Inventar va xo’jalik jihozlari hisobi va auditi - Экономика - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	10000UZS
Размер	76.6KB
Покупки	1
Дата загрузки	08 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Abbosbek Akbaraliyev

Дата регистрации 03 Июнь 2024

15 Продаж

Inventar va xo’jalik jihozlari hisobi va auditi

Купить

MAS‘ULIYATI CHEKLANGAN JAMIYATLARDA INVENTAR VA
XO‘JALIK JIHOZLARI HISOBI VA AUDITI.
Mundarija
Kirish 2
I BOB MAS‘ULIYATI CHEKLANGAN HAMDA QO‘SHIMCHA
MAS‘ULIYATLI JAMIYATLARDA INVENTAR VA
XO‘JALIK JIHOZLARI TAVSIFI 5
1.1. Mas‘uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas‘ulyatli
jamiyatlar tavsifi 5
1.2. Inventarlar va xo‘jalik jihozlari haqida tushuncha, ularning
tarifi tarkibi hamda xususiyatli jihatlari 8
II BOB INVENTAR VA XO‘JALIK JIHOZLARI KIRIMI HISOBI
VA ULARNI HISOBDAN CHIQARISH 15
2.1 Inventar va xo‘jalik jihozlari kirimi hisobi 15
2.2. Inventar va xo‘jalik jihozlarini hisobdan chiqarish tartibi va
hisobi 20
2.3 Inventarizatsiya jarayoni va uning muammolari 23
Xulosa va takliflar 35
Foydalanilgan adabiyaotlar ro‘yxati 37
Kirish
1

Kurs ishining dolzarbligi. O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy
islohotlarning pirovard maqsadi - iqtisodiyotni erkinlashtirish orqali aholiga erkin
va farovon hayotni ta‘minlashdan iboratdir. Bu ishlarni amalga oshirish uchun
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 29-yanvarda qabul qilingan,
2022-2026-yillarga mo‘ljallangan “Yangi O‘zbekiston taraqqiyot strategiyasi”ning
3-yo‘nalishida “Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish va uni yuqori o‘sish
suratlarni ta‘milash” borasida fikrlar keltirilgan. Bu yo‘nalishning maqsadi
iqtisodiyot tarmoqlarida barqaror yuqori o‘sish sur‘atlarini ta‘minlash orqali
kelgusi besh yilda aholi jon boshiga yalpi ichki mahsulotni — 1,6 baravar va 2030-
yilga borib aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan daromadni 4 ming AQSh dollaridan
oshirish hamda daromadi o‘rtachadan yuqori bo‘lgan davlatlar qatoriga kirish
uchun zamin yaratish, milliy iqtisodiyot barqarorligini ta‘minlash va yalpi ichki
mahsulotda sanoat ulushini oshirishga qaratilgan sanoat siyosatini davom ettirib,
sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish hajmini 1,4 baravarga oshirishdan iboratdir 1
.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish, o‘z navbatida, o‘ziga mos iqtisodiy dastaklarni
yaratishni taqozo qiladi. O‘zbekistonning mustaqil yuksalish mobaynida qilingan
ishlarni sarhisob qiladigan bo‘lsak, ulkan yutuqlar qo‘lga kiritilganligining guvohi
bo‘lamiz. Shuningdek, “Buxgalteriya hisobi” sohasida ham keyingi yillarda
O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, O‘zbekiston Respublikasi buxgalterlari
va auditorlari milliy assotsiatsiyasi tomonidan buxgalteriya hisobining
tamoyillarini rivojlantirish maqsadida bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.
Buxgalteriya hisobini tartibga soluvchi qonunlar qabul qilinishi, ular bo‘yicha
xalqaro talablarga javob beradigan standartlar va boshqa me‘yoriy hujjatlar
yaratilishi va mavjudlari xalqaro standartlarga moslashtirilishi, yurtimizning jahon
iqtisodiyotiga integrallashuvida katta ahamiyat kasb etadi. O‘zbekistonning
mustaqil yuksalish mobaynida qilingan ishlarni sarhisob qiladigan bo‘lsak, ulkan
yutuqlar qo‘lga kiritilganligining guvohi bo‘lamiz. Inventar va xo‘jalik jihozlar
tashkilotning faoliyatiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta‘sir ko‘rsatadigan asosiy jihozlar
1
2022 — 2026-YILLARGA MO‘LJALLANGAN YANGI O‘ZBEKISTONNING TARAQQIYOT STRATEGIYASI TO‘G‘RISIDAGI
FARMONI 2022y
2

hisoblanadi. Inventar va xo‘jalik jihozlari, bir tashkilot yoki korxonaning
faoliyatini amalga oshirish uchun kerakli qurollarni, qurilmalarni va jihozlarni o‘z
ichiga oladi. Har bir xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z harakati doirasida va uning
ta‘sirida rivojlanishi, qayta tashkil etilishi mumkin. Shuningdek, inventar va
xo‘jalik jihozlari narxlari yillik chiqimlar, siyosiy holatlar, ishchi to‘lovlar va
hokazo kabi turli xususiyatlarga ega bo‘lishi mumkin. Bir tashkilot yoki korxona
inventar va xo‘jalik jihozlarining narxini aniqlash uchun turli ko‘rsatkichlarni
hisobga olingan holda baholash zarur . Inventarni ta‘mirlash va unga texnik xizmat
ko‘rsatish uchun barcha xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari yoki davr xarajatlari
sifatida qayd etiladi
Agar inventar va xo‘jalik jihozlarining qiymati bir birlik (komplekt) uchun
xarid qilish paytida O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining
o‘n baravaridan ortiq bo‘lsa, unda tashkilot ularni foydalanishga berishda ushbu
inventar va xo‘jalik jihozlarining qiymatini muddati kechiktirilgan xarajatlarga
kiritishi mumkin. Bunda kechiktirilgan xarajatlarni kamaytirish , ya‘ni ularni
xarajatlarga hisobdan chiqarish shu usullardan birini qo‘llash orqali amalga
oshiriladi. Qiymatni ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmiga
mutanosib ravishda hisobdan chiqarish usulida kechiktirilgan xarajatlar summasini
hisobdan chiqarish hisobot davrida ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar)
hajmining natural ko‘rsatkichidan va inventar hamda xo‘jalik jihozlari
tannarxining ko‘rsatilgan inventar va xo‘jalik jihozlarini foydali ishlatishning
butun kutilayotgan muddatida mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishning
taxmin qilinayotgan hajmiga nisbatidan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi.
Kurs ishining asosiy maqsadi: Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda inventar
va xo‘jalik jihozlari haqida buxgalteriya hisobining xususiyatli jihatlarini
o‘rganish va audit o‘tkazish bilan tanishish asosida hisobni yaxshilash yuzasidan
takliflar ishlab chiqish .
Kurs ishining vazifalari :
3

 Inventar va xo‘jalik jihozlari tarkibi, ularni baholash va tan olish
xususiyatlarini yoritish;
 inventar va xo‘jalik jihozlari kirimi hisobi amaliyotni o‘rganish asosida
uning muammolari hamda yechimlarini ko‘rib chiqish;
 Inventar va xo‘jalik jihozlarini foydalanishda hamda hisobdan chiqarish
paytida hisobga olish jarayonini tadqiq qilish;
 Inventar va xo‘jalik jihozlarini inventarizatsiyadan o‘tkazish tartibi
o‘rganish;
 Inventar va xo‘jalik jihozlari hisobini takomillashtirish yuzasidan amaliy
takliflar berish;
 Inventarlar auditini o‘tkazish afzalliklari va kamchiliklari aniqlash.
Kurs ishining tarkibi : Kirish, 2 ta bob 5 ta reja, xulosa va takliflar
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati.
4

I BOB. MAS‘ULIYATI CHEKLANGAN HAMDA QO‘SHIMCHA
MAS‘ULIYATLI JAMIYATLARDA INVENTAR VA XO‘JALIK
JIHOZLARI TAVSIFI
1.1. Mas‘uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas‘uliyatli jamiyatlar tavsifi
O‘zbekiston Respublikasining 2
Mas‘uliyati cheklangan hamda qo‘shimcha
mas‘uliyatli jamiyatlar to‘g‘risidagi qonun 2001-yil 6-dekabrda qabul qilingan
bo‘lib , 55 moddadan iborat . Bu qonunning 3-moddasida “Mas‘uliyati cheklangan
jamiyat” larga ta‘rifi berilgan . Bunda - b ir yoki bir necha shaxs tomonidan ta‘sis
etilgan, ustav fondi (ustav kapitali) ta‘sis hujjatlari bilan belgilangan miqdorlarda
ulushlarga bo‘lingan xo‘jalik jamiyati Mas‘uliyati cheklangan jamiyat deb
hisoblanadi. Mas‘uliyati cheklangan jamiyatning ishtirokchilari uning
majburiyatlari bo‘yicha javobgar bo‘lmaydilar va jamiyat faoliyati bilan bog‘liq
zararlar uchun o‘zlari qo‘shgan hissalar qiymati doirasida javobgar bo‘ladilar.
Mas‘uliyati cheklangan yoki qo‘shimcha mas‘uliyatli jamiyat (bundan buyon
matnda jamiyat deb yuritiladi) qonunchilikda belgilangan tartibda davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan e‘tiboran yuridik shaxs maqomiga ega bo‘ladi.
Jamiyat qonunchilikda belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning muassisi
bo‘lishga yoki ularning ustav fondida (ustav kapitalida) boshqacha tarzda ishtirok
etishga, vakolatxonalar va filiallar tuzishga haqlidir. Jamiyat qonunchilikda
belgilangan tartibda boshqa yuridik shaxslarning muassisi bo‘lishga yoki ularning
ustav fondida (ustav kapitalida) boshqacha tarzda ishtirok etishga, vakolatxonalar
va filiallar tuzishga haqlidir.
Jamiyat o‘z ishtirokchilarining majburiyatlari yuzasidan javob bermaydi va
jamiyatning bankrotligi ishtirokchi sifatidagi shaxsning aybi tufayli vujudga kelgan
bo‘lsa, jamiyatning mol-mulki yetarli bo‘lmagan taqdirda bunday shaxs zimmasiga
uning majburiyatlari bo‘yicha subsidiar javobgarlik yuklatilishi mumkin.
2
O ‘ zbekiston Respublikasining “Mas‘ulIyati cheklangan hamda qo‘shimcha mas‘ulIyatli jamyatlar to‘g‘risida”gi
qonun Toshkent—2001y
5

