Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	347.3KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Январь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Inflyatsiya: mazmuni, mohiyati va inflyatsiyaga qarshi siyosat

davlat siyosatining o’zgarishi kabi omillar ta’sirida shakllangan. Inflyatsiyaning
tarixiy rivojlanishini quyidagi bosqichlarda ko’rib chiqish mumkin:
1. Antik va o’rta asrlarda inflyatsiya
Inflyatsiya tarixiy rivojlanishining ilk bosqichlarida oltin va kumush kabi
qimmatbaho metallar asosiy pul birligi sifatida ishlatilgan. Antik va o’rta asrlarda
davlatlar urush xarajatlarini qoplash yoki davlat xazinasini to’ldirish maqsadida
tangalarning og‘irligi yoki sof metallar miqdorini kamaytirib, ko’proq pul chiqarishga
uringan. Bu, o’z navbatida, inflyatsiya jarayonini keltirib chiqargan. Masalan, Rim
imperiyasida hukumat ko’proq pul topish maqsadida tangalarning sifatini pasaytirgan,
bu esa narxlarning oshishiga olib kelgan.
2. Sanoat inqilobi va inflyatsiyaning kuchayishi (XVIII-XIX asrlar)
XVIII-XIX asrlardagi sanoat inqilobi iqtisodiy jarayonlarda katta o’zgarishlar
keltirib chiqardi. Sanoat ishlab chiqarishining rivojlanishi, yangi texnologiyalar joriy
qilinishi va savdo hajmining ortishi inflyatsiyaga ta’sir ko’rsatgan. Bu davrda
inflyatsiya, asosan, talab va taklif o’rtasidagi nomutanosiblik, ishlab chiqarish
hajmlarining oshishi va yangi bozorlarning paydo bo’lishi natijasida yuzaga kelgan.
3. XX asr boshlarida urush inflyatsiyasi
XX asr boshlarida, xususan, Birinchi jahon urushi (1914–1918) va Ikkinchi
jahon urushi (1939–1945) yillarida inflyatsiya o’zining keskin o’sishi bilan ajralib
turdi. Urush davrida davlatlar katta miqdorda harbiy xarajatlar qilgan, bu esa pul
massasining oshishiga olib kelgan. Natijada urushdan keyingi yillarda ko’plab
davlatlarda narxlar barqarorlikka qaytishi uchun vaqt talab qilindi.
4. XX asrning ikkinchi yarmi – Stagflyatsiya davri
10

I BOB INFLYATSIYANING MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1. Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy ta’riflari.
Inflyatsiya lotincha «inflatio» so’zidan olingan bo’lib «ish», «bo’rtish»,
«ko’pchish» degan ma’noni anglatadi. Bu so’z XIX asrning o’rtalaridan boshlab
iqtisodchilar tomonidan iqtisodiy termin sifatida ishlatilguncha qadar, u tibbiyotda
xavfli o’sma kasalini ifodalashda qo’llanilgan.
Tarix haqiqatda ham bu so’zning har tomonlama xavfli ekanligini
ko’rsatdi.Chunki inflyatsiya qandaydir alohida olingan bozorda tovarlar va xizmatlar
narxining o’sishidangina iborat bo’lmasdan, bu umumiqtisod uchun xavfli hodisadir.
Inflyatsiya so’zining iqtisodiy o’girtmasi - muomalada mavjud bo’lgan tovarlar va
ularning bahosiga nisbatan ko’p pul chiqarish degan ma’noni anglatadi.
Birinchi marta "inflyatsiya" so’zini amerikalik iqtisodchi A. Delmar 1864 yilda
kiritgan. Bunga AQSH Federal hukumati 1861-1865 yillarda Amerika fuqarolar
urushi davrida katta miqdorda qog oz pullarni muomalaga chiqarganligi sababʻ
bo lgan. G arbiy Yevropa mamlakatlari iqtisodiy adabiyotlarida “inflyatsiya” atamasi
ʻ ʻ
Birinchi jahon urushidan keyin va sobiq Ittifoqda 1920-yillarning o rtalarida paydo
ʻ
bo lgan.
ʻ
Ammo shuni ta'kidlash kerakki, inflyatsiya natijasida pulning qadrsizlanishi va
to’lov qobiliyatining pasayishi tarixiy qog'oz pullarning muomalaga kiritilishi va
tangalarning denominatsiyasi boshlandi. Dastlabki yillarda inflyatsiyaning asosiy
sabablaridan biri - bu davlat tomonidan hech qanday real qiymati bo’lmagan tangalar
tarqatilishi iqtisodiyotga zarar keltiradi. Masalan, qadimgi Yunonistonda miloddan
avvalgi VI asrda metall tangalardagi qimmatbaho metallar tarkibining yarmidan ko’pi
oddiy metallar, ya`ni mahalliy bo’lmagan metallar bilan almashtirilgan. Rim
imperiyasi haqida ham shunday deyish mumkin. O’rta asrlarda ko’plab davlatlar
hukmdorlari kumush tangalarni misga, keyin esa oddiy alyuminiyga almashtirdilar.
6

2.3.1 – jadval.
Yillik, yil boshidan va oylik inflyatsiya 13
o‘tgan oyga nisbatan (%) o‘tgan yilning shu oyiga nisbatan
(%)
Sentyabr 2024 1,2 10,5
Avgust 2024 0,5 10,5
Iyul 2024 -0,3 10,5
Iyun 2024 -0,2 10,6
May 2024 2,8 10,6
Aprel 2024 0,9 8,1
Mart 2024 0,7 8
Fevral 2024 0,3 8,3
Yanvar 2024 0,6 8,6
Dekabr 2023 1,2 8,8
Noyabr 2023 1,1 8,8
Oktyabr 2023 1 9
Sentyabr 2023 1,2 9,2
Avgust 2023 0,5 9
Iyul 2023 -0,2 8,9
Iyun 2023 -0,3 9
May 2023 0,5 10,4
Aprel 2023 0,8 11
Mart 2023 1 11,7
Fevral 2023 0,5 12,2
Yanvar 2023 0,8 12,2
13
O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi (https://nsdp.stat.uz)
32

Import inflyatsiyasi boshqa mamlakatlardan import qilinadigan mahsulot va
xomashyolarning narxi oshishi tufayli yuzaga keladi. Bu, ayniqsa, importga bog‘liq
davlatlarda kuchli seziladi. Masalan, xalqaro bozorda neft narxi oshsa, energiya
import qiluvchi davlatlarda narxlar ham oshadi, chunki transport va ishlab chiqarish
xarajatlari yuqori bo’ladi. Bu davlat iqtisodiyotida umumiy narxlar darajasini oshiradi
va import inflyatsiyasini yuzaga keltiradi.
1.2. Inflyatsiya turlari, o’lchov usullari va indekslari
Xalqaro amaliyotda bozorda tovarlar va xizmatlar bahosining o’sib borishiga
qarab inflyatsiyani bir necha turlarga bo’lib qaraladi:
Sudraluvchi inflyatsiya. Baholarning o’rtacha yillik o’sishi 5-10% dan
oshmaydi.Inflyatsiyaning bu turi ko’proq rivojlangan mamlakatlarga xos bo’lib,
mamlakat iqtisodiy rivojlanish darajasiga qarab baholar oshishi 3-4% atrofida ham
bo’lishi mumkin. Bu inflyatsiya aksincha ishlab chiqarishni yanada rivojlantirishni
rag’batlantiruvchi omil sifatida namoyon bo’lishi mumkin. Pulning qiymati
barqarorligidagi o’zgarish sezilmasligi mumkin.
Shiddatli inflyasiya - yil davomida narxlar darajasi 20 dan 200% gacha
ko’tariladi.Inflyatsiya darajasi keskin oshadi, milliy iqtisodiyot inflyatsiya darajasiga
salbiy ta'sir ko’rsatadi. Aholining milliy valyutaga bo’lgan ishonchi pasayib, o’z
mablag‘lariga bo’lgan ehtiyoj ko’chmas mulk, zargarlik buyumlari va chet el
valyutasiga aylantirilmoqda.
Giperinflyatsiya - narxlar, asosan, giperinflyatsiya tufayli tez o’sib boradi,
tovarlar va xizmatlar narxi 100% oyiga va yiliga o’shib, taxminan 1000% ga keskin
oshadi. Mamlakat iqtisodiyoti va pul muomalasining tanazzulga uchrashi natijasida
14

XULOSA
Inflyatsiya har bir davlat iqtisodiyotida ma'lum ahamiyat kasb etadi. Davlatning
iqtisodiyotda olib borayotgan to'g’ri siyosati ya'ni soliq, pul, moliya, siyosatlari
qo’yinki iqtisodiyotdagi harakatlari antiinflyatsion choralar inflyatsiya
ko’rsatkichlarini bir maromda ushlab turadi. Bu esa har bir davlatning iqtisodiyot
rivojlanishida katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, hozirgi iqtisodiyotda ya'ni
O’zbekistonimizda antiinflyatsion chora tadbirlar o’z samarasini bermoqda desam
mubolag’a bo’lmaydi.
Demak, davlatning iqtisodiyotda mehnat, moliya bozoriga aralashuvi, soliq, pul,
kredit siyosatlari inflyatsiyaning barqarorligini saqlab turadi. Mehnat bozori
inflyatsiya o’rtasidagi Fillips egri chizig'i bog'lanishini ko’rib biz ular o’rtasida bir
biriga ta'sir qiluvchi omillar ekan deb yta olamiz. Hozirgi vaqtda O’zbekiston
iqtisodiyotida inflyastiya darajasi so’nggi yillarda biroz yuqoridir. Albatta, buning
oldini olish uchun ko’plab ishlar qilinyapti. Shu o’rinda Prezidentimizning quyidagi
so’zlari o’rinlidir:
“Barchamizga bir xolat yaxshi ma'lum deb o’ylayman. Keyingi vaqtda qo’shni
mamlakatlarda va jaxon bozorida oziq-ovqat maxsulotlari narxlarining keskin
ko’tarilib borayotgani kuzatilmoqda. Bunday vaziyatda Respublikamiz ichki
bozorining, axolimizning oziq-ovqat maxsulotlari bilan ishonchli taminlanishi aloxida
axamiyat kasb etadi.” Shu munosabat bilan bizning 90-yillardayoq g’alla mustaqilliga
erishish, axolining un va nonga, boshqa xayotiy muxim oziq-ovqat maxsulotlariga
bo’lgan talabini to’la ta'minlash vazifasini o’z oldimizga ko’yganmiz va uni
muvaffaqiyatli hal etganimiz uzoqni o’ylab qilingan oqilona ish bulganini eslash
urinlidir.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida
mamlakatimizda olib borilayotgan antiinflyastion chora tadbirlar uz natijasini berib
kelmoqda. Shu yo’lda sabot bilan tura olishi, mamlakatimizning kelajagi uchun
poydevor bo’lib xizmat kiladi.
39

