Dokument ma'lumotlari

Narxi 12000UZS
Hajmi 138.0KB
Xaridlar 1
Yuklab olingan sana 27 Yanvar 2024
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Prezident asarlari

Sotuvchi

univer cafe

Ro'yxatga olish sanasi 27 Yanvar 2024

75 Sotish

I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muhim metodologik asar

Sotib olish
Mavzu: I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik asar Mundarija : Kirish ........................................................................................................................................... 2 I.Bob.I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muxim metodololik asar ............... 4 1.1. I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asarida vatanimiz tarixini yoritish va o'rganish asoslarining ishlab chiqilishi. ...................................................................................... 4 1.2.O’zbekistonning Birinchi Prezidenti Islom Karimov Vatan tarixining barkamol insonni shakllantirishdagi o’rni ............................................................................................................... 7 II.Bob.O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-metodologik asoslari va uni o'rganish tamoyillari ................................................................................................................................. 11 2.1. O'zbekiston tarixi predmeti va uni o'rganishning ahamiyati. O'zbekiston tarixini o'rganishning nazariy-metodologik asoslari va uni o'rganish tamoyillari. ................................ 11 2.2. O’zbekistonda ibtidoiy jamiyat va uning davrlari. (Paleolit, mezolit, neolit, eneolit va bronza davrlari manzilgoxlari). ................................................................................................. 23 Xulosa ....................................................................................................................................... 28 Asosiy adabiyotlar ..................................................................................................................... 30 1 Kirish Mavzuning dolzarbligi: O’zbekiston o’z mustaqilligini qo’lga kiritgandan so’ng dastlabki kunlardanoq mustaqillikni mustahkamlashning ulkan vazifalari qatorida milliy istiqlol mafkurasini yaratishdek dolzarb vazifa ham kun tartibi masalalaridan biri edi. CHunki endigina mustaqillikka erishgan xalqimizning. ongida, tushunchasida hali malum bir shubha, qo’rquvga o’xshash holatlar, sho’rolar davri va komfirqa mafkurasining qoldiq va asoratlari saqlanib qolgan edi. qolaversa yangi, mustaqil O’zbekiston davlatining ham o’ziga xos, xalqni to’g’ri yo’ldan ozod, erkin, istiqlolga boshlab boruvchi milliy istiqlol mafkurasi ham yaratilishi shart edi. Barchamizga malumki milliy mafkuraning o’ziga xos teran ildizi, asoslari bo’lishi kerak. Bu o’rinda albatta, ishni avvalo yashab turgan mamlakatimizning, xalqimizning tarixini, ajdodlarimiz bosib o’tgan ham sharafli, ham mashaqqatli yo’l va ular yaratgan moddiy-manaviy meros tarixini o’rganishdan, qolaversa, sho’rolar hukmronligi davrida tariximizni soxtalashtirilgan, o’chirilgan tomonlarini haqqoniy, xalqona, adolatli yoritib, elimizga elon qilishdan boshlash zarur edi. SHuning uchun ham yurtboshimiz I. Karimov mustaqilligimizni dastlabki kunlaridanok tariximizni, o’tmishimizni mukammal o’rganishga alohida etibor karatdi. CHunki, tarixni o’rganish va bu orqali o’zligimizni anglash- milliy mafkuraning ajralmas, tarkibiy qismi ekanligini unutmasligimiz kerak. Kurs ishining maqsadi: O’tmishimizni o’rganib o’zligimizni anglash bilan bir qatorda, ajdodlarimiz haqida, ularning tariximizdagi o’rni va kelajak avlodlar uchun bajarib ketgan oliyjanob–ishlari haqida: o’tgan mutafakkirlarimizning iqtidori, ijodi jahon miqyosida bo’lganligi haqida, shuningdek ko’p ming yillik bosib o’tilgan yo’llardagi boshdan kechirilgan urushlar, bosqinlar, qaramlik davrlari-bularning bari haqidagi malumotlarni 2 bilish xalqimiz ongida, tushunchasida juda katta ijobiy o’zgarishlar yasaydi. Kurs ishining vazifasi: Milliy g’urur, milliy faxr, iftixor tuyg’ularini vujudga keltirish bilan birga, ayni vaqtda milliy istiqlol mafkurasi haqidagi tushuncha va bilimlarni ham tezroq o’zlashtirilishini osonlashtiradi. 3 I.Bob.I.Karimov ning “ Tarixiy xot irasiz k elajak y o'q” asari muxim met odololik asar 1.1. I.Karimov ning “ Tarixiy xot irasiz k elajak y o'q” asarida v at animiz t arixini y orit ish v a o'rganish asoslarining ishlab chiqilishi. Milliy istiqlol o’zbek xalqining asriy orzusi, armoni edi. Bu yo’lda minglab Vatan, yurt fidoyilari aziz jonlarini qurbon qildilar. Milliy mustaqillikning qo’lga kiritilishi katta yutuk, uning kadriga yetish, mustahkamlash, avaylab saqlab qolish mushkul vazifa. Xar qanday mamlakatning qudrati, uning milliy mustaqilligi, davlat chegaralarining daxlsizligi-o’sha mamlakat fuqarolarining o’z yurtiga mehr-muhabbatli qilib tarbiyalanganliklari, Vatan mustaqilligi va milliy istiqlol uchun kurashda zarur bo’lsa jon fido qilishga ham tayyor bo’lishdek olijanob fazilatlarga ega bo’lishliklariga bog’liqdir. Bu fazilatlarni mehnatkashlar ommasi, yurtimiz kelajagi - yoshlar ongida qaror toptirish va shakllantirishda Vatan tarixini o’rganishning o’rni va imkoniyatlari cheksizdir. «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi» - degandi I. Karimov. O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining eng ulug’ nematlari Vatan tarixini xech qanday buyoklarsiz, amalda xayotda qanday bo’lgan bo’lsa, shunday holisona o’rganish imkoniyatiga ega bo’ldik. Sovet hokimiyati yillarida O’zbekiston maktablari O’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida Vatan tarixini o’qitish masalasiga umuman e’tibor berilmadi. Ajablanarlisi shundaki, sho’rolar hokimiyati yillarida mamlakatimizning haqiqiy, tom ma’nodagi Vatan tarixi holisona yaratilmadi. Maktablar va o’quv yurtlarida o’qitilgan darslik adabiyotlarda 4 esa tariximiz soxtalashtirildi. Bu tarixiy kitoblarning ko’pchiligida o’zbek xalqining milliy manfaatlari oyoq osti qilindi, ulug’ rus millatchiligi, «Katta va ulug’ og’a» manfaatlari yetakchi mavqega ega bo’lib, hamma voqea va hodisalarlar unga bo’ysundirildi. Natijada o’zbek xalqining ma’naviy hayotiga putur yetdi, xalqning siyosiy ongi o’tmaslashdi, ijtimoiy-siyosiy voqealarga befarqlik, loqaydlik hissi ko’chaydi. Rusiya mustamlakachilari qariyb 135 yillik hukmronliklari davomida o’lkamiz xalqlari o’rtasida ruslashtirish siyosatini olib bordilar, xalqimizni tarixidan, o’z ona tilidan, dinidan judo qilish yo’lini tutdilar, shaklan milliy, mazmunan sotsialistik madaniyat bayrog’i ostida milliy urf- odatlarimiz, ahloq-odob va madaniyatimizga xuruj qildilar. O’zbekistonni Markazning xom – ashyo yetkazib beruvchi bazasiga aylantirdilar, kommunistik partiya bunday siyosatni SSSR hududida yashovchi barcha jumhuriyatda va sotsialistik hamdo’stlik mamlakatlarida yurgizgan. 