Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	4.3MB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2024
Расширение	docx
Категория	Ботаника

Intraduksiya qilingan dorivor o’simliklar biologiyasi va ekologiyasi

zaharli birikmalar bo‘ladi. Ruderal o‘simliklar sinantrop organizmlarga mansub
bo‘lib, ular Inson tomonidan tabiiy ekologik sistemalarni buzishi tufayli tarqaladi.
Introduksiyaning ahamiyati O'simliklarni introduksiyasi madaniy florani
yangi o'simliklar bilan boyitishga va tabiiy hamda antropogen ekotizimlarning
biologik xilma-xilligini oshirishga qaratilgan inson faoliyatining faol xususiyatini
o‘z ichiga oladi. Shu sababli, introduksiya o'simliklarning mahalliy genofondini
boyitishning eng muhim usullaridan biri bo'lib, qimmatli xo‘jalik belgilariga ega
bo‘lgan eng yaxshi turlarni tanlashda, amaliy muammolarni hal qilishga imkon
beradi.
2.2 INTRODUKTSIYANING RIVOJLANISH TARIXI
Insoniyat o'simliklarni tabiatdan yig‘ib yetishtira boshlagan vaqtdan boshlab
o'simliklarni introduksiya qilish bilan shug'ullana boshladi. Foydali o'simliklarni
yetishtirish tosh asrida, miloddan avvalgi 10-ming yillikda boshlangan. Tabiatdan
yig‘ib kelingan o‘simliklar qadimgi odamlar uchun oziq-ovqat manbai bo‘lib
xizmat qilgan lekin, ular dastlab zarur turlarni sun‘iy ravishda ko‘paytirish haqida
o‘ylamaganlar, faqat yovvoyi o‘simliklarning mevalari va boshqa organlarini
yig‘ishgan. Keyinchalik alohida daraxtlar, butalar, o‘simliklarni eka boshlaganlar
bu esa odamlarga oziq-ovqat bergan. Vaqt o'tishi bilan odamlar foydali o'simliklar
urug'ini ekishgan (ular tuproqqa ishlov bermagan holda, ekkanlar) va hosilini yig'ib
olish bilan asta-sekinlik bilan ibtidoiy dehqonchilik paydo bo‘lgan. Bronza davriga
kelib, qadimgi sivilizatsiyaning ko'pgina markazlarida qishloq xo'jaligi ancha
rivojlangan sanoatga aylandi. O'shandan beri, o'tgan ming yilliklar davomida u
barqaror rivojlandi va oxir-oqibat qishloq xo'jaligining asosiga aylandi. Madaniy
o'simliklarning hozirgi xilma-xilligi o'simliklarning ming yillik introduksiyalari
natijasidir. Inson tomonidan o'simliklar introduksiyasi bo'yicha ishlarning
boshlanishi, ehtimol, dehqonchilik madaniyati davriga to'g'ri keladi (Gurskiy,
1957). Antik davrda o'simliklar introduksiyasining yorqin misollari quyidagilar
bo'lishi mumkin: qadimgi misrliklarning Punt (Efiopiya) mamlakatiga yurishlari
natijasida u yerdan ko‘plab boyliklar qatori o'simliklar ham olib kelingan, keyin bu
o‘simliklar Misr saroylarida va ma'buda bog'larida o'stirilgan. Bobil malikasi
10

2.7-rasm Ortosifon (buyrak choy)ning gullari
Guli qiyshiq, och binafsha rangli. Mevasi – 1-4 ta yong’oqchadan iborat.
Vatani Janubi-Sharqiy Osiyoning tropik rayonlari. U tabiiy holda Indoneziyada
(Yava, Sumatra va Borneo orollarida), Birmada, Filippinda va Shimoliy-Sharqiy
Avstraliyada o’sadi. Ortosifon o’simligining preparati siydik haydovchi vositasi
sifatida buyrak (buyrak tosh kasalligi) hamda xoletsistit va yurak glikozidlari bilan
birgalikda yurak qon tomiri sistemasi kasalliklarida ishlatiladi. Ortosifon bir yillik
ko’chat ekini sifatida Gruziya subtropiklarida yetishtiriladi. O’zbekistonning
ixtisoslashtirilgan xo’jaliklarida sinovdan o’tkazilgan. Aniqlanishicha, buyrak
choyi ochiq va oftobli yerlarda yaxshi o‘sadi.
Besh bo`lakli arslonquloq – Leonurus quinquelobatus Gilib. Ko`p yillik
o`t, bo`yi 50-80 sm gacha etadi. O`rtacha darajada namga talabchan, begona o`tli
erlarda, dala cheti va yo`l yoqalarida, o`rmon etaklarida o`sadi.

2.8-rasm Leonurus quinquelobatus Gilibning gul va barglari
Toshkentga 1956 yil sobiq ittifoq Sibir filiali Botanika bog`idan olingan
urug`laridan ekib o`stirilgan va istiqbolli tur deb topilgan. Hozirda Toshkent
botanika bog`ining ―Dorivor o`simliklar laboratoriyasida o`sadi.
26

16. www. plantarium.ru
17. www. theplantlist.org
36

vositalarimng taxminan 50% dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanayotganligini e’tiborga olsak, dorivor o‘simliklar o‘stirish texnologiyasi
fani naqadar katta ahamiyat kasb eta boshlaganini tasavvur qilish qiyin. Mazkur
asar, asosan, mualliflaming ko‘p yillik o‘tkazgan tajribalari hamda ilmiy
adabiyotlardan va boshqa tadqiqotchilar tomonidan olingan ma’lumotlardan
foydalanib ilk bor tayyorlangan darslikdir. Ushbu darslik bir qator kamchiliklardan
xoli emas. Yuqoridagi fikrlami inobatga olgan holda kitobxonlardan keladigan
qimmatli taklif va istaklami mualliflar so‘zsiz qabul qiladilar va ularga
minnatdorchilik bildiradilar [7].
O’simliklar dunyosi sodda tuzilishga ega bir hujayrali o’simliklardan tarixiy
taraqqiyot jarayonida asta-sekin takomillashib borgan. Natijada murakkab
tuzilishga ega va hozirgi paytda Yer yuzi o’simliklar qoplamida dominantlik
qilayotgan gulli (magnoliyatoifa) o’simliklar paydo bo’lgan. Mazkur darslikning
asosiy maqsadi o’simliklarning hujayra va to’qimalardan tuzilganligini, ularning
tuzilishi va funksiyalarini, vegetativ va generativ organlarining xilma-xilligini,
ularning tashqi tuzilishi morfologiyasini, ichki tuzilishi anatomiyasini, turli
sistematik kategoriyalar (bo’lim, ajdod, qabila, oila va b.) ga mansub
o’simliklarning tarixiy taraqqiyot jarayonida shakllanganligini, turlarning
osimliklar qoplami (fitotsenoz) da tutgan o’rni va tashqi muhit bilan bog’liqligi,
ularga turli omillarning ta‘sirini atroflicha o’rganishga qaratilgan. Hozirda
O’zbekiston botaniklari oldida turgan muhim vazifalardan biri tabiiy sharoitda
o’sadigan o’simlik guruhlarini muhofaza qilgan holda, to’qay, cho’l, dasht,
o’rmon, tog’va yaylov kabilar doirasida introduktsion biologiya darajalarini chuqur
o’rganib ulardan insonlar hayotini yaxshilashda, qishloq va xalq xo’jaligida
ayniqsa Orol bo’yi muammolarini hal qilishda keng foydalanishni hal etishdir [8].
Mutloq ko'pchilik mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida
farmatsevtika sanoatini jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalaming dorivor
o'simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni
ta’kidlash lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining
chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar
5

Guliston Davlat Universiteti Tabiiy fanlar fakulteti Dorivor o’simliklar
va Botanika kafedrasi Dorivor o’simliklarni yetishtirish va qayta ishlash
texnologiyasi yo’nalishi yo‘nalishi 21-21 guruh talabasi Hosilova
Shaxrinisoning “ Intraduksiya qilingan dorivor o’simliklar biologiyasi va
ekologiyasi ” mavzusidagi kurs ishiga
TAQRIZ
Kurs ishi barcha talablar asosida yozilgan bo‘lib, ish tarkibi jihatida kirish,
asosiy qism, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati qismlaridan iborat.
Umumiy hajmi 48 sahifani tashkil etgan holda, unda bir nechta yangi statistik
ma’lumotlar berilgan. Kirish qismida muallif ishining dolzarbligi, maqsad va
vazifalari keltirilgan.
Birinchi bob adabiyotlar tahliliga bag`ishlangan. Unda talaba 8 dan ortiq
adabiyotlarni tahlil qilgan.
Asosiy qismdagi bob va uning qismlari mavzu mohiyatini to‘g‘ri va to‘liq
ochib bera olgan. Shu bilan birga bob va uning qismlari ketma-ketligi to‘g‘ri
keltirilgan. Asosiy qismda intraduksiya haqida to‘liq yoritilgan. Intradutsent
o’simliklar turlarini batafsil yoritib bergan. Asosiy organizmda kechadigan turli
jarayonlarga bu qabila vakillarining ijobiy va salbiy ta’siri yеtarlicha keltirilgan.
O‘simliklar uchun qulay va noqulay sharoitlarga alohida to‘xtalib keraklicha fikrlar
bildirilgan. Ma’lumotlar keltirishda jumla va gaplar grammatik jihatdan to‘g‘ri
tuzilgan va jumlalar bir-biriga ustalik bilan bog‘lab ketilgan. Hosilova Shaxriniso
bu kurs ishida 16 dan ziyod fotasuratlar va diagrammalarni keltirgan. Ulardagi
ma`lumotlar ishning yaxshi saviyada bajarilganidan dalolat beradi. Shu bilan
birgalikda ishda ayrim kamchiliklar uchraydi, bu kamchiliklar ishning ilmiy
qiymatini tushurmaydi va ishni kafedra yig`ilishida tavsiya qilaman.
Ishning yakunida mavzuga doir adabiyotlar ro‘yxati berilgan bo‘lib, ro‘yxati
tartibi to‘g‘ri va aniq aks ettirilgan. Ishda ushbu adabiyotlardan unumli
foydalanilganligi sezilib turibdi.
Taqrizchi: GulDU Tabiiy fanlar fakulteti.
37