Laspeyres indeksi
Laspeyres indeksi ikki davr narxlarini bazaviy davrning iste'mol hajmi bo’yicha
tortish yo’li bilan aniqlanadi va joriy davrda sodir bo’lgan bazaviy davr iste'mol savati
narxining o’zgarishini aks ettiradi. Indeks bir xil iste'mol tovarlari to’plamini joriy
narxlarda sotib olish bilan bog'liq iste'mol xarajatlarining bazaviy davr iste'mol
savatini sotib olish xarajatlariga nisbati sifatida hisoblanadi:
I
L = ∑
i = 1n
( Q
i0
× P
i1
)
∑
i = 1n
( Q
i0
× P
i0
)
Laspeyres indeksi iste'molchi inflyatsiyasini baholash uchun ishlatiladi. Bazaviy
davrning iste'mol savatchasi narxlari dinamikasini aks ettiruvchi Laspeyres indeksi
tovarlar narxlarining o’zgarishi natijasida yuzaga keladigan iste'mol tarkibidagi
o’zgarishlarni hisobga olmaydi. Faqat daromad effektini aks ettirgan va almashtirish
effektini e'tiborsiz qoldirib, bu indeks narxlar ko’tarilganda inflyatsiyani yuqori
baholaydi va narxlar pasayganda kam baholaydi.
Paasche indeksi
Paasche indeksi tovarlar bahosidagi o’zgarishlarni tavsiflash uchun hisoblangan
narx indekslaridan biridir. U ikki davr narxlarini joriy davrdagi iste'mol hajmlari
bo’yicha tortish yo’li bilan aniqlanadi va joriy davr iste'mol savati narxining
o’zgarishini aks ettiradi. U joriy iste'mol xarajatlarining bazaviy davr narxlarida
o’rnatilgan bir xil assortimentni sotib olish xarajatlariga nisbati sifatida hisoblanadi:
I
P = ∑
i = 1n
( Q
i1
× P
i1
)
∑
i = 1n
( Q
i1
× P
i0
)
19

bilan almashtirgandan so’ng, inflyatsiya iqtisodiyotdan keskin farq qila boshladi.
Chunki qog'oz va tangalar haqiqiy qiymatni aks ettirmaydi. Birinchi davrda bu
tangalar oltin va kumush metallar va tovarlar bilan ta'minlangan.
Inflyatsiyaning yuzaga kelishi ham mamlakatdagi ishlab chiqarish sohasi va
iqtisodiy va siyosiy omillarning natijasidir.
Inflyatsiya sharoitida pul muomalasiga yordam beruvchi omillar budjet
taqchilligini qoplash uchun jalb qilingan pul mablag‘lari, iqtisodiyotda kreditlarning
asossiz ko’p hajmini oshirish, aholining mamlakat pul-kredit siyosatiga ishonchini
pasaytirish va boshqalar.
Inflyatsiyani ichki omillar asosida yuzaga keltirgan davlatlar misolini ko’ramiz.
Rivojlanayotgan Lotin Amerika mamlakatlari - Argentina, Braziliya, Peru
davlatlarida surunkali davlat byudjeti taqchilligi, iqtisodiy muvozanatning yo’qligi
asosiy va aylanma mablag'lar qiymatining doimo indeksatsiya qilinishi, milliy valyuta
kursining chet el valyutasiga nisbatan tushib borishi pul qadrsizlanishining omillari
hisoblanadi. Undan pastroq, lekin muammoli darajadagi inflyatsiyani quyidagi
davlatlarda kuzatish mumkin.Kolumbiya, Ekvador, Venesuela, Eron, Suriya kabi
mamlakatlarda ham iqtisodiy muvozanatning yo’qligi, moliyaviy siyosatdagi
kamchiliklar - taqchillikni moliyalashtirish, xalq xo’jaligiga ko’p kreditlar ajratish
inflyatsiyaning mavjud bo’lishini ta'minlamoqda. Bu mamlakatlarda inflyatsiya
shiddatli xarakterga ega bo’lib, baholarning yillik o’sishi 30-40% atrofida, ba'zida
undan yuqori bo’ladi. Inflyatsiya sur'atiga qarab jamg'armalar, to’lovlar bo’yicha
indeksatsiya o’tkazib boriladi, ishsizlik oshib bormoqda.
Dunyo iqtisodiyotida kuchli inflyatsiyaga uchragan mamlakatlar:
 1769-1895 –Rossiyada;
 1775-1783 –AQShda;
 1861-1865 Angliya - Napoleon bilan urush paytida19-asr boshlari;
 1921-1923 Germaniyada;
22

tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul massasining ortib borishi bilan
ifodalanadi.
1.1.1 – rasm.
Inflyatsiyaning ichki omillari. 6
Inflyatsiyaning ichki omillari monetar - pul siyosati bilan va xo’jalik faoliyati
bilan bog'liq turlarga bo’linadi. Xo’jalik faoliyati bilan bog'liq omillar bu xo’jalik va
iqtisoddagi mutanosiblikni buzilishi, ishlab chiqarishda yakka hukmronlikka yo’l
qo’yish, iqtisodning siklik rivojlanishi, investitsiyalashda nomutanosiblik, baholarni
tashkil qilishda davlatning yakka hokimligi, kredit siyosatining
noto’g'ri olib borilishi
va boshqalar hisoblansa, pul bilan bog'liq omillarga davlat moliyasi sohasidagi
krizislar, davlatning byudjet defitsiti, davlat qarzlarining o’sishi, pul emissiyasi, pul
muomalasi qonunining buzilishi, kreditlashda avtomatizmga yo’l qo’yish va
boshqalar
kiradi.
Inflyatsiyaning tashqi omillariga jahon iqtisodiyotida bo’lgan krizislar, (xom
ashyo, yoqilg'i, valyuta bo’yicha) davlatning valyuta siyosati, davlatning boshqa
davlatlar bilan tashqi iqtisodiy faoliyati, oltin va valyuta zaxiralari bilan bo’ladigan
noqonuniy operatsiyalar va boshqalar bo’lishi mumkin. Xulosa qilib aytganda, ishlab
chiqarish rivojlanishida yuzaga keladigan nomutanosibliklar sababli tovarlar va
xizmatlar bahosining umumiy yoki to’xtovsiz o’sishi va natijada pul muomalasi
6
Abdurakhmanova, M. M. (2021). Pul va banklar
8

 Foiz stavkalarini oshiradi
Inflyatsiya foiz stavkalarining oshishiga olib kelishi mumkin, bu esa bizneslar va
shaxslar uchun investitsiyalar yoki loyihalar uchun kredit olishni qiyinlashtiradi. Bu
iqtisodiy o’sishni sekinlashtirib, raqobatbardoshlikka salbiy ta’sir ko’rsatishi mumkin.
 Qat’iy daromad va jamg‘armalar uchun salbiy ta’sir qiladi
Inflyatsiya qat’iy daromad manbasiga ega bo’lganlarga, masalan, pensiya
oluvchilarga salbiy ta’sir qiladi. Narxlarning oshishi ularning daromadlari xarid
qobiliyatini pasaytiradi va kundalik xarajatlarni qiyinlashtiradi. Jamg‘arma hisoblari
ham zarar ko’radi, chunki foizsiz jamg‘armalar inflyatsiya tufayli qadrsizlanadi.
 Giperinflyatsiyaga olib kelishi mumkin
Inflyatsiya nazoratdan chiqib ketsa, giperinflyatsiya yuzaga keladi, bu esa har bir
kishi uchun katta muammolarni keltirib chiqaradi. Narxlar keskin oshib ketadi, valuta
qadrsizlanadi va iqtisodiyotni beqarorlashtiradi, bu esa qayta tiklashni qiyinlashtiradi.
Moliya salomatligini saqlab qolishni istagan har bir kishi inflyatsiyaning qanday
ishlashini tushunishi kerak. Inflyatsiya turli vaziyatlarda foydali yoki zararli bo’lishi
mumkinligini anglash juda muhimdir. O’zingizning xarid qobiliyatingizni saqlab
qolish uchun inflyatsiya bilan birga o’sadigan aktivlarga sarmoya kiritish va iloji
boricha erta nafaqani rejalashtirish zarur.
2.3 Inflyatsiyaga qarshi siyosat turlari
28

Ikkinchi sabab, agar bunday to’lovlar davlat byudjeti hisobidan qoplanmagan
bo’lsa, muomaladagi qo’shimcha emissiya hisobiga ish haqi va boshqa to’lovlarning
asossiz oshirilganligidir. Natijada, inflyatsiya kabi tovarlar va xizmatlarning narxi
oshadi.
Uchinchi sabab – mamlakatda ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar eksportining
pastligi va importning yuqoriligi. Mamlakatga olib kirilayotgan tovarlardan chet el
valyutasi chiqib ketadi, chunki mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlar nafaqat tashqi
ehtiyojni, balki ichki ehtiyojni ham qondiradi. Natijada milliy valyutaning xarid
qobiliyati tobora salbiy bo’lib, inflyatsiya oshadi.
Inflyatsiyaning yuqoridagi omillari nafaqat bizning davrimizda, balki har xil
ko’rinishlarda mavjud bo’lgan.
2.2 Inflyasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Iqtisodiyotda inflyatsiyaning paydo bo’lishi mamlakatning barcha tarmoqlarida
ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarni yaratadi. Iqtisodchi va ekspertlarning fikricha,
mamlakatda inflyatsiyaning kuchayishi iqtisodiyot rivojiga kuchli salbiy ta’sir
ko’rsatmaydi. Qoida tariqasida, iqtisod yillik 12 dan 14% gachabo’lgan stavkadan
keyin inflyatsiyaga salbiy ta'sir ko’rsatadi. Biz inflyatsiyaning salbiy ijtimoiy-
iqtisodiy oqibatlarini ta'kidlaymiz:
1. Aholining va korxonalarning nominal daromadlari hajmi kamayib, fond
bozorida real daromadlar kamayib bormoqda. Natijada aholining turmush
darajasi pasayib, yillik daromadlarining real qiymati pasayadi. Korxonalarda
xom ashyo va mahsulotlar tannarxi osh ib bormoqda, bu esa moliyaviy
ahvolning yomonlashishiga olib keladi.
2. Mamlakatning boyligi va daromadlari bir guruh odamlar o’rtasida qayta
taqsimlanadi. Kreditorlar yutadi, qarzdor esa yutqazadi. J. Millning fikricha,
«barcha tovarlar narxining surunkali o’sishi, ya'ni, xarid qobiliyatining
24