1 Kommunistik partiyaning yurgizgan ulug’ davlatchilik mafkuraviy siyosati xalqimiz va millatimiz taqdiri uchun ayanchli oqibat va natijalarga olib keldi. Vatan tarixini bilmaslik, o’zbek xalqining milliy qadriyatlari va urf-odatlaridan uzoqlashish oqibatida jamiyatda shunday avlod vakillari shakllandiki, ularning aksariyatida milliy ong va milliy g’urur tushunchalari so’nib ketdi. Ularning ongida O’zbekiston taqdiriga, o’zbek millati taqdiriga, madaniyatimiz, tariximiz va tilimiz, dinimiz taqdiriga loqayd va befarqlik munosabatlari g’oyasi ustivor mavqeni eg’alladi. Millat istikboli uchun vaziyat shu darajada haloqatli nuqtaga yetdiki, O’zbekiston Respublikasi o’zining davlat mustaqilligiga erishgandan keyin ham, o’z taqdirimizni o’zimiz hal qilish imkoniyatiga ega bo’lganimizdan so’ng ham Vatan tarixini o’qitishga qarshi yo’l tutuvchilar ham bo’ldilar. Ular o’z «g’oyalari»ni asoslashga intilib, «O’zbekiston tarixini jahon 1 Azizxo’jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. – Toshkent, 2001. 5 xalqlari tarixi bilan birga qo’shib o’qitish kerak» , «O’zbekistan tarixi- bu maktab fani» , «Oliy o’quv yurtlarida O’zbekiston tarixining o’rniga O’zbekistonning ijtimoiy-siyosiy tarixini o’qitish lozim, jahon xalqlari tarixini o’qitishga o’tish darkor» , Oliy o’quv yurtlarida umuman “ O’zbekiston tarixini o’qitishga extiyoj yo’q» kabi fikrlarni o’rtaga tashladilar. Albatta bu milliy g’oyasizlik, milliy g’aflat va milliy vijdon inqirozining tub o’zagida o’z ona tarixidan bexabarlik yotadi. Bu esa qullik, tobelik va mustamlaka muteligining asosiy ayanchli kurinishidir. Darhaqiqat, qullik, tobelik va mustamlaka muteligi asorati g’oyalaridan ozod bo’lish uchun milliy ongni, tafakkurni, milliy vijdonni shakllantirmok kerak ekan, milliy ongni, milliy tafakkur va milliy vijdonni qaror toptirmok uchun nima qilmoq kerak. Buning uchun ona xalqimizning haqiqiy, tom ma’nodagi tarixini o’rganish va o’rgatish lozim. Xristian ilohiyotchisi A.Avgustian «g’aflatda yotgan xalqni uyg’otish uchun avvalo uning tarixini uygot» deganda haq edi. CHunki tarix xalq xotirasi, vatanimizning o’tmishi, avlodlar sevib, e’zozlab, o’rganib saboq oladigan hayot maktabidir. XII asr allomasi SHaxobiddin Muhammad an- Nasaviy ona tarixning inson hayotidagi o’rniga yuksak baho berib bunday degan edi: Kimki tutmas qalbida tarixni, U inson ham emas, olim ham emas. Biroq kimki uqsa o’tmishini, Ko’p boyitar o’z turmushini. Tarix odamlarni o’ylatadi, bo’lib o’tgan tarixiy hodisalar va voqealarni tahlil qilish, fikrlash va ulardan amaliy hayotiy xulosalar chiqarish asosida dasturiy harakatlar yo’llanmasini belgilashga yordam beradi. Milliy o’zlikni anglashda, milliy birlikni shakllantirishda shajaramiz ulug’ligi va pokligini bilishda, dono xalqimizning jahon 6 xalqlari orasida tutgan o’rniga munosib baho berishda, uning boy hayotiy tajribalaridan kengroq foydalanishda, xalqimizning olijanob, hurriyatparvar va erkparvar an’analarini izchil o’rganish va yanada boyitishda, xullas barkamol haqiqiy inson shaxsini yaratishda Vatan tarixining o’rni benihoya kattadir. Vatan tarixi mustaqil davlatimiz ijtimoiy hayotida faol katnasha oladigan, idrokli va qobiliyatli, o’zining tarixiy ildizlarini anglashga qodir, yurtiga, vataniga, ona xalqiga cheksiz mehr- muhabbat his-tuyg’ulari bilan to’lib- toshgan avlodni kamol toptirish, ularning ongida milliy istiqlol tafakkuri va harbiy vatanparvarlik g’oyalarini shakllantirish qurolidir. Vatan ostonadan, inson yashab nafas olib turgan go’shadan, insonni kindik koni to’qilgan xonadon tuprog’idan boshlanadi. SHu bois, inson ilk bor nafas olib, ulg’ayib voyaga yetgan ona zaminga mehr-muhabbat va sadoqatda bo’lishi, uning har bir hovuch muqaddas tuprog’ini ko’ziga tutiyodek surtishi, unga nisbatan bir umr farzandlik hissi bilan yashashi uning uchun ham farz ham karzdir. 1.2. O’zbek ist on ning Birinchi Prezident i Islom Karimov Vat an t arixining bark amol insonni shak llant irishdagi o’rni O’zbekiston Prezidenti Islom Karimov Vatan tarixining barkamol insonni shakllantirishdagi o’rniga yuksak baho berib, «Tarixga murojaat kilar ekanmiz - bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bulmaganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi» , - degan edi. O’tmishni bugun yaratib bo’lmaydi, o’tmish bugunni yaratadi. Tarixdagi har bir ijtimoiy yuksalish jamiyatning o’z merosiga, o’z o’tmishiga bo’lgan munosabatini isloh qilishdan boshlangan. o’tmishga bo’lgan har qanday ijodiy murojaat esa hamisha inqilobiy o’zgarishlarga zamin tayyorlagan, o’tmish aqidalari bugun uchun xizmat qilgan. Biroq, o’tmishga murojaat qilishdan avval, 7 unga bo’lgan munosabatni halol, to’g’ri yo’lga solish kerak. Busiz tarixni holisona yaratish mumkin emas. XXI asr bo’sag’asida Vatanimiz tarixida yangi davr boshlandi. O’zbekiston o’zining davlat mustaqilligini qo’lga kiritdi. Dunyo xaritasida yana bir mustaqil davlat - O’zbekiston Respublikasi paydo bo’ldi. Har bir xalq, har qaysi mamlakat o’zining uzoq va betakror tarixiga ega bo’lganidek, O’zbekistonning, o’zbek xalqining tarixi ham boy va sermazmundir. Tarixiy voqealarni o’rganishda ilmiy, nazariy-metodologik asoslarga tayanishning ahamiyati juda katta. SHo’rolar davrida uni o’qitish va o’rganish ishlari marksistik metodologiyaga bo’ysundirildi. Har qanday voqeani yoritishga komfirqa mafkuraviyligi, partiyaviylik, sinfiylik nuqtai nazaridan yondoshildi. Oqibatda ko’pgina tarixiy voqea-hodisalar soxtalashtirildi, o’tmish koralandi, ma’naviy merosimiz, milliy qadriyatlarimiz haqoratlandi. YOsh avlodga ularni jirkanch illat, xurofot, eskilik sarqitlari deb o’rgatildi. Tarix faqat jangu - jadal, urushlardan iboratdek qilib o’rganildi. O’zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixi bilan, qolaversa bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Qadim zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz O’rta Osiyo minta-qasidagi ko’pgina davlatlar bilan - Afg’oniston, Eron, SHimoliy Hindiston kabi mamlakatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo’lib keldi. Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan doimo o’zaro ta’sir va aloqada bo’lganlar, qo’shilish jarayonini boshdan kechirganlar, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy hayoti bir-biri bilan o’zviy bog’liq o’tgan. SHu sababli O’zbekiston tarixini qo’shni mamlakatlar tarixi bilan bog’liq holda o’rganish taqozo etadi. Qozoq, qirg’iz, qoraqalpoq, turkman, tojik, fors, afg’on, hind, arab va 8 boshqa xalqlar tarixini qanchalik yaxshi bilsak, u O’zbekistonni xalqlari tarixini shunchalik chuqur, har tomonlama o’rganishga imkon yaratadi, ko’maqlashadi. Tarixiy voqea, hodisalarlarni o’rganish, tahlil etish va yoritishda holisona, haqqoniy, adolatli yondoshuv muhim metodologik qoidadir. Xolislik qoidasini tarixiy voqea, hodisalarlarni o’rganayotganda, ular bilan bog’liq bo’lgan barcha faktlarning xech bir istisnosiz butun majmuani birga olib tekshirishni, aniq haqqoniy dalillarga asoslanib ishlashni talab qiladi. Tarixiy hodisalarlarni bir butun holda o’zaro aloqada va munosabatda deb tekshirish lozimdir. 2 Tarixni o’rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik qoidasi voqea, hodisalarlarni o’z davrining aniq tarixiy sharoitidan kelib chiqqan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqea- hodisalarlarni o’rganishda tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga e’tibor qilmoq zarur. Har bir voqea, hodisalarni boshqa, voqea-hodisalarlar bilan bog’lab o’rgangandagina mazkur voqea-hodisalarning umumiy tarixiy jarayonidagi o’rnini to’g’ri aniqlash, belgilash mumkin bo’ladi. Har-bir voqea-hodisalarga umumiy tarixiy jarayonning bir qismi, bo’lagi deb qaramoq zarur. Har bir hodisalarga qanday tarixiy sharoitda, muxitda paydo bo’lganligini bu hodisalar o’z taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni o’tganligini, keyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining asosiy talabidir. Tarixiylik metodologiyasi xalqning o’tmishini, hozirgi zamon va kelajagini yagona tabiiy tarixiy jarayon deb, o’tmish Hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi, degan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, 2 Azizxo’jayevA.A. Chin o’zbek ishi. - Toshkent, 2003. 9 anglab yetsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni to’g’ri tasavvur etamiz. Tarixiy jarayonni o’rganishda ijtimoiy yondashuv printsipiga rioya etish zarur bo’ladi. Ijtimoiy yondoshuv metodologiyasini tarixiy jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa- kambag’allar, yo’qsillar yoki mulkdor, boylar manfaati nuqtai nazaridan turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bo’lib, u tarixni soddalashtiradi, to’g’ri xulosaga olib kelmaydi. Mamlakatimiz tarixini o’rganishda milliy qadriyatlar, xalq an’analari va urf-odatlarini, din, islom dini tarixi, odamlarning diniy e’tiqodlari, diniy ta’limotlar va ularning asoschilari faoliyatini tahlil qilishga, yoritishga tsivilizatsion munosabatda bo’lib, ularni hurmatlash, e’zozlash nuqtai nazaridan yondoshmok kerak. Xayot xalqning necha ming yillar davomida yaratgan ma’naviy madaniyatini ahloqiy mezonlarini ikkiga – ekspluatatorlik madaniyati va ahloqi hamda ekspluatatsiya qilinuvchilar madaniyati va ahloqiga bo’lish va birinchisini qoralashdan iborat bol’sheviklarcha yo’riqnomaning naqadar zararli ekanligini ko’rsatdi. Ma’naviy merosga bunday yondashuv ma’naviy qashshoqlanishga, milliy qadriyatlarning, urf-odatlarning oyoq osti qilinishiga, ko’pgina olimlar, ma’rifatparvar ziyolilar, ruhoniylarning badnom qilinishiga olib kelganligini xech kachon unutmaslik kerak. Tarixni o’rganishda yuqoridagi metodologik qoidalar bilan bir qatorda faktlarni takkoslash, mantiqiy- qiyosiy xulosalar chiqarish, davrlashtirish, sotsialistik tadqiqotlar o’tkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan ham foydalaniladi. 10 II.Bob.O'zbek ist on t arixini o'rganishning nazariy - met odologik asoslari v a uni o'rganish t amoy illari 2.1. O'zbek ist on t arixi predmet i v a uni o'rganishning ahamiy at i. O'zbek ist on t arixini o'rganishning nazariy - met odologik asoslari v a uni o'rganish t amoy illari. Tarixni o’rganishning muhim nazariy metodologik asoslari bor. Bulardan biri dialektik metod. Insoniyat hayoti, jamiyat taraqqiyoti dialektik jarayondir. Dialektika olam yagona va yaxlit, unda sodir bo’ladigan hodisalar, voqealar umumiy va o’zaro bog’lanishi, uzluksiz harakatda, ziddiyatli taraqqiyotda bo’ladi, deb taolim beradi. Dialektik metodologiya har qanday mamlakat tarixini jahon xalqlari tarixi bilan bog’liq holda o’rganishni taqozo etadi. Negaki, har bir xalq tarixi milliylik, o’ziga xos betakror xususiyatlari bilan jahon tarixi, butun insoniyat taraqqiyoti bilan umumiy bog’lanishidadir. Darhaqiqat, O’zbekiston tarixi avvalo Markaziy Osiyo mamlakatlari tarixi bilan, qolaversa bashariyat tarixi bilan chambarchas bog’langan. Qadim zamonlardan yaqin yillargacha Vatanimiz O’rta Osiyo mintaqasidagi ko’pgina davlatlar: Afg’oniston, Eron, SHimoliy H indiston kabi mamlkatlar bilan yagona iqtisodiy va madaniy makonda bo’lib keldi. Bu katta hududda yashovchi urug’, qabila, qavm, elatlar etnik jihatdan doimo o’zaro taosir va aloqada bo’lganlar, qo’shilish jarayonini boshidan kechirganlar, ularning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, maonaviy hayoti bir- birlari bilan uzviy bog’liq o’tgan. SHu sababli O’zbekiston tarixini qo’shni mamlkatlar tarixi bilan bog’liq holda o’rganish taqozo etiladi. 3 Tarixiy voqea, hodisalarni o’rganish, tahlil etish va yoritishda holislik-haqqoniy, adolatli yondoshuv muhim metodologik qoidadir. X olislik qoidasini tarixiy voqea, hodisalarni o’rganayotganda ular bilan 3 Axmedov E. O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. - Toshkent: Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 2002. 11 bog’liq bo’lgan barcha faktlarning hech bir istisnosiz butun majmui bilan birga olib tekshirishni, aniq haqqoniy dalillarga asoslanishini talab qiladi. Tarixni o’rganishda tarixiylik metodologiyasi muhim ahamiyatga ega. Tarixiylik qoidasi voqea-hodisalarni o’z davrining aniq tarixiy sharoitidan kelib chiqqan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqea - hodisalarni o’rganishda tarixiy bog’lanish, tarixiy rivojlanish jarayoniga eotibor qilmoq zarur. H ar bir hodisa qanday tarixiy sharoitda, muhitda bo’lganligini bu hodisa o’z taraqqiyotida qanday asosiy bosqichlarni o’tganligini, keyinchalik u qanday bo’lib qolganligini bilish tarixiylik qoidasining asosiy talabidir. Masalan, bironta davlat faoliyatiga tarixiylik nuqtai nazaridan turib baho bermoqchi bo’lsak, birinchidan, u qachon, qanday tarixiy sharoitda paydo bo’ldi, ikkinchidan u o’z taraqqiyotida qanday bosqinchilarni bosib o’tdi, uchinchidan, u hali ham mavjudmi?, hozir qay ahvolda, qanday bo’lib qoldi?, degan savollarga aniq javob