hayvonlarni monitoring 3 2Qonunbuzarlarga nisbatan jazo choralari qat’iy bo‘lishi kerak. Ayrim mamlakatlarda brakonerlik uchun jinoiy javobgarlik joriy etilgan va hayvonlarni noqonuniy ovlagan shaxslar uzoq muddatli qamoq jazolariga hukm qilinmoqda. Ikkinchidan, ekologik nazoratni kuchaytirish kerak. Qo‘riqlanadigan hududlarda ekologik patrullarning samarali ishlashi brakonerlarning harakatlarini cheklashi mumkin. Maxsus ekologik tashkilotlar va milliy bog‘lar brakonerlikni oldini olishda muhim rol o‘ynaydi. Uchinchidan, mahalliy aholiga ekologik ta’lim berish va ularning hayvonlarni muhofaza qilishga qiziqishini oshirish muhimdir. Brakonerlik ko‘p hollarda iqtisodiy qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lgani sababli, mahalliy aholi uchun muqobil daromad manbalarini yaratish muhim hisoblanadi. Masalan, ekoturizm va qishloq xo‘jaligini rivojlantirish orqali hayvonlarni muhofaza qilishga hissa qo‘shish mumkin. To‘rtinchidan, xalqaro hamkorlikni kengaytirish va noqonuniy ovchilik mahsulotlarining savdosini cheklash kerak. Ko‘plab mamlakatlarda brakonerlik mahsulotlari erkin sotilmoqda, bu esa noqonuniy ovchilikni rag‘batlantiradi. Xalqaro ekologik tashkilotlar va hukumatlar bu mahsulotlarning savdosini cheklash bo‘yicha qat’iy choralar ko‘rishi lozim. Beshinchidan, zamonaviy texnologiyalar yordamida brakonerlikni kuzatish va oldini olish mumkin. Sun’iy yo‘ldosh tasvirlari, dronlar va boshqa ilg‘or texnologiyalar orqali qo‘riqlanadigan hududlarni nazorat qilish samarasini oshirish mumkin. 4 3O‘zbekistonda mavjud milliy bog‘lar orasida eng yiriklari quyidagilardir: Zomin milliy bog‘i – baland tog‘li hududda joylashgan bo‘lib, noyob o‘rmon ekotizimi va yovvoyi hayvonlar, jumladan, ayiq va tog‘ echkilari bilan mashhur. Ug‘am-Chotqol milliy bog‘i – Toshkent viloyatida joylashgan bo‘lib, u yerda qor barsi, silovsin, kiyik kabi noyob hayvonlar himoya qilinadi. Surxondaryo milliy bog‘i – asosan janubiy hududlarda uchraydigan noyob hayvon va qush turlarini muhofaza qilishga qaratilgan. Milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar nafaqat hayvonlarni himoya qilish, balki iqlim o‘zgarishining oldini olish, tabiiy muhitni asrab-avaylash va barqaror turizmni rivojlantirishga ham xizmat qiladi. Qo‘riqlanadigan hududlarni saqlashda duch kelinadigan muammolar Garchi milliy bog‘lar va qo‘riqxonalar hayvonot olamini himoya qilishda katta ahamiyat kasb etsa-da, ularni saqlash va rivojlantirish bo‘yicha bir qator muammolar mavjud. Moliyaviy yetishmovchilik – bu hududlarning samarali faoliyat yuritishi uchun yetarli mablag‘ ajratilmagani sababli, ularning infratuzilmasini rivojlantirish va ilmiy tadqiqotlarni amalga oshirish qiyinlashadi. Noqonuniy ovchilik va brakonerlik – ayrim hududlarda noqonuniy ov qilish va brakonerlik holatlari hanuzgacha muammo bo‘lib qolmoqda. 