Dorivor o‘simliklar va botanika kafedrasi o‘qituvchisi:
38

O'simliklar introduktsiyasi jarayonida va ularni o‘z arealidan boshqa
geografik hududlarga ko'chirish jarayonida, introduksiyalanayotgan o'simlik
turlarining arealikengayadi, ya'ni yangi areal hududlari paydo bo'ladi, ularni
madaniy (kultigen) areali deb atash mumkin [1].
7

I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI.
O'simliklar introduktsiya-o'simliklarni rivojlantirish bo'yicha insonning
maqsadli faoliyatini, shuningdek o‘simliklarni iqlimlashtirish va madaniy florasini
boyitish jarayonlari ta‘minlovchi nazariyalar va usullar bilan birgalikda o‘rganish
hamda introduksiyaning yakuniy maqsadi sifatida xalq xo'jaligida introdutsentlarni
o‘zlashtirish va amaliyotda qo'llash jarayoni hisoblanadi. Introduktsiya - mahalliy
o'simlik genofondini boyitishning eng muhim yo‘llaridan biri va nazariy, turli
amaliy masalalarni hal qilishga imkon beradi hamda qimmatli iqtisodiy
ahamiyatga ega bo'lgan eng yaxshi turlarni tanlashga imkon beradi. "Introduktsiya
deganda har qanday mahalliy yoki begona o'simliklarning hudud madaniyatiga
kiritish deb tushunish kerak", deb A.V. Gurskiy yozgan (1957). Introduktsiyaning
asosiy poydevorni birinchi bo‘lib A. Gumboldt 1805 yilda aytib o‘tgan, unga ko‘ra
introduksiya bu o‘simliklar turlarini bir geografik hududdan boshqasiga ko‘chirib
o‘tqazishdir deb fikr bildirgan [1].
Ma‘lumki, dunyo miqyosida farmatsevtika sanoati ishlab chiqarilayotgan dori
vositalarining taxminan 50-60 % dorivor o‘simliklar xom-ashyosidan
tayyorlanmoqda. O‘zbekiston Respublikasida ham farmatsevtika sanoatining jadal
rivojlanishi dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga
sabab bo‘lmoqda. Ta‘kidlash jiozki, respublikamizda tabiiy holda o‘sadigan
dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi tufayli farmatsevtika sanoati
korxonalarning dorivor o‘simliklar xom-ashyosiga bo‘lgan talabini, asosan, dorivor
o‘simliklar yetishtirish orqaligina qondirish mumkin [6].
Introduktsiya - tirik organizmlarning ayrim turlarini ataylab yoki tasodifan
o'zlarining tabiiy arealidan tashqarida, ular o'smagan joylarga ko'chirish. Shuning
uchun, agar u inson faoliyati natijasida tabiiy arealidan yangi hududga ko'chirilgan
bo'lsa, u introduktsiya qilingan tur deb hisoblanadi[1].
Dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyasi qishloq xo‘jaligining asosiy
yo‘nalishlaridan biri bo‘lib, farmatsevtika sanoati hamda dorixonalarni sifatli
shifobaxsh o ‘simliklar xomashyosi bilan ta’minlashni o'z oldiga maqsad qilib
qo‘ygan fandir. Keyingi vaqtda farmatsevtika sanoati korxonalari dori
4

Inula grandis Schrenck., Gentiana olivieri Griseb. kabi dorivor o’simliklarni ilmiy
jihatdan o’rganib, tabiatdagi hom-ashyo maydonlarini aniqladilar. S.M.Mustafoev
(1966) Qashqadaryo va Surxondaryo vohasining dorivor o’simliklari,
T.P.Po’latova, H.X.Xolmatov, N.N.Jo’raev (1980) O’zbekistonning yovvoyi holda
o’sadigan dorivor o’simliklari va Toshkent vohasi dorivor o’simliklari,
S.S.Sagatov (1966) O’zbekistonning saponin saqlovchi o’simliklari to’g’risida
ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. Shuningdek, N.N.Shorahimov (1977) ning
Peganum garmala L., M.U.Olloyorov (1974) ning O’rta Osiyoda Rheum L.
turkumi vakillarining tarqalishi, U.Rahmonqulov (1981,1999) ning G’arbiy Tyan-
Shanning terpen moddasi saqlovchi o’simliklari va ularning foydalanilishi,
Q.H.Hojimatov (1999) ning dorivor va efir moyli o’simliklarning zahiralarini
aniqlash, A.S.Yuldoshev (2001) ning Janubiy Turkiston va Shimoliy Zarafshon
tizmalarining dorivor o’simliklari to’g’risidagi ilmiy asarlari yaratildi. Bulardan
tashqari, O’zbekistonning shimoliy hududi bo’lgan Qoraqalpog’iston florasida 343
tur dorivor o’simliklar aniqlanib, shulardan 15 turiga (farmakopeyaga kirgan
turlar) ekologik jihatdan va xom-ashyo zahiralarining hajmi to’la tahlil
qilindi.O.A.Ashurmetov va H.Q.Qarshiboev (1995) ning Shirinmiya va
Meristotropisning reproduktiv biologiyasi, L.A.Shamsuvalieva (1999) ning
Glycyrrhiza L.va Meristotropis Fish. et Mey. turkumiga mansub turlar vegetativ va
generativ organlari tuzilishining o’simlik ontogenezida shakllanishi va ularga
galofaktorning ta‘siri to’g’ridagi ilmiy ishlari bilan dorivor o’simliklar to’g’risidagi
bilimlar yanada boyitildi. B.Yo.To’xtaev (2007) O’zbekiston sug’oriladigan
yerlariga (O’zR FA Toshkent botanika bog’i) introdutskiya qilingan introdutsent
o’simliklarni sho’r yerlarga (Buxoro va Sirdaryo) introduksiya qilib, introduksiya
sharoitida ularni ekologik jihatdan moslashish xususiyatlari va chidamlilik
darajasini tavsiflab berdi. Muallif, ilmiy tadqiqotlarida 10 ta floristik vohaga
mansub 111 ta tur mazkur sharoitlar uchun mos kelishini ilmiy asoslab berdi.
Shunday qilib, O’zbekistonda dorivor o’simliklarning o’rganilishida muhim tajriba
to’plandi.
O’SIMLIKLAR INTRODUKSIYASI USULLARI
16

ekinlari, dorivor, ziravor va boshqa o‘simliklar kiradi. Shuning uchun ham
aksariyat madaniy ekinlar introdutsentlar bo‘lib hisoblanadi. Masalan, buyuk
geografik kashfiyotlar davrida evropaliklar Yevropadan Amerikaga va Amerikadan
Yevropaga o‘simlik turlarini olib kelganlar. XVI-XVII asrlarda Yevropaga
Amerika qit‘asidan makkajo‘xori, kartoshka, kungaboqar, qalampir, pomidor,
oshqovoq, tamaki va boshqa o‘simliklarni olib kelganlar. Markaziy va Janubiy
Amerikaga shakarqamish o‘simligi Janubiy Osiyodan Kanar orollari orqali o‘tib
qolgan. Shimoliy Amerikada XVII asrdan boshlab Yevropadan olib o‘tilgan
olxo‘ri, olma, nok, soxta kashtan va boshqa o‘simliklar yetishtirila boshlandi.
Avstraliyada ham makkajo‘xori, zaytun, kartoshka, pomidor, oshqovoq, uzum,
sitrus ekinlari va boshqa o‘simliklar paydo bo‘ldi. O'simliklarning tasodifiy
introduksiyasi. Ba'zida organizmlar odam bilan birga sayohat qiladi va undan
mustaqil ravishda ular yangi muhitda tushib qoladi. Masalan botanika bog‘lari va
ekzotik o‘simliklar kolleksionerlari orqali Evropa va O‘rta Osiyoga Shimoliy
Amerikadan Echinocystis lobata o‘simligi kelib qolgan. O‘rta Osiyodan
yo‘ng‘ichka ekini urug‘i bilan yantoq o‘simligi urug‘lari aralashmasi Amerikaga
borib qolgan va y yerda juda ham ko‘payib ketgan. Ushbu o‘simliklar shunchalik
yangi muhitga tez moslashib juda tez ko‘payib keng maydonlarni egallab olmoqda.
Umuman ushbu tasodifiy introduksiyaga ko‘plab begona o‘tlarning adventiv va
ruderal turlarini misol sifatida keltirib o‘tish mumkin.
Adventiv o’simliklar – (kelgindi o‘simliklar, lotincha adventus – kelish,
tasodifiy) Odamlarning bevosita yoki bilvosita ta'siri natijasida ular uchun yangi
maydonga (asl arealidan ajratilgan holda) kiritilgan va sun'iy yoki tabiiy senozlarga
joylashtirilgan kelgindi o'simliklardir. Adventiv o'simlik turlari madaniy
o'simliklar bilan bir qatorda bir hududdan boshqa joyga ko'chib o'tadi
Ruderal o simliklar‟ (lotincha rudus – shag‘al, qurilish axlati) – ushbu
o‘simliklar axlat to‘shamalarida va yo‘l yoqalarida o‘suvchi begona o‘tlardir.
Ularga qichitqio‘t, qariqiz, qushqo‘nmas, ittikanak, mingdevona, devortagio‘t,
shuvoq, qoqio‘t va boshqa. Ularda albatta himoya vositalari: tikanlar, bezli tuklar,
9

fenilpropanoidlar, 10 kumarinlar, 13 lignanlar, 32 flavonoidlar, 37 amidlar, 72
alkaloidlar, 32 organik kislotalar, 39 terpenoidlar, 57 sterol va steroidlar hosilalari
hamda boshqa komponentlar ajratilgani, bu esa olingan moddalardan turli
yo’nalishlarda tadqiqotlar o’tkazishga asos bo’lishini ta‘kidlashadi. Shuni alohida
qayd etish joizki, aniqlangan 32 ta flavonoidning 27 tasi, 39 ta terpenoidlardan esa
37 tasi L. chinense dan ajratib olingan. Ular orasida karotinoidlar jing‗il
mevasining muhim tarkibiy qismlaridan biridir. Hozirgi kunda Lycium turkumi
vakillaridan ajratib olingan kimyoviy birikmalarning asosiy qismini alkaloidlar
(20%), sterol va steroidlar hosilalari (16%), terpenoidlar (11%) hamda flavonoidlar
(9%) tashkil qiladi. Jing’il turlaridan olingan birikmalarni guruhlar bo’yicha nisbati
quyidagi rasmda keltirilmoqda. Mirzacho’l sharoitida etishtirilgan L. chinense
larning mevalari kimyoviy tarkibi tahlil qilinganda, uning takibida flavonoidlar
miqdori tegishli ravishda 0,51% ni, karotinoidlar miqdori esa 0,0095 % ni tashkil
etishi qayd etildi.

