Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	26000UZS
Размер	6.5MB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Май 2025
Расширение	docx
Категория	Химия

Infraqizil spesktroskopiya

XULOSA
Infraqizil (IQ) spektroskopiya — moddalar tuzilishini o‘rganishda keng
qo‘llaniladigan muhim fizik-kimyoviy analiz usullaridan biridir. U moddalardagi
molekulalar orasidagi kovalent bog‘larning tebranish (vibratsiya) va aylanish
(rotatsiya) harakatlariga asoslanadi. IK nurlanishining modda bilan o‘zaro ta’siri
natijasida hosil bo‘ladigan spektrlar orqali moddaning tarkibi, strukturasi va
funksional guruhlari haqida aniq ma’lumotlar olinadi.
IQ spektroskopiyaning asosiy afzalliklaridan biri — u tahlil
qilinayotgan moddaning fizik holatidan (qattiq, suyuq yoki gazsimon) qat’i nazar,
aniq va takrorlanuvchan natijalar berishidir. Bu usul yordamida murakkab organik
va noorganik moddalarning kimyoviy tuzilmasini aniqlash, ularning tozaligi,
identifikatsiyasi va aralashmalarini aniqlash mumkin. Shuningdek, kimyoviy
reaksiyalar jarayonida moddalar tarkibida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlarni real vaqt
rejimida kuzatish imkonini beradi.
IQ spektroskopiya farmatsevtika, biokimyo, ekologiya, oziq-ovqat sanoati
va sud-ekspertiza kabi ko‘plab sohalarda keng qo‘llaniladi. Ayniqsa, bu usul
biologik faol moddalarning strukturaviy tahlilida, dori vositalari identifikatsiyasi
va sifat nazoratida katta ahamiyat kasb etadi.Xulosa qilib aytganda, infraqizil
spektroskopiya zamonaviy analitik kimyo usullarining ajralmas qismi bo‘lib, u
moddalarning molekulyar tuzilmasini aniqlashda aniq, tez va ishonchli natijalarni
ta’minlaydi. Shu sababli, ushbu usul ilmiy-tadqiqot ishlarida hamda sanoat
laboratoriyalarida keng miqyosda qo‘llanilmoqda.Infraqizil spektroskopiya
(Infraqizil spektroskopiyasi yoki tebranish spektroskopiyasi) infraqizil
nurlanishning moddalar bilan o zaro ta sirini yutish orqali, emissiya yoki aksʻ ʼ
ettirish orqali o lchashdir. U qattiq, suyuq yoki gazsimon shakldagi kimyoviy
ʻ
moddalar yoki funktsional guruhlarni o rganish va aniqlash uchun ishlatiladi. U
ʻ
yangi materiallarni tavsiflash yoki ma lum va noma lum namunalarni aniqlash va
ʼ ʼ
24

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA`LIM FAN VA INOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
______________________ FAKULTETI
___________________ TA`LIM YO`NALISHI
2-BOSQICH _____-GURUH TALABASI
HAPINOV IMOMNING
________________________________________________________ FANIDAN
“ INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA ”
MAVZUSIDA YOZGAN
KURS ISHI
TerDU__2025
Topshirdi: ______________
Qabul qildi: ______________
1

aytganda, infraqizil spektroskopiya turli sohalarda keng qo llaniladigan,ʻ
molekulalarning tuzilishi va tarkibini aniqlash uchun muhim analitik usul
hisoblanadi. Uning funktsional guruhlarni aniqlashdagi yuqori sezgirligi va turli xil
namunalar bilan ishlash qobiliyati uni zamonaviy kimyoviy tahlilning ajralmas
qismiga aylantiradi.
26

2-Ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyihasi)
MULOXAZA
Talaba ____________________________________________________________
(Ismi familyasi)
Mavzu ____________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash_____________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
2. Qismlar bo`yicha bajarilgan ish tavsifnoma (ishning nazariy va amaliy
ahamiyati, zamonaviy-ilmiy uslublardan foydalanilganligi.)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Muallif ishga baho (Mustaqilligi, intizomliligi, va boshqalar.)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Umumiy xulosalar ( ishning topshiriqqa mos kelishi, talab darajasiga javob
berishi, himoyaga quyilish imkoni.)
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
«____» _________ 20___yil Rahbar_________________________
30

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1) Terahertz pulsed spectroscopy and imaging in the pharmaceutical setting--a
review“. The Journal of Pharmacy and Pharmacology. 59-jild, № 2. February
2007. 209–23-bet. doi:10.1211/jpp.59.2.0008. PMID 17270075.
2) Atkins, Peter. Physical Chemistry, 7th, New York: W.H.Freeman, 2002 — 513-
bet. ISBN 0-7167-3539-3. |quote=the electric dipole moment of the molecule must
change when the atoms are displaced relative to one another
3) Schrader, Bernhard. Infrared and Raman Spectroscopy: Methods and
Applications. New York: VCH, Weinheim, 1995 — 787-bet. ISBN 978-3-527-
26446-9.
4) Axmedov A.A. Analitik kimyo: Asosiy tushunchalar va usullar. – Toshkent:
O‘qituvchi, 2010. – 416 b.
5) Sodiqov A.S., Musurmonov G‘.M. Analitik kimyo (noorganik qism). –
Toshkent: Fan, 2006. – 304 b.
6) Xasanov A.T. Fizik va kolloid kimyo. – Toshkent: TDPU, 2018. – 280 b.
7) Qurbonov H. Spektroskopik usullar kimyoviy analizda. – Samarqand, 2015. –
245 b.
8) Allaberganov A.A. Instrumental analiz usullari. – Toshkent: O‘zbekiston, 2014.
– 298 b.
9) Xaydarov X.T., Ro‘zimatov Z.E. Kimyoviy analiz nazariyasi. – Toshkent: Fan,
2008. – 330 b.
10) Eshqobilov U.S. Analitik kimyo laboratoriya mashg‘ulotlari. – Termiz: TDTU,
2019. – 120 b.
27

2.2 Spektral sohalar (yaqin, o‘rta va uzoq IR)
Spektrometresi jismoniy xarakteristikaning spektral komponentlarini
ajratuvchi va o'lchaydigan asbobni tavsiflovchi soyabon atama. Ular spektrning
tarkibiy qismlari asl aralashmasidan ajratilgan uzluksiz o'zgaruvchini o'lchaydigan
qurilmalardir.Atrofda spektrometrlarning bir nechta o'zgarishlari mavjud va
ulardan eng keng tarqalganlari yadroviy magnit-rezonans (NMR) spektrometri,
massa spektrometri va optik spektrometrdir.NMR spektrometri namuna kuchli,
doimiy magnit maydonga joylashtirilganda yadro spinlarining o zaro ta siriniʻ ʼ
kuzatadi va o lchaydi.
ʻ
Yadrolar magnit maydon bilan yadrolarning chastotasi bilan
rezonanslashadigan chastotada o'zaro ta'sirlashganda NMR signali hosil
bo'ladi.Molekuladagi atomni o'rab turgan molekula ichidagi magnit maydon
rezonans chastotasi bilan o'zgaradi, shuning uchun namunaning molekulyar
tuzilishini ochib beradi.
Mass-spektrometr ionlarning massa-zaryad nisbatini o'lchaydi va
namunadagi elementlarning tarkibini aniqlaydi. Bu namunani ionlash orqali
ishlaydi, bu ba'zi molekulalarning zaryadlanishiga va ularning massa-zaryad
nisbatiga ko'ra ajralishiga olib keladi.Keyinchalik bu ionlar zaryadlangan zarralarni
aniqlay oladigan qurilma tomonidan aniqlanadi.
Optik spektrometr yorug'likning xossalarini, odatda elektromagnit
spektrdagi optik mintaqa yaqinida, ya'ni ultrabinafsha, ko'rinadigan va infraqizil
nurlarni o'lchaydi.To'lqin uzunligi bilan yorug'lik intensivligining yutilishi va
emissiyasining o'zgarishi materiallarni aniqlashga imkon beradi.Manbadan
keladigan yorug'lik kirish tirqishiga kiradi va tirqishning o'lchami asbob bilan
o'lchanadigan yorug'lik miqdorini aniqlaydi. Yoriq o'lchami spektrometrning optik
ruxsatiga ham ta'sir qiladi, bu erda tirqish o'lchami qanchalik kichik bo'lsa, aniqlik
shunchalik yaxshi bo'ladi.Nur tirqishdan o'tgandan so'ng divergent bo'ladi va
19