transport uskunalari narxlariga ta‘sir ko’rsatdi. Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada
ta‘minlash makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili bo’lib, bu o’z navbatida,
ijtimoiy rivojlanish, investitsiya faolligini oshirish, mamlakat iqtisodiyotini
rivojlantirishga xizmat qiluvchi zarur shart-sharoitlarni yaratadi. O’zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan inflatsion targetlash rejimiga bosqichma-
bosqich o’tilayotgani bo’lib, 2023 yilda 5 foiz darajadagi inflatsion maqsad (target)ga
erishish rejalashtirilgan. Inflyatsiya ko’rsatkichini past darajada ta‘minlash
makroiqtisodiy barqarorlikning muhim omili hisoblanadi. Prognozlashtirish va
makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti ekspertlari inflatsiyaga ta‘sir yetuvchi omillar va
ularning dinamikasini o’rgandi. Unga ko’ra, O’zbekistondagi inflyatsiyaga ta‘sir
qiluvchi asosiy omillardan biri savdo hamkori bo’lgan mamlakatlardagi inflyatsiya
hisoblanadi. Negaki import inflyatsiyasining o’sishi asosiy inflyatsiyaning taxminan
38% ini ifodalaydi. O’zbekistonda pul massasi, foiz stavkasi va YaIM kabi talab
omillarining inflatsiyaga qo’shgan hissasi 29%ni tashkil yetadi. Narxga ta‘sir
yetuvchi omillardagi o’zgarishlar mamlakatda iste‘mol narxlari indeksining 33%ga
o’sishiga turtki bo’lmoqda.
Avval xabar qilganimizdek, 2021-yil yakuniga ko’ra O’zbekistonda inflyatsiya
darajasi 9,98 foizni tashkil etdi. Bu O’zbekiston uchun tarixiy voqea sanaladi.
Birinchidan, bu ko’rsatkich 2017-yildan beri ilk bor o’n foizdan pastladi (2020-yilda
11,1 foizni tashkil qilgan, 2019-yilda 15,2 foiz edi, 2018-yilda 14,3 foiz, 2017-yilda
14,4 foiz). Ikkinchidan, 2021-yil Markaziy bank mamlakatdagi inflyatsiya darajasini
nazorat qila boshlaganidan keyingi birinchi yil bo’ldi. Regulyator o’z maqsadiga
erishdi va inflyatsiyani 10 foizlik darajada ushlab turishning uddasidan chiqdi.
Inflyatsiya mamlakat taraqqiyotining eng muhim ko’rsatkichlaridan biridir — u
qancha past bo’lsa, shuncha yaxshi. Masalan, Shveysariya kabi rivojlangan
mamlakatlarda yillik inflyatsiya darajasi 1,5 foizdan oshmaydi, Venesuela kabi
inqirozga botgan davlatlarda esa 500 foizdan oshib ketgan. O’zbekiston 2021-yil
boshidan inflyatsion targetlash tizimiga o’tdi. Bu tizimda Markaziy bank inflyatsiya
36

2. Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
3. Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar.
Ba'zi bir iqtisodchilarimizning fikricha inflyatsiya bu barcha tovarlar bahosining
oshishini bildirmaydi. Inflyatsiya juda tez o’sgan taqdirda ham ayrim tovarlar bahosi
barqaror bo’lib qolishi, boshqalari kichik miqdorda o’sishi ham mumkin ekan.
Bizning fikrimizcha, bunday xulosalar 70-80 yillarning inflyatsiyasiga mos kelishi
mumkin.
Bundan tashqari, inflyatsiyaning tabiati haqida biroz boshqacha qarash mavjud,
bu mutlaqo tabiiydir, chunki inflyatsiya o’ta murakkab, ziddiyatli va etarlicha
o’rganilmagan jarayondir. Ayrim iqtisodchilarning fikricha, inflyatsiya deganda
iqtisodiyotdagi umumiy narxlar darajasining oshishi tushunilishi kerak. Bu nuqtai
nazar bilan polimizatsiyalashgan L.Geyne 1
shuni esdan chiqarmaslik kerakligini
yozgan edi: nafaqat tovarlarning narxlari, balki ularning qiymatining o’lchovlari ham
o’zgaradi, ya'ni. pul. Inflyatsiya - bu ob'ektlar hajmining oshishi emas, balki biz
foydalanadigan o’lchagich uzunligining kamayishi. U e'tiborni tabiiy ayirboshlash
sharoitida (pul yo’qligida) hech qanday tarzda barcha narxlarning bir vaqtning o’zida
o’sishi mantiqan mumkin emasligiga qaratadi.
Inflyatsion targetlash, inflyatsiya hali o zi haqida bildirmasdan turib, oldindanʻ
unga qarshi choralar ko rish imkonini beradi. Uning mohiyati quyidigicha:
ʻ
Regulyator kutilayotgan inflyatsiya dinamikasining prognozini belgilaydi hamda
inflyatsion prognoz target ko rsatkichlari bilan taqqoslanadi va inflyatsiya prognozi
ʻ
hamda inflyatsiyaning target ko rsatkichi o rtasidagi farq pul-kredit siyosatida
ʻ ʻ
qanchalik tuzatishlar olib borilishi kerakligi haqida darak beradi.
O zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inflyatsion targetlash rejimiga
ʻ
bosqichma-bosqich o tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish to g risida”
ʻ ʻ ʻ
farmoniga muvofiq, inflyatsion targetlash rejimiga o’tish uchun ilk qadamlar
qo’yilgan. Bunda ilg or xorij tajribasiga tayangan holda, inflyatsion targetlash
ʻ
1
Kembell R., Makkonel, Stenli L. Bryu «Ekonomiks» M.: 1993 g. s. 163
4

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. O 'RQ (2019). “O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki to'g’risida”gi
O'zbekiston Respublikasi Qonuni, 2019-yil 11-oktyabr.
2. PF-5877 (2019). O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inflyatsion targetlash
rejimiga bosqichma-bosqich o'tish orqali pul – kredit siyosatini takomillashtirish
to'g’risida”gi PF – 5877 – sonli Farmoni, 32-bet. 18.11.2019-yil
3. A.A.Omonov, T.M.Qoraliyev ―Pul va banklar darslik‖
4. ifn.dots. I.Sayfiddinov ― “ Inflyatsiya va uning turlari, pulning barqarorligini
ta‘minlash yo‘llari ”
5. Abdullaeva , Sh . Z . (2003). Пул, кредит ва банклар
6. Abdurakhmanova , M . M . (2021). Деньги и банки
7. McConnell, C. R., Brue, S. L., & Flynn, S. M. (2011). М15. Экономикс:
принципы, проблемы и политика [ M 15. Economics: Principles, problems and
policy] (18th ed.).
8. Mardonova, A. T. (2021). Pul va banklar [Money and banks]. SamDU nashri.
9. O . Yu . Rashidov , I . R . Toymuhammedov “ Pul muomalasi , kredit va moliya ” o ` quv
qo ' llanma T : TDIU , 2007
10. А.М.Ковалева «Финансы и кредит » М: «Финансы и статистика» 2006
11. https://finlit.uz/uz/articles/monetary-policy/inflation-targeting/― “Inflyatsion
targetlash - O ' zbekiston Respublikasi Markaziy bankining moliyaviy savodxonlik
bo ' yicha axborot-ta‘lim veb-sayti”
12. https://finlit.uz/uz/articles/monetary-policy/concept-of-inflation/
13. Monetary policy: Concept of inflation. Finlit.uz. [20.04.2023]. Retrieved from
https://finlit.uz/uz/articles/monetary-policy/concept-of-inflation/
14. Central Bank of the Republic of Uzbekistan. (n.d.). Retrieved from https://cbu.uz
15. O'zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo'mitasi ( https://nsdp.stat.uz )
41

Taklif (xarajat) inflyatsiyasi - ishlab chiqarish quvvatlari va resurslaridan
samarasiz foydalanishga, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga, tovarlar va
xizmatlar narxlarining oshishiga olib keladi. Buning natijasida aholining real
daromadlariga nisbatan mahsulot va xizmatlar tannarxi jadal oshib bormoqda.
Dastlabki bosqichda ortiqcha pul massasi mamlakatda ishlab chiqarish va sotishni
tezlashtirish, ishsizlikni kamaytirish orqali narxlar muvozanatini ta’minlaydi.
Natijada, ishlab chiqarishning o’sishi va ishsizlikning qisqarishi bilan mamlakatda
tovarlar hajmining oshishi, ammo talabni oshiradi. Bu esa o’z navbatida samarasiz
ishlab chiqarish va ishsizlikka olib keladi.
1.2.2-rasm.
Taklif inflyatsiyasi . 9