1-Diagramma
Y. Toyoda-Ono va boshq. (2004) ma‘lumotlariga qaraganda, L. chinense ning
ildizi, barglari, mevasi tarkibida polisaxaridlar, karotinoidlar, flavanoidlar,
alkaloidlar, amidlar, peptidlar, antraxinonlar, kumarinlar, lignanoidlar,
22

Kurs ishi davomida O’zbekistonga intraduksiya qilingan dorivor o’simliklar
morfologiyasi, bioekologiyasi, sistematikasi va geografiyasi haqida adabiyotlardan
ma’lumotlar keltirildi.
34

II BOB. ASOSIY QISM.
2.1. Intraduksiya haqida ma’lumot .
Bu atama lotincha "introductio" – kiritish, joriy qilish so'zidan kelib chiqqan.
O'simliklar introduktsiyasi- har qanday o'simlik turini tabiiy arealidan tashqarida,
ular uchun yangi yashash joylariga ataylab yoki tasodifan ko'chirib o'tkazish va
inson faoliyati natijasida mahalliy tabiiy ekotizimlarga yoki agrosenozlarga joriy
qilishdir. Introduktsiya - bu Botanika bog'lari kengashi tomonidan tasdiqlangan
atama bo‘lib: "Introduktsiya - bu ma'lum bir tabiiy-tarixiy mintaqa tabiyatida ilgari
o'smagan o'simliklarni (turkumlar, turlar, kenja turlar, navlar va shakllar)
madaniylashtirb yetishtirish yoki ularni mahalliy florasidan ko'chirib olib kelish
bo‘yicha insonlarning maqsadli faoliyatidir (Tushunchalar, atamalar, 1971).‖
Introduktsiya - mahalliy o'simlik genofondini boyitishning eng muhim yo‘llaridan
biri va nazariy, turli amaliy masalalarni hal qilishga imkon beradi hamda qimmatli
iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan eng yaxshi turlarni tanlashga imkon beradi.
"Introduktsiya deganda har qanday mahalliy yoki begona o'simliklarning hudud
madaniyatiga kiritish deb tushunish kerak", deb A.V. Gurskiy yozgan (1957).
O’simliklar introduktsiyaning vazifalari:
1. Tabiiy va madaniy areallaridan tashqarida u yoki bu tarzda qimmatli
o'simliklarni madaniylashtirish va joriy etish.
2. Dunyo florasi resurslari hisobiga ma‘lim bir hududning o‘simliklar
resurslarini yanada boyitish.
Introduktsiya turlari. Introduktsiya - tirik organizmlarning ayrim turlarini
ataylab yoki tasodifan o'zlarining tabiiy arealidan tashqarida, ular o'smagan
joylarga ko'chirish. Shuning uchun, agar u inson faoliyati natijasida tabiiy
arealidan yangi hududga ko'chirilgan bo'lsa, u introduktsiya qilingan tur deb
hisoblanadi.
Introduktsiya maqsadli va tasodifiy bo'lishi mumkin.
O'simliklarni maqsadli introduktsiyasi. Maqsadli introduksiya jarayonida
insonlar o‘zlari uchun foydali o‘simliklarni qidirib topadi va ularni olib kelib
o‘zlarining mahalliy florasini boyitadi. Bunday o‘simlarga, qishloq xo‘jaligi
8

terpenoidlar, sterollar, steroidlar, organik kislotalar, antotsianlar, efir moylari,
glikolipidlar miqdori ko’p.
Dorivor marmarak – Salvia officinalis L ., bo’yi 0,5-1 m gacha o’sadigan
doim yashil buta. O’rta Yer dengizi mamlakatlarida tarqalgan bu o’simlik quyosh
nuri yaxshi tushadigan quruq tog’ yonbag’irlarida o’sadi.

2.3-rasm Dorivor marmarak o’simligining morfologik ko’rinishi
Yevropa mamlakatlarda madaniylashtirilgan. Poyasi tik o’suvchi, birinchi yili
to’rt qirrali, quyi qismi yog’ochlanadi, yashil qismi bezli tukchalar bilan
qoplangan. Ildizi baquvvat, o’q ildiz, ko’p tarmoqli. Bandli barglari poyada
qarama-qarshi joylashgan, uzunchoq lansetsimon, uzunligi 2-8 sm, eni 1-2,5 sm.
Gullari ikki labli, ko’k-binafsha rangda bo’lib, barg qo’ltiqlarida joylashgan.
Urug’i yumaloq, qoramtir-jigarrang tusda, diametri 7-8 mm. 1000 dona urug’ining
og’irligi 7-8 g. Toshkent Botanika bog’iga 1947 yil Moskva farmatsevtika instituti
Botanika bog’idan keltirilgan.
Dorivor issop – Hyssopus officinalis L., bo’yi 50-80 sm gacha yetadigan
chala buta. Vatani O’rta Yer dengizi (G’arbiy Yevropa, Qrim, Kavkaz, Eron) va
O’rta Osiyo (Janubiy Qozog’iston, Qirg’iziston) mamlakatlari. Tabiiy holda
tog’larning quruq yonbag’irlarida, mayda toshli qoyalarda, tog’ oldi hamda
tog’larning o’rta qismlarida daraxt va butalar orasida o’sadi. Poyasi tik o’suvchi,
to’rt qirrali, sershox. Barglari lansetsimon, qisqa bandi bilan poyada qarama-qarshi
joylashgan.
23

1. Stixiyali introduksiyaning dastlabki davri (Shimoliy Amerika qit‘asi
mustamlaka qilinishidan boshlab, XVIII asr oxirigacha).
2. Eski va Yangi dunyo o rtasidagi o simliklar almashinuvining ko‘chayishiʻ ʻ
davri (XVIII asr oxiridan XIX asr o rtalarigacha).
ʻ
3. Introduktsiya ishlarining markazlashuvi va yirik botanika bog'larining
rivojlanishi davri (XIX asr o rtalaridan XX asr o rtalarigacha).
ʻ ʻ
4. Introduktsiya ishlarini markazlashtirishning tugashi va introduksiya
hududlari tarmog'ining kengayishi davri (XX asr o'rtalaridan hozirgi kungacha).
Rossiya botanika bog'larida o'simliklarni introduksiya qilish bosqichlari
1. Dastlabki davr.
2. Apteka tomorqalari davri.
3. Xususiy botanika bog'larini tashkil etilishi davri.
4. Davlat botanika bog'larida rejali asosda va muntazam ravishda o'simliklarni
introduksiya qilishning boshlanishi
5. Universitet botanika bog'larini yaratish davri.
6. Botanika bog'larini tashkil etish va faoliyati.
7. Sho‘ro davrida botanika bog'lari tarmog'ining kengayishi.
8. Rossiya Federatsiyasida botanika bog’lari kengashi faoliyatini tashkil
etilishi va introduksion ishlarni muvofiqlashtirish. O’zbekiston tabiiy florasi
o simliklarini introduksiya qilishning qisqacha tarixi. Inson faoliyatining dorivor
‟
o’simliklar bilan o’zviy bog’liqligi juda qadimdan ma‘lumdir. Ular dastlab oziq-
ovqat sifatida keng ishlatilgan. Keyinchalik esa, bu o’simliklarning dorivorlik
xususiyatlarini o’rganilishi va xalq tabobatida qo’llanilishi qadimgi Misr, Xitoy,
Hindiston, Yunoniston va Rimda keng tarqaldi. O’rta asrlarda dorivor
o’simliklarning halq tabobatida foydalanilishi O’rta Osiyoda, Kavkazda, Arab
davlatlarida keng yoyila boshlandi, ularni o’rganish, hatto madaniy o’simliklar
sifatida o’stirish va yetishtirish ehtiyoji ham ortdi. Mashhur yunon tabibi
Gippokrat (er.av. 460-377 y.) o’zining «Korpus Xippokratikum» asarida 236 xil
dorivor o’simliklarning xususiyatlarini bayon qilib berdi. Yunon olimlaridan
Aristotel, uning shogirdi Teofrast dorivor o’simliklarning xususiyatlari va ularning
13