MAVZU: INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………………….3
I.Bob INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA NURLARINING FIZIKAVIY
VA KIMYOVIY TUSHUNCHALARI
1.1 Spektroskopiya haqida umumiy tushuncha…………………………………6
1.2 Infraqizil spektroskopiyaning nazariy asoslari……………………………10
1.3 Molekulalarning tebranish va cho‘zilish harakatlari…………………..…14
II.Bob INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA NURLARINING ISGLASH
MEXANIZMLARI
2.1 IQ nurlanishning molekulalarga ta’siri……………………………………17
2.2 Spektral sohalar (yaqin, o‘rta va uzoq IR)…………………………………19
2.3 Infraqizil spektroskopiyaning asbob-uskunalari………………………….21
XULOSA………………………………………………………………..………..24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..…...27
2

yangi materiallarni tavsiflash yoki ma lum va noma lum namunalarni aniqlash vaʼ ʼ
tekshirish uchun ham ishlatilishi mumkin. Infraqizil spektroskopiya usuli yoki
texnikasi infraqizil spektrni hosil qiluvchi infraqizil spektrometr (yoki
spektrofotometr) deb nomlangan qurilma yordamida amalga oshiriladi. Infraqizil
spektrni vertikal o qdagi infraqizil nurni yutish (yoki o tkazuvchanlik) grafigida
ʻ ʻ
yoki gorizontal o qdagi chastota, to lqin raqami yoki to lqin uzunligi bilan ko rish
ʻ ʻ ʻ ʻ
mumkin. Infraqizil spektrlarda ishlatiladigan to lqin sonining tipik birliklari sm −1
ʻ
belgisi bilan santimetrlarda belgilanadi . Infraqizil to lqin uzunligi birliklari odatda
ʻ
mikrometrlarda (ilgari „mikronlar“ deb atalar edi), mkm belgisida belgilanadi, ular
to lqin raqami bilan o zaro bog liqdir. Ushbu texnikadan foydalanadigan keng
ʻ ʻ ʻ
tarqalgan laboratoriya asbobi Fourier transform infraqizil (FTIR) spektrometridir .
Quyida muhokama qilinganidek, ikki o lchovli IR ham mumkin.(2-rasm)
ʻ
OSIRIS-REx probining OVIRS asbobi ko rinadigan va infraqizil spektrometr
ʻ
Elektromagnit spektrning infraqizil qismi odatda uchta qisimga bo linadi; yaqin,
ʻ
o rta va uzoq infraqizil. Ko rinadigan spektrga munosabati uchun nomlangan.
ʻ ʻ
Yuqori energiyali IQ sohasi, taxminan 14,000–4,000 sm −1 (0,7–2,5 mkm to lqin
ʻ
uzunligi) molekulyar tebranishlarning ortiqcha yoki kombinatsiyalangan
7

1-Ilova
Тasdiqlayman
Kafedra mudiri _____________
«__» _______ 20__y.
Kurs ishi (loyixa)ni bajarish yuzasidan
Topshiriqlar
____________________________________________________Fani bo`yicha
Guruh____ Talaba ___________________ Rahbar ________________________
TOPSHIRIQ
1. Ishlanadigan loyiha (Mavzu) ________________________________________
__________________________________________________________________
2. Boshlang`ich ma`lumotlar___________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
3. Qo`llanmalar _____________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
4. Chizma qismining tuzilishi __________________________________________
1. ________________________________________________________________
2. ________________________________________________________________
3. ________________________________________________________________
4. ________________________________________________________________
5.Yozma qismining tuzilishi ___________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Qo`shimcha qismining tuzilishi _______________________________________
__________________________________________________________________
7. Kurs (ishi) loyihasini bajarish rejasi _______________________
1 2 3 4 5 himoyalandi
Rahbar __________________
(imzo)
29

harakatda bo lishi bilan bir qatorda, uning tarkibiy qismlari ham turlicha harakatʻ
qiladi. Molekulani tashkil etgan atomlarning yadrosi tebranma harakatda bo ladi va
ʻ
yadro bu harakatida o zi bilan tortishib turgan elektron qatlamlarini ergashtiradi.
ʻ
Elektronlar yadroga ergashishdan tashqari, mustaqil harakatlana oladi.
Bu harakatlarning hammasi kvant mexanikasi qonuniga bo ysungan
ʻ
holda ro y beradi va molekula bir necha xil kvant holatda bo lib, potensial
ʻ ʻ
energiyaga ega. Molekulaning potensial energiyasi, asosan, atomlar yadrolari
o’rtasidagi masofaga bog liq.Atomning sath energiyasi birgina harakatga —
ʻ
elektronning atom yadrosiga nisbatan harakatiga bog liq. Shunga ko ra, uning
ʻ ʻ
spektri ayrim chiziqlardan iborat (chiziqli spektr beradi). Molekuladagi ichki
harakat bir necha xil bo lib, anchagina murakkab. Shunga ko ra, uning spektri ham
ʻ ʻ
murakkabdir. Elektronlarning molekulani tashkil qilgan atomlar yadrosiga nisbatan
harakati bilan bir qatorda, yuqorida aytilgandek, atom yadrolari tebranma va
aylanma harakatda bo ladi. Shunga qarab, molekulaning spektri — elektron,
ʻ
tebranma va aylanma spektriga bo linadi. Shu harakatlarda sodir bo ladigan
ʻ ʻ
energiya o zgarishlari natijasida yo l-yo l spektr olinadi. Molekula spektri
ʻ ʻ ʻ
ultrabinafsha, ko zga ko rinadigan va infraqizil sohalarda ko riladi.
ʻ ʻ ʻ
Molekulaning spektrlarini tekshirib, uning qanday elementlardan tashkil
topgani, atomlar orasidagi bog larning tabiati va mustahkamligi haqida mulohaza
ʻ
yuritish mumkin.Molekulyar tuzilishli moddalar – kristal panjara tugunlarida
molekula joylashgan bo’ladi. Ularda molekulalar orasidagi tortishish kuchi kichik
bo’ladi. Shu tufayli ular qattiq modda holida oson suyuqlanadigan, suyuq modda
holida oson bug’lanadigan bo’ladi.Barcha gazlar, suyuq moddalar barcha organik
birikmalar (polimerlardan tashqari) J2, P4, naftalin quruq muz.Nomolekular
moddalar – kristal panjara tugunlarida atom, ion, va Me+ joylashgan bo’ladi.
16