berishi zarur bo’ladi. Tarixiylik metodologiyasi xalqning o’tmishini, hozirgi zamon va kelajagini yagona tabiiy jarayon deb, o’tmish hozirgi zamonni tayyorlaydi, hozirgi zamon kelajakni yaratadi degan taraqqiyot qonuni asosida qaraydi. Insoniyat ana shunday umumiy yo’ldan borayotgan ekan, porloq hayot, turmush qurmoqchi bo’lgan avlod tarix fani orqali o’z o’tmishini yaxshi bilmog’i lozim. O’tmishni, ajdodlarimiz tarixini qanchalik yaxshi bilsak, anglab yetsak, hozirgi zamonni, mustaqilligimiz mazmunini shunchalik mukammal tushunamiz, kelajakni to’g’ri tasavvur etamiz. SHuningdek, hozirgi zamonni bugungi avlodning bunyodkorlik faoliyatini to’g’ri idrok etish o’tmishni, tariximizni chuqur anglashga ko’maklashadi. Insoniyat taraqqiyotining ma ’ lum bosqichida urug’chilik tuzumi yemirilib, xususiy mulkchilik kelib chiqib, urug’ jamoalari turli ijtimoiy tabaqalarga bo’lingach, tarixiy voqea va hodisalar ana shu tabaqalarning 12 manfaati bilan bog’liq holda kechadigan, har bir ijtimoiy tabaqa o’z manfaati nuqtai nazaridan harakat qiladigan, ularning manfaati bir-biri bilan to’qnashadigan bo’lib qoldi. Bunday vaziyatda sodir bo’lgan voqealarni, tarixiy jarayonni o’rganishda ijtimoiy yondoshuv printsipiga rioya etish zarur bo’ladi. Ijtimoiy yondoshuv metodologiyasi tarixiy jarayonlarni aholi barcha tabaqalarining manfaatlarini hisobga olgan holda o’rganishni taqozo etadi. Voqealarni alohida bir ijtimoiy tabaqa- kambag’allar, yo’qsillar yoki mulkdor, boylar manfaati nuqtai nazaridan turib tahlil etish, yoritish bir tomonlama yondoshuv bo’lib, u tarixni soxtalashtiradi, to’g’ri xulosaga olib kelmaydi. Ijtimoiy yondoshuv printsipi davlat arboblarining, siyosiy kuchlar, partiyalar, turli uyushmalar, ular yo’lboshchilarining tarixiy taraqqiyot darajasiga ko’rsatgan ijobiy yoki salbiy taosirini, jamiyatni u yoki bu yo’ldan rivojlanishidagi rolini bilib olishda muhim axamiyatga egadir. Mamlakatimiz tarixini o’rganishda milliy qadriyatlar, an’analari va urf-odatlari, islom dini tarixi, odamlarning diniy eotiqodlari, diniy taolimotlar va ularning asoschilari faoliyatini tahlil qilishga, yoritishga tsivilizatsion munosabatda bo’lib, ularni hurmatlash, eozozlash nuqtai nazaridan yondoshmoq kerak. Xalqning necha ming yillar davomida yaratgan ma’naviy madaniyatini, axloqi, mezonlarini ikkiga - ekspluatatorlik madaniyati va axloqi hamda ekspluatatsiya madaniyati va ahloqga bo’lish va birinchisini qoralashdan iborat lenincha yo’riqnomaning naqadar zararli ekanligini ko’rsatadi. Ma ’ naviy merosga bunday yondoshuv maonaviy qashshoqlashuvga, milliy qadriyatlarning, urf- odatlarning oyoq osti qilinishiga, ko’pgina olimlar, maorifatparvar, ruhoniylarning badnom qilinishiga olib kelganligini hech qachon unutmaslik kerak. Tarixni o’rganishda yuqoridagi metodologik qoidalar bilan bir qatorda faktlarni taqqoslash, mantiqiy-qiyosiy xulosalar chiqarish, 13 davrlashtirish, sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish, statistik, matematik va boshqa usullardan ham foydalaniladi. Xullas, biz O’zbekiston tarixi fanining Birinchi Prezidentimiz aytganlaridek “davlatga, xalqqa, jamiyat taraqqiyotiga xizmat qilishi lozimligini unutishga aslo haqqimiz yo’q”. Birinchi Prezidentimiz “Fidokor” gazetasi muxbiri bilan bo’lgan suhbatlarida komil insonni yaratishda, milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirishda tarix fanining roliga yana bir bor yuqori baho berib shunday dedilar: “...Milliy mafkurani shakllantirishda eng katta manba - bu xaqqoniy yoritilgan tarixdir. Tarixni bilmay turib, mafkuraning falsafiy negizlarini anglab bo’lmaydi.” Agar haqiqiy tarixiy jarayon nuqtai nazaridan Vatan tarixiga yondashadigan bo’lsak, u quyidagi katta davrni o’rganadi: 1 .Vatanimiz tarixining eng qadimgi davri. 2. Vatanimiz tarixining O’rta asrlar davri. 3. Vatanimiz tarixi Rusiya bosqini va mustamlakachiligi davrida. 4. Vatanimiz tarixi sho’rolar hokimiyati davrida. 5. Vatanimiz tarixi mustaqil taraqkiyot davrida. Bu katta davrlar o’z navbatida bir necha kichik davrlarga bo’lib o’ganiladi. Vatan tarixini yoritishda kaysi manbalar asos bo’lganligi ham g’oyat katta o’rin tutadi. SHo’ro hokimiyati yillarida yozilgan O’zbekiston tarixiga oid adabiyotlar uchun marksizm - leninizm klassiklarining asarlari, KPSS hujjatlari, Kommunistik partiya va sho’ro davlati rahbarlarining ma’ruza, nutq, maqola va asarlari, Rusiya, Rim tarixchilari, adiblari va olimlarining asarlari asosiy manba o’lib xizmat qilgan. O’tmish tariximiz va madaniyatimizning durlari hisoblangan Beruniy, Xorazmiy, Ibn Sino, Forobiy, Ahmad Farg’oniy, YUsuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg’ariy, 14 Narshaxiy, Navoiy, Ulug’bek, Nizomiddin SHomiy, SHarafuddin Ali YAzdiy, Xondamir, Zahiriddin Muhammad Bobur, Muhammad Solih va boshqa juda ko’plab dunyoga mashhur alloma va mutafakkirlarning qimmatli asarlari va meroslari esa deyarli e’tibordan chetda qolgan. Vatan tarixini yaratish va o’rganishda quyidagi manbalar asos bo’lishi mumkin. 1. Qadim zamonlardan to shu kunga qadar ulug’ ajdodlarimiz buyuk allomalar va dono mutafakkirlar, shoirlar, yozuvchilar qoldirgan ma’naviy boy asarlari. 2. Turli hujjatxonalarda saqlanayotgan qo’lyozma asarlar, hujjatlar, ashyolar. 3. Kutubxonalarda saqlanayotgan yozma kitoblar, ilmiy, badiiy memuar asarlar, darsliklar, qo’lyozmalar, risolalar, to’plamlar. 4. Har xil muzeylarda saqlanayotgan ko’rgazma zallari hujjatlari, birinchi navbatda arxeologiyaga oid qazilma yodgorliklari. 5. Muzey-shaharlar, tarixiy obidalar, yodgorliklar. 6. Kino, fotohujjatlar. 7. O’zbekiston hukumati rahbarlari asarlari, hukumatimiz tomonidan qabul qilingan turli hujjatlar, qonunlar, qarorlar, farmonlar, shuningdek, mahalliy matbuotning barcha vositalari (teleradio, gazeta-jurnallar) ma’lumotlari ham muhim manba hisoblanadi. “O’zbekiston tarixi” fanining hozirgi mustaqilligimizni mustahkamlash, komil insonni tarbiyalashdagi roli mislsizdir. SHuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz I. Karimov tarix fani taqdiriga qiziqib, uni rivojlantirish, buning uchun esa tarixiy tadqiqotlarni to’g’ri yo’lga solib yuborish ishida tashabbus ko’rsatmoqdalar. Maolumki, O’zbekiston Respublikasi Biricnhi Prezidentining “O’zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi qoshida “O’zbekistonning yangi tarixini yaratish 15 markazini tashkil etish to’g’risida”gi Farmoni, 1996 yilning 16 dekabrida esa O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekistonning yangi tarixi”ni tayyorlash va nashr etish to’g’risida" qarori e’lon qilindi. Bu qarorda Vatan tarixini yoritishning