Semiramidaning mashhur osma bog'larini yaratishda malika tug'ilgan Armaniston
tog'laridagi o'simliklar asosida yaratilgan. Xitoydan O'rta Osiyoga tut va ipak qurti,
O‘rta Osiyodan esa beda yem-xashak ekini sifatida olib kelingan. O'simliklarning
introduksiyasi ko'plab dinlarda ham o'z aksini topgan: turli dinlardagi afsonalarga
ko‘ra, xudolar tomonidan odamlar uchun turli xil foydali o'simliklarni o'g'irlashgan
yoki oddiygina mo'jizaviy tarzda yaratilgan. Misol uchun, qadimgi yunon
ma'budasi Afinaning tayoqchasining zaytun daraxtiga aylanishi haqidagi afsonani
olaylik. Bog’dorchilik dastlab Misr, Mesopotamiya, Bobil, Yaqin Sharqning issiq
mamlakatlarda paydo bo’ldi. Yozning jazirama issiq kunlarida soyaga bo’lgan
extiyoj bu yerlarda eng muhim zarurat hisoblangan. So’ngra manzarali
bog’dorchilik Gretsiya, Rim va boshqa mamlakatlarga tarqaldi. Daraxtchil
o'simliklar orasida birinchi introduktsiya ob'ektlari amaliy jihatdan muhim mevali
daraxtlar bo‘lgan. Shunday qilib, O'rta Yer dengizida, Makedoniyalik
Iskandarning yurishlari natijasida shaftoli, o'rik, imperator Yustinian davrida - tut,
keyinroq - sitrus o'simliklari paydo bo'ldi. Eng qadimgi introdutsentlar yangi
sharotlarda moslashishi tufayli o'z vatanlarini ikkilamchisidan (zaytun, yong'oq,
piramidal sarv va boshqalar) ajratish juda qiyin. Dastlab o'simliklarni introduksiya
qilish bo'yicha ishlar stixiyali bo'lib, birinchi navbatda oziq-ovqat va manzarali
o'simliklar bo‘lgan, XVIII asrdan boshlab esa, kelib chiqishi Shimoliy Amerikadan
bo‘lgan daraxtchil o'simliklarni Yevropaga introduksiya qilish bo'yicha tizimli
ishlar boshlanadi. Fransiyada botaniklar va introduktorlar tomonidan (Robin,
Misho, Dyugamel de Monso) birinchi arboretum yaratildi (Gurskiy, 1957;
Bazilevskaya, 1964). Introduksion tajribalarni tahlil qilish asosida ushbu
faoliyatning birinchi nazariy asoslari ilgari surildi. Ushbu yo'nalishdagi birinchi
ishlardan biri nemis o‘rmonshunosi Mayrning (Maer) ishi bo'lib, u o'simliklarni
faqat o'z vatanida o'sgan sharoitlarga o'xshash yangi sharoitlarga o'tkazishni
ta'kidlaydi. A.N.Beketov va E.L.Regel (Bazilevskaya, 1964) ham xuddi shunday
fikrlar bildirgan. Yevropa botanika bog'larida introduksiyaning rivojlanish
bosqichlari. Yevropaga o'simliklar introduksiyasi davriy davomiyligi juda
murakkab, birinchi navbatda, ko'plab botanika bog'lariga ma'lum geografik
11

2.3 O’ZBEKISTONDA DORIVOR O’SIMLIKLAR INTRADUKSIYASI
A.P. Orexov (1881-1932) va uning shogirdlari O.S.Sodiqov va
S.Yu.Yunusovlar dorivor o’simliklarning kimyoviy tarkibini aniqlashda ko’pgina
ishlarni amalga oshirdilar. Shifobaxsh o’simliklar to’g’risida ilmiy-tadqiqotlarni
olib borgan olimlardan S.S.Saxobiddinov (1948,1955,1961), ularni ilmiy asosda
o’rganish borasida H.X. Xolmatov (1984) va K.Tayjanov (1986) larning ham ulkan
xizmatlari bor. Mamlakatimizda shifobaxsh dorivor o’simliklar mahsulotlarini
sanoat va tabobat uchun yetishtirib beradigan maxsus ixtisoslashtirilganxo’jaliklar
yil sayin ko’payib bormoqda. Shuningdek, respublikamizda uchramaydigan,
endilikda tabiatimizga moslashtirilayotgan yoki Yer sharining boshqa floristik
oblastlaridan introduksiya qilinayotgan va iqlimlashtirilayotgan dorivor
o’simliklarni o’rganish sohasida ham olimlar ko’pgina ishlar qildilar va bu
izlanishlar davom ettirilmoqda. Demak, yuqorida amalga oshirilgan ilmiy ishlar,
dorivor o’simliklarning introduksiyasi va iqlimlashtirilishi sohasida muhim asos
bo’lib xizmat qildi. Dastlab, O’rta Osiyo Davlat universitetining Botanika bog’i
olimlari tomonidan mahalliy va chetdan keltirilgan dorivor o’simliklar
introduksiya sharoitida o’stirildi. N.A.Toshmatova (1975) Hyssopus L. turkumi
turlarining introduksiyasi, O.A.Titova (1988) 40 ga yaqin Eremurus M. B., Allium
L., Crocus L., Juno Tratt., Asparagus L. turlari va T.T.Tursunov (1987) Sophora
korolkovii Koehne. o’simliklarining introduksiya sharoitida o’sish va
rivojlanishidagi o’zgarishlar jarayonlarini ilmiy jihatdan tahlil etdilar. I.I.Granitov
(1937) mahalliy sharoitda o’sadigan dorivor o’simliklar, A.Ya.Butkov (1942)
O’zbekistonning bir necha tur dorivor o’simliklari, N.A.Amirxonov (1961)
Crambe kotschyana Boiss., T.O.Odilov va E.E.Korotkova (1965) Vinca erecta Rgl.
et Schmals. to’g’risida ilmiy tadqiqotlar olib bordilar. P.Q.Zokirov va
T.Norboboevalar (1974) 211-dorivor, 42-vitaminli, 113 - efirmoyli, 53 - glikozidli
va boshqa o’simliklarning tarqalishi, hayotiy shakli va xo’jalik ahamiyati bo’yicha
to’la tahlil berib o’tdilar. P.Q.Zokirov va L.M.Myasnikova (1979)lar to’qayzorda
o’sayotgan 14 tur dorivor va foydali o’simliklarni o’rgandilar. P.Q.Zokirov,
R.I.Toshmuhamedov va A.T.Qobulov (1983) lar Adonis turkestanicus (Korsh.),
15

Qora smorodina-Ribes nigrum L ., toshyorardoshlar-Saxifragaceae oilasiga
kiradi. Qora smorodina bo’yi 1-1.5 (ba‘zan 2) m bo‘lgan buta. Poyasining
po’stlog‘i to‘q sariq qo’ng‘ir yoki qizil jigarrang tusli bo‘ladi. Bargi panjasimon 3-
5 bo‘lakli bo‘lib, bandi bilan poyada ketma-ket o’rnashgan. Gullari shingilga
to’plangan. Kosachabargi 5 ta, tojbargi ham 5 ta, pushti-kulrang, otaligi 5 ta, onalik
tuguni bir xonali, pastga joylashgan. Mevasi – xushbo’y hidli, yumaloq shaklli,
ko’p urug‘li ho‘l meva. May-iyun oylarida gullaydi, mevasi iyul-avgustda pishadi.

2.9-rasm Qora smorodina o’simligining barg va mevalari
Qora smorodina yovvoyi holda Rossiya o‘rmon zonasidagi nam o’rmonlarda,
nam o‘tloqlarda,botqoq chetlarida va ariq bo’ylarida o’sadi.
Stevia- Stevia rebaudiana Bertoni. Qoqio‘tdoshlar (Asteraceae) oilasiga
mansub qisqa kunli o‘simlik. Vatani Janubiy Amerika (Paragvay). O zbekistongaʻ
1987 yilda prof. G.E. Shmaraev olib kelgan. O‘zR Vazirlar Mahkamasining 1994 y
14 martida 102 sonli maxsus farmoyishi bilan «Steviya yetishtirishni va undan
foydalangan holda oziq ovqat mahsulotlari ishlab chiqarishni o`zlashtirish» dasturi
qabul qilindi. Steviya, bo’yi 1 metrgacha yetadigan bir yillik o‗simlik.

2.10-rasm Stevia rebaudiana Bertoniningbarg va gullari
27

qarama-qarshi joylashgan. Gullari ikki labli mayda, och binafsha rangda. Urug’i
tuxumsimon, jigarrang, usti silliq, uzunligi 2-2,5 mm, eni 1-1,5 mm. 1000 dona
urug’i 1,2-1,4 g keladi. O’rta Osiyoda birinchi marta 1930 yilda Toshkent va
Regarda tajriba uchun ekilgan. Hozirda respublikamizning barcha hududlarida ekib
yetishtirilmoqda. Shahar va qishloqlarda ko‘chalar hamda xiyobonlar atrofida,
klumbalarda manzarali o‘simlik sifatida ham o‘stirilmoqda.
Dorivor lavanda – Lavandula officinalis .

2.6-rasm Dorivor lavanda o’simligining tashqi ko’rinishi
Doim yashil buta, bo`yi 0,5 -1 m gacha etadi. Vatani O`rta Yer dengizi
bo`yidagi mamlakatlar, ko`proq Fransiyada uchraydi. Joy tanlamaydigan o`simlik,
ohakka boy bo`lgan toshloq yonbag`irlarda, hattoki 1700 – 1800 m gacha
balandlikda ham uchraydi. 1930 yil Suxumi botanika bog`idan olib kelingan
ko`chatlar O‘rta Osiyo davlat universiteti Botanika bog`iga ekilgan. Hozirda
respublikamizda keng o`stirilmoqda.
Ortosifon (buyrak choy) – Orthosiphon stamineus Benth., yalpizdoshlar –
Lamiaceae oilasiga kiradi. Ko’p yillik, bo’yi 1-1,5 m ga etadigan doim yashil
yarim buta yoki buta. Poyasi bir nechta, to’rt qirrali, asos qismi yog‘ochlangan
bo’lib, pastki qismi to’q binafsha, yuqori qismi yashil-binafsha yoki yashil,
bo’g’imlari esa binafsha rangga bo’yalgan. Bargi oddiy, bandi bilan poyada
qarama-qarshi o’rnashgan. Gullari halqaga o’xshash to’planib, shingilsimon
to’pgulni tashkil etadi.
25

KIRISH.
Mavzuning dolzarbligi:
Bugungi kunda dorivor o’simliklarga bo’lgan talab kundan-kunga ortib
bormoqda. Olimlarimiz O’zbekistonda mavjud bo’lgan har bir o’simlikni
o’rganib, ularning dorivorlik xususiyatini ochib, O’zbekiston hududida
uchramaydiganlarini esa intraduksiya qilish orqali ko’paytirib bermoqdalar.
Shunday ekan bugungi kurs ishining mavzusi ham I ntraduksiya qilingan dorivor
o’simliklar haqida. Hozirda O’zbekiston botaniklari oldida turgan muhim
vazifalardan biri tabiiy sharoitda o’sadigan o’simlik guruhlarini muhofaza qilgan
holda, to’qay, cho’l, dasht, o’rmon, tog’va yaylov kabilar doirasida introduktsion
biologiya darajalarini chuqur o’rganib ulardan insonlar hayotini yaxshilashda,
qishloq va xalq xo’jaligida keng foydalanishni hal etishdir. Mutloq ko'pchilik
mamlakatlarda, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasida farmatsevtika sanoatini
jadallik bilan rivojlanishi bunday korxonalarning dorivor o'simliklar xom-
ashyosiga bo‘lgan talabni keskin ortishiga sabab bo‘lmoqda. Shuni ta’kidlash
lozimki, tabiiy holda o‘suvchi dorivor o‘simliklar zaxiralarining chegaralanganligi
tufayli farmatsevtika sanoati korxonalaming dorivor o'simliklar xom-ashyosiga
bo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina qondirish mumkin.
Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, bu mavzuni bugungi kunda dolzarb deb
hisoblaymiz.
Kurs ishining maqsadi.
Kurs ishining maqsadi dorivor o’simliklarni O’zbekiston hududiga
intarduksiya qilinishi, mavjud tabiiy va plantatsiyalari tashkil etilgan dorivor
o’simliklarni muhofaza qilinishi bo’yicha adabiyotlardan foydalangan ma’lumotlar
to’plash.
Kurs ishining vazifasi.
Quyidagilar kurs ishining vazifasi:
- O’simliklar introduksiyasi haqida ma’lumot to’plash;
- Intraduksiya qilingan dorivor o’simliklarni biologiyasi va ekologiyasi haqida
malumotlar berish.
2