tezda pastroq energiya sathiga qaytadi va shu bilan energiya sathlari farqiga teng
bo lgan foton chiqaradi. ʻ
Infraqizil (IQ) spektroskopiya: molekulyar tebranishlar
Hozirga qadar biz spektrning UB ko rinadigan diapazonidagi fotonlar atomlar
ʻ
tomonidan yutilganda paydo bo ladigan elektron o tish haqida gaplashdik.
ʻ ʻ
Shuningdek, kam energetik nurlanishli infraqizil (IQ) spektri ham atomlar va
molekulalar ichida o zgarishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Ushbu turdagi
ʻ
nurlanish odatda elektronlarni qo zg atishi uchun yetarlicha quvvatga ega emas,
ʻ ʻ
ammo bu molekulalar ichidagi kimyoviy bog larning turli yo llar bilan
ʻ ʻ
tebranishiga olib keladi. Laboratoriyada maxsus jihozlardan foydalangan holda
kimyogarlar ma lum bir molekula uchun IQ yutilish spektrini ko rib chiqishlari
ʼ ʻ
mumkin va keyinchalik bu spektrdan molekulada qanday kimyoviy bog lar
ʻ
mavjudligini aniqlash uchun foydalanishlari mumkin. Masalan, kimyogar IQ
spektridan molekulada uglerod-uglerodli yakka bog lar, uglerod-uglerodli
ʻ
qo shbog lar, uglerod-azotli yakka bog lar, uglerod-kislorodli qo shbog lar
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
borligini bilib olishi mumkin.Stronsiy bo lsa bitta havorang, ikkita qizil va
ʻ
jigarrang chiziqlarni beradi.(5-rasm)
18

I.Bob INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA NURLARINING FIZIKAVIY
VA KIMYOVIY TUSHUNCHALARI
1.1 Spektroskopiya haqida umumiy tushuncha
Spektroskopiya – elektromagnit nurlanish va materiya o rtasidagi o zaro ta sirʻ ʻ ʼ
natijasida yuzaga keladigan elektromagnit spektrlarni to lqin uzunligi yoki
ʻ
nurlanish chastotasiga qarab o lchaydigan va sharhlaydigan tadqiqot sohasi.
ʻ
Materiya to lqinlari va akustik to lqinlar ham radiatsiyaviy energiya shakllari
ʻ ʻ
sifatida ko rib chiqilishi mumkin. (1-rasm)
ʻ
Spektroskopiyaning paydo bo lishi (I. Nyuton birinchi bor Quyosh nurlarini
ʻ
spektrga ajratgan vaqti) 1666-yillarga to g ri keladi. Asosan, 19-asrning boshidan
ʻ ʻ
spektral sistematik ravishda o rganilgan. S. ma lum belgilarga ko ra, mas,
ʻ ʼ ʻ
elektromagnit to lqinlarning to lqin uzunligiga ko ra radiospektroskopiya
ʻ ʻ ʻ
(radioto lqin sohasi), optik spektroskopiya, rentgen spektroskopiyasi va hokazo,
ʻ
tekshirilayotgan tizimlarning xiliga qarab atom spektroskopiyasi, molekulyar
spektroskopiya va boshqa bo limlarga bo lib qaraladi.Infraqizil spektroskopiya
ʻ ʻ
(Infraqizil spektroskopiyasi yoki tebranish spektroskopiyasi) infraqizil
nurlanishning moddalar bilan o zaro ta sirini yutish orqali, emissiya yoki aks
ʻ ʼ
ettirish orqali o lchashdir. U qattiq, suyuq yoki gazsimon shakldagi kimyoviy
ʻ
moddalar yoki funktsional guruhlarni o rganish va aniqlash uchun ishlatiladi. U
ʻ
6

4-Ilova
Termiz davlat universiteti, Tabiiy fanlar fakulteti “Geografiya” kafedrasida
bajarilgan kurs ishlarini baholash mezonlari
№ Mezonlar Maksimal
ball To`plangan
ball
1 Маvzuning dolzarbligi
2 Ishning ilmiy-uslubiy yangiliklari va ijodiy
yondashish darajasi
3 Mavzu bo`yicha natijalarning ilmiy
to`garaklarda, konferensiyalarda ishtirok etishi
4 Tushuntirish qismining rasmiylashtirilishi
(natijalarning ilmiy texnikaviy, ishlab chiqarish
iqtisodiy, madaniy sohalarga mosligi va ishning
ilmiy, ijodiy tahlil etilishi)
5 Ilmiy-amaliy xulosalar
6 Imlo xatolari (Orfografik)
7 Tinish belgilari (punktuatsion) xatolar
8 Uslubiy xatolar (stilistik)
9 Xusni xati (Kolligrafiya)
10 Talabaning himoya qilish darajasi, pedagogic
mahorati
11 Savollarga aniq va to`liq javob berishi
12 Ko`rgazmali va texnik vositalari
Jami
Ushbu baholash mezonlari kafedra yig`ilishida muhokama qilininib
maqullangan. №_ «__» _______ 20__ yil
Kafedra mudiri: ___________________________
32

elementning miqdorini aniqlashda uning biror fizik xossasi (masalan, og irligi,ʻ
hajmi, zichligi, nur sindirish ko rsatkichi, elektr o tkazuvchanligi, sirt tarangligi va
ʻ ʻ
hokazolar) o lchanadi. Element yoki moddalar miqdori va o lchanadigan fizik
ʻ ʻ
xossalar o rtasida analitik yoki grafik ifodalangan ma lum funksional bog liqlik
ʻ ʼ ʻ
bo lishi kerak. Vazniy analiz va titrlash usullari modda miqdori bilan uning
ʻ
og irligi yoki hajmi orasida to g ri proporsional bog liqlik saqlanishiga asoslanadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Spektral usullarda element miqdori bilan analitik spektr chiziqlarining ravshanlik
darajasi o rtasidagi proporsional bog liqlikka ma lum chegarada rioya qilinadi.
ʻ ʻ ʼ
Fotometrik analizda esa moddaning konsentratsiyasi bilan nurning yutilishi
o rtasidagi proporsional bog liqlik e tiborga olinadi. Element (modda) miqdorini
ʻ ʻ ʼ
o lchashdan avval, odatda, u boyitiladi va aniqlanadigan element qulay birikma
ʻ
holida ajratib olinadi.
Kurs ishining maqsad va vazifalari; Ko pchilik usullar
ʻ
selektiv va sezgir bo lmaganligi uchun moddalarning miqdorini o lchashda ularni
ʻ ʻ
guruhlarga bo lib, ayrim elementlarni cho ktirib, haydab, ekstraksiyalab ajratish
ʻ ʻ
katta ahamiyatga ega. Birga bo ladigan ko pchilik ionlarning cho kishiga va
ʻ ʻ ʻ
ekstraksiyalanishiga yo l qo ymaslik uchun ularni barqaror kompleks ionlarga
ʻ ʻ
aylantirish mumkin. Aniqlanadigan elementni eritmadan elektroliz qilib erkin
holda yoki oksid holida ajratib olsa bo ladi. Ma lum sharoitni tanlab, bir xil
ʻ ʼ
elementlarni elektrodda cho ktirib, boshqalarini esa eritmada qoldirishga erishiladi.
ʻ
Ko pchilik metallarning oz miqdorini ajratib olish uchun ichki elektroliz usuli
ʻ
qo llanadi. Eng qulay ajratish usullaridan biri xromatografiya hisoblanadi. Organik
ʻ
analizda elementlar miqdorini aniqlash uchun modda avval SO2, N2O, N2, NH3
va hokazolargacha parchalanadi. Keyinchalik ularning miqdori anorganik analiz
usullarida aniqlanadi. Miqdoriy elementar analiz birikmaning brutto-formulasini
aniqlash imkoniyatini beradi. Organik birikmalarning struktura formulasini
aniqlash uchun funksional analiz o tkaziladi. Unda har qaysi funksional guruh
ʻ
4