9
McConnell, C. R., Brue, S. L., & Flynn, S. M. (2011) Economics: Principles, problems and policy
17

Har bir davrda inflyatsiya o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, iqtisodiy rivojlanish
va iqtisodiy barqarorlik darajasiga ta’sir ko’rsatgan.
Inflyatsiya – bu iqtisodiyotda umumiy narxlar darajasining o’sib borishi bilan
bog‘liq jarayon. Bu jarayon natijasida milliy valyutaning qadr-qimmati pasayadi, ya'ni
pulning xarid qobiliyati kamayadi. Bunda pul birligining nominal qiymati
o’zgarishsiz qoladi, lekin ayni miqdordagi pulga ilgari olinadigan tovar yoki xizmatlar
hajmi kamayadi. Inflyatsiya, asosan, iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy omillarga bog‘liq
bo’lib, turli sabablarga ko’ra yuzaga kelishi mumkin.
Iqtisodiyotda inflyatsiya tushunchasi turli xil iqtisodiy maktablar tomonidan
turlicha ta’riflanadi. Asosiy ta’riflar quyidagilardan iborat:
1. Talab inflyatsiyasi (Demand-Pull Inflation)
Talab inflyatsiyasi iqtisodiyotda umumiy talab hajmining taklif hajmidan oshib
ketishi tufayli yuzaga keladi. Iqtisodiy o’sish davrida odamlar ko’proq xarajat qilishga
moyil bo’ladi, chunki ish o’rinlari ko’payib, daromadlar oshadi. Bu ortiqcha talab
natijasida tovar va xizmatlarning narxlari oshadi. Masalan, davlat infrastrukturaga
katta mablag‘ sarflasa yoki aholining xarid quvvati oshsa, bu talab inflyatsiyasiga
sabab bo’lishi mumkin.
2. Taklif inflyatsiyasi (Cost-Push Inflation)
Taklif inflyatsiyasi ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi sababli yuzaga keladi.
Masalan, xomashyo, energiya, yoqilg‘i yoki ish haqi xarajatlari oshganda,
kompaniyalar bu xarajatlarni qoplash uchun mahsulot narxini oshiradi. Bu esa
umumiy narxlar darajasini ko’taradi va inflyatsiyani yuzaga keltiradi. Agar neft narxi
oshsa, bu transport va ishlab chiqarish xarajatlarini ko’taradi, natijada mahsulot va
xizmatlarning narxi ortadi.
12

pasayishi va boshqalarning iqtisodiy foydasi, qo’shimcha ishlab chiqarish
hisobiga bo’ladi».
3. Pulni moddiy ne'matlarga almashtirish jarayoni tezlashadi. Aholining tovar,
ko’chmas mulk, qimmatbaho buyumlar, shuningdek barqaror xorijiy valyutani
sotib olishdagi iqtisodiy manfaatlari ularga tegishli bo’lgan pul mablag'lari
bilan ortadi.
4. Uzoq muddatli investitsiyalar uchun mablag'lar kamayadi va oxir-oqibat
to’xtaydi. Chunki kelajakdagi investitsiyalardan olingan daromad yo’qotilgan
foydadan chegirib tashlanadi.
5. Aholining barcha turdagi aktivlari (jamg'arma, pul mablag'lari, obligatsiyalar,
aksiyalar va boshqalar) narxi pasayadi. Bundan tashqari, korxona
mablag'larining tannarxi, asosan, amortizatsiya to’lovlari ta'sirida bo’lib, asosiy
fondlarni yangilash va rekonstruksiya qilish imkoniyati yo’q.
6. Depozitlar bo’yicha foizlarni kamaytirish. Foizlar nominal ko’rinishda
ko’tarilishi mumkin, real qiymat esa pasayadi. Buning natijasida aholining
banklardagi omonatlari hajmi kamayib, bankdan tashqari aylanmalar hajmi
ortib bormoqda.
7. Mikroiqtisodiy darajadagi mahsulotlarga qiziqishning yo’qolishi, buning
natijasida korxonada yangi ilmiy asbob-uskunalarni joriy etish darajasi
pasayadi. Ishchi kuchini qisqartirish.
8. Daromadlarni markazlashgan milliylashtirilgan taqsimlash va ularni qayta
taqsimlash. Milliy valyutaning qadrsizlanishi natijasida muomalada chet el
valyutalarining mavjudligi ortib bormoqda. Mamlakat iqtisodiyotini
boshqarishda qiyinchiliklar mavjud.
9. Iqtisodiy ma'lumotlarning ishonchliligi va barqarorligi haqida savol tug'iladi.
Natijada aholining makroiqtisodiy siyosati va pul tizimiga ishonchi pasayib
bormoqda.
25

Bu rejim o’zining qabul qilingan standartlari va tartiblariga ega. Masalan,
makroiqtisodiy tahlil va prognozlashtirish tizimidan keng foydalangan holda qaror
qabul qilish, suzuvchi valyuta kursidan foydalanish, kommunikatsiyaviy siyosat
tamoyillari, valyuta intervensiyasi strategiyasi va boshqalar. Markaziy bank
inflyatsiyaning erishilishi zarur eng mos maqsad (target)ini (masalan, inflyatsiyaning
5 foizli darajasiga erishish) o’rnatib, ushbu targetni pul-kredit siyosati
instrumentlaridan foydalangan holda saqlashi lozim. Narxlar barqarorligini ta'minlash
inflyatsion targetlash rejimiga o’tishda samarali usullardan biri bo’lib, u o’z
navbatida, "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g'risida"gi 14
Qonunga
muvofiq, Markaziy bankning bank tizimi va to’lov tizimlari ishlashining
barqarorligini ta'minlash singari asosiy maqsadlari qatorida turadi.
Aksariyat mamlakatlar inflyatsion targetlash rejimini tadbiq etmoqda. Gap
shundaki, past darajadagi va prognoz qilinadigan (barqaror) inflyatsiya mamlakatda
barqaror iqtisodiy o’sish uchun juda zaruriy omil hisoblanadi. Binobarin, inflyatsiyan
kutılma tijorat banklari tomonidan kredit ajratishda undagi foiz stavkasiga qo’shilishi
hamda yuqori inflyatsiyan kutılma kredit foiz stavkasining yuqori bo’lishiga olib
keladi. Shunday qilib, tadbirkorlar qarz mablag' (kredit)lardan foydalanganliklari
uchun hisoblangan foiz stavkalarining yuqori (yuqori inflyatsiya ta'sirida) bo’lishi,
ularni qaytarish bilan
bog'liq bo’lvola tashvislar qiladi. Agar foiz stavkalari (kredit
uchun hisoblangan) yuqori bo’lsa, tadbirkorlar kamroq kredit oladilar. Bu esa
ularning investitsiyalarini
qobiliyatiga ta'sir etgan holda, uzoq muddatli iqtisodiy
o’sishiga salbiy ta'sir qiladi. Zero, biz bugun kintayotgan investitsiyalar - ertagi kunda
tovar va xizmatlarni ishlab chiqarishda foydalaniladigan asosiy ishlab chiqarish
manbalarini yaratishda muhim vosita bo’lib xizmat
qiladi. Barqaror iqtisodiy o’sish
uchun past darajadagi va prognoz qilinadigan (barqaror) inflyatsiya markaziy banklar
uchun zaruriy shartlardan biri hisoblanadi. Shu sababli, past darajadagi va prognoz
14
Central Bank of the Republic of Uzbekistan. (n.d.). Retrieved from https://cbu.uz
33

uchun kommunikatsiyaviy siyosatni takomillashtirish, makroiqtisodiy
holatni prognoz qilish imkoniyatini ta’minlash hamda bozor
ishtirokchilarining ishonchini shakllantirish.
Inflatsion targetlash rejimi sharoitlarida pul-kredit siyosatining quyidagi
instrumentlari qo’llaniladi
Inflatsion targetlash rejimida inflatsiya darajasini ushlab turish uchun pul-kredit
siyosatining asosiy instrumentlaridan biri bo’lib, Markaziy bank tomonidan
belgilangan asosiy stavka hisoblanadi. Markaziy bank asosiy stavkani o’zgartirish
orqali tijorat banklari tomonidan omonat va kreditlar bo’yicha taklif etiladigan foiz
stavkalariga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bu o’z navbatida, umumiy talab orqali
iqtisodiyotdagi narx darajasiga ta’sir ko’rsatadi.
O’zbekistonda inflatsion targetlash rejimi
Yuqoridagilardan kelib chiqib, inflatsion targetlash deganda – oldindan
belgilangan inflatsiya darajasi ( target )ni keng jamoatchilikka e’lon qilish, unga
erishish va bu ko’rsatkichga erishish uchun sa’y-harakatlarni yo’naltirish tushuniladi.
Import inflyatsiyasi
Import inflyatsiyasi 2022-yilning 5 oyida umumiy 11% inflyatsiyaning 4,18% ini
tashkil qildi. Unda Rossiya, Xitoy, Qozog'iston, Janubiy Koreya va Turkiya kabi
asosiy savdo hamkorlarimizning ulushi 2,73 foizga yetdi. Import inflyatsiyasiga
Rossiya va Xitoy eng kata hissa qo’shgan. Bu davlatlarning O’zbekiston umumiy
importidagi salmoqli ulushi (mos ravishda 21% va 19%) – 0,90% va 0,81%.
Qozog iston, Janubiy Koreya va Turkiya import inflyatsiyasining ta siri esa umumiyʻ ʼ
import inflyatsiyasining taxminan 0,45%, 0,30% va 0,28% ini tashkil etdi. Rossiyadan
inflyatsiya ta siri asosan sanoat tovarlari, mashina va transport uskunalarida
ʼ
kuzatiladi. Xuddi shunday, Xitoy import inflyatsiyasi asosan mashina va transport
uskunalari, ishlab chiqarilgan mahsulotlar va kimyoviy mahsulotlarga ta‘sir ko’rsatdi.
Qozog‘istondan import inflyatsiyasi asosan oziq-ovqat va sanoat tovarlarida kuzatildi.
Janubiy Koreya va Turkiyadan import qilingan inflyatsiya asosan mashina va
35

Monetaristlar foiz stavkalarining oshishi, byudjet taqchilligining qisqarishi va
soliq stavkalarining pasayishini bashorat qilmoqda. Buning natijasida iste’mol
qisqarishi, sarmoyalar ko’payishi, samarasiz korxonalar bankrot bo’lishi, mamlakatda
kuchli raqobat muhiti vujudga kelishi aytiladi. Bu esa, o’z navbatida, mamlakatda
inflyatsiyaning pasayishiga olib keladi.
Ko’pgina mamlakatlar inflyatsiyaga qarshi kurashda asosiy va monetaristik
tendentsiyalarning ayrim jihatlarini ko’rib chiqmoqda.
Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba‘zi hollarda quyidagi
usullarda ham tayyorlanadi.
Nullifikatsiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib muomilaga
yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab ketgan hollarda
qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 1961 yillardagi pul islohati,
O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul islohatida qo’llanilgan.
Revolvatsiya – lotincha qadrini oshishi ma‘nosini anglatib bu milliy valyutaning
chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 1$= 1110 so’mga
teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng bo’ladi. Bu usul 1922-1928
yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda Germaniyada qo’llanilgan.
Devolvatsiya – lotincha qadrini tushishi ma‘nosini anglatadi. Bu usul davlat
tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan pasaytirilishi bo’lib u
bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni rag‘batlantirish, to’lov
muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning asosiy sabablari bo’lib
inflyasiyani kuchayishi va mamlakat to’lov balansning salbiy qoldiqga ega
bo’lishidir. Bu usul AQSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini
pasaytirish bilan qo’llanilgan.
Hozirgi kunda inflyatsion targetlash pul-kredit siyosatini olib borishning eng
ommabop usullaridan biri bo’lib, ushbu usul jahondagi 40 dan ortiq mamlakatlarda
qo’llanilmoqda. “Target” so’zi ingliz tilidan olingan bo’lib, “maqsad” degan ma'noni
anglatadi. Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiyaning maqsadli ko’rsatkichi (target)
31