Davlat va uning organlari jamiyatning majburiyatlari yuzasidan javobgar
bo‘lmaydi, xuddi shuningdek jamiyat ham davlat va uning organlari majburiyatlari
yuzasidan javobgar bo‘lmaydi. Uning ishtirokchilari;
Yuridik va jismoniy shaxslar jamiyatning ishtirokchilari bo‘ladilar.Qonunda
ayrim toifadagi jismoniy shaxslarning jamiyatda ishtirok etishi taqiqlanishi yoki
cheklanishi mumkin. Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, agar
qonunchilikda boshqacha qoida belgilangan bo‘lmasa, jamiyatning ishtirokchilari
bo‘lishga haqli emaslar. Agar jamiyat ishtirokchilari belgilangan me‘yordan oshib
ketsa, jamiyat bir yil ichida aksiyadorlik jamiyati yoki ishlab chiqarish kooperativi
etib qayta tuzilishi kerak. Agar ko‘rsatilgan muddat davomida jamiyat qayta
tuzilmasa va jamiyat ishtirokchilarining soni belgilangan me‘yorga qadar
kamaymasa, u yuridik shaxslarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazuvchi organning talabiga
binoan sud tartibida tugatilishi kerak.
Mas‘uliyati cheklangan jamiyatning o‘z hissasini to‘la qo‘shmagan
ishtirokchilari jamiyat majburiyatlari bo‘yicha har bir ishtirokchi hissasining
to‘lanmagan qismining qiymati doirasida solidar javobgar bo‘ladilar.
3
Mas‘uliyati cheklangan jamiyat (qisqartmasi-MChJ) — xo jalik shirkatiningʻ
bir bo lib, uning mulki (
ʻ kapitali ) tasischilar orasida tegishli nizomlarda
ko rsatilganidek taqsimlanadi
ʻ .
Mas‘uliyati cheklangan jamiyat — a‘zolari jamiyat majburiyatlari bo yicha
ʻ
faqat o zlari qo shgan ulush doirasida javobgar bo ladigan jamiyat. Ikkitadan kam
ʻ ʻ ʻ
bo lmagan jismoniy yoki yuridik shaxslarning kelishuviga ko ra, umumiy xo jalik
ʻ ʻ ʻ
faoliyati bilan shug ullanish maqsadida ularning ulushlarini qo shish yo li bilan
ʻ ʻ ʻ
tashkil etilishi mumkin. Bunday jamiyat yuridik shaxs hisoblanadi. Jamiyat
tarkibida yuridik shaxs bo lgan ishtirokchilar o z mustaqilligini va huquqiy
ʻ ʻ
shaxsligini saqlab qoladilar. Jamiyat mablag lari qatnashuvchilarning ulushi
ʻ
hisobidan shakllantiriladi. Muomalaga aksiyalar chiqarmaydi. Jamiyat a‘zolariga
pay guvohnomalari beriladi. Jamiyat a‘zosi o z ulushini boshqa shaxsga faqat
ʻ
jamiyat roziligi bilan o tkazishi, sotishi mumkin. Inventar va xo‘jalik jihozlari
ʻ
3
O ‘ zbekiston Respeublikasining “Mas ‘ ulIyati cheklangan hamda qo ‘ shimcha mas‘ulIyatli jamiyatlar to ‘ g ‘ risida
gi qonuni. Toshkent – 2001y.
6

xususiy korxona, sherikchilik asosidagi korxonalar, aksiyadorlik jamiyatlarida,
masulyati cheklangan jamiyatlarda ham keng foydalaniladi. Biz ushbu ishimizda
mas’ulyati cheklangan jamiyatlardagi inventar va xo‘jalik jihozlarini ko‘rib
chiqamiz.
1.2. Inventarlar va xo‘jalik jihozlari haqida tushuncha, ularning ta‘rifi,tarkibi
hamda xususiyatli jihatlari
7

Inventar va xo ‘ jalik jihozlari, ularning tarkibiga kiritiladigan moddiy
qiymatliklar nafaqat bozor iqtisodiyoti sharoitida, balki azaldan muammoli hisob
obyektlaridan biri bo ‘ lgan. Buning asosiy sababi shundaki, ular ayrim belgilariga
ko‘ra ishlab chiqarish zahiralariga o‘xshasa, ayrim belgilariga ko ra asosiyʼ
vositalar kabi tavsiflanadi. Haqiqatan, inventarlar hamda xo jalik jihozlari o z
ʼ ʼ
qiymatiga ko ra arzon baholi, lekin uzoq yil bo lmasada, bir yildan ortiq muddat
ʼ ʼ
xizmat qiladigan resurslar hisoblanadi. Ularning arzon ekanligi materiallarga
o ‘ xshagani bilan, ular ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga to liq
ʼ
kiritilmaydi. Buning sababi oddiygina: chunki ular mahsulotning o‘zagini tashkil
etmaydi va uning tarkibiga kirmaydi, lekin mahsulot ishlab chiqarishga ishlatilgan
materiallarni qayta ishlashda mehnat quroli vazifasini bajaradi. Bu, o z navbatida,
ʼ
ularning ishlab chiqarish jarayonida bevosita ishtirok etishidan darak beradi. Biroq
bevosita ishtirok etishi ularning qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot
tannarxiga kiritishni anglatmaydi, chunki ular mehnat qurollari sifatida mahsulot
ishlab chiqarishda 2 yil davomida ishtirok etib, bitta mahsulot emas, yuzlab, balki
minglab mahsulot ishlab chiqarishda ishtirok etadi. Xo‘jalik jihozlarining mehnat
quroli sifatida ishlatilishi ularni asosiy vositalarga tasniflashga asos bo‘lmasligini
unutmaslik kerak. Bizga ma ‘ lumki, asosiy vositalarga foydalanish davridan kelib
chiqib, amortizatsiya hisoblanadi. Аgar xo‘jalik jihozlari, masalan, ombir, qaychi,
arra, randa kabilarni asosiy vositalarga olib borsak, demak, ularga amortizatsiya
hisoblash kerak. Bu esa, o‘z navbatida, yana bitta muammoni keltirib chiqaradi:
xo‘jalik jihozlarining qiymati arzon, ya‘ni kam baholi bo lgani uchun buxgalteriya
ʼ
hisobining muhimlik degan tamoyiliga binoan o‘rinli bo‘lmaydi. Boshqa
tomondan, xo‘jalik jihozlarining arzon ekanligi ularni materialar kabi hisobga
olishga ham asos bo la olmaydi. Yuqorida aytganimizdek, ular mahsulot moddiy
ʼ
tarkibiga to‘laligicha kirib ketmaydi va foydalanishda davom etadi.
Shunday qilib, aynan yuqoridagi xususiyatli jihatlarini hisobga olib, deyarli
barcha darslik va o quv qo‘llanmalarida hamda qonunchilik hujjatlarida inventar
ʼ
va xo ‘ jalik jihozlariga olib borish mezonlari haqida to xtalib o tilgan. Xususan,
ʼ ʼ
8

“Buxgalteriya hisobi” nomli darslikda A.A.Karimov, S.A.Jumanazarovlar
quyidagilarni bayon etganlar:
4
Inventarlar va xo‘jalik jihozlari - Materiallar ichida o‘ziga xos xusisiyatlarga
ega bo‘lgan modddiy qiymatliklar bo‘lib, ular to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib
o‘tamiz. Mol-mulk inventar va xo‘jalik anjomlari tarkibiga kiritilishi uchun
quyidagi mezonlarga javob berishi lozim:
 xizmat qilish muddati bir yildan ortiq bo‘lmagan;
 xizmat qilish muddatidan qat‘iy nazar bir birligi (komplekti)ning qiymati
(sotib olish vaqtida) O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish
haqi miqdorining ellik barobarigacha bo‘lgan buyumlar ” .
Rahbar hisobot yilida buyumlarning inventar va xo‘jalik jihozlari tarkibida
hisobga olinishi uchun qiymatining past chegarasini belgilash huquqiga ega.
Mulkchilik shaklidan qat‘iy nazar barcha korxonalar buxgalteriyasida asosiy
vositalarni xisobga olish ularning turkumlanuvchi turlari (natural-buyum shakli)
inventar obyektlar bo‘ yicha amalga oshiriladi. А sosiy vositalarni saqlanishini
nazorat qilish maqsadida har bir inventar ob ektga inventar raqam beriladi.ʼ
Inventar raqamlar bir marotaba ishlatiladi — u asosiy vosita korxonaga keltirilgan
vaqtda beriladi va belgi tariqasida obyektda boshlang‘ich xujjatlarda qayd qilinadi.
Hamda obyekt korxonada bo‘lgan davr mobaynida saqlanib turiladi. А sosiy vosita
chiqib ketgandan keyin inventar raqam boshqa obyektga berilmaydi. B uxgalteriya
hisobi xalqaro standarti, inventarlar hisobi tartibini belgilashdan iborat
Inventarlarni hisobga olishda asosiy masala - bu miqdor tannarx aktiv sifatida tan
olinishi va tegishli bo‘lgunga qadar o‘tkazilishi kerak daromadlar tan olinadi.
Buxgalteriya hisobi xalqaro stanadarti ushbu standartda ko‘rsatilgan inventarlar
sotilishi mumkin bo‘lgan qiymatda baholanadi. Buxgalteriya hisobi xalqaro
standartida quyidagi atamalar belgilangan ma‘nolarda qo‘llaniladi:
 oddiy xo‘jalik yuritish jarayonida foydalanish uchun saqlangan;
4
“Buxgalteriya hisobi” darslik . A.A.Karimov, S.A.Jumanazarov . Toshkent--- 2019
9

 iste‘mol qilinadigan materiallar yoki materiallar shaklida ishlab chiqarish
chiqarish jarayonida yoki xizmatlar ko‘rsatishda bo‘lgan inventarlar
Inventarlar - bu tovarlarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan xom ashyo,
shuningdek sotish uchun mavjud bo‘lgan tovarlar. U kompaniya balansidagi
aylanma aktivlar sifatida tasniflanadi. Inventarlar uch turga xom ashyo,
tugallanmagan ishlab chiqarish va tayyor mahsulotlar kiradi.
5
1080 «Inventar va xo‘jalik jihozlari» schyotida korxonaning aylanma
mablag‘lari tarkibiga kiradigan inventarlar, asboblar, xo‘jalik jihozlari va boshqa
mehnat vositalarining (kam baholi va tez eskiruvchi buyumlar) mavjudligi va
harakati hisobga olinadi. Xizmat qilish muddati va qiymatidan qat’i nazar inventar
va xo‘jalik jihozlari tarkibiga quyidagilar kiritiladi:
 maxsus asboblar va moslamalar (alohida buyurtmani tayyorlash uchun yoki
ma‘lum bir turdagi buyumlarni seriyali va ommaviy ishlab chiqarish uchun
mo‘ljallangan maqsadli asboblar va moslamalar) ;
 maxsus va sanitar buyumlar, maxsus poyafzal;
 yotoq jihozlari;
 kanselyariya jihozlari (kalkulyatorlar, stol jihozlari boblar va moslamalar )
 oshxona va ovqatlanish xonasi jihozlari, shuningdek ovqatlanish xonasi
choyshablari;
 xarajatlari, ularni qurish qurilish-montaj ishlari tannarxiga olib boriladigan
vaqtinchalik inshootlar, qurilma va moslamalar;
 foydalanish muddati bir yildan kam bo‘lgan almashtiriladigan uskunalar;
 ov qurollari.
Buxgalteriya hisobida inventarlar va xo‘jalik buyumlari turgan joyiga qarab
aks ettiriladi. Ushbu belgisiga ko‘ra ular ikki guruhga bo‘linadi:
1. Ombordagi inventarlar va xo‘jalik buyumlari.
2. Foydalanishdagi inventarlar va xo‘jalik buyumlari.
5
O‘zbekiston Reapublikasining “Tovar moddiy zahiralar” to‘g‘risidagi buxgalteriya hisobi milliy standarti. 2020
10