Chizikli spektrlar ayrim chiziklardan iborat bo lib, atomlarga xos (qarangʻ
Atom spektrlari). Yo lyo l spektrlar molekulalar nurlanishi bo lib, har bir yo l
ʻ ʻ ʻ ʻ
alohida chiziqli spektrlardan iborat.Optik spektrlar nurlanish va yutilish
spektrlarida ajraladi. Nurlanish spektri qattiq, suyuq, gazsimon moddaning yuqori
temperatura yoki elektr razryadi ta sirida hosil bo ladi. Ma lum bir manbadan
ʼ ʻ ʼ
chiqayotgan tutash spektr biron muhitdan o tayotganda yutilish spektr i sodir
ʻ
bo ladi. Kirxgof nurlanish qonuniga asosan har qanday jism spektrli nur chiqarsa,
ʻ
shunday spek-trli nurni yutadi.
13

2-BPTD, TD, 3-BPTD, 1,4-DITFB va 1,3,5-TFTIB shaffof elektrostatik potentsial
xaritalarining oldingi ko'rinishlari va 2-BPTD, TD va 3-BPTD qattiq elektrostatik
potensial xaritalarining yon ko'rinishlari. Raqamlar (kkal/molda) qiziqish
joylaridagi elektrostatik potentsialdir.
Molekulyar dunyoning asosiy birligi atomlardan tashkil topgan
molekulalardir. Atomlar elektronlar, protonlar va neytronlardan tashkil topgan
asosiy zarralardan iborat. Molekulalar atomlar birlashganda va kimyoviy bog’lar
hosil qilganda paydo bo’ladi. Ushbu kimyoviy bog’lanishlar elektronlarni
almashish yoki uzatish orqali yuzaga keladi. Molekulyar dunyoning asosiy
tuzilishini tashkil etuvchi ushbu atomlararo o’zaro ta’sirlar kimyoviy
reaktsiyalarning asosini tashkil qiladi.
Van der Vaals kuchlari va molekulyar o’zaro ta’sirlar
Molekulalar orasidagi o’zaro ta’sir faqat kimyoviy bog’lanishlar bilan
cheklanmaydi. Van der Vaals kuchlari kabi kuchsiz kuchlar molekulalar orasidagi
tortishish va itarilish kuchlarini hosil qilish orqali molekulyar tartibning
barqarorligini ta’minlaydi. Bunday kuchlar molekulalar o’rtasida vaqtinchalik
dipol momentlarni hosil qilish orqali paydo bo’ladi va molekulalar orasidagi turli
o’zaro ta’sirlarni boshqaradi.Kvant mexanikasi nazariyasi yordamida molekulaning
tuzilishini chuqur o rganish mumkin bo ldi. Molekula ilgarilama va aylanmaʻ ʻ
15

Yaqin, o'rta va uzoq IR mos ravishda volfram-galogen lampalar, globar va simob
lampalaridan foydalaning. O'rnatilgan panjara turi odatda boshqaruv panjarasi
hisoblanadi. NIR spektrometrlari odatda piksel o'lchami 25 mkm dan 500 mkm
gacha bo'lgan InGaAs fotodiodlaridan foydalanadi, MIR spektrometrlari piksel
o'lchami 48.5 mkm dan 48.5 mkm gacha bo'lgan piroelektrik detektorlardan
foydalanadi va FIR spektrometrlari a-Si yoki VOx 75 mkm. o'lchamdagi a-Si yoki
VOx bolometrlaridan foydalanadi.Buni odatda farmatsevtika, ekologik xavfsizlik,
oziq-ovqat va materiallar kabi sohalarda topish mumkin.
IQ spektrometridan foydalanadigan ilovalar oqsillarni tavsiflash, kosmik
tadqiqotlar, birikmalarni identifikatsiyalash, nano o'lchovli yarimo'tkazgichlarni
tahlil qilish va boshqalarni o'z ichiga oladi.Namuna manbadan energiyani yutadi va
yutilish intensivligi chastotaga qarab o'zgaradi, bu o'zgarish keyin yutilish spektrini
hosil qiladi. Spektroskopiyaning bu usuli elektromagnit spektr bo'ylab amalga
oshiriladi.Absorbsion spektroskopiya namunada mavjud bo'lgan birikmalarni
aniqlash va uning konsentratsiyasini o'lchash uchun ishlatiladi. Yuqorida aytib
o'tilgan UV, VIS va IQ spektroskopiyasi yutilish spektroskopiyasiga
misoldir.Absorbsion spektrometriyada ishlatiladigan eng keng tarqalgan yorug'lik
manbai ichi bo'sh katod chiroqdir va detektor sifatida PMT ishlatiladi. Bu
ko'pincha masofadan zondlash, astronomiya va atom va molekulyar fizikada
qo'llaniladi.Ko'zgu spektroskopiyasi namunadan aks ettirilgan yoki sochilgan
22

$tekshirish uchun ham ishlatilishi mumkin. Infraqizil spektroskopiya usuli yoki texnikasi infraqizil spektrni hosil qiluvchi infraqizil spektrometr (yoki spektrofotometr) deb nomlangan qurilma yordamida amalga oshiriladi. Infraqizil spektrni vertikal o qdagi infraqizil nurni yutish (yoki o tkazuvchanlik) grafigidaʻ ʻ yoki gorizontal o qdagi chastota, to lqin raqami yoki to lqin uzunligi bilan ko rish ʻ ʻ ʻ ʻ mumkin. Infraqizil spektrlarda ishlatiladigan to lqin sonining tipik birliklari sm −1 ʻ belgisi bilan santimetrlarda belgilanadi . Infraqizil to lqin uzunligi birliklari odatda ʻ mikrometrlarda (ilgari „mikronlar“ deb atalar edi), mkm belgisida belgilanadi, ular to lqin raqami bilan o zaro bog liqdir. Ushbu texnikadan foydalanadigan keng ʻ ʻ ʻ tarqalgan laboratoriya asbobi Fourier transform infraqizil (FTIR) spektrometridir . Quyida muhokama qilinganidek, ikki o lchovli IR ham mumkin.Infraqizil (IQ) ʻ spektroskopiya molekulalarning tebranish harakatlarini o rganish orqali ularning ʻ tuzilishi va tarkibini aniqlash uchun ishlatiladigan kuchli analitik usuldir. Bu usul IQ nurlanishining modda tomonidan yutilishi yoki o tkazilishi tamoyiliga ʻ asoslanadi. Molekulalar ma lum chastotalardagi IQ nurlarini yutadi, bu esa ʼ molekuladagi kimyoviy bog larning tebranish chastotalariga mos ʻ keladi.Elektromagnit spektrning ko rinadigan yorug lik va mikroto lqinlar ʻ ʻ ʻ o rtasidagi qismi. Odatda, o rta IQ (4000-400 sm^{-1}), yaqin IQ (14000-4000 ʻ ʻ sm^{-1}) va uzoq IQ (400-10 sm^{-1}) kabi sohalarga bo linadi. Analitik ʻ maqsadlarda asosan o rta IQ sohasi qo llaniladi.Molekulyar tebranishlar: ʻ ʻ Molekuladagi atomlar doimiy ravishda muvozanat holati atrofida tebranadi. Bu tebranishlar cho zilish (bog uzunligining o zgarishi) va egilish (bog lar orasidagi ʻ ʻ ʻ ʻ burchakning o zgarishi) kabi turli xil shakllarda bo lishi mumkin. Har bir bog va ʻ ʻ ʻ tebranish turi o ziga xos chastotaga ega. Yutilish spektri IQ nurlanishi namunadan ʻ o tganda, molekulalar o zlarining tebranish chastotalariga mos keladigan nurlarni ʻ ʻ yutadi. O tgan nurlanish intensivligining yutilgan nurlanish chastotasiga bog liqligi ʻ ʻ grafik ko rinishida ifodalanadi va bu IQ spektrini hosil qiladi. .Xulosa qilib ʻ 25$