ilmiy-metodologik yo’nalishlari ko’rsatib berildi. Bu yo’nalishlar quyidagilardan iborat: - xalqimiz o’tmishidagi millat taqdiri bilan bog’liq bo’lgan tarixiy jarayonlarni chuqur ilmiy tadqiq etish, holisona yoritish; - O’zbekistonning yangi tarixini yozishda tarix bosqichlari va ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti uzluksiz jarayon ekanligini nazarda tutish, tarixiylik va vorisiylik tamoyillariga amal qilish; - O’zbekiston xalqining buyuk tarixiy merosga ega ekanligi va umumbashariyat qadriyatlariga munosib hissa qo’shganligini eotirof etgan holda o’ziga xos davlat qurilishi anoanalari va ularga nisbatan fikrlar, qarashlar xilma-xilligini hisobga olish; - “O’zbekistonning yangi tarixi”ning har bir qismi va bo’limlarini yozishda biryoqlama, sub’ektiv yondoshuvlarga yo’l qo’ymasdan holisona tadqiqot usuliga amal qilish; - “O’zbekiston tarixi"ga oid voqea-hodisalarni yoritishda uning ko’xna Turoni-zamin, Turkiston tarixining tarkibiy qismi bo’lganligini yodda saqlash: - O’zbekiston tarixi dunyoning turli mintaqalarida sodir bo’lgan ijtimoiy-tarixiy voqea-hodisalar hamda jahon taraqqiyoti jarayonlari bilan uzviy bog’liq ekanligini va ularning bir-biriga o’zaro taosirini hisobga olish; - tadqiqot yaratishda eski kommunistik-bolpshevistik mafkura aqidalariga va o’tmishni soxtalashtirishga yo’l qo’ymaslik, tarixiy jarayonlarni holisona baholash; 16 - yoshlarni milliy istiqlol g’oyalari, vatanparvarlik va umuminsoniylik ruhida tarbiyalashda tarixiy voqea-hodisalarning ahamiyatini eotiborga olish. 4 O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to’g’irisida”gi 1998 yil 27 iyulda eolon qilingan qarori Respublikamizda tarix fanining qaytadan tiklanishi va rivojlanishida tarixiy voqea bo’ldi. Qarorda Vatanimizda tarix fanining rivojlanishini taominlaydigan ishlarni tashkiliy jihatdan qayta qurish, texnikaviy jihozlash, kadrlar tayyorlash; bu ishlarni mablag’ bilan taominlash chora-tadbirlari belgilangan. Bu chora-tadbirlar, asosan, bir narsaga - “O’zbek xalqi va uning davlatchiligi haqqoniy tarixini o’rganish, mamlakatimiz va chet ellarda mavjud tarixiy manbalar tahlili asosida olingan ilmiy natijalarning jahon miqyosidagi eotirofiga erishish, ularga tayangan holda ilmiy, ilmiy- ommabop asarlar, darsliklar, turli adabiyotlar yaratish va mazkur bilimlarni keng yoyish hamda tarix sohasida yuqori malakali kadrlar tayyorlash”ni taominlash va bu ishda Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatining bosh maqsadi bo’lishi kerak, deb ko’rsatilgan. SHuni alohida taokidlash joizki, yirik davlat arbobi va isteododli olim Islom Karimovning bir qator kitoblarida va nutqlarida iqtisod va siyosatga, ma’naviyatning turli sohalariga bo’lgani kabi Vatan tarixiga ham, o’tmishimizga to’g’ri munosabatda bo’lish zarurligi haqida ham qimmatli fikrlar bor. Masalan, yuqorida taokidlaganimizdek, u o’zining “O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li” kitobida shunday deb yozadi: “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, bu xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak. Xotirasiz barkamol kishi bo’maganidek, o’z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo’lmaydi”. 4 Islomov Z.M. O’zbekiston modernizasiyalash va demokratik taraqqiyot sari. - Toshkent: O’zbekiston, 2005. 17 “Xalqimizning otashqalb farzandi” kitobida I.A.Karimov o’zining Vatan tarixiga qarashlarini izchilik bilan rivojlantirib, quyidagilarni yozgan: “Bugungi zamon bahosini berish uchun avvalambor, kechagi kunga - o’tmishga nisbatan qanday munosabatda ekanimizga baho berish kerak”. I.A.Karimovning “O’zbekiston - kelajagi buyuk davlat” kitobidagi bir fikrga diqqat qilish joizdir. Hech mubolag’asiz aytish mumkinki, quyidagi so’zlar tarixchi - tadqiqotchilarimiz izlanishlari uchun metodologik asos bo’la oladi: “Biz yangi hayot uchun bel bog’ladik, biroq o’tmishga malomat toshlarini otmadik. Halqimizning o’tmishga tosh otish - gunohi azim, degan asl aqidasini yodda tutdik... o’tmishni taftish qilish yoki uni inkor etish - o’z ildizimizni o’zimiz kesishimiz bilan barobar ekanligini yaxshi angladik...” Bu gaplarni tarixchilarimiz, baozi ijodiy ziyolilarimiz ham o’qib, ham uqib olishlari kerak, chunki ilgari ular bunga amal qilmadilar va hozir ham to’la amal qilayotirlar, deb bo’lmaydi. Shuning uchun ham Birinchi Prezidentimiz 1998 yilning iyunp oyi oxirlarida bir guruh yetakchi tarixchilar hamda, ziyolilarning ayrim vakillari bilan suhbat o’tkazdilar. Bu suhbat “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” degan sarlavha bilan “Muloqot” jurnalining 5-sonida va alohida risola sifatida nashr qilindi. Birinchi p rezidentimiz suhbatda Vatan tarixining bir qator dolzarb muammolari haqida so’z yuritdilar. Bular asosan quyidagicha: 1. Vatan tarixini yaratishning yagona kontseptsiyasi yo’q. Obro’li tarixchi olim fikri ilmiy hukm bo’lib qolmoqda. Munozara, turli fikrlilik yo’q. 2. Bugun xalqning holis tarixi yaratilmagan, bor qo’llanmalar talabga javob bermaydi. 18 3. O’zbek davlatchiligining rivojlanish bosqichlari konkret ko’rsatilmagan. O’zbek millatining shakllanish tarixini, davlatchiligimizning paydo bo’lishi asoslarini ko’chmanchi xalqlarga bog’lashga intilish kuchli. 4. O’zbek davlatchiligi asosi tubjoy xalqlardan, masalan, Xorazmdan boshlanganligi, bunga “Avesto” guvoh ekanligi baralla aytilmadi. 5. Tezda jiddiy tadqiqotlarni tuzish kerak, bu ma ’ naviyatimiz uchun ham, siyosat uchun ham kerak, chunki u tarix ma’naviyatni shakllantirishga, siyosatga xizmat qiladi, yangi, holisona yozilgan tarixsiz siyosatda xatolarga yo’l qo’yish mumkin. Birinchi Prezidentimiz, avvalo, yangi Vatan tarixini yaratish ishi orqaga surilib kelinayotganligidan qoniqmaganliklarini bildirdilar, olib borilayotgan tadqiqot ishlari talabga javob bermasligini aytdilar. Bunga asosiy sabab Vatan tarixini yoritishning yagona kontseptsiyasi yo’qligi, dedilar. Komil insonni tarbiyalashda Vatan tarixining roliga I.Karimov alohida urg’u beradilar. “O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi”, - deb yozadi Prezidentimiz “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q” risolasida. “Ma ’ naviyatni tiklash, tug’ilib o’sgan yurtida o’zini boshqalardan kam sezmay, boshini baland ko’tarib yurishi uchun insonga, albatta, tarixiy xotira kerak. Tarixiy xotirasi bor inson-irodali inson. Takror aytaman, irodali insondir”. YAna “Inson uchun tarixdan judo bo’lish - hayotdan judo bo’lish demakdir”. Ona Vatanimiz tarixining nomlanishi masalasida ham olimlar o’rtasida turlicha fikr va qarashlar bor. So’nggi yillarda fanimizning nomi o’qitilish ob’ektiga moslangan