 1941-1944 Gresiya;
 1945-1946 Yaponiya;
 1945-1946 Vengriya (15 soatda narxlar 2 marta oshgan, kunlik 207%)
 1990-1993 Yugoslavia (16 s. narxlar 2 marta oshgan)
 1991 Nikaragua (118 mln%)
 1992-1993 MDX, jumladan O’zbekistonda (1000% va undan yuqori)
 1993-1994 Demokraticheskaya Respublika Kongo (69502%)
 1993-1994 Serbiya (156 mln%)
 2008 yili Zimbabve (79600 mln. % 25 s. narxlar 2 marta oshgan).
Ishlab chiqarish va iqtisodiy omillar mamlakatda import hajmining oshishi, tovar
va xizmatlar hajmi va sifati, mamlakatda tashqi va ichki iqtisodiy aloqalar doirasida
amalga oshirilayotgan soliq-byudjet siyosati va boshqalar bilan bog‘liq.
Inflyatsiyaning asosiy sabablaridan biri iqtisodiyotdagi yalpi talab va yalpi taklif
o’rtasidagi nomutanosiblikdir. Inflyatsiya sharoitida ishlab chiqarish jarayoni
iqtisodiy jihatdan samarasiz bo’lib qolishi natijasida kapital muomaladan chiqib
ketadi. Jarayon ko’p vaqt talab qilmagani uchun uning dastlabki bosqichi ma'lum
iqtisodiy foyda keltiradi, lekin bu jarayonni tezlashtirishga yordam beradi. Inflyatsiya
mexanizmi o’zini-o’zi ta'minlaydi, barcha tarmoqlarni qamrab oladi, jamg'armalar
hajmini, kreditlar, investisiyalar va tovarlar taklifini kamaytiradi.
Inflyatsiyaning birinchi sababi - mamlakatda bozor mexanizmlarining to’liq
amalga oshirilmaganligi, davlat daromadlari va xarajatlariga monopoliya
qoidalarining joriy etilishi. Bunda davlat byudjetining ortiqcha sarflanishi, ya’ni
byudjet taqchilligi muomaladagi qo’shimcha pul mablag‘lari hisobidan qoplanadi.
Byudjet taqchilligini qoplash uchun jalb qilingan mablag'lar tovarlarning moddiy
qiymatini ta'minlamaydi, bu esa mamlakatda inflyatsiya darajasining oshishiga olib
keladi.
23

Odamlar inflyatsiya haqida o’ylashganda, odatda ko’plab moliyaviy
muammolarni eslashadi. Ammo kamdan-kam odamlar inflyatsiya ayrim turdagi
iqtisodiyotlar uchun foydali bo’lishi mumkinligini bilishadi. Bu atama iqtisodiyotda
tez-tez ishlatiladi, ammo uning ma’nosi nima? Oddiy qilib aytganda, inflyatsiya – bu
tovar va xizmatlar narxining vaqt o’tishi bilan oshishidir. Inflyatsiya iqtisodiyot va
uning ichidagi odamlar uchun ham ijobiy, ham salbiy ta’sirga ega bo’lishi mumkin.
Inflyatsiyaning afzalliklari va kamchiliklarini tushunish har bir kishi, ayniqsa,
jamg‘arma qiluvchi qatlam uchun, o’z moliyaviy kelajagini yaxshi bilish uchun juda
muhimdir.
Inflyatsiyaning ijobiy tomonlari
 Iqtisodiyotni rivojlantiradi
O’rtacha inflyatsiya iqtisodiyot uchun foydali bo’lishi mumkin. Masalan, 2-3%
inflyatsiya darajasi odamlarni pul sarflash va investitsiya qilishga undaydi, bu esa
iqtisodiy o’sishga olib keladi. Bundan tashqari, inflyatsiya maoshlarning o ' sishiga
imkon beradi, bu esa maoshlarning pasayishidan ko’ra ma’qulroq. Natijada xodimlar
ishlarini saqlab qolishga intilishadi, yangi ish izlovchilar esa bozorga kirishga
rag‘batlantiriladi.
 Qarz yukini kamaytiradi
Inflyatsiya qarzning real qiymatini pasaytiradi. Agar kimdir qat’iy foiz stavkali
kredit olgan bo ' lsa, inflyatsiya qarzning qiymatini pasaytirishga yordam beradi va uni
to ' lashni osonlashtiradi. Bu qarzdor jismoniy shaxslar, bizneslar va hukumatlar uchun
foydalidir.
 Biznes foydalarini oshiradi
Inflyatsiya, ayniqsa, yuqori qat’iy xarajatlarga ega (ijara, maoshlar va kreditlar)
bizneslar uchun foyda keltirishi mumkin. Vaqt o ' tishi bilan inflyatsiya tufayli
daromadga nisbatan bu xarajatlar nisbatan arzonlashadi.
26

II BOB INFLYATSIYANING SABABLARI, OQIBATLARI VA QARSHI
SIYOSAT
2.1 Inflyasiyaning vujudga kelish sababalari
Inflyatsiyaning asosiy sababi milliy iqtisodiyotning turli sohalari, jamg'arish va
iste'mol, talab va taklif, davlat daromadlari va xarajatlari, ssuda kapitalining
manbalari va ulardan foydalanish, muomaladagi pul massasi va iqtisodiyotning pulga
bo’lgan ehtiyoji o’rtasidagi nomutanosiblikdir. 12
Inflyatsiyaning ichki va tashqi omillari mavjud.
Ichki omillarga quidagilar kiradi:
 militarizm, iqtisodiyotning muvozanatlarini buzgan holda;
 iqtisodiyotning siklik rivojlanishi; muvozanatsiz investitsiyalar;
 davlat-monopol narx belgilashi;
 iqtisodiyotni tartibga solish;
 kredit ekspansiyasi;
 muomaladagi pulning ortiqcha bo’lishi;
 pullarning aylanish tezligining oshishi;
 ortiqcha pul massasi, milliy valyutaga ishonchning pasayishi va
mamlakatning tarqoq to’lov balansi kiradi.
Tashqi omillarga quidagilar kiradi:
 mamlakat tashqi siyosatining global tarkibiy inqirozlarning ta'siri (xom
ashyo, energiya, valyuta);
 yetakchi davlatlarning (ayniqsa AQSH) pul-kredit siyosati;
 moliyaviy va fond indekslarining o’zgarishi kiradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, oltin va kumush tangalar davrida iqtisodiyotda
inflyatsiya bilan bog'liq muammolar bo’lmagan. Metall pullarni qog'oz va tangalar
12
Abdurakhmanova, M. M. (2021) Pul va Banklar
21

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Inflyatsiyaning har tomonlama avj olib ketishi
mamlakatda sotsial va iqtisodiy jihatdan qarama-qarshiliklar yuzaga kelishiga olib
keladi. Shuning uchun davlat inflyatsiyaning oldini olish, pul muomalasini
barqarorlashtirish chora-tadbirlari ishlab chiqadi. Inflyatsiyaga qarshi kurashning
asosiy shakllari inflyatsiyaga qarshi siyosat va pul islohoti hisoblanadi.
Oxirgi yillarda inflyatsiya tez-tez uchrab turadigan jarayon b o’ lib, sifati ham
o’ zgarib bormoqda. Buning sababi shundaki, hozirgi kunlardagi inflyatsiya
birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga, ikkinchidan pul muomalasi qonunining
buzilishi natijasida umumx o’ jalik mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX
asr inflyatsiyasining asosiy sababi tovar kamyobligiga b o’ lib qolmasdan, ishlab
chiqarish va qayta ishlab chiqarishda krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi
davr inflyatsiyasi birinchidan, pul talabining tovar taklifidan oshishi natijasida pul
muomalasi qonunining buzilishi, ikkinchidan, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar
salmog'ining o’ sishi natijasida tovarlar bahosining oshishi va shu sababli pul
massasining ortib borishi bilan ifodalanadi. Inflyatsiyaning asosiy sababi - bu xalq
x o’ jaligining turli sohalari o’ rtasida vujudga kelgan nomutanosiblikdir. Bu
avvalambor, jamg'arma va iste'mol o’ rtasidagi, talab va taklif, davlatning daromadlari
va xarajatlari o’ rtasidagi, muomaladagi pul massasi va xo’jaliklarning naqd pulga
b o’ lgan talabi o’ rtasidagi nomutanosibliklardan iboratdir.
Qisqa qilib aytganda, ijtimoiy ishlab chiqarish rivojlanishida yuzaga keluvchi
disproportsiyalar sababli tovarlar va xizmatlar bahosining umumiy yoki to’xtovsiz
o’sishi va natijada pul muomalasi qonunining buzilishi oqibatida pul birligining
qadrsızlanishiga inflyatsiya deb aytiladi. Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon
bo’ladi:
1. Tovar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi natijasida
pulning qadrsızlanishi va uning sotib olish qobiliyatining tushib borishi;
3

rejimini joriy etish O zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Vazirlarʻ
Mahkamasiga muvofiqlashtirilgan tayyorgarlik ishlarini amalga oshirish vazifasi
qo yilgan. ( PF-5877, 2019).
ʻ 2
Kurs ishing o‘rganilganlik darajasi. Inflyatsiyaning mazmun mohiyati va unga
qarshi siyosat mavzusida o 'zbek olim va tadqiqotchilaridan V.A.Bahriddinov,
Nishanaliyev.I.V, Karimov.A, Tursunov Q, Sayfiddinov.I, Omonov.A 3
xorijlik
tadqiqotchilardan Paul Krugman 4
, Joseph Stiglitz 5
,Milton Friedman, tadqiqotlari va
ilmiy maqolalarida yoritilib berilgan.
Kurs ishining maqsadi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida
inflyatsiyaning hisob kitob tizimi holatining davlat moliyasiga ta’sirini va ularni
boshqaruv bo'yicha amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari. Ushbu maqsadlarga erishish uchun quyidagi
vazifalarni hal qilish ko'zda tutilgan: Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy
ta`riflarini o`rganish, inflyasiyaning asosiy sabablarini aniqlash, inflyatsiyaning
oqibatlarini tahlil qilish, inflyatsiyaga qarshi siyosat turlarini ko`rib chiqish va
takliflar ishlab chiqish, inflyatsiya turlari, o’lchov usullari va indekslarini o`lchash.
Kurs ishini obyekti. Mamlakat iqtisodiyotidagi inflyatsiya jarayonlari kurs
ishining obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining predmeti inflyatsiyaga qarshi siyosatning shakllanishi,
inflatsiyaga qarshi siyosat turlari va shu qarshi siyosatning amalga oshirilish
jarayonlari kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat.
2
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining “Inflyatsion targetlash rejimiga bosqichma-bosqich o`tish orqali pul – kredit
siyosatini takomillashtirish to`g’risida”gi PF – 5877 – sonli Farmoni, 32-bet. 18.11.2019-yil
3
A.A.Omonov,T.M.Qoraliyev; Pul va banklar- Т .: “Iqtisod-Moliya”, 2019. - 448 b
4
Paul Krugman Macroeconomics
5
Joseph Stiglitz. The Causes and Consequences of inflation
5