yorug'lik miqdorini o'lchaydi.Namunadan aks ettirilgan yoki namuna orqali singan
manbadan olingan fotonlar tarqalgan deyiladi.Keyinchalik bu tarqoq fotonlar
aniqlanadi va qayd etiladi. Bu to'lqin uzunligiga qarshi aks ettirishga olib
keladi.Ko'zgu spektroskopiya tizimlari odatda yorug'lik manbai sifatida lazerlar,
superlyuminestsent diodlar, LEDlar yoki halogen lampalar va detektor sifatida
CCD, fotodiodlar yoki MCA dan foydalanadi.Ko'zgu spektrometri tibbiyot
sanoatida to'qimalar kontsentratsiyasi haqida ma'lumot berish uchun ishlatiladi va
atrof-muhit fanlari va geologiya kabi sohalarda ham qo'llanilishi mumkin.
23

II.Bob INFRAQIZIL SPESKTROSKOPIYA NURLARINING ISGLASH
MEXANIZMLARI
2.1 IQ nurlanishning molekulalarga ta’siri
Kimyogarlar elektromagnit nurlarining turli shakllari atomlar va molekulalar
bilan o zaro qanday ta sirda bo lishini o rganadilar. Ushbu o zaro ta sirʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
spektroskopiya deb ataladi. Elektromagnit nurlanishning har xil turlari bo lgani
ʻ
kabi biz foydalanadigan yorug lik chastotasiga qarab turli xil spektroskopiya
ʻ
mavjud. Muhokamamizni UB spektroskopiyasidan boshlaymiz, ya ni spektrning
ʼ
ultrabinafsha (UB) va ko rinadigan diapazonlarida (to lqin uzunligi 10-700 nm)
ʻ ʻ
fotonlar yutilayotgan yoki qaytayotganda atomlar va molekulalar ichida nima sodir
bo lishini ko rib chiqamiz.
ʻ ʻ
UB spektroskopiya
Biz atomlar va molekulalar qanday qilib fotonlarni yutishi va shu tarzda
ularning energiyasini o ziga olishi haqida aytib o tdik. Fotonning yutilgan yoki
ʻ ʻ
chiqaradigan energiyasiga qarab turli xil hodisalar yuz berishi mumkin. Biz
vodorod atomi elektromagnit spektrning ko rinadigan yoki UB sohasida nurni
ʻ
yutganda sodir bo lishi mumkin bo lgan eng oddiy holatni ko rib chiqishdan
ʻ ʻ ʻ
boshlaymiz.Agar atom UB fotoni yoki ko rinadigan nur fotonini yutsa, bu
ʻ
fotonning energiyasi ushbu atom elektronlaridan birini yuqori energetik sathga
ko tarishi mumkin. Elektronning quyi energetik sathdan yuqori energetik sathga
ʻ
yoki yuqoriroq energiya sathidan pastroq energiya sathiga o tishining bunday
ʻ
harakati o tish deb ataladi. O tish jarayoni sodir bo lishi uchun yutilgan fotonning
ʻ ʻ ʻ
energiyasi energetik sath orasidagi energiya farqidan katta yoki unga teng bo lishi
ʻ
kerak. Biroq elektron qo zg algan va yuqori energiya sathida bo lganida u tinch va
ʻ ʻ ʻ
turg un holatida bo lganidan ko ra beqarorroq bo ladi. Shunday qilib, elektron
ʻ ʻ ʻ ʻ
17

1.3 Molekulalarning tebranish va cho‘zilish harakatlari
Tebranishlar — muayyan vaqt oraliklarida takrorlanib turadigan harakatlar.
Mas., soat mayatnigining tebranishi, cholg u asboblari torlarining yoki kamertonʻ
oyoqchalarining tebranishi, radiopriyomnik konturidagi kondensator qoplamalari
orasidagi kuchlanishning tebranishi va boshqa shunday takrorlanuvchanlik
xossasiga egadir. Takrorlanayotgan jarayonning fizik tabiatiga qarab mexanik,
elektromagnit, elektromexanik va boshqa tebranishlarga ajraladi.tebranishlar
tabiatda va texnikada keng tarqalgan. Ko pchilik hollarda ular salbiy ta sir qiladi.
ʻ ʼ
Relslarning qo shilish joyidan utayotganda poyezdning g ildiraklari beradigan
ʻ ʻ
turtkilar ko prikning tebranishiga, suzish vintining aylanishi kema tanasining
ʻ
tebranishiga, samolyot qanotlarining tebranishi halokatga olib kelishi mumkin.
Bunday hollarda tebranishlarni xavfli chegaragacha kutarilishiga yo l qo ymaslik
ʻ ʻ
uchun tegishli choratadbir ko riladi. Shunga qaramasdan tebranishlar texnikaning
ʻ
turli sohalarida muhim ahamiyatga ega. Masalan, radiotexnika tebranma
jarayonlarga asoslangan. Tebranayotgan tizimga ko rsatilayotgan ta sir xarakteriga
ʻ ʼ
ko ra, tebranishlar erkin tebranishlar, majburiy tebranishlar, avto tebranishlar va
ʻ
parametrik tebranishlarga bo linadi.
ʻ
Muvozanat holatidan chiqarilgandan keyin o zicha tebranadigan
ʻ
tizimda yuz beradigan tebranishlarga erkin tebranishlar; davriy ravishda
o zgaruvchi tashqi kuch ta siri ostida bo ladigan tebranishlarga majburiy
ʻ ʼ ʻ
tebranishlar deb yuritiladi.Molеkulalar bu bir-biriga bog’langan atomlarning
kimyoviy sistеmasidir. Kimyoviy bog’ hosil qilish uchun atomlarning tashqi valеnt
elеktronlari ishtirok etadi. Bu elеktronlar umumiy elеktron molеkulyar elеktron
dеyiladi. Molеkulyar elеktronlar muayyan enеrgеtik sohaga joylashgan.
Elеktronning bir enеrgеtik sohadan boshqa enеrgеtik sohaga o`tishi amalga oshsa,
natijada elеktron spеktrlar paydo bo`ladi.
14