holda «Vatan tarixi», «O’zbekiston tarixi», «Tarix», nomlari bilan atalmokda. Vatanimiz o’z mustaqilligini qo’lga 19 kiritib jahon hamjamiyatiga qo’shilgan ekan, tariximizning komil insonni tarbiyalashdagi o’rni benihoya kattadir. SHu jihatdan olganda: Birinchidan, Vatan tarixi yosh avlod ongida g’oyaviy-siyosiy, nazariy-ilmiy dunyo qarashni shakllantirishi lozim, voqea va hodisalarlarga tarixiy nuqtai nazaridan yondashadigan har tomonlama yetuk barkamol Insonni tarbiyalash kerak. Ikkinchidan, Vatan tarixi fani mustaqil O’zbekiston yoshlari ongida milliy vijdonning uyg’onib shakllanishiga ko’m aqlashadi. YOshlar ajdodlarimiz taraqqiyot yo’lining tarixiy tajribasini o’rgangandagina, ularda istiqlol tafakkuri, hozirgi ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy turmushni o’tmish bilan qiyoslash hamda kelajakka nazar solish malakasi shakllanadi, milliy jihatdan uyg’onadi. Milliy o’zlikni anglamasdan, milliy tafakkurni shakllantirmasdan turib baynalminalchilik haqidagi har qanday g’oya va qarashlar mantiqsiz ekanligini anglaydi. Uchinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni otashin vatanparvarlik an’analari ruhida tarbiyalaydi. Tarix fanining deyarli har bir mavzusi bu borada boy imkoniyatlarga egadir. Turtinchidan, Vatan tarixi yosh avlodni ulug’ xalqimizning olijanob milliy qadriyatlari va ahloqiy fazilatlari. Halollik va poklik, odillik va adolatlilik, insonparvarlik va rostgo’ylik, mehnatsevarlik va kamtarlik, iymonlilik va e’tiqodlilik ruhida tarbiyalaydi. Vatan va xalq oldidagi burchga sadoqatni qaror toptiradi. Beshinchidan, Vatan tarixi fani yoshlarimizni baynalminalchilik ruhida tarbiyalash qurolidir. YOshlarimiz bu fanni o’qish, o’rganish va mutoalaa qilish jarayonida O’zbekiston jahon hamjamiyatining ajralmas tarkibiy qismi va bir bo’lagi ekanligini tushunib oladilar. O’zbekiston azaldan ko’p millatli mamlakat ekanligi, o’zbek xalqi va buyuk 20 allomalarimiz, fan va madaniyat arboblarimizning jahon taraqqiyotiga ko’shayotgan munosib hissasi bilan qonuniy suratda faxrlanadilar. «Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q» - nomli risolasida I. Karimov ta’kidlaydiki, «Biz komil inson tarbiyasini davlat siyosatining ustuvor sohasi deb e’lon qilganmiz. Komil inson deganda biz, avvalo ongi yuksak, mustaqil fikrlay oladigan, hulq-atvori bilan o’zgalarga ibrat bo’ladigan bilimli, ma’rifatli kishilarni tushunamiz. Ongli, bilimli kishini esa oldi-qochdi gaplar bilan aldab bo’lmaydi. U har bir narsani aql, mantiq tarozisiga solib ko’radi. O’z fikr-o’yi, xulosasini mantiq asosida qurgan kishi yetuk odam bo’ladi» . Darhaqiqat, qimmatli fikrlar. Tariximizni bilish, o’tgan mutafakkirlar, olimlar, daholar, xalq qahramonlari haqidagi ma’lumotlarni o’rganish albatta kishilarimiz tafakkurida, ongida, xususan biz kelajakni ularsiz tasavvur qilolmaydigan yoshlarimiz tushunchalarida keskin ijobiy o’zgarishlar paydo qiladi. Uylab ko’raylikchi, o’tmishda hududimizga bosqinchilik bilan kelgan chet el bosqinchilariga qarshi kurashgan, o’z hududi va elini ozodligi uchun jonini tikkan xalqning asl farzandlari - To’maris, Zarina, SHiroqlar, Spitamen, Muqanna, Torobiy, Abu Muslim, Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik, mo’g’ul istilochilari sulolalarini tugatib, markazlashgan yirik turk imperiyasini tuzgan Temur, chorizm mustamlakasiga qarshi kurashgan milliy ozodlik harakati rahbarlari ye timxon, Po’latxon, Dukchi Eshonlar , sho’rolar hukmronligiga qarshi istiqlolchilar harakati namoyondalari- bularning barchasining jasoratdan iborat bo’lgan faoliyatlari nahotki kishilarimiz qalbida vatanparvarlik ruhini, o’z yurtini va elini sevish va e’zozlash kabi fazilatlarini ko’chaytirmasa, nahotki tariximizda o’chmas iz qoldirgan yirik olimlar, shoirlar, sarkardalar (ularning yuzlab nomlarini keltirishimiz mumkin) faoliyatlari, ijodlari dunyo miqyosidagi ahamiyatga ega bo’lgan va hozir ham o’z qimmatini yo’qotmagan ishlari haqidagi 21 ma’lumotlar odamlarimizda milliy g’urur, milliy iftixor, shuningdek, o’shalarga munosib bo’lishdek his-tuyg’uni uygotmasa. Bulardan xabardor bo’lish ayniqsa, yoshlarimizda ularga va ular qoldirgan-moddiy va ma’naviy merosga, o’tmish an’analariga sodik qolishdek xususiyatni kuchaytiradi. Barchamizga ayonki, ma’naviy barkamol odamlar xalq taqdiri va farovonligi, Vatan taqdiri va uning ravnaqini o’ylaydilar. Ular mutelikda, qaramlikda yashashni istamaydilar. SHuningdek, insonning insonligi uning pok va halolligi, fidoiyligi bilan o’lchanadi. SHuning uchun tariximizga nazar tashlasak, ota-bobolarimiz hamisha halol bo’lishga, fidoiylik ko’rsatishga da’vat etib kelishgan. Halol bilan haromni farqlash to’g’risida nasihat qilishgan. SHuning uchun Turkiston hududida, xususan O’zbekistonda uzoq o’tmishdan boshlab, ayniqsa ta’lim-tarbiya uchun mo’ljallangan kitoblarda ilmi odob, husni odob yo’nalishlariga alohida e’tibor qilingan. Diniy yo’nalishlarda esa bolalarni yoshligidan boshlab, barcha insoniy fazilatlarni ma’nosini o’zida mujassamlashtirgan hadislarni o’qitish, o’rgatish, yodlatishga harakat qilingan. Demak, shunday xulosa qilishimiz mumkinki, tarix - bu buyuk ustoz, tarix - bu tarbiyachi, tarix - bu hayotiy saboqlar yig’indisi. Tarixni o’rganish - bu beminnat o’qituvchiga shog’ird bo’lishdir. SHuning uchun ham yana bir bor ishonch bilan aytamizki, barkamol insonni yetishishida O’zbekiston tarixi fanining bilishni ahamiyati, o’rni ulkandir. 5 5 Levitin L. O’zbekiston tub burilish pallasida. - Toshkent: O’zbekiston, 2005. 22 2.2. O’zbekistonda ibtidoiy jam iyat va uning davrlari. (Paleolit, mezolit, neolit, eneolit va bronza davrlari manzilgoxlari). Qadimgi taraqqiyot (tsivilizatsiya) tushunchasi. Qadimgi taraqqiyotning shakllanishi. Qadimgi odamlarning dastlabki makonlari. Selengur, Ko’lbuloq, Teshiktosh va boshqa manzillar. Olov va o’q- yoyning kashf etilishi). « Sivilizatsiya » so’zi nisbatan yaqinda, 2 asr muqaddam, frantsuz ma’rifatchilari tomonidan ilmiy iste’foga kiritilgan, ular bu ibora orqali hur, ozod, odil, huquqiy tizimga ega grajdanlik jamiyatini ifoda qilganlar. Lotincha «civilis» Qadimdan grajdanlik, ya’ni harbiylashmagan jamiyat ma’nosida tushunilgan. Keyinchalik bu so’z turlicha, keng mazmunda ishlatiladigan bo’lib ketdi. Masalan, Amerikalik antropolog L. Morgan, uning ketidan nemis olimi F. Engels odamzod tarixidagi tsivilizatsiyani yovvoyilik, vaxshiylik va yarim vaxshiylik davridan keyin kelgan ijtimoiy tizimi shakllangan, ijtimoiy tabaqa va sinflar, Davlatlar, xususiy mulkchilik tashkil topgan inson jamiyati rivojining muhim bosqichi sifatida anglaganlar. Ingliz