INFLYATSIYA: MAZMUNI, MOHIYATI VA INFLYATSIYAGA QARSHI
SIYOSAT
MUNDАRIJА:
KIRISH ...................................................................................................................... . 3
I BOB INFLYATSIYANING MAZMUNI VA MOHIYATI
1.1 Inflyatsiya tushunchasi va uning iqtisodiy ta’riflari …………………………….6
1.2 Inflyatsiya turlari, o’lchov usullari va indekslari ................................................... 14
II BOB INFLYATSIYANING SABABLARI, OQIBATLARI VA QARSHI
SIYOSAT
2.1 Inflyasiyaning vujudga kelish sababalari ..........................................................20
2.2 Inflyasiyaning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari. ........................................................ 23
2.3 Inflyatsiyaga qarshi siyosat turlari....................................................................... 28
ХULОSА....................................................................................................................... 39
FОYDАLАNILGАN АDАBIYОTLАR RО’YХАTI............................................ 41
2

qilinadigan (barqaror) inflyatsiyani ta'minlash aksariyat markaziy banklar tomonidan
ularning uzoq muddatli maqsadi (target) sifatida belgilanadi.
Inflyatsion targetlash rejimi bir necha makroiqtisodiy maqsadlarga erishish
imkonini beradi:
 Narxlarning keskin oshishi va yuqori inflyatsiyani oldini olish;
 Pul bozorini shakllantirish, pul bozorini segmentlash sabablarini bartaraf
etish;
 Ichki va tashqi omillarni hisobga olgan holda, aholi va tadbirkorlarning
to’ lov qobiliyatini qo’llab quvvatlash hamda moliya sektorining
barqarorligini ta'minlash.
Inflatsion targetlash rejimini amalga oshirish uchun, birinchi navbatda,
quyidagi shartlar bajarilishi zarur :
 Inflatsiyaning doimiy targetini belgilash va uni keng jamoatchilikka
yetkazish (inflatsiya, uning omillari hamda ko’zlangan inflatsion target
haqida aholinni muntazam ravishda xabardor qilish).
 Inflatsion jarayonlarni boshqarish va pul bozorida foiz stavkalarini tartibga
solish maqsadida pul-kredit siyosati bo’yicha instrumentlardan (REPO va
valyutaviy svop auktsionlari, depozit auktsionlari, hamda Markaziy bank
obligatsiyalarini joylashtirish bo’yicha auktsionlar) keng miqyosda
foydalanish.
 Pul-kredit siyosati sohasida obyektiv qarorlar (xo’jalik yurituvchi
subyektlar holatini tahlil qilish: xo’jaliklar sohasi, tadbirkorlik sohasi,
davlat boshqaruvi sohasi va tashqi dunyo) qabul qilish uchun batafsil
makroiqtisodiy tahlil qilish hamda ichki va tashqi bozorlarda mavjud
bo’lgan ochiq ma’lumotlarni hisobga olgan holda prognozlash.
 Pul-kredit siyosati maqsadlari (narxlar barqarorligi, kreditlarning
ommabopligi, past darajadagi inflatsiya, aholining milliy valyutaga
bo’lgan ishonchini oshirish va hokazo)ni keng jamoatchilikka yetkazish
34

Inflyatsiyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirishni uzoq muddatli va qisqa
muddatli siyosat bilan qo’shib olib borish kerak. Uzoq muddatli siyosat quyidagilarni
o’z ichiga oladi:
 Soliq tizimini takomillashtirish hamda davlatning xarajatlarini kamaytirish
hisobiga byudjet taqchilligini qisqartirish choralarini ko’rish;
 Pul muomalasi sohasidagi tadbirlar, xususan pul massasi o’sishining yo’l
qo’yish mumkin bo’lgan eng yuqori me'zonlarini, pul massasi o’sishining har
yilgi qat'iy limitlarini belgilash;
 Inflyatsiyani avj oldiruvchi tashqi omillarni bartaraf etish, xususan hukumat
byudjet taqchilligini moliyalashtirish maqsadida chet eldan qisqa muddatli
kreditlar va qarzlar olish yo’li bilan iqtisodiyotga inflyatsiyaning ta'sirini
kamaytirish, bu kreditlar va qarzlarni konvertatsiyalash hamda shu summaga
milliy valyutaning qo’shimcha massasini chiqarish
Inflyatsiyaga qarshi qisqa muddatli siyosat inflyatsiya sur'atlarini vaqtincha
pasaytirib turishga qaratilgan bo’lib, u quyidagilarni qamrab oladi:
 Jami talab oshmagan holda tovarlar va xizmatlarni qo’shimcha ishlab
chiqarishni rag'batlantirish hisobiga, iste'mol tovarlarini ko’p miqdorda import
qilish, korxonalarning katta miqdordagi aksiyalarini sotish hisobiga jami
taklifni kengaytirish;
 Sug'urtalash va jamg'arishni rag'batlantirish.
Inflyatsiyaga qarshi siyosat munosabati bilan inflyatsiyaga qarshi kurashning
xarajatlari masalasi keskin bo’lib turadi. Jamiyat manfaatlari nuqtai nazaridan
olinganda inflyatsiyaga qarshi kurash. Xalq xo’jaligida kattagina zarar ko’rishga, ya'ni
ishsizlikning o’sishi va ishlab chiqarishning pasayishiga olib kelishi mumkin.Ayrim
hisob-kitoblarga ko’ra, inflyatsiyani 1 foiz kamaytirish uchun ishsizlik yil davomida
o’zining tabiiy darajasidan 2 foiz yuqori bo’lishi kerak, bunda real YaMM potentsial
YaMM ga qaraganda 4 foiz kamayadi. Ko’pgina mamlakatlarning xukumatlari
29

XX asrning 1970-yillarida “stagflyatsiya” – inflyatsiya va iqtisodiy o’sishning
susayishi birgalikda yuz beruvchi holat paydo bo’ldi. Bu davrda iqtisodiyotda
inflyatsiya sur'ati yuqori bo’lganiga qaramasdan, ishlab chiqarish hajmi past edi va
ishsizlik darajasi oshib bordi. Stagflyatsiya asosan neft inqirozi tufayli yuzaga kelgan
bo’lib, energiya narxlarining keskin oshishi ko’plab mamlakatlarda inflyatsiya
darajasining keskin o’sishiga sabab bo’ldi.
5. XX asr oxiri – global inflyatsiya va liberalizatsiya
XX asr oxirlarida ko’plab davlatlar iqtisodiy siyosatida liberallashtirish
jarayonini boshladi. Shu bilan birga, global savdoning rivojlanishi va moliyaviy
bozorlarning integratsiyasi inflyatsiyani boshqarishga qaratilgan siyosatlarni
o’zgartirdi. Biroq, bu davrda ayrim rivojlanayotgan davlatlarda yuqori inflyatsiya va
hatto giperinflyatsiya kuzatildi. Bu asosan ichki iqtisodiy barqarorlikning
yetishmasligi, siyosiy beqarorlik va iqtisodiy islohotlarning yetarlicha muvaffaqiyatli
o’tkazilmagani bilan bog‘liq edi.
6. XXI asrda inflyatsiya va markaziy banklarning roli
XXI asrda ko’plab rivojlangan davlatlarda inflyatsiyani nazorat qilish va uni
ma’lum darajada barqaror saqlash uchun markaziy banklar tomonidan maxsus
inflyatsiyaga qarshi siyosatlar qo’llanila boshlandi. Bu siyosatlar, asosan, foiz
stavkalarini o’zgartirish orqali pul massasi hajmini boshqarish, iqtisodiy o’sishni
rag‘batlantirish va inflyatsiyani maqsadli darajada saqlashga qaratilgan. Shu bilan
birga, ba’zi mamlakatlarda iqtisodiy inqirozlar va pandemiya kabi omillar tufayli
inflyatsiya qayta o’sdi.
Umuman olganda, inflyatsiyaning tarixiy rivojlanishi davlatlarning iqtisodiy
siyosati, iqtisodiy jarayonlar va xalqaro vaziyatlar bilan chambarchas bog‘liq bo’lgan.
11

taklifga nisbatan talab oshib ketadi. Natijada tovarlar bahosi o’sadi. Kam miqdordagi
tovarlarga ko’p pul massasi to’g'ri keladi.
Talab inflyatsiyaning yuzaga kelish sabablari quyidagilardan iborat:
a) harbiy xarajatlarning o’sishi va iqtisodiyotning militarlashuvi. Harbiy texnika
sotib olish va boshqa harbiy xarajatlarni qoplash bilan bog'liq bo’lgan jarayonlar
muomala uchun keragidan ortiqcha pul chiqarishning omili hisoblanadi.
b) davlat qarzlarining o’sishi va byudjet taqchilligining mavjudligi. Byudjet
taqchilligi, odatda, zayomlar chiqarish yoki banknotalarni emissiya qilish yo’li bilan
qoplanadi. Bu, o’z navbatida, qo’shimcha muomala vositalari bo’lishiga, qo’shimcha
talab yuzaga kelishiga olib keladi.
g) chet el valyutasining mamlakatga kirib kelishi va uning milliy valyutaga chet
el valyutasining qadri oshadi;
d) xalq xo’jaligining yetakchi tarmoqlarini keragidan ortiqcha investitsiyalash
ham aylanmaga qo’shimcha pul ekvivalentlarini chiqarishga olib keladi. Shunday
qilib, talab inflyatsiyasi umumiy talabning o’sishi natijasida baholar o’sishi bilan
namoyon bo’ladi.
1.2.1-rasm.
Talab inflyatsiyasi. 8