Uning barglari oddiy, poyada qarama-qarshi shaklda joylashgan, uzunligi 2-3
sm yetadi. Barg yaprog‗inng yuzasi silliq, oldi tomoni qalami holda joylashgan.
Gullari 3-4 mm uzunlikdagi 6-7 dona oq murakkab to’pgulda yig’ilgan. Mevasi 3-
4 mm. Sentabr – noyabr oylari gullaydi. Urug’lari oktabr-noyabr oylarida pishib
yetiladi. Steviya steviozid glikozidi, qandli diabet, organizmda ortiqcha yog’larni
to’planishi hamda eying jarayonlarni buzilishi bilan bog’liq bo’lgan kasalliklarda
qo’llaniladi. Bundan tashqari gipotenziv (qon bosimni pasaytiradi), kardiotonik,
eying rial, antifungal, antiviral, eying , tonik hamda yaralarni davolashda samarali
vosita sifatida qo’llaniladi. Respublikamizda steviya o’simligi plantatsiyalari
kengaymoqda. Misol uchun, Surxondaryo viloyati, Sho’rchi tumanida
―Olloyoroxun steviya eksperimental fermer xo’jaligi 7 gektar maydonda ushbu
o’simlik plantatsiyalarini tashkil etib, parvarish qilib kelmoqda. 2019 yilda
Toshkent viloyatining, O’rtachirchiq tumanida 64 gektar maydonda steviya
plantatsiyalari tashkil qilingan.
Levzeya – Rhaponticum carthamoides (Willd.) Iljin. (Leuzea carfhamoides
(Willd.) D.C.); qoqio‘tdoshlar – Asteraceae oilasiga kiradi. Levzeya ko’p yillik,
bo’yi 50-180 sm ga etadigan o’t o’simlik. Ildizpoyasi yog’ochlangan, yo’g’on,
shoxlangan bo’lib, yer ostida gorizontal joylashgan. Bargi oddiy, umumiy
ko’rinishi ellipssimon yoki cho‘ziq tuxumsimon, 5-8 ta chuqur patsimon bo’lakka
ajralgan. Ildiz oldi barglari band1i, poyadagi barglari esabandsiz bo’lib, poyada
ketma- ket joylashgan. Gullari yirik, sharsimon savatchaga to’plangan. Mevasi –
pista. Iyul-avgust oylarida o’stiriladi. Iyunda gullaydi. Sibirning va sharqiy
Qozog’istonning tog’lik tumanlarida (Sayan, Oltoy va Kuznetsk Olatogida, Jungar
Olatog‘da) uchraydi.
28

stressdan himoyalovchi, immunomodulyator hamda qandli diabetga qarshi
ta‘sirlarga ega ekanligi aniqlangan. O’tkazilgan eksperimental va klinik tadqiqotlar
natijalari L. chinense mevalaridan tayyorlangan sharbatni iste‘mol qilish insonning
umumiy holatini yaxshilash, yurakqon tomir tizimi va mushaklar funktsiyasini
me‘yorga keltirish, shuningdek ovqat hazm qilish traktining muntazam ishlashini
ta‘minlashga ijobiy ta‘sir ko’rsatishi aniqlangan. Goji mahsulotlari «superfruit»
sifatida Xitoydan Yevropa mamlakatlariga, Amerika Qo’shma Shtatlariga va
Avstraliyaga eksport qilinadi hamda meva, sharbat sifatida iste‘mol qilinadi va
turli xil oziq-ovqat mahsulotlari tarkibiga kiradi.

2.1 -rasm. Xitoy jing’ilini pishgan mevasi va mevasini quritish jarayoni.
Goji mahsulotlarining yuqorida ta‘kidlangan xususiyatlarini hisobga olgan
holda uni Respublikamizda yetishtirishni yo’lga qo’yish va aholi o’rtasida sog’lom
turmush tarzini joriy qilishda insonni tetiklashtiruvchi, sog’lomlashtiruvchi va
immun tizimini kuchaytiruvchi muhim biologik faol komponentlardan biri sifatida
foydalanish mumkinligini ko’rsatadi. O’simlikni urug’dan va qalamcha yordamida
ko’paytirish mumkin. Urug’i ekishdan oldin startifikatsiya qilish yaxshi
unuvchanlikni ta‘minlaydi. Jing’il turlarini vegetativ ko’paytirish urug’idan
ko’paytirishga nisbatan ancha qulayligi mavjud, shu bilan birga ularni tezroq
hosilga kirishi ham kuzatildi. Jing’ilni vegetative ko’paytirish usuli oddiy, tez,
arzon hamda yuqori mahsuldor formalarni tanlash uchun istiqbolli usul
hisoblanadi. Vegetativ yo’l bilan ko’paytirish uchun qalamchalar kech kuzda
20

Mavzu: Intraduksiya qilingan dorivor o’simliklar
biologiyasi va ekologiyasi
MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………………………………..….….....3
I BOB. ADABIYOTLAR SHARHI……………………………………………...5
II BOB. ASOSIY QISM………………………………………………………….7
2.1 INTRADUKSIYA HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT……………………7
2.2 INTRODUKTSIYANING RIVOJLANISH TARIXI……………………..15
2.3 O’ZBEKISTONDA DORIVOR O’SIMLIKLAR INTRADUKSIYASI…21
2.4 INTRODUTSENT DORIVOR O’SIMLIKLAR…………………………..29
XULOSA……………………………………………………………………........45
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI..………………………...47
1

xom-ashyosigabo‘lgan talabini, asosan, dorivor o'simliklar o‘stirish orqaligina
qondirish mumkin. Biroq dorivor o‘simliklar o’stirish texnologiyasi fani shu
vaqtga qadar mustaqil darslik sifatida ishlab chiqilgan emas. Buning ustiga hozirgi
vaqtgacha mamlakatimizning ixtisoslashgan, fermer, o ‘rmon, dehqon va boshqa
mulkchilik shaklidagi xo‘jaliklarida dorivor o‘simliklarni, ularni o‘stirish
texnologiyalari mukammal ishlab chiqilmaganligi sababli, ilmiy asoslanmagan
holda parvarish qilinmoqda. Shu sababli ham farmatsevtika sanoatini sifatli, mo‘l,
tannarxi arzon va ekologik sof xom-ashyo bilan ta’minlash katta muammo bo‘lib
qolaveradi. Bu holat, albatta, dorivor o‘simliklar xom-ashyosi yetishtirish bilan
shug'ullanuvchi xo‘jaliklarni dorivor o‘simliklar o'stirish texnologiyalarini
puxtaegallagan mutaxassislarbilan ta’minlashni taqozo qiladi. [2].
Yangi madaniy muhit sharoitiga o'tkazilganda geterogen izolyatsiya qilingan
populyatsiyalar uchun mikroevolyutsiya jarayonida introduktsiya uchun zaxira
bo'lgan populyatsiya polimorfizmi paydo bo'ladi. Shuning uchun, introduksion
potentsialiga ega bo'lgan va qiziqish uyg'otadigan alohida o'simlik turlarini
o'rganish mobaynida ushbu turni introduksiya qilish amalga oshiriladi. O'simliklar
introduktsiyasi jarayonida va ularni o‘z arealidan boshqa geografik hududlarga
ko'chirish jarayonida, introduksiyalanayotgan o'simlik turlarining areali kengayadi,
ya'ni yangi areal hududlari paydo bo'ladi, ularni madaniy (kultigen) areali deb
atash mumkin [1].
XXI asrning boshlanishi va hozirgacha bemorlarni shifobaxsh o‘simliklar
bilan davolashga qiziqish ancha yuqori. Statistika bo‘yicha turli davlatlarda
shifokorlar tomonidan tavsiya etilayotgan dori vositalarining 20 – 60% ni dorivor
o‘simliklarning preparatlari tashkil etadi. Shifobaxsh o‘simliklar va ularni ishlatish
to‘g‘risida juda ko‘p turli risolalar, ma’lumotnomalar, kitoblar nashr etilgan. Lekin
bulardan to‘liq foydalanish shifokorlar va provizorlar uchun ancha murakkablik
tug‘diradi. Shuning bilan birga, fitoterapiya alohida fan sifatida malaka oshirish
institutlari va fakultetlari, shu jumladan, Toshkent farmatseftika instituti klinik
farmatsiya yo‘nalishi bo‘yicha o‘quv rejasiga kiritilishi ushbu o‘quv adabiyotini
yaratish zaruriyatini tug‘dirdi [15].
6

shox hosil bo‘lib, ular o‘z navbatida ayrisimon joylashgan to’p shoxchalar
chiqaradi. Bargi oddiy, to ‘q yashil, poyada kalta bandi bilan ketma-ket, juft-juft
joylashgan. Bu juft barglarning bittasi doim katta bo’ladi. Yirik barglari
ellipssimon, maydalari esa tuxumsimon. Gullari barg qo‘ltig‗ida osilgan xolda
yakka-yakka yoki ju ft-ju ft joylashgan. Iyuniyul oylarida gullaydi. Dorivor
belladonna o ‘simligi poyasining yuqori qismi bezli tuklar bilanqoplangan, tojbargi
to ‘qroq. Kavkaz belladonnasining poyasi tuksiz bo’ladi