Korxonalar mustaqil ravishda inventarlar, asboblar va xo‘jalik jihozlarini
hisobga oluvchi schyotlarni ularning moliyaviy-xo‘jalik faoliyatidagi o‘rni va
roliga qarab ochishlari mumkin. Ularning qiymati foydalanishga berilgan vaqtda
ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga to‘liq qo‘shilishi mumkin.. Inventar
baholash quyidagi ikkita qiymatlardan eng pasti bo‘yicha amalga oshiriladi:
1. balans tuzilayotgan sanadagi narxi (sotib olish narxi )
2. balans tuzilayotgan sanadagi realizatsiya qiymati.
Inventar va xo‘jalik jihozlari keyinchalik foydalanishga yaroqsiz holga kelgan
hollarda ularni balansdan tashqari schyotdan hisobdan chiqarish belgilangan
tartibda rasmiylashtirilgan hisobdan chiqarish dalolatnomasiga asosanamalga
oshiriladi. Inventar va xo‘jalik buyumlari bilan bog‘liq barcha operatsiyalar va
ularning hisobi 1080-schyotda yuritiladi. 1080 «Inventar va xo‘jalik buyumlari»
schyotida aylanma mablag‘lar tarkibiga kiruvchi inventar, asbob-uskunalar, uy-
ro‘zg‘or buyumlari va boshqa mehnat vositalari kam qiymatli va eskirgan
buyumlarning mavjudligi va harakati hisobga olinadi.
1-jadval
“Everest Metall Grand”MCHJda inventar va xo‘jalik jihozlari bo‘yicha
buxgalteriya o‘tkazmalari
Operatsiya mazmuni Debet Kredit
Materiallar tannarxiga
transport–tayorlov
xarajatlarini kiritilishi 1080 1510
Inventarizatsiya natijasida
xo‘jalik buyumlarining
kamomadi aniqlandi 5910 1080
Xo‘jalik buyumlari sotildi
pul kelib tushdi. 5110 1080
Mol yetkazib beruvchidan
inventar va xo‘jalik
buyumlari olindi 1080 6010
Tabiiy ofat tufayli
inventarlarning yo‘qotilishi
yuz berdi 9720 1080
11

6
Milliy standart qoidalariga ko‘ra inventar foydalanishga o‘tkazilishi bilanoq
uning butun qiymati ishlab chiqarish xarajatlari yoki davr xarajatlariga chiqariladi.
Keyinchalik foydalanishga topshirilgan inventar va xo‘jalik buyumlarini hisobga
olish tartibi bo‘lishi uchun ular balansdan tashqari schyotga o‘tkaziladi.
"Ishlatilayotgan inventar va xo‘jalik buyumlari" ana shunday schyot hisoblanadi.
Inventar va xo‘jalik buyumlarini foydalanishga topshirish to‘g‘risidagi aktni
qanday to‘ldirish kerak .
Agar inventar ishlatilgan tovarni yaratish paytidan oldin to‘xtatib qo‘yilsa va
ishlab chiqarishni qaytadan boshlash imkoniyati bo‘lmasa, unda kechiktirilgan
xarajatlar hisobvaraqlarida hisobga olingan intentar qiymatining qoldiqlari
operasion xarajatlar ko‘rinishida moliyaviy natijaga hisobdan chiqariladi. Shaxsan
men o‘zim tanlab olgan maliyot obyektida inventarlari va xo‘jalik jihozlari o‘z
faoliyatlarini amalga oshirish uchun xarid qiladigan qurilmalar, texnikalar va
jihozlardan tashkil topgan. Ba‘zilari esa huquqiy maqsadlarga yo‘naltirilgan.
“Everest Metall Grand”MCHJda q uyidagi inventarlar tarkibi mavjud:
 Kompyuterlar va serverlar
 Printerlar va skannerlar
 Telefon tizimlari va telefonlarga bog‘liq qurilmalar
 Xavfsizlik tizimlari (masalan, sensorlar, monitorlar va boshqalar)
 Xatlar va ko‘rsatiladigan xizmatlar uchun maxsus jihozlar (masalan, qog‘oz)
 Shkaflar, stol-stullar,qaychi,chizg‘ich, kanstovar buyumlari
 Videokameralar .
Inventarlar yaxshi tuzilgan va saqlangan holda, amalga oshirish uchun kerakli
xizmatlarni aniqlashda va mijozlarga qulayliklar taqdim etishda juda muhim
ahamiyatga ega. Inventarni ta‘mirlash va unga texnik xizmat ko‘rsatish uchun
barcha xarajatlar ishlab chiqarish xarajatlari yoki davr xarajatlari sifatida qayd
etiladi. Ba‘zida ekspluatasiya qilish vaqtida inventardan maqsadli foydalanilmaydi.
Bunday holda, uning narxini boshqa operasion xarajatlar hisobvarag‘iga kiritish
6
O ‘ zbekiston Reapublikasining “Tovar moddiy zaxiralar ‘ to ‘ g ‘ risidagi buxgalteriya hisobi milliy standarti.
Toshkent---2020.
12

mumkin. Agar ushbu intentar bo‘yicha kechiktirilgan xarajatlarni hisobga olish
uchun hisobvaraqlarda qoldiq bo‘lsa, u holda ularni hisobot davri xarajatlari
shaklida moliyaviy natijaga o‘tkazish kerak bo‘ladi. Yuqoridagi barcha
xususiyatlar tashkilotning hisob siyosatida aks ettirilishi kerak.
Inventarlarning tannarxi - inventarlarni hozirgi joylashuvi va holatiga keltirish
uchun qilingan barcha xarajatlar hamda sotib olish va konvertatsiya qilish
xarajatlarini o‘z ichiga oladi. Inventar va xo‘jalik anjomlarini foydalanishga
topshirishda ulaming qiymati vazifasiga qarab ishlab chiqarish xarajatlariga yoki
davr xarajatlariga muvofiq hisobdan chiqarilib, keyin tashkilot tomonidan oddiy
shakl bo‘yicha (bir tomonlama tartibda), tannarxi bo‘yicha nomlar (nomenklatura
raqamlari) yoki guruhlar (yiriklashtirilgan komplektlar) kesimida tezkor miqdoriy
hisob yuritiladi, bunda foydalanishga kelib tushish sanasi (oy, yil), foydalanish joyi
(bo‘linmalar bo‘yicha) va ulardan foydalanish muddati mobaynida moddiy
javobgar shaxslar ko‘rsatiladi. Agar inventar va xo‘jalik anjomlarining qiymati bir
birlik (komplekt) uchun xarid qilish paytida O‘zbekiston Respublikasida
belgilangan eng kam ish haqining o‘n baravaridan ortiq bo‘lsa, unda tashkilot
ulami foydalanishga berishda ushbu inventar va xo‘jalik anjomlarining qiymatini
muddati kechiktirilgan xarajatlarga kiritishi mumkin. Bunda kechiktirilgan
xarajatlami kamaytirish, ya‘ni ulami xarajatlargahisobdan chiqarish quyidagi
usullardan birini qo‘llash orqali amalga oshiriladi:
 qiymatni ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmiga mutanosib
ravishda hisobdan chiqarish;
 teng me‘yorli tarzda. Qiymatni ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar,
xizmatlar) hajmiga mutanosib ravishda hisobdan chiqarish usulida
kechiktirilgan xarajatlar summasini hisobdan chiqarish hisobot davrida
ishlab chiqarilgan mahsulot (ishlar, xizmatlar) hajmining natural
ko‘rsatkichidan va inventar hamda xo‘jalik anjomlari tannarxining
ko‘rsatilgan inventar va xo‘jalik anjomlarini foydali ishlatishning butun
kutilayotgan muddatida mahsulot (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishning
13

taxmin qilinayotgan hajmiga nisbatidan kelib chiqqan holda amalga
oshiriladi.
Qiymatni teng me‘yoriy usulda hisobdan chiqarish inventar va xo‘jalik
anjomlarining tannarxidan hamda ushbu inventar va xo‘jalik anjomlarini foydali
ishlatish muddatini hisobga olgan holda hisoblab chiqarilgan me‘yorlardan kelib
chiqqan holda amalga oshiriladi.Inventar va xo‘jalik anjomlari qiymatining ulami
foydalanishberishda hisobdan chiqarish tartibi, shuningdek ulaming qiymatini
xarajatlarga kiritishning foydalanilayotgan usuli tashkilotning hisob siyosatida aks
ettirilishi lozim. Korxona ulaming vazifasi va moliya-xo‘jalik faoliyatidagi o‘miga
bog‘liq holda inventar, asboblar va xo‘jalik anjomlarini hisobga olish uchun hisob
varaqlami mustaqil ochish huquqiga ega. Topshirish paytida inventar va xo‘jalik
anjomlarining qiymati tolaligicha ishlab chiqarish yoki davr xarajatlariga kiritiladi.
Inventar va xo‘jalik jihozlarini foydalanishga berish buxgalteriya hisobida
inventar va xo‘jalik jihozlarini xarid qilish va ishlab chiqarish bilan bog‘liq haqiqiy
xarajatlar summasi (haqiqiy tannarx bo‘yicha) xarajatlami hisobga oluvchi
schyotlarda aks ettiriladi
14

II BOB INVENTAR VA XO‘JALIK JIHOZLARI KIRIMI VA ULARNI
HISOBDAN CHIQARISH HISOBI
2.1. Inventar va xo‘jalik jihozlari kirimi hisobi
7
Inventar va xo‘jalik buyumlari bilan bog‘liq barcha operatsiyalar va ularning
hisobi 1080-schyotda yuritiladi. Milliy standart qoidalariga ko‘ra inventar
foydalanishga o‘tkazilishi bilanoq uning butun qiymati ishlab chiqarish xarajatlari
yoki davr xarajatlariga chiqariladi. Keyinchalik foydalanishga topshirilgan inventar
va xo‘jalik buyumlarini hisobga olish tartibi bo‘lishi uchun ular balansdan tashqari
schyotga o‘tkaziladi. 014 "Ishlatilayotgan inventar va xo‘jalik buyumlari" ana
shunday schyot hisoblanadi. Bosh direktor korxonaning hisob siyosatiga
o‘zgartirish kiritish va ularni inventar tarkibiga kiritish uchun tovarlar tannarxining
past chegarasini belgilash huquqiga ega. Inventar va xo‘jalik buyumlari narxi eng
kam ish haqining 10 baravaridan oshganda ularni foydalanishga topshirishda ushbu
buyumlarning narxini kechiktirilgan to‘lovlarga o‘tkazish mumkin. Bu 3290
"Boshqa kechiktirilgan xarajatlar" schyoti. Kechiktirilgan xarajatlar quyidagi
usulda bilan hisobdan chiqarilishi mumkin:
Birinchi usul - shundan iboratki, muayyan davrdagi chiqariladigan mahsulot
hajmlarining ko‘rsatkichlaridan va ko‘rsatilgan inventarning butun taxmin qilingan
davri uchun chiqariladigan mahsulot soniga nisbatan inventar tannarxining
qiymatidan kelib chiqqan holda inventar summasi hisobdan chiqariladi.
Ikkinchi usul - intentar qiymatidan va ushbu inventardan foydali foydalanish
muddatlaridan kelib chiqib hisoblangan muayyan normalarga asosan qiymat
hisobdan chiqariladi. Yuqorida ko‘rsatilgan hisobdan chiqarish usullari
inventardan foydali foydalaniladigan butun davrda kuchga ega. Agar inventar
ishlatilgan mahsulotni ishlab chiqarish muddatidan oldin to‘xtatib qo‘yilsa va
ishlab chiqarishni qayta boshlash ehtimoli bo‘lmasa, u holda kechiktirilgan
xarajatlar hisobvaraqlarida hisobga olingan intentar qiymatining qoldiqlari
operatsion xarajatlar ko‘rinishida moliyaviy natijaga hisobdan chiqariladi.
7
O‘zbekiston Respublikasining “ Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-xo‘jalik faoliyati hisobi hisobotlar qo ‘
llash bo‘yicha yo‘riqnomani tasdiqlash “ to‘g‘risidagi .Toshkent--2002
15