8
McConnell, C. R., Brue, S. L., & Flynn, S. M. (2011) Economics: Principles, problems and policy
16

Iqtisodiyotda inflyatsiyani aniqlashning turli usullari mavjud bo’lib, ularning
aksariyati iste'mol narxlari indeksi 10
va inflyatsiya darajasi 11
hal qiluvchi hisoblanadi.
IBI = CRDF
UDCF × 100 %
bu erda IBI - iste'mol narxlari indeksi;
CRDF - joriy savat narxlari;
UDCF - oldingi iste'mol tovarlari savati.Inflyatsiya darajasi = INI 1− INI 0
INI 0
×100 %
INI = joriy davrdagi iste'mol narxlari
₁
INI = bazaviy davrdagi iste'mol narxlari.
₀
Iste’mol savati - bu odamlarning asosiy ehtiyojlarini qondirish uchun zarur
bo’lgan tovarlar va xizmatlar yig'indisidir. Savat yordamida hayot uchun zarur
bo’lgan tovarlar va xizmatlarning minimal miqdori hisoblanadi. Iste'mol savati tovar
va xizmatlar turini o’z ichiga oladi: Rossiyada 407, AQShda 300, Frantsiyada 250,
Buyuk Britaniyada 350, Germaniyada 475.
Pul tovarlarga, oltinga va o’z qadrini, barqarorligini saqlab qolgan chet el
valyutalariga nisbatan qadrsizlanadi.
Inflyasiya narx indeksi yordamida bazis davrga nisbatan aniklanadi. Masalan,
iste'molchiliktovarlariga narx indeksi 1998 yil 113, 6; 1999 yil — 118,3 ga teng bulsa,
inflyasiya sur'ati quyidagicha bo’ladi (118,3-113,6)/ 113,6 *100% = 4,1%
Inflyasiyani aniqlashda Laspeyres indeksi va Paasche indeksi orqali aniklanadi.
10
McConnell, C. R., Brue, S. L., & Flynn, S. M., 2011, bb . 657 -658 Economics: Principles, problems and policy
11
McConnell, C. R., Brue, S. L., & Flynn, S. M., 2011, bb . 657 -658 Economics: Principles, problems and policy
18

nazoratdan chiqib ketgan inflyatsiyani jilovlashga harakat qilib, narxlar va daromadlar
siyosati deb atalgan siyosatni amalga oshirdilarki, uning asosiy vazifasi ish haqi
o’sishini cheklashdan iborat bo’ladi.
Milliy iqtisodiyotga inflyatsiyaga qarshi siyosat kerak.chunki inflyatsiya
mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiysiyosatiga ta’sir qiladi. Bu ishlab chiqarish va
turmush darajasiga salbiy ta'sir qiladi.
Iqtisodchilarning fikricha, inflyatsiyaga qarshi siyosatni amalga oshirishning ikki
yo’li mavjud:
- Umumiy talabni tartibga solish;
- Umumiy taklifni tartibga solish;
Inflyatsiyaga qarshi kurash umumiy talabni tartibga solishning asosiy
masalasidir. Ta'kidlanishicha, inflyatsiyaga tartibga soluvchi choralar taklifning
o’sishiga katta ta'sir ko’rsatadi. Taklifning o’sishiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar
davlat xarajatlarining ko’payishi va imtiyozli kreditlarning ko’payishi hisoblanadi.
Ular, o’z navbatida, mamlakatda investitsiya talabini yuzaga keltiradi, bu esa
investitsiya talabining oshishiga olib keladi, taklifning o’sishi esa narxlarning
pasayishiga olib keladi va inflyatsiyaning oldini olish va giperinflyatsiyani bartaraf
etish imkoniyatini beradi.
Antiinflyatsiya tendentsiyasining monetaristik jihati vakillarining asosiy e'tibori
umumiy taklifni tartibga solishga qaratilgan. Monetaristlarning fikricha, asosiy
antiinflyatsiya usuli mamlakatda inflyatsiyaga tez erishish imkonini beradi, ammo
yalpi talab va yalpi taklif o’rtasidagi nomuvofiqlik o’zgarishsiz qolmoqda. Natijada,
ma'lum vaqt o’tgach, mamlakatda inflyatsiya jarayoni sodir bo’ladi. Pul-kredit
siyosatining asoschilaridan biri Milton Fridman inflyatsiya to’g'ridan-to’g'ri pul
masalasi ekanligini ta'kidlaydi, asosiy sabab davlatning iqtisodiyotga bir tomonlama
aralashuvidir. Shuning uchun davlat byudjeti taqchilligini qo’shimcha emissiyalar
hisobiga emas, balki ommaviy takliflar hajmini oshirish orqali bartaraf etish zarur.
30

darajasining pastligi narx-navo barqarorligini bildiradi, bu esa, o’z navbatida,
aholining turmush darajasiga ham, uning mehnat faoliyatiga ham ijobiy ta’sir
ko’rsatadi.
38

3. Monetar inflyatsiya (Monetary Inflation)
Monetar inflyatsiya iqtisodiyotdagi pul massasining ortishi natijasida yuzaga
keladi. Ko’p miqdorda pul chiqarilishi yoki foiz stavkalari pasaytirilishi odamlarning
qo’lida ortiqcha pul bo’lishiga olib keladi. Bu qo’shimcha mablag‘ ko’proq
xarajatlarga, talab ortishiga va natijada narxlarning o’sishiga sabab bo’ladi. Monetar
inflyatsiya ko’pincha markaziy banklarning pul-kredit siyosati natijasida paydo
bo’ladi va bu pul qadrsizlanishiga olib keladi.
4. Kutilmalar inflyatsiyasi (Expected Inflation)
Kutilmalar inflyatsiyasi iqtisodiy agentlarning kelajakda narxlarning oshishiga
bo’lgan kutishlari natijasida yuzaga keladi. Agar odamlar va korxonalar inflyatsiya
oshishini kutishsa, ular o’z narxlarini yoki ish haqini oshirishni rejalashtirishi
mumkin. Bu esa oldindan narxlar oshishiga olib keladi. Masalan, ishchilar kelajakda
narxlarning ko’tarilishini kutishsa, ular maoshlarini oshirishni talab qilishi mumkin,
bu esa inflyatsiya jarayonini yanada tezlashtiradi.
5. Tarkibiy inflyatsiya (Structural Inflation)
Tarkibiy inflyatsiya iqtisodiyotdagi tarkibiy cheklovlar va disbalanslar natijasida
yuzaga keladi. Masalan, ayrim tarmoqlardagi ishlab chiqarish yetishmovchiligi yoki
transport va logistika muammolari narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Bu
inflyatsiya uzoq muddat davom etadi va iqtisodiyotdagi barqarorlikka ta’sir
ko’rsatadi. Tarkibiy inflyatsiya asosan rivojlanayotgan mamlakatlarda uchrab,
resurslar yetishmovchiligi yoki muayyan sohalarning sust rivojlanishi tufayli yuzaga
keladi.
6. Import inflyatsiyasi (Imported Inflation)
13

 Ish o ' rinlarini yaratadi
Inflyatsiya tufayli tovar va xizmatlarga talab oshgani sababli, bizneslar talabni
qondirish uchun ko ' proq ishchi yollashga muhtoj bo ' ladi. Bu iqtisodiyotda bandlik
darajasining oshishiga olib kelishi mumkin.
 Jamg‘arma qilishga rag‘batlantiradi
Inflyatsiya ham jamg‘arma qilish uchun kuchli rag‘bat bo ' lishi mumkin. Tovar
va xizmatlar narxi oshganda, odamlarni pulni tejash va jamg‘arish kabi harakatlarga
undaydi. Bu kuchli jamg‘arma madaniyatini shakllantiradi, bu esa vaqt o ' tishi bilan
shaxslar va umumiy iqtisodiyot uchun foydalidir.
Inflyatsiyaning Salbiy Ta’sirlari:
Inflyatsiyaning qaysi sabablari bo ' lishidan qat’i nazar, ko’pincha undan eng ko ' p
zarar ko ' ruvchi qatlam – bu jamg‘arma qiluvchi sinf hisoblanadi. Quyida inflyatsiyani
ayrim salbiy ta’sirlari keltirilgan:
 Xarid qobiliyatini pasaytiradi
Inflyatsiyaning eng katta kamchiligi uning pulning qiymatini pasaytirishi, ya’ni
xarid qobiliyatini tushirishi hisoblanadi. Odamlar avvalgiga nisbatan ko’proq pul
sarflashlari kerak bo’ladi, bu esa qat’iy daromadga ega bo’lgan shaxslar uchun
turmush darajasini saqlab qolishni qiyinlashtiradi.
 Boylikni noteng taqsimlaydi
Inflyatsiya iqtisodiyotda boylikning noteng taqsimlanishiga olib kelishi mumkin,
chunki uning ta’siri turli aholi qatlamlariga nisbatan teng bo’lmaydi. Qat’iy
daromadga ega bo’lganlar, xususan, keksalar va nafaqaxo’rlar, inflyatsiyaning salbiy
ta’siriga ko’proq moyil bo’lishadi.
27

O ZBEKISTON RESPUBLIKASIʻ
OLIY TA LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ʻ
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI
IQTISODIYOT KAFEDRASI
“MAKROIQTISODIY TAHLIL VA PROGNOZLASH” fanidan
KURS ISHI
Mavzu : Inflyatsiya: mazmuni, mohiyati va inflyatsiyaga qarshi siyosat
Bajardi: ___________ guruh talabasi __________________________________
Kurs ishi himoya qilingan sana “______” _________________2024 yil
Baho “_____” _________________
Ilmiy rahbar ___________ ________________________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Komissiya a’zolari: ___________ _____________________________________
(imzo) (ismi sharifi)
____________ ____________________________________
(imzo) (ismi sharifi)
Urganch-2024
1

Joriy davrning iste'mol savati uchun narxlar dinamikasini aks ettiruvchi, Paasche
indeksi daromad ta'sirini to’liq aks ettirmaydi. Natijada narxlar pasayganda ularning
o’zgarishini haddan tashqari baholash va o’sish holatlarida kam baholanish paydo
bo’ladi.
20