1.2 Infraqizil spektroskopiyaning nazariy asoslari
Infraqizil nurlanish – to lqin uzunliklari 0,74 mkm dan 1 – 2 mm gachaʻ
bo lgan ko zga ko rinmas elektromagnit nurlanish. Ingliz olimi V. Gershel
ʻ ʻ ʻ
aniqlagan (1800). Infraqizil nurlanish spektri shartli ravishda yaqin (to lqin uz.
ʻ
X=0,74—2,5 mkm), o rta (2,5 – 50 mkm) va uzoq (50 – 2000 mkm) sohalarga
ʻ
bo linadi. Moddalarning optik xususiyatlari (shaffofligi, nur qaytarish va sindirish
ʻ
koeffitsiyenti) ultrabinafsha va ko zga ko rinadigan nurlanish spektri sohasi (0,4—
ʻ ʻ
0,74 mkm) dan Infraqizil nurlanish spektri sohasiga o tishda keskin o zgaradi.
ʻ ʻ
Ko pgina moddalar ko zga ko rinadigan nurlanish spektri sohasida shaffof bo lsa,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Infraqizil nurlanish spektri sohasining ayrim qismlarida shaffof bo lmasligi (yoki
ʻ
aksincha) mumkin. Mas, bir necha sm kalinlikdagi tiniq suv qatlami to lqin uz. X
ʻ
>1 mkm bo lgan Infraqizil nurlanish uchun shaffof bo lmaydi; ko zga ko rinadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ
nurlar spektri sohasida shaffof bo lmagan germaniy va kremniy plastinkalari
ʻ
Infraqizil nurlanish spektri sohasida shaffof bo ladi (germaniy uchun "1,8 mkm,
ʻ
kremniy uchun "1,0 mkm); qora qog oz Infraqizil nurlanish spektrining uzoq
ʻ
sohasida shaffof bo ladi. Ko zga ko rinadigan nurlanish spektri sohasida shaffof
ʻ ʻ ʻ
bo lmagan, lekin Infraqizil nurlanish spektri sohasida shaffof bo lgan moddalar
ʻ ʻ
Infraqizil nurlanish ni ajratishda yorug lik filtrlari sifatida ishla-tiladi.(4-rasm)
ʻ
10

3-Ilova
TERMIZ DAVLAT UNIVERSITETI
KURS ISHI (loyihasi)
TAQRIZ
Talaba ____________________________________________________________
(Ismi va familyasi)
Мavzu_____________________________________________________________
__________________________________________________________________
1. Mavzuning dolzarbligini asoslash _____________________________________
__________________________________________________________________
2. Ishning tarkibini baholash ___________________________________________
__________________________________________________________________
________________________________________
3. Mavzuning baholanishi va uning afzallik tomonlarini ko`rsatish.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
___________________________
4. Ishda foydalanilgan adabiyotlarga baho berish.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
5. Ilmiy munozara yuritish qobilyatiga baho berish.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
6. Xulosa va takliflarning ochiqligi va dalillarga asoslanganligi.
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
7.Jadval va grafiklar, chizmalar sifatida berilgan baho, ishni rasmiylashtirishning
talab darajasiga javob berishi.__________________________________________
__________________________________________________________________
8. Ishdagi kamchiliklar ______________________________________________
__________________________________________________________________
9. Muallifning qaysi taklifini ishlab chiqarishga joriy etish maqsadga
muvofiq____________________________________________________________
__________________________________________________________________
10. Ishning qo`yilgan talab darajasiga mosligi to`g`risida umumiy xulosa________
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Taqrizchining(F.I.SH.) Ish joyi, unvoni
___________________________________
__________________________________________________________________
«__» _________ 20____yil _______________ Imzo
31

divergent nurni kollimatsiya qiluvchi oynada aks ettirgan holda, nur
kollimatsiyalanadi. Keyin kollimatsiyalangan nurlar difraksion panjara tomon
yo'naltiriladi.
Panjara dispers element vazifasini bajaradi va yorug'likni uning tarkibiy
to'lqin uzunliklariga ajratadi.Yuqoridagi bo'lim spektrometrning qanday ishlashi
haqida gapirdi. Ushbu bo'limda spektrometrning tarkibiy qismlari va har bir
komponentning xilma-xilligi yoritiladi.Spektrometrda keng tarqalgan yorug'lik
manbalari volfram halogeni, deyteriy, ksenon yoylari, LED, simob argon, sink yoki
lazerlardan iborat.
Yoriqlar turli o'lchamlarda bo'ladi, balandligi 5 mm dan 800 mm
gacha bo'lgan 1 mm dan 2 mm gacha. Yoriqning o'lchami dasturga bog'liq va eng
ko'p ishlatiladigan tirqishlar 10, 25, 50, 100 va 200 mkm kenglikda.Atrofdagi
nometalllarning eng keng tarqalgan turlari odatda tekis va sharsimon nometalldir.
Sferik nometall ikki turga bo'linishi mumkin - konkav va konveks sferik nometall.
Biroq, spektrometrda odatda konkav sferik nometall ishlatiladi.
(6-rasm) Spektrometrning ishlash printsipi
Monoxromator yorug'likning ma'lum bir to'lqin uzunligini tanlash uchun
prizmadagi optik dispersiya yoki difraksion panjaralardan diffraktsiya hodisasidan
20

KIRISH
"Yoshlarimizni mustaqil fikrlaydigan, yuksak intellektual va ma'naviy
salohiyatga ega bo'lib, dunyo miqyosida oz tengdoshlariga hech qaysi sohada bo'sh
kelmaydigan insonlar bo'lib kamol topishi, baxtli bo'lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini safarbar etamiz"
(Sh.M.Mirziyoyev)
Kurs ishining dolzarbligi : Analitik kimyo — moddalar tarkibini aniqlash
usullari haqidagi fan. U sifat analizi va miqdoriy analizga bo linadi.Analitikʻ
kimyoning vujudga kelishi va rivojlanishi turli ishlab chiqarish sohalarining paydo
bo lishi va taraqqiy etishi bilan bog liq. Miqdoriy analiz rudalar va tayyor
ʻ ʻ
mahsulotlar tarkibidagi oltin, kumush va boshqa metallarning miqdorini
aniqlashdan iborat bo lgan edi; keyinroq borib, u ilmiy asosda yo lga qo yildi.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgi zamon kimyosining tug ilish davri (XVII asr o rtasi — XVIII asr oxiri)da
ʻ ʻ
analitik kimyo moddalarning kimyoviy tarkibini o rganadigan fan deb
ʻ
hisoblanardi. XVII asr o rtalarida Robert Boyl suvli eritmalardagi anorganik
ʻ
moddalarning miqdoriy analiziga asos soldi. XIX asr boshida Jozef Gey-Lussak
hajmiy analizni, o sha asrning o rtasida esa R. Bunzen va R. Kirxgof spektral
ʻ ʻ
analiz asoslarini ishlab chiqishdi. XX asrda Analitik kimyoga fizik va fizik-
kimyoviy usullar (masalan, kolorimetriya, rentgen, lyuminessensiya, elektron
mikroskopiya, elektr analiz usullari va boshqalar) tobora ko proq joriy etildi. Shu
ʻ
bilan bir vaqtda analitik kimyo amaliy maqsadlarda keng qo llanila
ʻ
boshladi.Tekshirish obyektiga ko ra analitik kimyoni anorganik moddalar analizi
ʻ
va organik moddalar analiziga bo lish rasm bo lgan. Anorganik moddalarning sifat
ʻ ʻ
analizida eritmadagi ionlarni topish uchun, odatda, yaxshi seziladigan har xil (rang
hosil bo lishi yoki eritma rangining keskin o zgarishi, gaz ajralib chiqishi kabi
ʻ ʻ
jarayonlar bilan boradigan) reaksiyalardan foydalaniladi. Organik moddalarning
sifat analizida esa maxsus usullar qo llanadi. Oddiy modda yoki biror birikmadagi
ʻ
3