Inventarni ta‘mirlash va unga texnik xizmat ko‘rsatish uchun barcha xarajatlar
ishlab chiqarish xarajatlari yoki davr xarajatlari sifatida qayd etiladi. Ba‘zida
eksplatatsiya qilish vaqtida inventardan maqsadli foydalanilmaydi. Bunday holda,
uning narxini boshqa operasion xarajatlar hisobvarag‘iga kiritish mumkin. Agar
ushbu intentar bo‘yicha kechiktirilgan xarajatlarni hisobga olish uchun
hisobvaraqlarda qoldiq bo‘lsa, u holda ularni hisobot davri xarajatlari shaklida
moliyaviy natijaga o‘tkazish kerak bo‘ladi. Yuqoridagi barcha xususiyatlar
tashkilotning hisob siyosatida aks ettirilishi kerak. Inventarlar kvitansiyalari
yetkazib beruvchidan tovar-moddiy boyliklarni qabul qilish (yoki qaytarish)ni
qayd etish uchun ishlatiladi. Mahsulotlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri inventar kvitansiyasiga
qo‘shilishi yoki mavjud xarid buyurtmalaridan olinishi mumkin. Yetkazib
beruvchilaringizdan olgan barcha inventar mahsulotlar inventar kvitansiyalarini
talab qiladi.
Inventarlarni hisobga olish - bu korxonaning inventarizatsiya tizimiga tovar-
moddiy boyliklari hamda inventarlarning kelib tushishini kuzatish uchun
foydalaniladigan hisob turi. Ushbu hisob odatda doimiy inventarizatsiya tizimida
qo‘llaniladi, bu erda inventar qoldiqlari tovarlarni qabul qilish va sotish jarayonida
doimiy ravishda real vaqt rejimida yangilanadi. Inventar va xo‘jalik jihozlarini
qabul qilishda ular odatda inventar kirim schyotida debet sifatida inventar
aktivlarning ko‘payishini ko‘rsatib aks ettiriladi. Shu bilan birga, tovar-moddiy
boyliklar hamda inventarning kreditga sotib olinganligi yoki naqd pul bilan
to‘langanligiga qarab, kreditorlik qarzi schyotiga yoki kassa schyotiga tegishli
kredit yozuvi kiritiladi. Alohida hisobda inventar kirimlarini kuzatib borish orqali
korxonadagi inventar darajasini va tovarlarning o‘z omborlari yoki saqlash
joylarida va tashqarisida harakatlanishini osongina kuzatishi mumkin. Bu ularga
inventarizatsiyani boshqarish bilan bog‘liq har qanday muammolarni, masalan,
haddan tashqari to‘ldirish yoki kam zaxiralarni aniqlashga yordam beradi va
inventarni to‘ldirish va sotib olish bo‘yicha asosli qarorlar qabul qiladi.
16

Inventar kirimi hisobi, korxona va tashkilot uchun muhim hisob-faoliyat
hisobiga aytiladi. Bu hisob-faoliyat hisobi, ombor mahsulotlari uchun xarid
qilingan narxlar, transport xizmatlari uchun to‘lanadigan to‘lovlar va boshqa
xarajatlar hisobini o‘z ichiga oladi. Inventar kirimi hisobi korxona uchun omborini
moliyaviy ravishda boshqarishning muhim bir qismi hisoblanadi. Bu hisobni
yaxshi boshqarish, korxona uchun korxonadagi ombor mahsulotlarini to‘liq bilish,
omborining so‘nggi holatini aniqlash va ombordagi mahsulotlar sonini va
qiymatini bilishda juda muhimdir. Inventar kirimi hisobi, moliyaviy yil yakunidan
oldin qilingan inventar auditlari va inventar qiymatlari taxmin qilinishi uchun ham
ishlatiladi. Bu hisobni amalga oshirish uchun, xarid qilingan mahsulotlar uchun
transport xizmatlarining to‘lovini va boshqa xarajatlarni to‘g‘ri hisoblash kerak.
Inventar kirimi hisobi, moliyaviy hisob-kitobning asosiy qismlaridan biridir va
ombor mahsulotlari uchun xarid qilingan va qabul qilingan tovarlarining
qiymatlarini hisoblashda foydalaniladi. Bu hisob, kompaniyalar uchun muhimdir,
chunki omborlar, mahsulotlar va xizmatlar sotish-sotib oluvchilarning moliyaviy
xarajatlari bilan bog‘liqdir. Inventar kvitansiyalari sizning yetkazib
beruvchilaringizdan olingan inventar buyumlarni ro‘yxatga olish va ro‘yxatga olish
uchun ishlatiladi. Tovar-moddiy qiymatliklar inventar kvitansiyalari bilan yoki
ularsiz kelishi mumkin bo‘lsa-da, xarid schyot-fakturalarini yaratish, saqlash va
to‘lashdan oldin barcha inventar buyumlar birinchi navbatda inventar
kvitansiyalarida qayd etilishi kerak. Inventar kvitansiyalari bo‘yicha mahsulotlar
xarid schyot-fakturalariga import qilinishi mumkin. Operatsion xarajatlar (inventar
bo‘lmagan) moddalari inventar kvitansiyalarini talab qilmaydi; harakatsiz
narsalarni inventar kvitansiyalariga yozib bo‘lmaydi. Tovar moddiy qiymatlikning
yakuniy tannarxi yetkazib beruvchidan hisob-kitob (ya‘ni, sotib olish schyoti)
kelguniga qadar kafolatlanmaganligi sababli, inventar kvitansiyadagi mahsulot
tannarxi hisob-kitob qilinmaguncha taxmin qilinadi deb hisoblanadi.Inventar
kvitansiyani saqlaganingizda, inventarizatsiya hisobingiz ko‘rsatilgan joy(lar)dagi
mahsulot miqdori o‘zgarishini aks ettirish uchun yangilanadi. Biroq, mahsulot(lar)
uchun xarid hisob-fakturasi qo‘shilmaguncha va saqlanmaguncha, sizning
17

kreditorlik qarzingiz balansiga ta‘sir qilmaydi. Korxona xo‘jalik jihozlarini
boshqarish siyosatida, quyidagi mezonlar o rnatilishi tavsiya etiladi:ʻ
 Jihozlar rasmilashtirish: Korxona xo‘jalik jihozlarini inventarlash va xizmat
qilish uchun yo‘nalishlarni aniqlash zarur bo‘ladi. Bu, korxona xo‘jalik
jihozlarining narxlari, soni va joriy holati haqida to‘liq va haqiqiy axborot
berishga imkon beradi.
 Xo‘jalik jihozlarini barqarorlik bilan saqlash: Korxonaning xavfsiz va
barqaror yodgorlik tizimini ta‘minlash uchun, xo‘jalik jihozlarining
barqarorligi muhimdir. Bu, korxonada inventarizatsiya amalga oshirilgandan
so‘ng, jihozlar doimo muvofiqlik bilan saqlanishini ta‘minlashni, loyihalash
va xizmat ko‘rsatishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri foydalanishni talab qiladi.
 Xo‘jalik jihozlarining yo‘nalishi: Korxona xo‘jalik jihozlarini, ularning
yo‘nalishlari bo‘yicha tashkil etilishi kerak. Bu, jihozlar to‘plamlarining
tuzilishi va korxonada faoliyat olib boradigan yo‘nalishlar bilan bog‘liq.
 Xo‘jalik jihozlarini tashkil etish: Korxonada xo‘jalik jihozlarining ko‘proq
foydalanilishi uchun, ularni ozod etish muhimdir. Bu, jihozlar inventarlash
va ishlatish tizimlari, korxonada foydalanishga tavsiya etiladigan dastur va
tizimlar, tadbirlar va ma‘lumotlar bazalari bilan ta‘minlashni talab qiladi.
 Jihozlar monitoringi: Korxonada xo‘jalik jihozlarining monitoringi amalga
oshirilishi lozim. Bu, korxonada mavjud bo‘lgan jihozlar soni, xarajatlari,
foydalanish natijalari va yuzaga kelgan muammolar haqida yoritilgan
ma‘lumotlarning bo‘lishi zarur.
 Texnik xizmat: Korxonada xo‘jalik jihozlarining to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlashini
ta‘minlash uchun, texnik xizmat kafolatini ta‘minlash zarur bo‘ladi. Bu,
qo‘llanma va ko‘rsatkichlar, muhandislar va jihozlar xizmati xizmatlari bilan
xizmat ko‘rsatishga qodir bo‘lishni talab qiladi
Inventarlar kvitansiyalari xarid hisob-fakturasida hisob-kitob qilinmaguncha
o‘zgartirilishi mumkin. Masalan, siz mahsulot miqdorini o‘zgartirishingiz, boshqa
mahsulotni qo‘shishingiz yoki mahsulotning taxminiy narxini o‘zgartirishingiz
mumkin. Biroq, inventar kvitansiyadagi narsalarga qisman hisob-kitob qilish
18

mumkin emas. Tovar-moddiy zaxiralar va xo‘jalik jihozlarini qabul qilish hisobi
korxonaning inventarizatsiya tizimiga tovar-moddiy boyliklarning kelib tushishini
kuzatish uchun foydalaniladigan umumiy hisob kitobidir. U odatda doimiy
inventarizatsiya tizimida qo‘llaniladi, bunda inventar qoldiqlari tovarlarni qabul
qilish va sotishda real vaqt rejimida doimiy ravishda yangilanadi. Inventar va
tovar-moddiy zaxiralarni qabul qilishda ular odatda materiallar kirim schyotida
debetda aks ettiriladi, bu esa materiallr aktivlarining ko‘payishini ko‘rsatadi. Shu
bilan birga, tovar-moddiy boyliklarning kreditga sotib olinganligi yoki naqd pul
bilan to‘langanligiga qarab, kreditorlik qarzlari schyotiga yoki kassa schyotiga
tegishli kredit yozuvi kiritiladi. Alohida hisobda inventar tushumlarini kuzatib
borish orqali kompaniyalar inventar darajasini va tovarlarning o‘z omborlari yoki
saqlash joylariga kirish va chiqishlarini osongina kuzatishi mumkin. Bu ularga
inventarni boshqarish bilan bog‘liq har qanday muammolarni, masalan, haddan
tashqari to‘ldirish yoki kam zaxiralarni aniqlashga yordam beradi va inventarni
to‘ldirish va sotib olish bo‘yicha asosli qarorlar qabul qiladi. Tovar-moddiy
qiymatliklarni olish hisobi moliyaviy hisobotlarning to‘g‘riligini ta‘minlash va
audit jarayonini osonlashtirish uchun ham foydalidir.
19