tarixchisi A. Toynbi tsivilizatsiyalarni hududiy madaniy-tarixiy taraqqiyot ko’rinishi deb hisoblagan. Sivilizatsiyaning boshlanish nuqtasi va asosiy ob’ekti-bu insondir. Odam tabiat ne’matlaridan o’z extiyoji uchun foydalanishga va uning ustidan o’z hukmronligini o’tkazishga intiladi. TSivilizatsiya-bu odamning komillik, yetuklikka intilish belgisidir. Al-(Forobiy «Fozil shahar aholisining maslagi» asarida shunday deydi: «har-bir inson tabiatan shunday tuzilganki, u yashash va oliy darajadagi yetuklikka erishishga harakat qiladi». Alloma o’zining boshqa risolasida «Davlatning vazifasi- 23 insonlarning baxt-saodatga olib borishdir. Bu esa ilm va yaxshi ahloq yordamida qo’lga kiritiladi», deb ta’kidlaydi. YUsuf Xos Hojib o’zining mashhur « Qutadg’u bilig » kitobida jamiyatning muvofiqlashtirish, uyg’unlashtirish, unga takomil baxsh etishning insonning asosiy burchi deb biladi. Buning uchun avvalo ilm va uni xayotga tatbiq etish muhimligini uqtiradi. Uning suyukli qahramoni aql va bilim egasi bo’lgan. Alisher Navoiy komillikni insonni ma’rifatli bo’lishida, yuksak ma’naviyatida, adolatning tantanasida va nihoyat, xalq va yurtboshining o’zaro sadoqatidadir, deydi. Frantsiya donishmandlari aql va adolatga asoslangan jamiyatni tsivilizatsiyaga erishgan mamlakat deb hisoblaganlar. Mashhur nemis olimi Gegel esa tsivilizatsiyani ma’naviy- ruhiy madaniyatning moddiy-texnik asosi, deb tushungan. Ko’rinib turibdiki, tsivilizatsiya zamirida aql-zakovat, farosat, xayotga ijodiy yondashish, betinim mehnat kabi fazilatlar mujassam. SHuning uchun ham ko’pchilik lug’atlarda tsivilizatsiya so’zi ijtimoiy taraqqiyot, moddiy va ma’naviy madaniyat darajasi deb talkin etiladi. Ko’p tarixshunoslarning fikricha, tarixni o’rganishga yondashish anchagina holis va ob’ektivdir. Jahonning asosiy qitalari kabi Markaziy Osiyo hududida ham ibtidoiy jamiyat rivojlanishining ma’lum bosqichlari mavjud. Paleolit eng qadimgi va uzoq asrlarni o’z ichiga olgan tosh davridir. Undan keyingi mezolit davri miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni o’z ichiga oladi, o’ng neolit-miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar, eneolit (mis-tosh) davri-miloddan avvalgi 4-3 ming yilliklar, bronza davri- miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklar va temir davri-miloddan avvalgi 1- ming yillikning boshlarini o’z ichiga oladi. Sayyoramiz tarixida eng buyuk voqea-odamzodning hayvonot dunyosidan ajralib chiqishi bo’lgan. Bir qancha olimlar, xususan U. Islomov, odamlarni maymundan emas, balki, maymunsimonlar oilasiga 24 kirgan jonzotlardan uzoq vaqtlar davomida shakllangan, degan taxminni qo’llaydilar. SHarqiy Afrikaning Olduvay daryosi o’zanida eng qadimgi odam suyaklari topilgan. Bu suyaklar 1 mln. 700 ming yil avval yashagan kishiga mansub. Antropogenez fani odamzodning paydo bo’lish davri taxminan 5 mln. yilni o’z ichiga oladi deb hisoblaydi. Neandertal kiyofali odamning tarkalishi miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklarga oiddir. Zamonaviy kiyofali odamlarning (kroman’onlarning) paydo bo’lishi miloddan avvalgi 40-30 ming yilliklarga to’g’ri keladi. Qadimgi odamlarda ongning paydo bo’lishi, fikrlash qobiliyatining vujudga kelishi juda uzoq va g’oyat murakkab jarayon bo’lgan. Bu haqda olimlarda turli muloxazalar mavjud, ammo aniq bir narsa ayonki, yashashga intilish, jon saqlab qolish, tirikchilik qilish qadimgicha fikr qilishga, qiyoslash va takkoslashga majbur etgan. Hozirgi zamon odamiga o’xshash kishilar shakllanganiga ham uzoq ming yillar utibdi. Es-hushli odam (Homo Sapiens) ning shakllanish jarayoni murakkab sharoitlarda muhim boskichlardan o’tgan. Bu davrda eng muhimi anglash vositasi bo’lgan inson miyasining shakllanishi edi. Ko’pchilikka ma’lumki, inson miyasi maymunlar miyasiga qaraganda 4-5 marta kattadir. Bilamizki, har-bir mahluq sezgi organiga ega. Lekin, faqat odamzod atrof muhitni anglash, idrok etish, xulosalar chiqarish, tabiatning ayrim elementlarini o’z manfaatlariga moslash, qulayliklar yaratishdek nodir ne’matga sazovor bo’ldi. Mezolit davrida jahonning ko’p qit’alarida tektonik o’zgarishlar: yirik ekologik tanazzul yuz berdi, zilzilalar bo’ldi, muzliklar eridi. SHu bois tabiiy sharoit ko’p hududlarda keskin o’zgardi, odamlarning katta- katta guruh bo’lib iqlimi durustroq joylarga ko’chishlari bo’ldi (shu jumladan Markaziy Osiyoga ham). YAngi sharoitga moslashish esa, kishini yanada faolroq bo’lishini taqozo qildi. Ma’lumki, o’q-yoy, kamon 25 mezolit davrining mevasidir, uning tarixiy ahamiyati barchaga ayon. Inson tirikchilikning yangi manbalarini izlaydi. Maxsulotni sun’iy ravishda yetishtirishni o’rgana boshlaydi. Boshoqli donlar, xonaki mol, qo’y- echkilar, ishlab chiqarishni yangi qurollari ko’p mintaqalarda mezolit va neolit davrining mahsulidir. Ko’pchilik olimlar ana shu asrlarni tsivilizatsiyaning dastlabki muhim qadamlari davri deb hisoblaydilar. Tadqiqotchilarning ayrimlari esa «neolit inqilobi tsivilizatsiyalar tarixining boshlanishi» degan xulosaga keladilar. Ularning fikricha dastlabki tsivilizatsiya markazlari Old Osiyo va yaqin SHarq bo’lgan,xususan Nil, Frot, Dajla, so’ng Hind, keyin YAntszi vohalari tilga olinadi. Qadimshunos olimlar A.Amalrik va A.Mongayt fikricha, Misr inson hayotining ta’minlagan va madaniyatni vujudga keltirgan yurt, eng qadimgi ziroatchilik vatanidir. Dehqonchilikni paydo bo’lishi kishilarga boshqa yumushlarni amalga oshirish imkonini yaratdi va asta sekin hunarmandchilik rivojlana boshladi. Markaziy Osiyoning qulay geografik sharoiti ibtidoiy davrning dastlabki bosqichlaridanoq kishilar diqqat e’tiborini o’ziga tortib kelgan. Hozirgi O’zbekistonning Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo bo’ylaridan, Farg’ona vodiysi va uning tog’ yon bag’irlari hududlaridan, Ohangaron va CHirchiq daryolari atrofidan shuningdek Janubiy Qozog’istonning, Qirg’iziston va Janubiy Turkmanistonning tog’ va tog’ oldi tumanlaridan ibtidoiy jamoa tuzumining barcha davrlariga oid yodgorliklari topilgan. O’rta tosh davriga mansub ibtidoiy kishilar manzilgohlari Markaziy Osiyoning ko’p joylarida uchraydi. Demak, aholi bu paytlarda yurtimizda keng tarqalgan bo’lib, kishilar turmushida va mehnat qurollarida yangi unsurlar paydo bo’la boshlagan. Endi ular ibtidoiy tudadan urug’chilik jamoasiga o’ta boshlaydilar. Ana shu davrda o’lkamizda hozirgi zamon odamlariga o’xshash kromanonlar paydo bo’ldi. 26 Ular tinimsiz mehnat natijasida aqliy va jismoniy jihatdan rivojlandilar va biologik xususiyatlari o’zgarib bordi. Mehnat qurollari takomillashadi, nutq madaniyati o’sib, fikrlash