2 5Hayvonlar sirk, hayvonot bog‘lari va filmlar orqali ham inson hayotiga ta’sir qiladi. Ular bolalar tarbiyasida, psixologik terapiyada va dam olish industriyasida keng qo‘llaniladi. Hayvonlarning inson bilan o‘zaro munosabatlari inson psixologiyasiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, stress va depressiyani kamaytirishga yordam beradi. Hayvonlarning iqtisodiyot va turizm sohasidagi ahamiyati Ko‘plab mamlakatlarda hayvonlar turizmning muhim qismi hisoblanadi. Milliy bog‘lar, qo‘riqxonalar va hayvonot bog‘lari orqali turizm sohasi rivojlantiriladi. Hayvonlarni kuzatish va ekoturizm odamlarni tabiatni asrashga undaydi hamda mahalliy iqtisodiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Bundan tashqari, hayvon mahsulotlari ko‘plab sohalarda ishlatiladi. Teridan tikilgan kiyimlar, jun mahsulotlari, baliqchilik va parrandachilik sanoati ko‘plab mamlakatlar iqtisodiyotida muhim o‘rin tutadi. Hayvonlarning inson salomatligiga ta’siri Uy hayvonlari inson salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi ilmiy jihatdan isbotlangan. Masalan, mushuk yoki it kabi uy hayvonlari insonning ruhiy holatini yaxshilaydi, qon bosimini pasaytirishga va stressni kamaytirishga yordam beradi. Hayvonlar bilan muloqot qilish insonning ijtimoiy faolligini oshirib, ruhiy kasalliklarning oldini olishga xizmat qiladi. Tibbiy terapiyada hayvonlardan foydalanish keng tarqalgan. Masalan, ot terapiyasi autizm va ruhiy tushkunlikka chalingan bolalar uchun samarali usul hisoblanadi. Delfinoterapiya esa nogiron bolalar uchun jismoniy va ruhiy reabilitatsiya jarayonida muhim rol o‘ynaydi. 5ANNOTATSIYA Mazkur kurs ishida hayvonot olamining xilma-xilligi va uning tabiatdagi o‘rni keng yoritilgan. Hayvonlar dunyosi tirik organizmlar ekotizimining muhim qismi bo‘lib, biologik xilma-xillikni ta’minlashda, ekologik muvozanatni saqlashda va tabiiy jarayonlarning uzluksiz kechishida katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu tadqiqotda hayvonot olamining tuzilishi, turlarning xilma-xilligi, ularning yashash muhitlari, oziqlanish zanjiri va inson hayotiga ta’siri chuqur tahlil qilingan. Ishning nazariy qismida hayvonlarning sistematik tasnifi, ularning biologik va ekologik xususiyatlari, populyatsiyalar orasidagi o‘zaro munosabatlar va ularning tabiiy muhitda bajaradigan funksiyalari keng yoritilgan. Hayvonlar organizmlar hayotiy faoliyatida, tuproq unumdorligini oshirishda, o‘simliklarning changlanishida, oziq-ovqat zanjirining shakllanishida va chiqindilarni utilizatsiya qilishda beqiyos rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, inson faoliyati natijasida hayvonot dunyosiga yetayotgan zararlar, biologik xilma-xillikning kamayishi va yo‘qolib borayotgan turlar masalalari ham tadqiq etilgan. Amaliy qismda esa hayvonot olamining ekotizimdagi o‘rni va muhimligi, turli ekotizimlarda hayvonlar o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik, iqlim o‘zgarishi va antropogen omillarning hayvonot dunyosiga ta’siri ilmiy manbalar asosida tahlil qilingan. Hayvonlarning migratsiyasi, ularning yashash muhitlariga bo‘lgan ehtiyojlari va atrof-muhit omillarining ularga ko‘rsatadigan ta’siri haqidagi misollar keltirilgan. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, hayvonlar tabiiy muvozanatni saqlashda asosiy rol o‘ynaydi. Ularning kamayishi yoki muayyan

Hayvonot olamining hilma-hilligi va uning tabiatda tutgan oʼrni

Купить