2.2. Inventar va xo‘jalik jihozlarini hisobdan chiqarish tartibi va hisobi
Everest Metall Grand MCHJda inventar va xo‘jalik jihozlarini hisobdan
chiqarish tartibi ta‘sischining talabiga, xodimlar soni va tashkilotning qaysi hisob-
kitob tizimini ishlatishiga bog‘liq bo‘ladi. Tashkilot yoki korxonadagi inventar va
xo‘jalik jihozlarini identifikatsiya qilish uchun inventar raqami, turi,
xususiyatlarini va umumiy qimmatini aniqlash kerak. Identifikatsiya qilingan
inventar va xo‘jalik jihozlarining ro‘yxatini tayyorlash kerak. Ro‘yxatda har bir
inventor yoki xo‘jalik jihozi uchun, ularning raqami, nomi, turi, yili, narxi va
qimmati kabi ma‘lumotlar kiritiladi. Har bir inventor va xo‘jalik jihozining
tafsilotlari masalan, yaratilgan yili, ko‘rinishi, modeli, ishlab chiqarilgan
mamlakati va boshqa xususiyatlari kiritilishi kerak. Inventar va xo‘jalik jihozlarini
hisobdan chiqarish uchun, ro‘yxatdagi har bir inventor va xo‘jalik jihozining
narxini, qimmatini va kirim chiqimini hisobga olish kerak. Inventar va xo‘jalik
jihozlarining hisobidan chiqarilishi yakunlanib, ularga tegishli moliyaviy hisob-
kitob yopiladi. Bu, tashkilot yoki kompaniyadagi kirim chiqimlari, inventar va
xo‘jalik jihozlarining qimmati, narxi, yopish to‘lovlarini olish va boshqa moliyaviy
jarayonlarni hisobga olishni o‘z ichiga oladi.
Inventar va xo‘jalik jihozlarining hisob-kitobi, tashkilot yoki korxona
moliyaviy hisob-kitobi asosida amalga oshiriladi. Bu hisob-kitobning asosiy
maqsadi, tashkilot yoki kompaniyadagi moliyaviy jarayonlarni yaxshiroq nazorat
qilish va moliyaviy hisob-kitobni to‘g‘ri tashkil etishdir. Inventar va xo‘jalik
jihozlarining ro‘yxati, ularning raqami, turi, xususiyatlarini va narxini ko‘rsatiladi.
Hisob-kitobda, inventar va xo‘jalik jihozlarining qolgan umumiy qiymati va uni
ishlatish bilan bog‘liq moliyaviy ko‘rsatkichlari ham ko‘rsatilishi mumkin.
Inventar va xo‘jalik jihozlarining hisob-kitobining boshqa xususiyatlari nventar va
xo‘jalik jihozlarining kirim-chiqimlari hisob-kitobda yozilishi kerak. Bu, inventar
va xo‘jalik jihozlarining kirim chiqimlarini, ularga tegishli ishlatilgan mablag‘lar
va to‘lashlarini ifodalaydi. Tashkilot yoki kompaniya inventar va xo‘jalik
jihozlarini kredit orqali sotib olishi mumkin. Bu holatda, kredit miqdori, qolgan
qarzi va unga tegishli to‘lovlar ham hisob-kitobda yozilishi kerak. Inventar va
20

xo‘jalik jihozlarining hisob-kitobi har bir o‘tgan yilning oxirida baholash kerak. Bu
baholash, inventar va xo‘jalik jihozlarining qiymatlarida o‘zgarishlar bo‘lishini
aniqlovchi ma‘lumotlarni beradi. Inventar va xo‘jalig jihozlari asbob-uskunalarini
hisobdan chiqarish tartibi muayyan holatlarga va amaldagi buxgalteriya
qoidalariga qarab o‘zgaradi bu jarayonda ishtirok etishi mumkin bo‘lgan ba‘zi
umumiy qadamlar:
Hisobdan chiqarish sababini aniqlang: Har qanday inventar va xo‘jalig
texnikasini hisobdan chiqarishdan oldin, buning sababini aniqlash kerak. Bunga
eskirganlik, shikastlanish yoki yo‘qotish, o‘g‘irlik yoki boshqa sabablar kiradi.
Inventar yoki asbob-uskunalarni baholang: Keyingi qadam joriy qiymatini
aniqlash uchun inventar yoki uskunani baholashdir. Bu ob’ektlarni jismoniy
hisoblash yoki baholashni yoki boshqa omillar asosida ularning qiymatini
baholashni o‘z ichiga olishi mumkin.
Hisobdan chiqarishni qayd etish: Tovar-moddiy zaxiralar yoki asbob-
uskunalar baholangandan keyin va ularni hisobdan chiqarish to‘g‘risida qaror
qabul qilingandan so‘ng, hisobdan chiqarish kompaniyaning buxgalteriya
registrlarida qayd etilishi kerak. Bu inventar yoki asbob-uskunalar hisobini
to‘g‘irlash va tegishli yo‘qotishlar yoki xarajatlarni hisobga olishni o‘z ichiga
olishi mumkin. Inventar va xo‘jalik jihozlarini hisobdan chiqarish: Agar inventar
yoki asbob-uskunalar endi foydali bo‘lmasa, uni mas’uliyatli tarzda yo‘q qilish
kerak. Bu ularning holati va qiymatiga qarab narsalarni sotish, hadya qilish yoki
bekor qilishni o‘z ichiga olishi mumkin. To‘g‘ri moliyaviy hisobotni va amaldagi
qoidalarga rioya qilishni ta‘minlash uchun inventar va qishloq xo‘jaligi asbob-
uskunalarini hisobdan chiqarishda to‘g‘ri hisob-kitob tartiblari va ko‘rsatmalariga
rioya qilish muhimdir. Muayyan tartib va talablar bo‘yicha ko‘rsatma olish uchun
buxgalter yoki moliyaviy maslahatchi bilan maslahatlashish foydali bo‘lishi
mumkin.Inventarizatsiya va qishloq xo‘jaligi asbob-uskunalarini hisobdan
chiqarish tartibi muayyan holatlarga va amaldagi buxgalteriya qoidalari va
qoidalariga qarab o‘zgaradi. Inventar haqida gap ketganda, buzilish, shikastlanish
yoki eskirish, o‘g‘irlik va bozor qiymatini yo‘qotish kabi hodisalar uning qiymatini
21

kamaytirishi yoki hatto yo‘q qilishi mumkin. Korxonalar ushbu yo‘qotishlarni
boshdan kechirganda, buxgalteriya hisobi uchun ularni to‘g‘ri hisobdan chiqarish
ularning umumiy soliq majburiyatlarini kamaytirishi va ularga qoidalar va eng
yaxshi buxgalteriya amaliyotiga rioya qilishlariga yordam beradi. Inventarizatsiya
aktivdir va hisobdan chiqarish balans va daromadlar hisobotiga ta‘sir qiladi,
natijada sof daromad va taqsimlanmagan foyda kamayadi . Biroq , ba‘zi hisobdan
chiqarishlar yo‘qotishlarni yengillashtirish uchun soliq imtiyozlarini olish
huquqiga ega bo‘lishi mumkin.
22

2.3. Inventarizatsiya jarayoni va uning muammolari
8
Inventarizatsiya – bu buxgalteriya hisobi tizimidagi ma‘lumotlarning
haqiqatdagi ma‘lumotlar bilan solishtirish imkoniyatini beruvchi usuldir. Bu usul
o‘lchash, tortish, sanash orqali amalga oshirilib, uning yakunida tovar moddiy
qiymatliklar ro‘yxati tuziladi. Bu ro‘yxat buxgalteriyadagi ro‘yxat bilan
solishtiriladi. 9
I nventarizatsiyani o‘tkazish uchun xo‘jalik yurituvchi
subyektlarning quyidagi doimiy ishlaydigan inventarizatsiya komissiyalari tuziladi:
- xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari yoki uning o‘rinbosari (komissiya
rahbari);
- bosh buxgalter;
- buxgalteriya xizmati rahbarlari (keyingi o‘rinlarda - bosh buxgalter

Inventarizatsiya komissiyasi tarkibiga xo‘jalik yurituvchi subyektning ichki
audit xizmati vakillari kiritilishi mumkin. Agar ish hajmi katta bo‘lsa, aktivlar va
majburiyatlarni bir vaqtning o‘zida inventarizatsiya qilish uchun quyidagi tarkibda
ishlaydigan inventar komissiyalari tuziladi:
- inventarni tayinlagan xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining vakili
(komissiya rahbari);
- mutaxassislar: tovar eksperti, muhandis, texnolog, mexanik, menejer,
iqtisodchi, buxgalteriya xizmati xodimi (keyingi o‘rinlarda -
buxgalteriya hisobi) va boshqalar.
Komissiya tarkibiga inventarizatsiya qiymatlari, narxlar va dastlabki hisob-
kitoblar bilan tanish bo‘lgan tajribali xodimlar kiritilishi kerak. Faqatgina moddiy
javobgar shaxslarga nisbatan bir xil xodimni ketma-ket ikki marta mehnat
inventarizatsiya komissiyasi raisi etib tayinlash taqiqlanadi.
8
M. Yusupova , G. Raximova Buxgalteriya hisobi .Darslik Toshkent – 2021y
9
O ‘ zbekiston Respublikasining “Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o ‘ tkazish” to ‘ g ‘ risidagi buxgalteriya hisobi
milliy standarti. Toshkent – 1999y
23