ancha oshadi. Olov sun’iy tarzda yaratiladi, ovchilik ancha rivojlanib keng hududlarga tarqaladi. Qadimshunos olimlar U.Islomov, A.Askarov, A.Sagdullaev o’z tadqiqotlarida mintaqamiz tarixining eng asosiy sanalari to’g’risida to’xtalib, q uyidagi muhim voqealarga diqqatni tortadilar. O’zbekiston hududida odamzodning paydo bo’lganidan 1 million yilga yaqin vaqt o’tgan. Eng qadimgi ajdojlarimizning izlari Farg’ona viloyati So’x tumani Selungur g’oridan topilgan. Olimlar uni «Fergantrop» ya’ni Farg’ona odami deb atadilar. Surxandaryo viloyati Boysun tumani Teshiktosh goridan neandertal odam bolasining qabri topilgan. U bundan yuz ming yil burun yashagan deb taxmin qilinadi». Odamzod tarixida bundan 40-35 ming, yil oldin ona urug’i (matriarxat) davri boshlandi. Ona urug’i yuqori paleolit, mezolit, neolit va eneolit davrlarida hukmronlik qilgan. SHu davrlarning ilk bosqichida yevropali, negrsimon va mo’g’ulsimon irqlar shakllandi. Bu jarayonda har bir urug’ va irq tarkalgan mintaqalarning tabiiy-geografik sharoitlari o’z ta’sirini ko’rsatgan. Bundan 35-12 ming yil muqaddam yurtimizda tarixiy san’at vujudga kela boshladi. O’q-yoy mezolit davrining dastlabki bosqichida ixtiro etilgan. Demak bu kashfiyot 12-10 ming yil burun paydo bo’lgan va insoniyat tarixida katta o’rin tutgan. 27 X ulosa Xullas, davlatchilik asoslarining shakllanishi ham dastlabki tsivilizatsiyaning muhim belgilaridan biridir. Xulosa qilib: “Modomiki, o’z tarixini bilgan, undan ruhiy quvvat oladigan xalqni yengib bo’lmas ekan, biz haqqoniy tariximizni tiklashimiz, xalqimizni, millatimizni ana shu tarix bilan qurollantirishimiz zarur. Tarix bilan qurollantirish, yana bir bor qurollantirish zarur”. Bu vazifalarni bajarish uchun nima qilish kerak. “Fanning vazifasi kelajagimizning shakli-shamoyilini yaratib berish, ertangi kunimizning yo’nalishlarini, tabiiy qonuniyatlarini, uning qanday bo’lishini ko’rsatib berishdan iborat deb, tushunaman. Odamlarga mustaqillikning afzalligini, mustaqil bo’lmagan millatning kelajagi yo’qligini, bu tabiiy qonuniyat ekanini isbotlab, tushuntirish berish kerak. Fan jamiyat va taraqqiyotni olg’a siljituvchi kuch, vosita bo’lmog’i lozim”. Tarixni bilish davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur, - deb ko’rsatadi I.Karimov. TSivilizatsiya xususida so’z yuritar ekanmiz, qadimgi san’at, madaniyat haqida ham to’xtalish tabiiydir. Kaltaminor, Hisor, Joytun madaniyatiga mansub yodgorliklardan ibtidoiy san’atning nodir namunalari topilgan. O’lkamizning tog’li hududlarida esa qoyatosh rasmlarini uchratamiz. Ularning ayrimlari oxra bo’yoqlari bilan, boshqalari esa toshga urib, o’yib chizish usuli bilan ishlangan rasmlardir. Faqat O’zbekiston hududida 100 dan ortiq qoyatosh rasmlar mavjud, ular mazmunan boy bo’lib, nozik did bilan chizilgan. Ularning ko’pchiligi ibtidoiy hayvonlar, ov manzaralarini aks ettiradi. Bu san’at namunalarining aksariyati ham neolit davriga to’g’ri keladi. O’tmishda yashagan ajdodlarimiz yoki qadimgi odamlar hayotida e’tikod, sig’inish, cho’qintirish holatlari ham ongning rivojlanib borish jarayoniga bog’liq bo’lgan, tabiatdagi bo’lib turadigan turli hodisalarlar, keskin iklimlarga to aqli, ongi yetib, tushungunga qadar nimadan qo’rqsa, shunga sig’inish 28 bo’lavergan. Miloddan avvalgi 7-6 asrlarga kelib hududimizda zardushtiylik diniga payg’ambar Zardusht tomonidan asos solingan va bu dinning muqaddas «Avesto» kitobi yuzaga kelgan, bu nafaqat diniy kitob, balki beqiyos tarixiy manba hamdir. Hududimizda miloddan avvalgi 1 ming yillardayoq bahor- Navro’z bayrami sekin-asta nishonlanib, keng tus ola boshlagan. Miloddan avvalgi V-IV asrlarga kelib esa yozuvlarning ilk ko’rinishlari vujudga kela boshladi. Bu yozuvlar hududimizda eng dastlabki davlat, shaharlar bo’lmish qadimgi Xorazmda, So’g’dda paydo bo’lib, Xorazm, Baqtriya, Sak, So’g’d yozuvlari deb ataladi. Xulosa qilib aytganda, yuqorida bildirilgan fikrlardan yaqqol namoyon bo’lib turibdiki, qadim Turkiston hududi insoniyat taraqqiyotining muhim o’choqlaridan biridir. 29 Asosiy adabiy ot lar 1. Musta q il O’zbekist o n tarixining dastlabki sahifalari. - Toshkent, 2000. 1. Erkayev A. O’zbekiston yo’li. - Toshkent: Ma’naviyat, 2011. 2. Mustaqillik: Izohli ilmiy-ommabop lug’at // M.Abdullayev va boshqalar: to’ldirilgan uchinchi nashr. - Toshkent: Sharq, 2006. 3. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha Harakatlar strategiyasi. – Toshkent: Ma’naviyat, 2017. 4. Mustaqil O’zbekiston tarixi. Mas’ul muharrirA.Sabirov. - Toshkent: Akademiya, 2013. 5. Noveyshaya istoriya Uzbekistana. M.A.Raximov. - Toshkent: Adabiyot uchqunlari, 2018. Qo’shimcha adabiyotlar 6. Azizxo’jayev A.A. Mustaqillik: kurashlar, iztiroblar, quvonchlar. – Toshkent, 2001. 7. Azizxo’jayevA.A. Chin o’zbek ishi. - Toshkent, 2003. 8. Axmedov E. O’zbekiston shaharlari mustaqillik yillarida. - Toshkent: Abu Ali ibn Sino nashriyoti, 2002. 9. Islomov Z.M. O’zbekiston modernizasiyalash va demokratik taraqqiyot sari. - Toshkent: O’zbekiston, 2005. 10. Levitin L. O’zbekiston tub burilish pallasida. - Toshkent: O’zbekiston, 2005. 11. Usmonov Q. O’zbekistonning jahon hamjamiyatiga integrasiyalashuvi. –Toshkent: Moliya, 2003. 12. O’zbekiston mustaqillik yillarida. - Toshkent: O’zbekiston, 1996. 13. O’zbekiston tarixi. R.H.Murtazayevaning umumiy tahriri ostida. – Toshkent, 2005. 14. O’zbekiston xalqining dini, madaniyati va urf-odatlari: tarix va hozirgi holat. - Toshkent: TIU, 2011. 15. O’lmasov A., VaxobovA. Iqtisodiyot nazariyasi. - Toshkent: Sharq, 2006. 16. O’zbekistonda millatlararomunosabatlar va bag’rikenglik: tarixiy tajriba va hozirgi zamon. Mas’ul muharrir R.H.Murtazayeva. - Toshkent: Mumtozso’z, 2010. 30 17. O’zbekiston tarixi (1917-1991 yillar). 2 tom. Mas’ul muharrirlar: R.Abdullayev, Q.Rajabov, M.Rahimov. - Toshkent: O’zbekiston, 2019. 18. Murtazayeva R.H. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va tolerantlik. Darslik. - Toshkent: Mumtozso’z, 2019. 19. Yunusova X. O’zbekistonda millatlararo munosabatlar va ma’naviy jarayonlar (XX asr 80-yillari misolida). - Toshkent: Abu matbuot- konsalt, 2009. 20. Bobojonova D. O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar (70- 80-yillar misolida). Qo’llanma. – Toshkent: Sharq, 1999. 21. Qoraqalpog’iston tarixi (1917-1994 yy.). - Nukus, 1995. 22. G’ulomov S., Ubaydullayeva R., Ahmedov E. O’zbekiston. - Toshkent: Mehnat, 2001. Internet saytlari: 1. www.ziyonet.uz . 1. www.edu.uz . 2. www.google.uz . 31

I.Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo'q” asari muhim metodologik asar

Sotib olish

  • O'xshash dokumentlar