2.14-rasm Atropa belladonnaning gul va mevalari
Tibbiyotda har ikkala o‘simlik ham bir xilda ishlatiladi. Kavkaz belladonnasi
Zakavkazeda, Shimoliy Kavkazda va Krasnodar o‘lkasida, dorivor belladonna esa
Karpatda, g’arbiy Ukrainada, Qrimning tog‘li, o’rmonli tumanlarida va Moldova
respublikalarida uchraydi. Tayyor mahsulot o’simlik bargidan, yer ustki qismidan
va ildizidan iborat.
Ekma zafaron –Crocus sativus L. Gulsafsardoshlar (Iridaceae) oilasiga
mansub, piyozchali ko‘p yillik o‘simlik, uni shamoldan pana, janub tomonga biroz
qiya bo’lgan, quruq tuproqlarda o’sadi. Uni ekish muddati o’simlik tinim davriga
o’tgan vaqtda, ya‘ni iyul-avgust oylariga to’g’ri keladi. Tibbiyot amaliyotida
zafaronni gullash davrida gul tugunchalari yigib olinib, quritilib antispazmolitik,
stimullash-tiruvchi, ogriq qoldiruvchi, siydik haydovchi,yurak hamda jigar
xastaligini davolovchi vosita sifatida qo‘llaniladi. Yovvoyi holda tabiatda
uchramaydi. Za‘farondan olinadigan dorivor xomashyo – qizil rangli gul
ustunchasi oktabrnoyabr oylarida teriladi va za‘faron tayyorlash punktlariga
yuboriladi. Bir gektar plantatsiyadan o’rtacha 4 kilogramm, ikkinchi yili 7-8, eying
yillarda 15-16 kilogramm dorivor hosil olinadi O’zbekistonda ushbu o’simlikni
31

ko’paytirish va plantatsiyalarini tashkil etish bo’yicha ilmiy tadqiqotlar O’zR FA
Botanika bog’i olimlari tomonidan olib borildi. Za‘faronni Farg’ona vodiysi,
Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Navoiy va Jizzax
viloyatlarining tog’ va tog’oldi hududlarida, bog’ va tokzorlar qator oralarida,
o’rmon hududlarida yetishtirish imkoniyati mavjud. Hozirgi kunda ushbu o’simlik
tibbiyot va oziq-ovqat sanoatida keng ishlatiladi. O’simlik o’ziga xos xushbo’y
hidi, yorqin rang va ta‘m berishi bois turli taomlarga qo’shiladi. Undan qandolat
mahsulotlari, kremlar, muzqaymoq tayyorlashda ham foydalaniladi. Za‘faron
qo’shilgan oziq-ovqat mahsulotlari bir necha kungacha sifatini yo’qotmaydi.
2.15-rasm Ekma za’faronning tashqi ko’rinishi
32

o’simlik o’sishdan to’xtagandan keyin yoki erta bahorda kurtaklar uyg’onmasdan
oldin tayyorlanadi. Qalamchalar fevral oyi oxirida 17-20 sm uzunlikda tayyorlandi.
Har bir qalamchaning er ustki qismida 2-3 tadan kurtak qoldirib ekildi. Suv bilan
yaxshi ta‘minlangan sharoitda tez o’sib qalinlashib ketganligi uchun qatorlar 2,0-
2,5 m dan va tuplar oralig’ini 1,5-2,0 m dan qilib ekish taviya qilinadi.
Qalamchalarni ―Kornevin preparatlari bilan ekishdan oldin ishlash ijobiy rol
o’ynaydi. Bu qalamchalar birinchi yili mevalashga kirishadi. Xom-ashyo
tayyorlanishi va uning sifati. O’simlikning barglari gullash oldidan yoki
gullayotganda, mevalari esa to’liq pishib etilganda, qizil rangga kirgandan boshlab
to sovuq tushguncha yig’iladi. Serhosil maydonlardan o’rtacha 3-4 tonnagacha goji
mevasini yig’ish mumkin. Barglari va mevalari soya joylarda ochiq havoda,
stellajlarda quritiladi. Quritish davrida vaqtivaqti bilan aralashtirib turish talab
etiladi. Oftobda quritish natijasida xomashyoning sifati buzilishi mumkin.

2.2 -rasm Xitoy jing’ilini qalamchalar yordamida ko’paytirish
Tibbiyotda qo’llanilishi va kimyoviy tarkibi.
O’tkazilgan qator eksperimental va klinik tadqiqotlar natijalari jing’il
mevalaridan tayyorlangan sharbatni iste‘mol qilish insonning umumiy holatini
yaxshilash, yurak-qon tomir tizimi va mushaklar funktsiyasini me‘yorga keltirish,
shuningdek ovqat hazm qilish traktining muntazam ishlashini ta‘minlashga ijobiy
ta‘sir ko’rsatishini aniqladi. Shu sababli o’simlikni biologik faol birikmalari chuqur
o’rganimoqda. D. Qian va ham mualliflari (2017) o’zlarining Lycium turkumiga
bag’ishlangan tahliliy maqolasida jing’il vakillaridan keyingi 40 yil ichida 355
turdagi kimyoviy birikmalar, jumladan 22 glitserogalaktolipidlar, 29
21

2.11-rasm Levzeya o’simliging tashqi ko’rinishi
Maxsarsimon levzeya O’zbekistonga 1955-yilda Leningradning botanika
bog’idan olib kelib ekilgan. O‘simlik yorug‘sevar, nisbatan qurg’oqchilikka
chidamliligi, sovuqqa bardoshliligi, o’sib rivojlanish davomida issiqqa talabchan
emasligi bilan ajralib turadi va 5°C darajagacha sovuqqa chidaydi.
O’zbekistonning tog’ va tog’ oldi tuproqlarida yaxshi o’sadi. Levzeya o’simligi
ko’p yillik bo’lgani uchun urug’idan va ildizpoya qalamchalaridan ekib o’stiriladi.
Tukli erva (pol-pola) – Aerva lanata Juss. Machindoshlar
(tojixo’rozdoshlar) – Amaranthaceae oilasiga kiradi. Ko’p yillik, shoxlangan bo’yi
55-70 sm ga yetadigan o’t o’simlik. Tukli erva Afrika, Osiyo, Filippin va Yangi
Gvineyaning tropik va subropik mamlakatlarida tabiiy sharoitda o’sadigan ko’p
yillik begona o’t.O’zbekistonda esa bir yillik o’t o’simligi hisoblanadi. Barglari
lansetsimon, ovalsimon yoki ellipssimon, tekis qirrali bo’lib, qisqa bandi
yordamida poya va shoxlarda qarama- qarshi joylashgan. Gullari mayda, och
yashil rangli bo’lib, qisqaboshoqsimon gulto’plamiga o‘rnashgan. Urug’i yaltiroq,
qora rangli. O’simlikning hamma qismi sertukli, kulrangda.

2.12-rasm Aerva lanataning tashqi ko’rinishi
29

hududlardan o'simliklarning kelish davrlarini aniqlash ancha qiyin. O'simliklarni
keltirish yo'llarini kuzatish qiyin emas, lekin ayrim ma'lumotlar yetishmasligi bilan
izohlanadi. Yevropada introduksion ishlarni tarixi bo‘yicha birinchi urinish G.
Kraus (Kraus, 1894) tomonidan amalga oshirilgan va u 6 ta asosiy davrni ajratadi:
1. Yevropa florasi o'simliklarini introduksiya qilish davri, 1560 yilgacha
davom
etgan.
2. Yaqin Sharq davri (1560 – 1620 yy.)
3. Kanada-Virginiyaning ko‘p yillik o‘tlari davri (1620 – 1686 yy.).
4. Kap davri (1687 – 1772 yy.).
5. Shimoliy Amerika daraxt va butalari davri (1687 – 1772 yy.)
6. Avstraliya davri (1772 – 1820 yy.).
Bunday davrlar, birinchi navbatda, botanika bog'lari o'simliklarining umumiy
kataloglari tahlilga asoslangan bo‘lib, kollektsiyalarni to'ldirishning asosiy
yo'nalishlarini aks ettiradi. Lekin, davrlarning chegara sanalari tegishli geografik
hududlardan o'simliklarni Yevropaga keltirilish sanasiga to'g'ri kelmasligi mumkin.
Keyinchalik Kraus jadvalini Stirn (Stearn, 1965) davom ettiradi va unga yana 3 ta
davrni qo'shadi:
1. Tropik oranjeriya va qishga chidamli yapon va Shimoliy Amerika
o'simliklari
davri (1820 – 1900 yy.).
2. G arbiy Xitoy davri (1900 – 1930 yy.).ʻ
3. Duragaylar davri (1930 yildan hozirgi kungacha). Stearn tomonidan taklif
qilingan davrlar chegarasi ham juda nisbiydir. XVIII asrning ikkinchi yarmidan
boshlangan Markaziy va Janubiy Amerikadan o'simliklarni introduksiyasi buyuk
davri ushbu davrlashtirishdan butunlay chiqib ketdi va ettinchi davr kamida 3 ta
mustaqil davrni birlashtiradi.
Shimoliy Amerikaning botanika bog'larida o'simliklarni introduksiya qilish 4
davrni o‘z ichiga oladi:
12