10
Xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbari doimiy ishlaydigan va ishlaydigan
inventar komissiyalarining shaxsiy tarkibini tasdiqlaydi (buyruq, qaror, buyruq 1-
ilovaga muvofiq ). Agar inventarizatsiya paytida komissiyaning bir a‘zosi ham
bo‘lmasa, bu holat inventarizatsiya natijalarini bekor qilish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi. Inventarizatsiyani tekshirish, ayniqsa, ishlab chiqarish yoki chakana
savdo korxonalari uchun dalillar to‘plashning muhim jihati hisoblanadi. U aktivlar
yoki kapitalning katta balansini ifodalashi mumkin.
Doimiy inventar komissiyalari:
- qimmatbaho buyumlarning saqlanishini ta‘minlash bo‘yicha profilaktika
ishlarini olib boradi, zarur hollarda ustaxonalar, bo‘limlar, bo‘limlar
boshliqlarining qimmatbaho buyumlarni saqlash masalalari bo‘yicha
yig‘ilishlarida axborotlarini tinglaydi;
- inventarizatsiyani tashkil qiladi va ishchi inventarizatsiya komissiyalari
a‘zolariga rahbarlik qiladi;
- inventarizatsiyaning to‘g‘ri o‘tkazilishini ta‘minlash maqsadida
tekshirishlar o‘tkazadi, shuningdek inventarlar orasidagi saqlash va qayta
ishlash joylarida tovar va moddiy boyliklarni tanlab inventarizatsiyadan
o‘tkazadi;
- inventarizatsiyaning to‘g‘ri o‘tkazilishini ta‘minlash maqsadida
tekshirishlar o‘tkazadi, shuningdek inventarlar orasidagi saqlash va qayta
ishlash joylarida tovar va moddiy boyliklarni tanlab inventarizatsiyadan
o‘tkazadi;
- inventarizatsiyaning to‘g‘ri o‘tkazilishini ta‘minlash maqsadida
tekshirishlar o‘tkazadi, shuningdek inventarlar orasidagi saqlash va qayta
ishlash joylarida tovar va moddiy boyliklarni tanlab inventarizatsiyadan
o‘tkazadi;
- inventarizatsiya natijalarining to‘g‘riligini, bazalar, omborlar, omborlar,
ustaxonalar, qurilish maydonchalari va boshqa saqlash joylaridagi
qiymatlarni qayta hisobga olish bo‘yicha takliflar asosli ekanligini
10
O ‘ zbekiston Respublikasining “Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o‘tkazish” to‘g‘risidagi buxgalteriya hisobi
milliy standarti. Toshkent – 1999y
24

tekshiradi;
- zarur hollarda (inventarizatsiya qoidalari jiddiy buzilganda va boshqa
hollarda) xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining ko‘rsatmasi bo‘yicha
takroriy umumiy inventarizatsiya o‘tkazish;
Ishchi inventarizatsiya komissiyalari:
 saqlash va ishlab chiqarish joylarida qiymatliklar va pul mablag‘larini
inventarizatsiyasini amalga oshiradi;
 xo‘jalik yurituvchi subyekt buxgalteriyasi bilan birgalikda inventarizatsiya
natijalarini aniqlashda ishtirok etadi va kamomadlar hamda qayta navlarga
ajratishdagi ortiqcha chiqishlarni bir birini qoplashga olib borish,
shuningdek tabiiy yo‘qolish me‘yorlari doirasida kamomadlarni hisobdan
o‘chirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;
 tovar-moddiy qiymatliklarni qabul qilish, saqlash va berishni tartibga
solish, hisobga olish va ular saqlanishini nazorat qilishni yaxshilash,
shuningdek me‘yordan ortiqcha va ishlatilmaydigan moddiy qiymatliklarni
sotish masalalari bo‘yicha takliflar kiritadi.
Quyidagi hollar uchun javobgar bo‘ladi:
- xo‘jalik yurituvchi subyekt rahbarining buyrug‘iga muvofiq
inventarizatsiyani o‘z vaqtida o‘tkazish va uni o‘tkazish tartibiga rioya
qilish uchun;
- tekshirilayotgan asosiy vositalar, tovar-moddiy qiymatliklar, pul
mablag‘lari va hisob-kitoblar vositalarining haqiqatdagi qoldiqlari
to‘g‘risidagi ma‘lumotlar ro‘yxatga to‘liq va aniq qayd etilishi uchun;
- tovar-moddiy qiymatliklarning ular narxi belgilanadigan farqlovchi
belgilari (turi, navi, rusumi, hajmi, preyskurant bo‘yicha tartib raqami,
artikuli va h.k.) ro‘yxatda to‘g‘ri ko‘rsatilishi uchun;
- belgilangan tartibga muvofiq inventarizatsiya materiallari to‘g‘ri va o‘z
vaqtida rasmiylashtirilishi uchun.
25

Inventarizatsiya komissiyalari a‘zolari tovarlar, materiallar va boshqa
qiymatliklar kamomadi va rastratasini yoki ortiqcha chiqqanini yashirish
maqsadida ro‘yxatga qiymatliklarning haqiqatdagi qoldiqlari to‘g‘risida ataylab
noto‘g‘ri ma‘lumotlarni kiritganlik uchun belgilangan tartibga muvofiq
javobgarlikka tortiladilar. Mol-mulkning haqiqatdagi mavjudligini tekshirishni
boshlashdan oldin inventarizatsiya komissiyasi inventarizatsiya paytidagi eng
so‘nggi kirim-chiqim hujjatlarini yoki moddiy vositalar va pul mablag‘lari harakati
to‘g‘risidagi hisobotlarni olishi kerak.
Inventarizatsiya komissiyasining raisi hisobotlarga ilova qilingan barcha
kirim-chiqim hujjatlariga “inventarizatsiyagacha ...da (sana)” deb ko‘rsatgan holda
viza qo‘yadi, bu esa buxgalteriyaga hisob ma‘lumotlari bo‘yicha inventarizatsiyani
boshlash paytida mol-mulk qoldiqlarini aniqlash uchun asos bo‘lib xizmat qilishi
kerak.
Moddiy javobgar shaxslar inventarizatsiya boshlanishiga qadar mol-mulkka
doir barcha kirim-chiqim hujjatlari buxgalteriya yoki komissiyaga topshirilgani va
ular javobgarligiga kelib tushgan barcha qiymatliklar kirim qilingani, chiqib
ketganlari esa chiqimga hisobdan o‘chirilgani to‘g‘risida tilxat beradilar. Mol-
mulkni xarid qilishga hisobdor summalari yoki uni olish uchun ishonchnomalari
bo‘lgan shaxslar ham shunday tilxat beradilar.
Qimmatbaho buyumlarning yetishmasligiga yoki ularning yo‘q qilinishiga,
shuningdek, boshqa huquqbuzarliklarga sabab bo‘lgan shaxslardan olingan
tushuntirishlarni ko‘rib chiqish hamda qadriyatlarning buzilishi natijasida
aniqlangan kamomad va yo‘qotishlarni aniqlash tartibini taklif etish. Inventarlar
auditi nafaqat xo‘jalik jihozlari miqdorini, balki uning sifati va holatini ham
tekshirishi kerak , bu esa tovar-moddiy zaxiralarning qiymati moliyaviy
hisobotlarda va hisobotlarda adolatli aks ettirilganligini tekshirishi kerak.Inventar
va xo‘jalik jihozlari va tovar moddiy zaxiralarni tekshirish tartiblari Ba‘zi umumiy
inventar audit protseduralari:
 ABC tahlili: ABC tahlili turli qiymat va hajm inventarlarini guruhlashni o‘z
ichiga oladi. Masalan, yuqori qiymatli inventar, o‘rtacha va past qiymatli
26

mahsulotlarni alohida guruhlash mumkin. Elementlarni alohida qiymat
guruhlarida kuzatish va saqlash mumkin.
 Analitik protseduralar: Tahliliy protseduralar moliyaviy ko‘rsatkichlar
asosida inventarizatsiyani tahlil qilishni o‘z ichiga oladi.
 Chiqib ketish tahlili : Chiqib ketish tahlili xatolarga yo‘l qo‘ymaslik uchun
hisoblash paytida inventarni qabul qilish va jo‘natish kabi operatsiyalarni
to‘xtatib turishni o‘z ichiga oladi.
 Tayyor mahsulot tannarxini tahlil qilish:Tayyor mahsulot tannarxini tahlil
qilish ishlab chiqaruvchilarga tegishli bo‘lib,hisobot davrida tayyor
maxsulotlarni baholashni o‘zi chiga oladi.
 Yuk tashish tannarxini tahlil qilish: Yuk tashish narxini tahlil qilish
inventarlarni va maxsulotlarni turli joylarga tashish uchun yuk yoki yuk
xarajatlarini aniqlashni o‘z ichiga oladi. Umuman olganda, yuk tashish
xarajatlari inventarizatsiya qiymatiga kiritiladi, shuning uchun yuk
xarajatlarini ham kuzatib boorishmuhimdir.
 Moslashish: Moslashtirish tovarlar sonini va moliyaviy yozuvlar bilan
jo‘natilgan xo‘jalik jihozlarini narxini moslashtirishni o‘z ichiga oladi.
Auditorlar to‘g‘ri summalar to‘g‘ri vaqtda to‘langanligini tekshirish uchun
solishtirishlari mumkin.
 Qo‘shimcha xarajatlarni tahlil qilish: Qo‘shimcha xarajatlarni tahlil qilish
korxonaning bilvosita xarajatlarini va inventarizatsiya xarajatlariga kiritilishi
mumkin bo‘lgan qo‘shimcha xarajatlarni tahlil qilishni o‘z ichiga oladi.
Ijara, kommunal xizmatlar va boshqa xarajatlar ayrim hollarda
inventarizatsiya xarajatlarining bir qismi sifatida qayd etilishi mumkin.
 Kelishish : Kelishuv inventar auditida aniqlangan nomuvofiqliklarni hal
qilishni o‘z ichiga oladi. Xatolar moliyaviy hisobotlarda qayta tekshirilishi
va solishtirilishi mumkin.
Tovar-moddiy boyliklarni to‘g‘ri hisobga olish inventarizatsiyadagi
aktivlarining katta qismiga ega bo‘lgan har bir kompaniya uchun juda muhimdir.
Bundan tashqari, buxgalteriya bo‘limi oldida turgan eng qiyin vazifalardan biri
27