keladigan molekulyar Gamiltonianni muvozanat molekulyar geometriyaga yaqin
joyda garmonik osilator tomonidan yaqinlashtirish mumkin bo lganda), rezonansʻ
chastotalari molekulyar elektron zamin holati potentsial energiya yuzasiga mos
keladigan tebranishning normal rejimlari bilan bog liq.Rezonans chastotasi,
ʻ
bog lanish kuchi va uning har ikki uchidagi atomlarning massasi bilan ham
ʻ
bog liq. Shunday qilib, tebranishlarning chastotasi ma lum bir bog lanish turi
ʻ ʼ ʻ
ma lum bir normal harakat rejimi bilan bog liq.Namunadagi tebranish rejimi
ʼ ʻ
„Infraqizil faol“ bo lishi uchun u molekulyar dipol momentidagi o zgarishlar bilan
ʻ ʻ
bog liq bo lishi kerak. Doimiy dipol majburiy emas, chunki qoida faqat dipol
ʻ ʻ
momentini o zgartirishni talab qiladi.Molekula ko p jihatdan tebranishi mumkin va
ʻ ʻ
ularning har biri tebranish rejimi deb ataladi.Ko pgina metallar ko zga
ʻ ʻ
ko rinadigan nurlanish sohasiga qaraganda Infraqizil nurlanish sohasini yaxshiroq
ʻ
qaytaradi, ya ni ularning qaytarish xususiyati birmuncha yuqori. Masalan, A1, Ai,
ʼ
Ag, Si kabi elementlar to lqin uz. A.= 10 mkm bo lgan Infraqizil nurlanish ning
ʻ ʻ
98% ini qaytaradi. Infraqizil nurlanish yer atmosferasidan o tayotganida yutilishi
ʻ
va sochilishi tufayli uning intensivligi kamayadi.Infraqizil nurlanish spektri
ultrabinafsha va ko zga ko rinadigan nurlanish spektri kabi chiziqli, yo l-yo l va
ʻ ʻ ʻ ʻ
uzluksiz bo ladi. G alayonlangan atomlar (yoki ionlar) bir holatdan ikkinchi
ʻ ʻ
holatga o tishidagina Infraqizil nurlanish spektri chizikli bo ladi. Masalan, simob
ʻ ʻ
atomlarining nurlanishi Infraqizil nurlanish chegarasiga yaqin (X= 1,01 —2,32
mkm) bir necha chizikli spektrdan ibo-rat. G alayonlangan molekulalar yo l-yo l
ʻ ʻ ʻ
infraqizil spektrda nurlanadi, bu spektr molekulalarning tebranma va aylanma
harakatiga bog liq (qarang Moleku-lyar spektrlar). Qizdirilgan qattiq jismlar yoki
ʻ
suyukliklarning Infraqizil nurlanish spektri uzluksiz bo ladi. Lekin uning
ʻ
intensivligi jism (suyuklik) temperaturasiga bog liq. Past temperatura (< 500°) dagi
ʻ
jism nurlanishining Infraqizil nurlanish intensivligi deyarli katta emas, shuning
uchun unday jism Infraqizil nurlanish manbai bo la olmaydi.
ʻ
9

Infraqizil spektroskopiya (Infraqizil spektroskopiyasi yoki tebranish
spektroskopiyasi) infraqizil nurlanishning moddalar bilan o zaro ta sirini yutishʻ ʼ
orqali, emissiya yoki aks ettirish orqali o lchashdir. U qattiq, suyuq yoki gazsimon
ʻ
shakldagi kimyoviy moddalar yoki funktsional guruhlarni o rganish va aniqlash
ʻ
uchun ishlatiladi. U yangi materiallarni tavsiflash yoki ma lum va noma lum
ʼ ʼ
namunalarni aniqlash va tekshirish uchun ham ishlatilishi mumkin. Infraqizil
spektroskopiya usuli yoki texnikasi infraqizil spektrni hosil qiluvchi infraqizil
spektrometr (yoki spektrofotometr) deb nomlangan qurilma yordamida amalga
oshiriladi. Infraqizil spektrni vertikal o qdagi infraqizil nurni yutish (yoki
ʻ
o tkazuvchanlik) grafigida yoki gorizontal o qdagi chastota, to lqin raqami yoki
ʻ ʻ ʻ
to lqin uzunligi bilan ko rish mumkin. Infraqizil spektrlarda ishlatiladigan to lqin
ʻ ʻ ʻ
sonining tipik birliklari sm −1 belgisi bilan santimetrlarda belgilanadi . Infraqizil
to lqin uzunligi birliklari odatda mikrometrlarda (ilgari „mikronlar“ deb atalar edi),
ʻ
mkm belgisida belgilanadi, ular to lqin raqami bilan o zaro bog liqdir. Ushbu
ʻ ʻ ʻ
texnikadan foydalanadigan keng tarqalgan laboratoriya asbobi Fourier transform
infraqizil (FTIR) spektrometridir . Quyida muhokama qilinganidek, ikki o lchovli
ʻ
IR ham mumkin.Fotolyuminessensiya - yorug lik nurlari va ultrabinafsha nurlar
ʻ
vujudga keltiradigan lyuminessensiya turi. F.ning optik spektrlari (103—0,1 mkm
to lqin uzunlikdagi elektromagnit nurlanish spektrlari) chizikli, yo lyo l va
ʻ ʻ ʻ
uzluksiz (tutash) bo lishi mumkin. Ularning qandayligi moddaning agregat (ba zi
ʻ ʼ
xossalari sakrabsakrab o zgaradigan) holatiga, atomlar va molekulalarining
ʻ
vujudga kelish (uygonish) shartsharoitlariga bog liq, faqat bug lar F.si
ʻ ʻ
spektrlarigina uyg otuvchi nurlanish (yorug lik nurlari va ultrabinafsha nurlar)
ʻ ʻ
to lqinlari uzunligiga boglik bo ladi. F.ning eng oddiy holi — atom bug larining
ʻ ʻ ʻ
rezonans (uyg unlashib) nurlanishi. F.dan lyuminessent lampalar, yorug likni qayd
ʻ ʻ
qilish asboblari va boshqalarda foydalaniladi.19-asrning oxirida fiziklar nima
uchun aniq o lchangan qora jism nurlanishining kuzatilgan spektri mavjud
ʻ
11

rejimlarini qo zg atishi mumkin. O rta infraqizil soha, taxminan 4000-400 sm −1ʻ ʻ ʻ
(2,5–25 mkm) odatda asosiy tebranishlarni va ular bilan bog liq aylanish-tebranish
ʻ
tuzilishini o rganish uchun ishlatiladi. Uzoq infraqizil soha, taxminan 400-10 sm
ʻ
−1 (25–1000 mkm) past energiyaga ega va aylanish spektroskopiyasi va past
chastotali tebranishlar uchun ishlatilishi mumkin. Mintaqa 2–130 sm −1,
mikroto lqinli mintaqa bilan chegaradosh, terahertz mintaqasi hisoblanadi va
ʻ
molekulalararo tebranishlarni tekshirishi mumkin.[1] Ushbu submintaqalarning
nomlari va tasniflari konventsiyadir va faqat nisbiy molekulyar yoki elektromagnit
xususiyatlarga asoslanadi.(3-rasm)
IR spetsifikatsiyasi namunasi. o qish; Bu bromometandan (CH 3 Br) 3000, 1300 va
ʻ
1000 atrofida cho qqilarni ko rsatadi. sm -1 (gorizontal o qda).
ʻ ʻ ʻ
Infraqizil spektroskopiyadan molekulalarning tuzilishiga xos bo lgan chastotalarni
ʻ
o zlashtirish bilan foydalaniladi. Bu yutilishlar rezonans chastotalarda sodir
ʻ
bo ladi, ya ni so rilgan nurlanish chastotasi tebranish chastotasiga to g ri keladi.
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
Energiyalarga molekulyar potentsial energiya yuzalarining shakli, atomlarning
massalari va ular bilan bog liq tebranish birikmasi ta sir qiladi.Xususan, Born-
ʻ ʼ
Oppengeymer va garmonik yaqinlashishlarda (ya ni elektron asosiy holatga mos
ʼ
8