xalq tabobatida qo’llanilishini ilmiy jihatdan asoslab berdilar va ko’p ma‘lumotlar
qoldirdilar. Qadimiy Rimda mashhur tabib K. Galen (Jolinus, er. av. 130-200 yy)
tabiiy fanlar sohasida 131 ta ilmiy asar yozgan va bu asarlarida 304 tur shifobaxsh
o’simliklar xususiyatlarini tabobatda qo’llash usullarini bayon qilgan. So’ngra
tabobat ilmida dorivor o’simliklarning xususiyatlarini o’rganish va ulardan
foydalanishOsiyo mamlakatlari, Hindiston, Tibet, Xitoy, Turon va arab
davlatlariga kirib keldi. «Yajur-veda» («Hayot haqida fan») dorivor o’simliklar
haqida yozilgan qadimiy hind asaridir. Sharqning mashhur olimlari Abu Abdulloh
al-Xorazmiy, Abu-Bakr Zakariya ar-Roziy, Abu Rayhon al Beruniy,
Arabmuhammadxon Abulg‗ozixon, Abu Mansur Buxoriylar ham xalq tabobati
ilmida dori-darmon bo’la oladigan o’simliklarning xususiyatlari, ta‘sir doirasini
yana bir karra kengroq tasvirladilar. O’rta Osiyoning mashhur olimi Abu Ali ibn
Sinoning faoliyati tabobat ilmida jahonshumul bir davrni boshlab berdi. Abu Ali
ibn Sino «Al-qonun» asarida 900 ga yaqin o’simlikning shifobaxsh xususiyatlari
va ularni ishlatish usullari to’g’risida ma‘lumot keltiradi.Uning shogirdlari
Sharafuddin Yusuf Iloqiy, Abu Sodiq Mutatabbib va Jurjoniylar tabobat ilmida
ustozlarining ishini davom ettirdilar va mahalliy sharoit uchun xos bo’lgan dorivor
o’simliklarning tabobatda foydalanish ilk qo’llanmalarini qoldirib ketdilar. O‘rta
Osiyoda, xususan O‘zbekistonning tabiiy florasini tadqiq qilish va foydali
o‘simliklarni introduksiya qilish ishlari ayniqsa, O‘rta Osiyo davlat universiteti va
uning qoshida botanika bog‘ini tashkil yetilishi bilan boshlandi. Bunda dastlabki
ilmiy tadqiqot ishlarini I.A.Raykova (1926,1927), V.B.Kultiasov (1927,1938),
S.N.Kudryashev (1930,1934), A.Ya.Butkov (1935,1937), B.P.Bochansev va
A.Ya.Butkov (1937) va boshqalarda ko‘rishimiz mumkin. O‘rta Osiyoning
yovvoyi florasidan qimmatli xo‘jalik ahamiyatiga ega bo‘lgan yangi o‘simliklarni
qidirib topish, ularni madaniylashtirishga oid ilmiy tadqiqot ishlarini
S.N.Kudryashev (1930), F.N.Rusanov (1937), Y.U.Veskler (1938), B.S.Titova
(1939), A.N.Levitan va U.N.Gushin (1939), R.Fayziyev (1940), Baranov va
o’simliklar tarkibidagi alkaloidlarni o’rgandi.
14

O'simliklarni introduksiya qilishda turli xil usullar qo'llaniladi: dastlabki
introduktsiya sinovlari uchun introdutsentlarni tanlash usullari, introduksiya ob'ekti
va maqsadlariga qarab introduktsiya jarayonini o'tkazish usullari,
introdutsentlarning moslashish darajasini aniqlash usullari va boshqalar. Ma‘lumki,
o'simliklar introduksiyasini odatda introduksiksiya markazlarida introduktor
olimlar tomonidan amalga oshiriladi. Ular o’simliklarni tanlash va bir sharoitdan
boshqa sharoitga o’tkazishni o’rganish, o’simlik organizmlarining o’zgaruvchanlik
qonuniyatlarini bilish hamda rivojlantirish va xalq xo’jaligida foydalanish
usullarini ishlab chiqish bilan shug’ullanadilar. O'simliklarni introduksiya qilish
ularning irsiy belgilarini o'zgartirmasdan va o'zgartirish bilan sodir bo'lishi
mumkin. S.Ya.Sokolov (1957) introduktsiyaning barcha usullarini irsiy
xususiyatlarining sezilarli o'zgarishi bilan bog'liq bo'lmagan (oddiy introduksiya)
va irsiy xususiyatlarining o'zgarishi bilan bog'liq bo'lgan usullarga (murakkab
introduksiya) ajratadi.
Oddiy (bevosita) introduktsiya - yangi o'simlik turlarini birinchi navbatda
ularning xususiyatlarini o'zgartirmasdan introduksiya qilishdir. Oddiy kirishni
o'tkazishda ikkita usul mavjud: 1) dastlabki tajriba va uning natijalarini o'rganish;
2) introduksiya qilinadigan turni dastlabki o'rganish va keyin tajriba o‘tkazish.
Oddiy bevosita introduksiya o'simlikni irsiyati sezilarli o'zgarishsiz bir
mamlakatning ochiq yerlaridan boshqasining ochiq yerlariga ko'chirish, so'ngra
quyidagi usullar bilan chidamli individlarni tanlash natijasida amalga oshiriladi:
rivojlanish ritmini o’zgartirish (payvandustni chidamli payvandtagga payvand
qilish, chilpish, sug’orish, maxsus o’g’itlar berish). o'simliklarning tabiatiga ko'ra
yashash sharoitlarini o'zgartirish (daraxtchil o'simliklarda sudraluvchi shakl,
sug'orish, yarovizatsiya, fotoperiodizm, qishda, bahorda yoki yozda himoyalash,
yopiq gruntda ekish, plantatsiyalarni isitish). ba'zi qishloq xo'jaligi usullaridan
foydalanish: tuproq tarkibini o'zgartirish, qalamchalash, transheya (xandaq)
kulturasi va boshqalar. o'sish stimulyatorlari bilan ta'sir qilish (yaxshiroq ildiz
otish, rivojlanishni tezlashtirish, urug‘chi tushishining oldini olish uchun).
Urug'larni ekishdan oldin o'sish stimulyatorlari bilan ishlov berish nafaqat ularning
17

XULOSA
Bugungi kunda dorivor o’simliklarga bo’lgan talab kundan-kunga ortib
bormoqda. Olimlarimiz O’zbekistonda mavjud bo’lgan har bir o’simlikni
o’rganib, ularning dorivorlik xususiyatini ochib, O’zbekiston hududida
uchramaydiganlarini esa intraduksiya qilish orqali ko’paytirib bermoqdalar.
Shunday ekan bugungi kurs ishining mavzusi ham Intraduksiya qilingan dorivor
o’simliklar haqida edi. Hozirda O’zbekiston botaniklari oldida turgan muhim
vazifalardan biri tabiiy sharoitda o’sadigan o’simlik guruhlarini muhofaza qilgan
holda, to’qay, cho’l, dasht, o’rmon, tog’va yaylov kabilar doirasida introduktsion
biologiya darajalarini chuqur o’rganib ulardan insonlar hayotini yaxshilashda,
qishloq va xalq xo’jaligida keng foydalanishni hal etishdir. Kurs ishining maqsadi
sifatida dorivor o’simliklarni O’zbekiston hududiga intarduksiya qilish va
plantatsiyalarini tashkil qilish, mavjud tabiiy va plantatsiyalari tashkil etilgan
dorivor o’simlklarni muhofaza qilish. Ushbu mavzu bo’yicha adabiyotlardan
foydalangan holda kurs ishi mavzusini yoritib berishga harkat qilindi. Kurs
ishining vazifasi sifatida esa
- Dorivor o’simliklarga botanik tavsifini yoritib berildi;
- Intraduksiya qilingan dorivor o’simliklarni biologiyasi va ekologiyasi haqida
malumotlar berildi. O'simliklar introduktsiya-o'simliklarni rivojlantirish bo'yicha
insonning maqsadli faoliyatini, shuningdek o‘simliklarni iqlimlashtirish va
madaniy florasini boyitish jarayonlari ta‘minlovchi nazariyalar va usullar bilan
birgalikda o‘rganish hamda introduksiyaning yakuniy maqsadi sifatida xalq
xo'jaligida introdutsentlarni o‘zlashtirish va amaliyotda qo'llash jarayoni
hisoblanadi. Introduktsiya - mahalliy o'simlik genofondini boyitishning eng muhim
yo‘llaridan biri va nazariy, turli amaliy masalalarni hal qilishga imkon beradi
hamda qimmatli iqtisodiy ahamiyatga ega bo'lgan eng yaxshi turlarni tanlashga
imkon beradi. "Introduktsiya deganda har qanday mahalliy yoki begona
o'simliklarning hudud madaniyatiga kiritish deb tushunish kerak", deb A.V.
Gurskiy yozgan.
33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. B.S. Islomov, M.A. Hasanov. O’simliklar intraduksiyasi (Darslik)
Samarqand-2022
2. Ayupov R.X., Afzalov Z.Sh. “Dorivor o’simliklar va ulardan
foydalanish”.2015 yil
3. O‘. Axmedov va boshqalar. “Dorivor o‘simliklarni yetishtirish
texnologiyasi” darslik / Toshkent 2020
4. B.Y To’xtayev, E.T Axmedov “Dorivor o’simliklarni o’stirish “
5. E.T. Axmedov, E.T.Berdiyev “Dorivor o‘simliklarni yetishtirish
texnologiyasi” Toshkent-2017
6. F.Rasulovа Dorivoro’simliklarda ilmiy izlanish asoslari O’quv-uslubiy
qo’llanma Andijon-2020
7. O’. Ahmedovna. A.Ergashcv A. Abzalov, M.Yulchiyeva, D.Mustafakulov
Dorivor o‘simliklarm yetishtirish texnologiyasi va ekologiyasi Toshkent-
2018
8 .Pratov O’., Shamsuvaliyeva I., Sulaymonov E. Axunov X. Ibodov
K.Mahmudov V. Botanika. Darslik. T.: Ta‘lim nashriyoti, 2010.
9 .Pratov O‘, Jumaev Q. Yuksak o‘simliklar sistematikasi. O‘quv qo‘llanma.
Toshkent, 2003.
10. M.T.Isag‘aliyev, S.Meliboyev, Z.J.Isomiddinov, M.V.Obidov. Dorivor
o‘simliklar biologiyasi va ekologiyasi / “Classic”-2021/
11. R.X Ayupov, Z.Sh Afzalov Dorivor o’simliklar va ulardan
foydalanish. Toshkent 2015
12. O’. Ahmedov A.Ergashev A .Abzalov M .Yulcheyeva “Dorivor
o’simliklarni yetishtirish texnologiyasi “2020yil
Internet saytlari:
13. http://www.school.xvatit.com/index/kulturnyx_rasteniy.ppt
14. http://www.ru.wikipedia.org/proisxojdeniya_kulturnyx_rasteniy
15. www. wikipedia.org
35