bo‘lishi mumkin. Tovar-moddiy boyliklarni to‘g‘ri baholash mukammal inventar
kuzatuv tizimlarini, omborlarning joylashishini va aylanishlarni hisoblash tartib-
qoidalarini, shuningdek, xarajatlarni to‘plashning batafsil tizimlarini talab qiladi.
Bundan tashqari, umumiy qabul qilingan buxgalteriya tamoyillari (GAAP) tovar-
moddiy boyliklarni baholashga to‘g‘ri munosabatda bo‘lish uchun bir qator
talablarni o‘z ichiga oladi. “Inventarizatsiya hisobi” kitobida bestseller muallifi
Stiven Bragg moliyaviy direktorlar, nazoratchilar , buxgalteriya menejerlari va
xarajat hisobchilariga o‘zlarining inventarlarini kuzatish, xarajatlar, hisobot berish
va byudjetlashtirishda katta muvaffaqiyat bilan yordam berish uchun o‘zining o‘n
yillik tajribasini yo‘qotadi. Tovar-moddiy zaxiralarni hisobga olish
mutaxassislarga kundalik muhim ma‘lumotlarning manbasini taqdim etadi,
jumladan:
Inventarizatsiya ma‘lumotlarini to‘plash uchun kodlash, simsiz ma‘lumotlarni
uzatish, radiochastotani identifikatsiyalash, hujjatlarni tasvirlash va elektron
ma‘lumotlar almashinuvidan qanday foydalanish kerak.
11
Material qiymatliklar butligini amaliy nazorat qilishni ta‘minlashda
korxonada ta‘minot bo‘limini tashkil etish, shuningdek, ombor va torozi o‘lchov
xo‘jaligining holati katta ahamiyatga ega. SHu boisdan, korxona bo‘yicha
chiqarilgan buyruqda har bir omborga doimiy raqam berkitilib, keyinchalik bu
raqam mazkur omborga tegishli barcha hujjatlarda ko‘rsatiladi. Xo‘jalikda bir
necha omborda ma‘lum guruh materiallar saqlanishi kerak. SHu maqsadda
materiallarni saqlash joylariga yorliq yopishtirib qo‘yiladi. Omborlar to‘g‘ri tarozi
o‘lchov buyumlari va o‘lchov idishlari bilan ta‘minlangan bo‘lishi kerak. Material
qiymatliklarini qabul qilish va jo‘natish, bu muomalalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida
rasmiylashtirish, shuningdek material qiymatliklarini butligini ta‘minlaydigan
lavozimni joriy qilish kerak. Bu shaxslar bilan moddiy javobgarligi to‘g‘risida
shartnoma tuziladi. Ombordan materiallarni olish va jo‘natish hujjatlariga imzo
qo‘yadigan, shuningdek material qiymatliklarni korxonadan olib chiqishga ruxsat
beradigan lavozimli shaxslar ro‘yxatini korxonada barcha bilishi kerak.
11
B. Safarov, T. Raxmonov .Buxgaltertiya hisobi o ‘quv qo‘llanma . Samarqand---2019. 210- bet
28

Materiallarni omborda va buxgalteriyada hisobga olish tartibi materiallar hisobini
yuritish usuliga bog‘liq. Materiallar hisobini yuritish usuli materiallar hisobini
yuritish tartibi va ketma-ketligini, hisob registrlarni turlari, ularning miqdori,
ko‘rsatkichlarini o‘zaro solishtirishni nazarda tutadi. Materiallar hisobining
progressiv va oqilona usuli bo‘lib operativ – buxgalteriya (saldo) usuli hisoblanadi.
SHuningdek, moddiy-javobgar shaxslarning hisobotlari yordamida son-summa
usulidan ham foydalanish mumkin. Operativ-saldo usulining asosiy tamoyillari
quyidagilardan iborat:
- ombordagi son hisobini operativligi va to‘g‘riligi moddiy javobgar shaxslar
tomonidan yuritiladigan ombor hisobining kartochkalariga asosan aniqlanadi;
- buxgalteriya hodimlari tomonidan materiallar harakati va materiallarni
ombordagi hisobi bo‘yicha muomalalarni to‘g‘ri va o‘z vaqtida rasmiylashtirish
ustidan uzluksiz nazorat bevosita omborda olib boriladi;
Materiallarning natura shaklidagi haqiqiy qoldig‘ini joriy ombor hisobi
ma‘lumotlari bilan solishtirish huquqi buxgalterlarga beriladi;
- nomenklatura raqamlari bo‘yicha, materiallar harakati hisobini faqat pul
o‘lovchida hisob bahosida va haqiqiy tannarxida hisobi yuritiladi;
- ombor hisobi (son) ma‘lumotlarini buxgalteriya hisobi ma‘lumotlari bilan
uzluksiz solishtirib tekshirib boriladi
Materiallar hisobini operativ-saldo usulida yuritish ombordagi materiallar
hisobini faqat son-nav bo‘yicha yuritishni nazarda tutadi. Bu hisob M-12
shakldagi materiallarni ombor hisobi kartochkalari shaklida yuritiladi. Kartochka
buxgalteriyada materialning har bir nomenklatura raqami bo‘yicha ochilib, ombor
mudiriga olganligi to‘g‘risida imzo qo‘ydirib beriladi. Materiallarning omborga
tushishiga qarab omborchi kirim orderi yoki uni o‘rnini bosadigan hujjat yozadi va
uni materiallarni ombor hisobi kartochkasida ro‘yxatga oladi. Xarajat hujjatlari
limit kartalari, talabnomalar, nakladnoylarga asosan kartochkada materiallarning
chiqimi ro‘yxatga olinadi. Materiallarning sarfi to‘g‘risidagi limit-zabor
29

kartalarining ma‘lumotlari kartalarning yopilishiga qarab, lekin hisobot oydan
keyingi oyning 1-sanasidan kechiktirilmay registrlarga yoziladi. Bunday hollarda
oy davomida limit-zabor kartalari tegishli materiallarni ombor hisobi kartochkasi
bilan birga saqlanadi. Kartochkadagi qoldiq har bir yozuvdan so‘ng chiqariladi.
Materiallarning kirim va chiqim hujjatlariga ularning hisob baholarini va ombor
kartochkasidagi yozuv raqamini yozib qo‘yish omborchining vazifasiga kiradi.
Hujjatlar soni, ularning raqamlari va materiallar guruhini ko‘rsatib grafik bilan
belgilangan muddatda omborchi materiallarning kirimi va chiqimi to‘g‘risidagi
hujjatlarni topshirish reestrini tuzadi
12
Material bo‘limining buxgalteri moddiy-javobgar shaxsdan reystr bilan birga
hujjatlarni bevosita omborda, materiallarni ombor hisobi kartochkasida aks
ettirilishini sinchiklab tekshirib, qabul qiladi Shundan so‘ng kartochka
buxgalteriya registri kuchiga ega bo‘ladi. Buxgalteriya xodimi ombordagi
materiallarning, ayniqsa noyob va qimmatli materiallarning haqiqiy qoldiqlarini
nazorat - tanlov tekshiruvidan o‘tkazib turishi kerak. Bunda moddiy-javobgar
shaxslarning ishlarida aniqlangan qoida buzilishlar maxsus jurnalda aks ettiriladi
va korxonaning bosh buxgalteri axborotiga yetkaziladi. Moddiy javobgar shaxs har
oyning 1-sanasiga kartochkalardagi son qoldiqlarini hisobga olish qaydnomasiga
o‘tkazib qo‘yadi. Bu qaydnoma har bir ombor bo‘yicha buxgalteriya tomonidan bir
yilga ochiladi. U buxgalteriyada saqlanib, oy tugashiga bir kun qolganda
omborchiga beriladi, hisobot oydan keyingi oyning 1-2 sanasiga u buxgalteriyaga
qaytarib topshiradi. Nomenklatura raqamlari bo‘yicha haqiqiy qoldiqlarini
belgilangan zaxira normalariga to‘g‘ri kelishini nazorat qilish va sodir bo‘lgan
farqlar to‘g‘risida marketing bo‘limiga axborat berib turish moddiy-javobgar
shaxsning zimmasiga yuklangan. Buxgalteriya hisobi va hisobotining
ishonchliligini ta‘minlash maqsadida korxona o‘z mulki va moliyaviy
majburiyatlarini inventarizatsiya qiladi. 4 va 19-sonli buxgalteriya hisobi milliy
standartlariga muvofiq tovar-material qiymatliklarning inventarizatsiyasi quyidagi
hollarda o‘tkazilishi mumkin:
12
B. Safarov, T. Raxmonov .Buxgaltertiya hisobi o‘quv qo‘llanma . Samarqand---2019. 210- bet
30

 hisobot yilining 1 oktabridan keyin inventarizatsiya o‘tkazilmagan bo‘lsa,
yillik buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin;
 moddiy-javobgar shaxslar almashilganda va tabiiy ofatlar ro‘y berganda;
 buxgalteriya va ombor hisobi orasida farq vujudga kelganda;
 o‘g‘irlik yoki xiyonatkorlik aniqlanganda;
 qiymatliklar nobud bo‘lganda – shu faktlarning aniqlanishi bo‘yicha darhol;
 tovar-material qiymatliklar qaytadan baholanganda;
 korxona tugatilganda yoki qaytadan tashkil etilganda.
Pul mablag‘lari, pul hujjatlari, qat‘iy hisobot blankalari bir oyda bir marta
inventarizatsiya qilinadi, yonilg‘i-moylash materiallari, oziq-ovqat mahsulotlari –
har chorakda qimmatbaho metallar -tarmoq yo‘riqnomalariga binoan.
Inventarizatsiya jarayonida quyidagilar tekshiriladi: tovar-material
qiymatliklarning butligi; ularning to‘g‘ri saqlanishi, jo‘natilishi, tarozi va o‘lchov
instrumentlarining holati; material qiymatliklar harakati va qoldig‘ini hisobga olish
tartibi. Tekshirish hajmi bo‘yicha yoppasiga va tanlab, oralatib tekshirish, vaqti
bo‘yicha esa – rejali va to‘satdan tekshirishga bo‘linadi. Inventarizatsiyani korxona
rahbari tashkil qiladi va boshqaradi. Inventarizatsiya o‘tkazish ishini korxona
rahbarining buyrug‘i bilan tayinlanadigan komissiya bajaradi. Inventarizatsiya
o‘tkazish vaqtiga buxgalteriya tomonidan omborlar bo‘yicha buxgalteriya
hisobidagi qoldiqni ko‘rsatib tovar-material qiymatliklar inventarizatsiya ro‘yxati
(inv. 3- shakli) tuziladi. Bu davrda ombor muomalalari amalga oshirilmaydi.
Ombor mudiri mazkur ro‘yxatda barcha hujjatlarni materiallarni ombor hisobi
kartochkasiga yozilganligi va korxona buxgalteriyasiga topshirganligi to‘g‘risida
tilxat beradi. Inventarizatsiya natijasini aniqlash uchun materiallar qoldig‘i
daftaridan foydalanish mumkin. Bu daftarda inventarizatsiya ro‘yxatiga binoan
materiallarni haqiqiy qoldiqlarini yozish uchun maxsus kataklar ajratilgan.
Inventarizatsiya natijasida aniqlangan farqlar barcha hollarda ham taqqoslash
qaydnomalari bilan rasmiylashtiriladi va haqiqiy tannarx bo‘yicha baholanadi.
Ortiqcha chiqqan qiymatliklar operatsion daromad va tushumlarni ko‘paytirish
yo‘li bilan kirimga olinadi:
31