11) To‘xtayev N.T. Fizikaviy kimyo. – Toshkent: O‘qituvchi, 2016. – 360 b.
12) Axmedova Z.X. Organik birikmalarning tuzilmasini aniqlash usullari. –
Buxoro: BDU, 2017. – 200 b.
13) Islomov H.S. Spektroskopiya asoslari. – Toshkent: Fan, 2011. – 215 b.
14) Qodirov D.X., Halilova M.Q. Analitik kimyo: laboratoriya mashg‘ulotlari. –
Toshkent: TDYU, 2020. – 140 b.
15) Rahmonov A. Organik kimyoda strukturaviy tahlil. – Farg‘ona: FDU, 2018. –
220 b.
16) Karimov S.S. Fizik-kimyoviy tahlil usullari. – Toshkent: O‘qituvchi, 2013. –
310 b.
17) Sultonov N. Kimyoviy spektral analiz. – Toshkent: O‘zbekiston, 2012. – 280 b.
18) Yo‘ldoshev N.M. Spektroskopik usullarning nazariy asoslari. – Namangan:
NMPI, 2021. – 150 b.
28

foydalanadi.
An'anaviy spektrometrlarda yorug'likni tarqatish uchun prizmalardan
foydalanilgan.Biroq, diffraktsiya panjarasining ixtiro qilinishi bilan u zamonaviy
spektrometrlarda eng ko'p ishlatiladigan monoxromatorga aylandi, chunki u
prizmaga nisbatan ko'proq afzalliklarga ega.
2.3 Infraqizil spektroskopiyaning asbob-uskunalari
IQ spektrometri-IQ spektrlaridagi materiallarni aniqlash uchun organik
molekulaning IR nuri bilan tebranish o'tishlaridan foydalanadi. IQ nuri 700 nm dan
1 mm gacha bo'lgan uchta qismga bo'linishi mumkin - yaqin, o'rta va uzoq
infraqizil, bu ko'rinadigan spektrga bog'liq.
IQ o'rtasidan boshlab fotonlar faqat kovalent bog'langan atomlarda tebranish
qo'zg'alishlarini keltirib chiqarishga qodir va energiyalar etarlicha katta bo'lmagani
uchun elektronlarni qo'zg'atishga qodir emas.Namuna infraqizil nurlanishni yutadi
va energiya jihatidan bu tebranishlarga mos keladi. Bu birikmalarning yutilish
spektrlarini qayd qilish imkonini beradi va spektrlar har bir birikmaga xosdir.Keng
diapazondagi ma'lumotlarni to'playdigan Fourier-transform IR (FTIR) spektrometri
xom ma'lumotlarni spektrga aylantirish uchun Fourier transformatsiyasidan
foydalanadi. Yaqin, o'rta va uzoq IR mos ravishda volfram-galogen lampalar,
globar va simob lampalaridan foydalaning.
O'rnatilgan panjara turi odatda boshqaruv panjarasi hisoblanadi. NIR
spektrometrlari odatda piksel o'lchami 25 mkm dan 500 mkm gacha bo'lgan
InGaAs fotodiodlaridan foydalanadi, MIR spektrometrlari piksel o'lchami 48.5
mkm dan 48.5 mkm gacha bo'lgan piroelektrik detektorlardan foydalanadi va FIR
spektrometrlari a-Si yoki VOx 75 mkm. o'lchamdagi a-Si yoki VOx
bolometrlaridan foydalanadi.(7-rasm)-StellarNet IR spektrometri
21

uchun tavsifli reaksiyalardan foydalaniladi. Tabiat va sanoat obyektlaridagi
elementlarning nihoyatda oz miqdorini aniqlash zarur bo lgani uchun analitikʻ
usullar (mikrokimyoviy, ultramikrokimyoviy va yarim-mikrokimyoviy
usullar)ning sezgirligini oshirish yo lida ishlar olib borilmoqda. O zbekistonda
ʻ ʻ
A.k-.ni rivojlantirishga Sh. T. Tolipov, N. A. Parpiyev va boshqa olimlar katta
hissa qo shdilar.
ʻ
5

nazariyalar tomonidan bashorat qilinganidan yuqori chastotalarda sezilarli darajada
farq qilishini tushuntirib bera olmadilar. 1900-yilda nemis fizigi Maks Plank
evristik yo l bilan kuzatilgan spektr formulasini chiqardi va qora jism nurlanishiniʻ
o z ichiga olgan bo shliqdagi faraziy elektr zaryadlangan osilator o z energiyasini
ʻ ʻ ʻ
u bilan bog liq elektromagnit to lqin chastotaga proporsional bo lgan minimal
ʻ ʻ ʻ
o sishda E ga o zgartirishi mumkin, deb taxmin qildi. Plank dastlab energiyani
ʻ ʻ
o sishga bo lish gipotezasini faqat to g ri javob olish uchun kiritilgan matematik
ʻ ʻ ʻ ʻ
hunarmandchilik deb hisoblagan bo lsa-da, boshqa fiziklar, shu jumladan Albert
ʻ
Eynshteyn ham uning ishiga asoslanishdi va Plankning tushunchasi endi kvant
nazariyasi uchun muhim ahamiyatga ega ekanligi e tirof etildi.Maks Plank 1900-
ʼ
yilda qonunni faqat empirik aniqlangan konstantalar bilan ishlab chiqdi va
keyinchalik energiya taqsimoti sifatida ifodalangan termodinamik muvozanatdagi
nurlanish uchun yagona barqaror taqsimot ekanligini ko rsatdi. Energiya taqsimoti
ʻ
sifatida u Bose-Eynshteyn taqsimoti, Fermi-Dirak taqsimoti va Maksvell-
Boltzmann taqsimotini o z ichiga olgan termal muvozanat taqsimotlari oilasidan
ʻ
biridir.Optik spektrlar - ultrabinaf-sha (to lqin uzunligi 1 < 3800A), ko zga
ʻ ʻ
ko rinadigan (7600A > 1 > 3800A) va in-fraqizil (1 > 7600A) nurlar, ya ni 100 dan
ʻ ʼ
0,01 mikrongacha uzunlikdagi to lqinlar sohasini o z ichiga oladigan spektrlar.
ʻ ʻ
Ko pincha, spektr nurlanuvchi manba tabiatiga qarab ajratiladi. Shunga asosan,
ʻ
atom va molekula tash-qi elektron qobiqlari jarayonlarida, molekulalarning
aylanma va tebranma harakatida hamda qattiq yoki suyuq moddani qizdirish va
lyuminessensiya vaqtida chiqadigan spektrlar Optik spektrlardir. Optik spektrlar
tutash (uzluksiz), chizikli va yo l-yo l xillarga bo linadi. Qizdirilgan qattik. yoki
ʻ ʻ ʻ
suyuq moddalar tutash Optik spektrlar chiqaradi; bunda uzluksiz turli (qizil, to q
ʻ
sariq, yashil, ko k, havo rang, bi-nafsha) spektrlar paydo bo ladi. Yuqori
ʻ ʻ
temperaturada yaraklaydigan gaz va modda bug lari chiziqli va yo l-yo l Optik
ʻ ʻ ʻ
spektrlar chiqaradi.
12

Infraqizil spesktroskopiya

Купить

Информация о документе

Продавец

Infraqizil spesktroskopiya