mansub ayrim dorivor turlar ham introduksiya qilinib, dastlabki introduksion
sinovdan o’tkazilgan.
Xitoy jing’ili – Lycium с hinense L. – Дереза китайская
O’simlikning tarqalishi. O’zbekistonning Toshkent, Sirdaryo, Jizzax,
Namangan viloyatlarida dorivor o’simlik sifatida o’stiriladi.
Ekish va yetishtirish. Dunyo bo’yicha Goji brendi nomi bilan mevalari va
barglari farmsanoatda hamda xalq tabobatida keng foydalanib kelinayotgan L.
shinense turi istiqbolli dorivor o’simliklardan hisoblanadi. Ushbu turkumga
bag‗ishlangan R.Yao, M. Heinrich va C.S. Weckerle (2017) maqolasiga ko’ra
Lycium turlari 20 ga yaqin mamlakatlarda etishtirilib, uning xom ashyosi turli
sohalarda keng qo’llanilmoqda va eksport qilinmoqda. L. shinense (xitoy jing„ili,
xitoy derezasi, tibet sarvi) turning bo’yi 1,2–2,0 m ga yetadigan ko’p yillik sershox
buta o’simlik. Ildiz sistemasi kuchli rivojlangan, shoxlari egilgan, nozik tikanlarga
ega. Barglari och yashil, ovalsimon yoki lantsetsimon shaklda, novdada ketma-ket
yoki uchtalik halqa bo’lib joylashadi. Barg bandi qisqa, barg chetlari qirqilmagan,
barg yaprog’i tursimon tomirlanishga ega. Yorug’sevar o’simlik, soya joyda o’sgan
o’simliklarda bargi och yashil-sarg’ishsimon rangda bo’ladi. Gullari pushti-
binafsha rangda, barg qo’ltig’ida 1 tadan 3 tagacha joylashadi. Gulbandi uzunligi
0,6 dan 1,9 sm gacha. Gullari xushbo’y, qo’ng’iroqsimon shaklda. Tojibarglari 9–
12 mm, och binafsha rangda, chetlari kalta tuklar bilan qoplangan. Gultojining tepa
qismi besh bo’lakli, och pushti yoki binafsha-pushti rangli. Changchi iplari
tuguncha bo’yinchasining o’rta qismiga birikkan, bo’yinchaning o’rtasida yoki sal
balandroq 1-1,25 mm qalinlikda uzun tuklar bilan juda zich qoplangan
bo’ladi.Changchilarning ikki yoki uchtasi gultojga teng, qolganlari undan biroz
qisqaroq. Tuguncha ustunchasi changchilarga nisbatan bir oz balandroq. Mevasi
uzunchoq shaklda, uzunchoq-urchuqsimon, uzunligi 11-22 mm va diametri 7-11
mm, shirin yoki taxir ta‘mli, etli, sersuv, ko’p urug’li bo’lib, yorqin qizil rangda. L.
chinense Xitoyning shimoli-g’arbiy hududlarida qariyb 600 yildan buyon madaniy
holda yetishtirib kelinadi. Uning tarkibidagi biologik faol birikmalar, jumladan
polisaxaridlar, flavonoidlar, karotinoidlar inson organizmini yoshartiruvchi va
19

Kurs ishining hajmi.
Ushbu kurs ishi Kirish, I bob adabiyotlar sharhi, II bob asosiy qism, Xulosa
va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. Kurs ishi 53 betdan iborat bo’lib 15ta rasm
va 1 ta diagrammadan tashkil topgan.
3

2.4-rasm Hyssopus officinalis o’simligining tashqi ko’rinishi
Gullari siyoh rang yoki to’q havo rang, ikki labli, boshoqsimon to’pgulga
yig’ilgan. Urug’i uzunchoq-tuxumsimon, rangi to’q-qo’ng’ir yoki qo’ng’ir qora,
sirti silliq, uzunligi 2-2,5, eni 1-1,2 mm. 1000 dona urug’ining og’irligi – 1,1-1,3 g.
Toshkent Botanika bog’iga 1948 yil Moskva farmatsevtika instituti Botanika
bog’idan keltirilgan.
Dorivor rozmarin – Rosmarinus officinalis L ., bo’yi 1,5-2 m gacha
yetadigan doim yashil buta. Tabiiy holda O’rta Yer dengizi atrofidagi
mamlakatlarda o’sadi. Aksariyat hollarda tarkibida ohak ko’p bo’lgan tuproqlarda,
quruq qoyalarda, tog’larning janubiy yonbag’irlarida, quyosh yaxshi tushadigan
joylarda uchraydi.

2.5-rasm Dorivor rozmarin o’simligining tashqi ko’rinishi
Poyasi tik o’suvchi, shoxlangan, yosh novdalari to’rt qirrali. Ildiz tizimi
yaxshi taraqqiy etib, tuproqqa 3-4 m gacha kirib boradi. Barglarining uzunligi 4,
eni 0,3 sm, cho’zinchoq qalami shaklda, bandsiz yoki qisqa bandi bilan poyada
24

unib chiqishini yaxshilaydi, balki ko'chatlarning o'sishi va sovuqqa chidamliligini
oshiradi.
Murakkab introduksiya o‘simlik irsiyatini sezilarli o'zgarishi bilan bog'liq
bo‘lib, bosqichma-bosqich (pog‘onali) iqlimlashtirish orqali amalga oshiriladi.
Shuningdek, irsiyatning yarovizatsiya va yorug'lik bosqichlariga ko'ra o'zgarishi,
shuningdek vegetativ yo‘l va ayniqsa jinsiy, duragaylash orqali ham o‘zgarishi
mumkin. Urug'lar, o‘simtalar yoki ko'chatlarga kimyoviy va fizik mutagen omillar
bilan yoki o'sish regulyatorlari, ultratovush va boshqalar ta'sirida o'simliklarning
tabiatini o'zgartirish mumkin. Urug'larni ultratovush yoki tovush bilan ishlov
berish ba'zi hollarda ko'chatlarning sovuqqa chidamliligini oshirishga yordam
beradi. Shuningdek, ayrim introdutsentlar vatanida tabiiy sharoitda polikarp
bo'lgan bo‘lsa, madaniy sharoitda u monokarpga aylanadi va hokazo. Qarag'anda
botanika bog'ida o'tkazilgan jung‘or kovragini kuzatishlari shuni ko'rsatadiki, bu
o'simlik (tabiiy sharoitda monokarpik) madaniy sharoitda polikarpikga aylanadi.
Vatanida ko‘p yillik bo‘lgan o‘simlik introduksiya sharoitida esa bir yillik o‘simlik
yoki bo‘lmasa daraxtsimon o‘simlik madaniy holda esa butasimon hayotiy shaklga
ega bo‘lib qoladi va hakoza. O’simliklarini madaniylashtirish va iqlimlashtirishda
fanda ishlab chiqilgan quyidagi qat‘iy holatlarga va usullarga amal qilinadi.
2.4 INTRODUTSENT DORIVOR O’SIMLIKLAR
Hozirgi kunda rasmiy tibbiyotdagi dori preparatlarining asosini dorivor
o’simliklardan olinib tayyorlanmoqda. Tarkibida alkaloidlar, kumarinlar,
glikozidlar, efir moylari, vitaminlar kabi tibbiyotdagi qimmatli xo‘l ashyo
hisoblangan o’simliklarni madaniy holda ko’paytirish, morfologik va bioekologik
xususiyatlarini,kimyoviy tarkibini o’rganish, introduksiya qilish hamda ilmiy
asosda yetishtirish texnologiyasini ishlab chiqish muhim nazariy va amaliy
ahamiyatga egadir. Yalpizdoshlar (Lamiaseae Lindl.)oilasi 200 ga yaqin turkum va
3500 ga yaqin turni o’z ichiga oladi. Turli hayotiy shakl (ko’p yillik o’t, chala buta
va buta) ga ega bo’lgan vakillarining ko’pchiligi tarkibida efir moyi saqlashi
sababli dorivorlik xususiyatiga ega. Toshkent Botanika bog’iga boshqa floraga
18

Undan xom-ashyo olish uchun barcha tuproqlarda ekish mumkin. Uning yer
ustki qismi dorivor xom-ashyo sifatida urib olinadi.
O’tkir (nayza) barg sano – Cassia acutifolia Del., burchoqdoshlar –
Fabaceae oilasiga kiradi. Har ikkala sano o’simligi bo’yi 1 m ga yetadigan yarim
buta. Poyasi shoxlangan, pastki qismidagi shoxlari yerda sudralib o’sadi. Bargi ju
ft patli murakkab, 4-8 ta juft bargchalardan tashkil topgan bo‘lib , poyada bandi
bilan ketmaket o’rnashgan. Gullari shingilga to’plangan. Iyun oyining oxiridan
boshlab, kuzgacha gullaydi. Mevasi sentyabrdan boshlab yetiladi. Sano o’simligi
yovvoyi holda Afrikaning cho’l va yarim cho’l viloyatlarida (Sudan, Nubiya va
Qizil dengiz bo’yida) hamda Arabistonning janubida uchraydi. Bir yillik o’simlik
sifatida O’rta Osiyo va Kavkazda o’stiriladi.

2.13-rasm Cassia acutifolianing gul va barglari
Cassia acutifolia Del. Iskandariya porti orqali chet elga chiqarilgani uchun u
yana Afrika, Misr yoki Iskandariya sanosi deb ham yuritiladi. Cassia anugutifolia
Vahl. Hindistonda o’stirilgani uchun Hindiston sanosi deb ataladi. Sanoning yana
bir turi – to’mtoq bargli sano (Italiya sanosi) Cassia obovata Collad. Bor. Sano
surgi sifatida ishlatiladigan va bavosil kasalligida qo’llaniladigan choy – yig’m alar
tarkibiga ham kiradi.
Oddiy (dorivor) belladonna – Atropa belladonna L.; Kavkaz
belladonnasi – Atropa caucasica Kreyer; ituzumdoshlar – Solanaceae oilasiga
kiradi. Belladonna ko’p yillik, bo’yi 2 m ga yetadigan o’simlik. Ildizpoyasi k o ‘p
boshli, ildizi esa yo’g’on va sershox bo’ladi. Poyasi tik o ‘suvchi, bitta, b a‘zan bir
nechta, y ’g ‘on, yashil rangli, pastki qismi shoxlanmagan, yuqori qismida esa 3 ta
30

kurs ishi

Купить