Dt 1010 «Materiallar schyotining tegishli schyotlari, Kt 9390 «Boshqa
operatsion daromadlar» schyoti.
Inventarizatsiya o‘tkazish natijasida aniqlangan moddiy boyliklarning har
qanday kamomadi (asosiy vositalardan tashqari) 5910 «Kamomadlar va
qiymatliklarning buzilishidan yo‘qotishlar» scheti orqali rasmiylashtiriladi.
Inventarizatsiya muammolari, yani inventarizatsiya davomida yuzaga keladigan
muammolarni tushunishga va hal qilishga yordam beruvchi turli xil sabablarga ega
bo‘lishi mumkin. Bunday muammolarga quyidagi misollar kirishi mumkin:
Xodimlar to‘plami bilan ishlash. Agar inventarizatsiya davomida xodimlar
soni kam bo‘lsa, bu qanchalik nafaqat kelajakdagi ish rejimini o‘zgartirishi
mumkin, balki inventarizatsiya o‘tkazilayotgan vaqtda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta‘sir
ko‘rsatishi mumkin.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilgan Tovar-moddiy qiymatliklar soni. Agar
inventarizatsiya davomida skaner yoki ko‘chirish vositalari xato qilishsa, bu
to‘g‘ridan-to‘g‘ri inventarizatsiya natijalariga ta‘sir ko‘rsatishi mumkin.
To‘g‘ridan-to‘g‘ri inventarizatsiya mahsulotlari soni. Agar inventarizatsiya
davomida mahsulotlar noto‘g‘ri ko‘rsatilgan bo‘lsa, bu xatoni olchash jarayonini
takomillashtirishi mumkin va inventarizatsiya natijalariga ta‘sir ko‘rsatishi
mumkin. Tovarlar turlarining noto‘g‘ri aniqlanishi. Agar inventarizatsiya
davomida bir tur tovarlar boshqa turlardagi mahsulotlar bilan aralashtirilgan bo‘lsa,
bu inventarizatsiya jarayoniga ko‘plab qiyinchiliklar kiritishi mumkin. Bu
muammolarni hal qilish uchun, inventarizatsiya jarayonida uning tashkil etilishiga
va jarayoni davomida amalga oshirilishiga ahamiyat bergan holda qadam qilish
zarur bo‘ladi. Buning uchun har bir inventarizatsiya jarayoni murakkablik darajasi
va shartlari ko‘rib chiqilishi kerak. Men o‘zimning amaliyot o‘tagan “EVEREST
METALL GRAND” MCHJda inventarizatsiya quyidagi jadvallarda berilgan.
. Tovarlar ombori inventariztasiyasi (01.12.2023-31.12.2023) 2-jadval
Валюта : Сум
№ Товар Кол-во Кол-во
по учету Ед. Цен a Сумм a Сумма по
учету
1 Портланд цемент 36 009,38 36 009,38 кг
546,70 19 686 208,93 19 686 208,93
32

М400 Д0
2 Стекловолокно
рубленое 26 969,13 26 969,13 кг
8 000,00 215 753 040,00 215 753 040,00
3 Портланд цемент 1 795 789,77 1 795
789,77 кг
446,37 801 583 124,86 801 583 124,86
4 Портланд
цементЦЕМ II / A -И
32.5 H 1 404 1 404 кг
491,07 689 464,29 689 464,29
5 Полиэфирная смола
NAD-1114 5 950 5 950 кг
19 130,43 113 826 086,95 113 826 086,95
Итого 1 151 537 925,03 1 151 537 925,03
Tovar – moddiy qiymatliklar inventarizatsiyasi 3-jadval
Валюта: Сум
№ Товар Кол-во Кол-во по
учету Ед. Цена Сумма Сумма по
учету
1 Труба
хризотилцементная
БНТ 100-3950 67 67 шт 2 301 674,20 154 212 171,34 154 212 171,34
2 Труба
хризотилцементная
БНТ 125-3950 975 975 шт 258 139,65 251 686 157,71 251 686 157,71
3 Труба
хризотилцементная
БНТ 150-3950 1 082 1 082 шт 199 078,93 215 403 404,13 215 403 404,13
4 Труба
хризотилцементная
НТ 150-3950 18 18 шт 39 176,90 705 184,24 705 184,24
5 Труба
хризотилцементная
БНТ 200-3950 456 456 шт 179 581,31 81 889 075,95 81 889 075,95
6 Труба
хризотилцементная
БНТ 300-3950 1 200 1 200 шт 276 859,59 332 231 512,45 332 231 512,45
7 Муфта
хризотилцементная
БНМ 100-150 80 80 шт 6 529,82 522 385,43 522 385,43
8 Шифер 8 тулкинли 157 764 157 764 шт 36 545,67 5 765 591
453,04 5 765 591
453,04
9 Муфта
хризотилцементная
БНМ 150-150 100 100 шт 4 478,53 447 853,49 447 853,49
10 Труба
хризотилцементная 330 330 шт 160 455,38 52 950 273,97 52 950 273,97
33

БНТ 250-3950
11 Гофрированные
стеклопластиковые
листь 794,153 794,153 м 25 211,22 20 021 563,90 20 021 563,90
12 Плоские
стеклопластиковые
листь 290,5 290,5 м2 37 517,80 10 898 920,42 10 898 920,42
13 Стеклошифер
прозрачный 1,5 3 066,67 3 066,67 м 168 239,94 515 936 377,39 515 936 377,39
14 Стеклошифер
прозрачный 1,5 3 564,04 3 564,04 м 81 409,00 290 144 932,36 290 144 932,36
15 Портланд цемент
М400 2 128 2 128 кг 651,79 1 387 000,00 1 387 000,00
Итого 7 694 028
265,82 7 694 028
265,82
Xulosa va takliflar
Mavzuni o‘rganishdan birinchi xulosam, men dastlab bu ishni
boshlashimdan oldin bu mavzu bo‘yicha materiallar topishga juda qiynaldim. Bu
mavzu mendan oldin tor doirada ko‘rib chiqilgan ekan. Nazariyada ham, me‘yoriy
huquqiy hujjatlarda ham yetarlicha e‘tibor qaratilmagan bu narsaga. Hatto olimalr
34

tomonidan yozilgan maqolalar, adabiyotlar, darslik, o‘quv qo‘llanmalalarda
umumiy bu mavzu haqida deyarli ma‘lumotlar berilmagan. Avval inventar va
xo‘jalik jihozlari foydalanishga topshirilganda dastlab uning qiymatining 50%
hisobdan chiqarilar edi. Bir yil ikki yil o‘tgandan so‘ng eskirdi deb hisoblab qolgan
50% hisobdan chiqarib yuborar edi. Lekin bu hato chunki foydalanishga
topshirilgan inventarlarning ko‘p turlarining foydalanish muddati ko‘p yillar
foydalanish mumkin. Inventar va xo‘jalik jihozlarining qiymatini xarajatlarga
hisobdan chiqarish usullaridan birini qo‘llash inventar va xo‘jalik jihozlaridan
foydali ishlatishning butun muddati mobaynida amalga oshiriladi. Agar mahsulot
(ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarish muddatidan avval to‘xtatilgan va uni tiklash
kutilmayotgan bo‘lsa, kechiktirilgan xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarda
hisobga olinadigan inventar va xo‘jalik jihozlarining qoldiq qiymati (inventar va
xo‘jalik jihozlari qiymatining hisobdan chiqarilmagan miqdori qoldig‘i)
tashkilotning moliyaviy natijalariga boshqa operatsion xarajatlar sifatida hisobdan
chiqariladi. Inventarlar bilan bog‘liq ma‘lumotlarning keng to‘plami,
inventarizatsiya buxgalteriya hisobi - bu inventarlarni to‘g‘ri hisobga olish bilan
bog‘liq barcha narsalar, shuningdek, omborni tashkil etish va inventarlarni hisobga
olish bo‘yicha eng yaxshi amaliyotlar uchun yagona manba. Inventarlarni to‘g‘ri
hisobga olish inventarizatsiyadagi aktivlarining katta qismiga ega bo‘lgan har bir
kompaniya uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, buxgalteriya bo‘limi oldida
turgan eng qiyin vazifalardan biri bo‘lishi mumkin. bu esa auditni qiyinlashtiradi.
Yuqoridagi fikrlardan kelib chiqqan holda xo‘jalik jihozlaridan samaraliroq
foydalanish uchun bir qancha takliflar bildirish mumkin:
1. Inventarizatsiya va xo‘jalik jihozlarini boshqarish uchun maxsus
dasturlardan foydalanish. Bunday dasturlar ma‘lumotlarni real vaqt
rejimida kuzatib borish va hisobotlarni avtomatlashtirish imkonini beradi.
2. Jihozlarga QR kodlar o‘rnatish orqali ularni tez va aniq identifikatsiya
qilish.
35

Bu menimcha xo‘jalik jihozlaridan foydalanishda qiyinchiliklarni hal qilishda
yordam beradi. Bu esa ishlab chiqarish samaradorligini oshiradi va korxonaning
moliyaviy holati yaxshilanishiga sabab bo‘ladi
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O‘zbekiston Respublikasining ”Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi qonun
Toshkent—2016y. https://lex.uz/ru/docs/-2931253 .
36

2. O‘zbekiston Respublikasining “Ma‘sulyati cheklangan hamda qo‘shimcha
ma‘sulyatli jamiyatlar to‘g‘risida”gi qonun. Toshkent. 2001-yil.
https://lex.uz/docs/-22525 .
3. O‘zbekiston Respublikasining “Moliyaviy hisobotlarni tayorlash va taqdim
etish etish konseptual asoslari” buxgalteriya hisobi milliy standarti. 1998y.
https://lex.uz/uz/acts/-828557 .
4. O‘zbekiston Respublikasining “Tovar moddiy zahiralar” to‘g‘risidagi
buxgalteriya hisobi milliy standarti. 2020. https://lex.uz/acts/-1026483 .
5. O‘zbekiston Respublikasining “Asosiy vositalar“ to‘g‘risidagi buxgalteriya
hisobi milliy standartlari. 2003. https://lex.uz/acts/821041
6. O‘zbekiston Respublikasining “Inventarizatsiyani tashkil etish va uni o‘tkazish”
to‘g‘risidagi buxgalteriya hisobi milliy standartlari. 1999.
https://lex.uz/ru/docs/-812952 .
7. O‘zbekiston Respublikasining “Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning moliya-
xo‘jalik faoliyati hisobi hisobotlar qo‘llash bo‘yicha yo‘riqnomani tasdiqlash “
to‘g‘risidagi buxgaleriya hisobi milliy standartlari. 2002.
https://lex.uz/en/docs/-809350 .
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 28.01.2022 yildagi PF-60-
son. https://lex.uz/docs/-5841063
9. Ibragimov A. “Moliyaviy va boshqaruv hisobi”. O‘quv qo‘llanma.
http://el.tfi.uz/0-kitob-turlari/elektron-resurs
10. Xolboyev D., Ibragimov U. "Moliyaviy hisob". O‘quv qo llanma. -T-2016.ʻ
https://elibrary.namdu.uz/65%20%D0%98%D0%BA
%D1%82%D0%B8%D1%81%D0%BE%D0%B4/Moliyaviy_hisob_
%5B@iqtisodchi_kutubxonasi%5D pdf
11. Ochilov I.K., Qurbonboyev J.E. “Moliyaviy hisob”. O‘quv qo‘llanma. –T.:
“IQTISOD -MOLIYA”, 2007-y. https://zenodo.org/records/8190259
12. Yusupova M. , Raximova G.” Buxgalteriya hisobi” .Darslik Toshkent – 2021y
37

Foydalanilgan internet saytlari :
13. www.buxgalter.uz .
14. www.norma.uz
15. www.lex.uz .
16. www. scholar.google.com
38

Inventar

Купить