Bu jarayon hukumat tomonidan qimmatbaho metallarning katta qutqaruvi sifatida tan
olingan. Biroq, pulning to’lov qobiliyati pasayib ketdi.
Qog'oz pullarning muomalada paydo bo’lishi natijasida ularni qog'oz pullar bilan
almashtirish orqali tangalar bilan inflyatsiya muammosi hal qilindi. Davlatlar
hukumatlari tomonidan barqaror pul tizimini yaratish orqali o rta asrlarda yuzagaʻ
kelgan muammolarni bartaraf etishga urinishlar bo ldi.
ʻ
Iqtisodda inflyatsiyaning yakuni tovarlar bahosining o’sishiga, qoniqtirilmagan,
lekin qisman to’lanishi mumkin bo’lgan talablarning vujudga kelishga olib keladi.
Odatda inflyatsiyaning bu turi - klassik inflyatsiya deb yuritiladi.
Inflyatsiya va uning rivojlanishi alohida olingan mamlakatda ma’lum
xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin.Hozirgi davr inflyatsiyasi, o’tgan davr
inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin.Hozirgi davr
inflyatsiyasi, o’tgan davr inflyatsiyasidan farq qiluvchi xususiyatlarga ega.Oldingi
inflyatsiyalar vaqtinchalik bo’lib, ular odatda urush vaqtida harbiy xarajatlarni
qoplash uchun qog’oz pullarni chiqarilishi natijasida yuzaga kelgan.Oldingi davr
inflyatsiyalarining yana bir xususiyati shundaki, ular ma’lum davrda namoyon
bo’lgan. Hozirgi davr inflyatsiyasi esa odatda doimiy (xronik) xarakterga ega bo’lib,
xo’jalik hayotining barcha sohalarini qamrab olishi bilan, pul omillarida tashqari
boshqa iqtisodiy omillarga ta'sir qilishi bilan farqlanadi. Oxirgi yillarda inflyatsiya
tez-tez uchrab turadigan jarayon bo’lib, sifati ham o’zgarib bormoqda.Buning sababi
shundaki, hozirgi kundagi inflyatsiya birinchidan, uzluksiz baholarning oshishiga;
ikkinchidan, pul muomalasi qonunining buzilishi natijasida umumxo’jalik
mexanizmining ishdan chiqishiga olib keladi. XX asr inflyatsiyasining asosiy sababi
tovar kamyobligiga bo’lib qolmasdan, ishlab chiqarish va qayta ishlab chiqarishda
krizislar mavjudligi bilan ifodalanadi. Hozirgi davr inflyatsiyasi: birinchidan, pul
talabining Tovar taklifidan oshishi natijasida pul muomalasi qonunining buzilishi;
ikkinchidan, ishlab chiqarishga ketadigan xarajatlar salmog'ining o’sishi natijasida
7

Inflyatsiyaning mohiyatini, sabablarini chuqur o’rganib, davlatimiz iqtisodi
rivojlanishiga katta hissa qo’shishimiz mumkin va bu albatta davlat iqtisodiyoti
tarraqiyoti belgisidir.
Mamlakatimizda inflyatsiya ko’rsatkichi yildan yilga pasayib kelmoqda. Shu
jumladdan inflyatsiya darajasi 2024 – yil Sentyabr oyi holatiga ko’ra 10,5% ni tashkil
qilyapti.
Yaqin yillarda bu ko’rsatkichni 5% ga tushirish rejalashtirilgan va bu borada
mamlakatimizda yetarlicha islohotlar olib borilyapti. Shunday ekan bizning
ishonchimiz komilki, biz tez orada ushbu maqsadga erishamiz.
40

pul-kredit siyosati butunlay barham topishi mumkin.Birinchi jahon urushidan keyingi
giperinflyatsiya Germaniya iqtisodiyotiga katta ta'sir ko’rsatdi. Shunday deb yozadi
E.M. Remark. “Men inflyatsiya nima ekanligini bilardim. Mening oylik maoshim ikki
yuz milliard edi. Ish haqi kuniga ikki marta berilardi, oylik to’langanidan yarim soat
o’tgach, kurs ikki baravar oshib, maoshimiz qadrini yo’qotib qo’yishidan qo’rqib,
do’konga xalq iste’moli mollarini oldik.
Kutilayotgan inflyatsiya - bu mamlakatdagi makroiqtisodiy ko’rsatkichlar
asosida bashorat qilinadi va oldindan ma'lum bo’lishi mumkin. Ijobiy tomondan,
davlat xarajatlari va kelajakdagi uy xo’jaliklari xarajatlari oshishi kutilmoqda. Shu
maqsadda davlat, yuridik va jismoniy shaxslar o’z istiqbol rejalarini rejalashtirib, o’z
faoliyatini shunga muvofiq tashkil etadi.
Kutilmagan inflyatsiya - iqtisodiyotda kutilmagan iqtisodiy inqiroz, mojarolar,
urushlar, qurg'oqchilik va boshqa vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin.
Ochiq inflyatsiya – mamlakatda tovar va xizmatlar narxlarining oshishi
inflyatsiyaning bu shaklini davlat tomonidan tan olinishi va uni bartaraf etish
choralarini ochiq ko’rishi bilan izohlanadi.
Yopiq inflyatsiya - tovar va xizmatlar narxi sun'iy ravishda pasaytiriladi,
mamlakatda qattiq pul-kredit siyosati joriy etiladi. Yopiq inflyatsiya stsenariysida
aholi mamlakatdagi realinflyatsiya darajasi haqida aniq ma’lumotga ega emas. Talab
inflyatsiyasi - yalpi talab haqiqiy ishlab chiqarish bilan tezroq o’sib boradi, bu esa
tovarlar va xizmatlar narxining oshishiga olib keladi. Inflyasiyani yana quidagi
turlarini farklashimiz kerak, bu ishlab chiqarish bilan bog'liq (taklif) inflyatsiya va
talab inflyatsiyasi.
Talab inflyatsiyasi . Inflyatsiyaning bu an`anaviy turi talab oshib ketganda
yuzaga keladi. Ishlab chiqarish sohasi aholining talabini to’la qondira olmaydi,
15

qonunining buzilishi oqibatida pul birligining qadrsizlanishiga inflyatsiya deb
aytiladi.
1.1.2 – rasm.
Inflyatsiyaning tashqi omillari. 7

Inflyatsiya quyidagi shakllarda namoyon bo’ladi:
 Tovarlar va xizmatlar bahosining uzluksiz va tartibsiz o’sib borishi
natijasida pulning qadrsizlanishi va uni sotib olish qobiliyatsining tushib
borishi;
 Chet el valyutasiga nisbatan milliy valyuta kursining tushib ketishi;
 Milliy pul birligida oltin narxining oshib borishi va boshqalar
Inflyatsiyaning tarixiy rivojlanishi iqtisodiyotning turli bosqichlarida o’ziga xos
sabablarga ko’ra yuzaga kelgan va har bir davrda alohida xususiyatlarga ega bo’lgan.
Tarixiy jarayonda inflyatsiya odatda urushlar, iqtisodiy inqirozlar, sanoat rivoji,
7
Abdurakhmanova, M. M. (2021). Pul va banklar
9

bo’yicha maqsad (target) qo’yadi va unga erishish uchun barcha imkoniyatlar ishga
solinadi. 2021-yil uchun mo’ljallangan maqsad o’n foiz bo’lgan bo’lsa, 2023-yilga
kelib, bu ko’rsatkichni besh foizga yetkazish rejalashtirilgan. Ma‘lumot uchun, besh
foizli inflyatsiya bu Kanada va Buyuk Britaniya kabi davlatlar darajasiga teng
ko’rsatkichdir. Targetlash doirasida narx barqarorligi moliyaviy barqarorlikni
ta‘minlaydi, chunki mamlakatdagi ahvol hamma uchun oydinlashadi va oldindan
aytish mumkin bo’ladi. Masalan, investorlar, tadbirkorlar va boshqalar qaror qabul
qilishga izchilroq yondashadi. Bu, o’z navbatida, butun moliya tizimining
barqarorlashuviga olib keladi hamda Markaziy bank ishtiroki darajasini pasaytiradi.
Dunyodagi ahvol va milliy valyutaning o’rni
O’zbekistonda inflyatsiya darajasi rekord darajada tushib ketgan bir vaqtda
dunyoning ko’plab mamlakatlarida bu, aksincha, keskin tezlashib ketdi. Masalan,
Qo’shma Shtatlarda u 40 yil oldin, Rossiyada esa besh yil oldin rekord darajaga
yetgan. Buning bir qancha sabablari bor. Birinchisi, albatta, koronavirus —
pandemiya ortidan deyarli barcha mamlakatlar pul-kredit siyosatini yumshatdi. Ya‘ni,
hukumat iqtisodga ko’proq pul to’ka boshladi — masalan, aholiga to’g'ridan-to’g'ri
to’lovlar yoki arzon kreditlar shaklida. Buning oqibatida, iste‘molga talab oshib,
ishlab chiqarish ortda qolyapti. Yana bir boshqa sabablaridan biri — milliy
valyutaning qadrsizlanishi. Masalan, turk lirasi bu yil deyarli 50 foizga qadrsizlandi
va shu sabab inflyatsiya 20 foizdan oshdi. Bu vaziyatda o’zbek so’mi mustahkam
turibdi — dastlabki o’n oyda valyuta atigi ikki foizga qadrsizlandi. Markaziy bank
rahbari Mamarizo Nurmatovning ta’kidlashicha, valyuta tushumi eksport hisobiga 35
foiz oshishi, shuningdek, banklar va eksportchilar tomonidan valyuta ayirboshlash
hajmining ortishi natijasida nisbatan barqaror kursga erishishning uddasidan
chiqilgan. Iqtisodiyotda davlat ishtirokining yuqori ulushi, xomashyo eksportiga
kuchli bog'liqlik va tarkibiy nomutanosiblik kabi hodisalar, ayniqsa, islohotlar davrida
mahsulot va xizmatlar narxining o’sishini sezilarli darajada tezlashtirib yuborishi
mumkin. Inflyatsion targetlash shu narsaga yo’l qo’ymaslikka qaratilgan. Inflyatsiya
37

Bu kurs ishida inflyatsiyaga qarshi siyosat sifatida Targetlash siyosatiga urg`u berilgan

Купить