• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov

25ham   mumkin.   Masalan,   yetishtirilgan   donning   bir   qismi   urug’lik,   chorva   ozuqasi,
ishchilarga natura shaklidagi ish haqi, zahira fondi kabilar uchun ajratilishi mumkin.
Tarmoqda ayrim mahsulotlar esa faqat ichki ehtiyojlar uchun yetishtirilishi mumkin.
Bunday hollarda ularning tovarlilik darajasi aniqlanmaydi. Jumladan, chorva mollari
uchun ozuqa sifatida yetishtirilgan yem-xashak va boshqalar. 
Yalpi   va   tovar   mahsulotlarning   mamlakat,   tarmoqlar   hamda   korxonalar
iqtisodiyotidagi ahamiyati katta. Jumladan, ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi,
qiymati   o’sishi   natijasida   mamlakat   yalpi   ichki   mahsulotining   ham   o’sishi
ta’minlanadi.   Korxonalar   yalpi   va   tovar   mahsulotining   ko’payishi   ularning
iqtisodiyoti   yuksalishini   ta’minlaydi.   Xo’jalik   yalpi   mahsulotining,   natural   holdagi
miqdori  ko’payishi  tayyor mahsulot  miqdori oshishiga sabab bo’lib, ichki va tashqi
talab   to’liqroq   qondirilishiga   imkoniyat   yaratadi.   Natijada   sotiladigan   mahsulot
miqdori   ortadi.   Uni   sotish   evaziga   korxonalarning   pul   daromadlari   ko’payadi.   Bu
qishloq   xo’jalik   ishlab   chiqarishining   kengaytirilgan   holda   rivojlanishini,   ishchi-
xizmatchilarning   esa   moddiy   rag’batlantirilishini   ta’minlaydi.   Shuning   uchun   ham
respublika   hukumati   qishloq   xo’jalik   mahsulotlari   miqdorini   oshirishga,   ularning
sifatini yaxshilab, raqobatbardorligini yuksaltirishga katta e’tibor bermoqda. Chunki
qishloq   xo’jalik   mahsulotlarini   chet   davlatlarga   sotish   natijasida   mamlakatning
valyuta   tushumi   ortib   bormoqda.   Ularning   evaziga   qishloq   xo’jaligi   uchun   zarur
bo’lgan   ishlab   chiqarish   vositalari,   yangi   texnikalar,   ilg’or   texnologiyalar   sotib
olinmoqda. 
Respublikamizda qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining tarkibida nodavlat sektorning
ulushi   katta   bo’lib,   asosan   xususiy   sektor   tomonidan   ishlab   chiqarilmoqda.   Bu
mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot shakllanganligidan dalolat
beradi.   Qishloq   xo’jaligida   ma’lum   miqdorda   davlat   sektori   bo’lishi   maqsadga
muvofiqdir.   Ular   asosan   fan   va   texnika   yutuqlarini,   zamonaviy   texnologiyalarni
tarmoqqa   joriy   etish   bilan   shug’ullanadilar.   Jumladan,   fan   yutuqlariga   asoslangan
holda qishloq xo’jalik ekinlarining sifatli, serunum navlarini, chorva hayvonlarining
mahsuldor zotlarini, yangi, serunum texnikalarni, samarali texnologiyalarni yaratish
va ularni ishlab chiqarishga tatbiq etishimiz lozim.  19Tizimli   risklar   (investitsiya   portfeli   risklari)   -   bu   xatar   ta’siriga   ba’zi   bir   qimmatli
kog’ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda
iqtisodiy   nobarqarorlik   tufayli   yoki   boshqa   sabablarga   ko’ra   ko’pchilik   emitent   va
qimmatli   qog’ozlar   egalari   zarar   ko’rishlari   mumkin.   Tizimli   risklarga   quyidagilar
kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar.
Tizimsiz   risklar   -   xatarga   ba’zi   bir   qimmatli   qog’ozlar   yoki   ularni   majmuasi
uchraydi,   ya’ni   ma’lum   bir   korxonaning   qimmatli   qog’ozlari   yoki   tarmoqning
qimmatli   qog’ozlari   kiradi.   Tizimsiz   risklarga   quyidagilar   kiradi:   tadbirkorlik   riski;
moliyaviy risklar; nolikvidlik riski.
Yuqorida   keltirilgan   tasniflashlarga   asoslangan   holda,   loyiha   faoliyatidagi   risklarni
quyidagi guruhini keltirish mumkin:
1)  loyiha ishtirokchilari riski;
2)  loyiha smeta qiymatining oshish riski;
3)  qurilishni o’z vaqtida tugamaslik riski;
4)  ish va ob’ekt sifatining pastligi riski;
5)  konstruktsion va texnik risklar;
6)  ishlab chiqarish riski;
7)  boshqaruv riski;
8)  sotish riski;
9)  moliyaviy risk;
10)  mamlakat riski;
11)  ma’muriy risk;
12)  huquqiy risk;
13)  fors-major riski.
Loyiha   ishtirokchilari   riski   -   bu   ishtirokchilarning   loyiha   faoliyati   doirasida   o’z
majburiyatlarini   anglagan   holda   yoki   majburiy   tarzda   bajarmaslik   riski.   Birgina
loyiha  ishtirokchisining  o’z  majburiyatlarini   bajarmasligi,  boshqa   ishtirokchilarning
o’z   majburiyatlarini   bajara   olmasligiga   olib   kelishi,   natijada   loyiha   barbod   bo’lishi
mumkin.   Loyixa   ishtirokchilari   riskiga   quyidagilar   sabab   bo’lishi   mumkin: 4Vazifalari:  
Mehnat     predmeti   va     mehnat     qurollarini     birga     qo’shilishi   ishlab     chiqarish
vositalari ni  tashkil etadi.
 Ishlab  chiqarish  omillari   barcha  iqtisodiy   tizimlarda  amal  qilib kelmoqda. Bu
omillarga   turlicha   ma‘no  berilgan.  Masalan,   “Siyosiy     iqtisod”   darsliklarida     ishlab
chiqarish omili 2 turga  bo’lingan edi, ya‘ni:
1. Moddiy omil; 
2. Shaxsiy omil . 
Moddiy   omilni  tashkil etuvchi  mehnat  qurollari  va  mehnat  predmetlari (er, suv,
yer   usti   va   yer   osti     boyliklari   -   ko’mir,   neft‘,   gaz,   ruda,     metall...)     ham     ishlab
chiqarish   vositalari deb   ta‘rif berilgan edi, ishchi   kuchi esa   ishlab   chiqarishning
shaxsiy  omili  deb  yuritiladi.
Kurs ishi mavzusining   ob’ekti va predmeti.   Mavzuning ob’ekti -   Mehnat    bilan
ishchi   kuchi     bir   xil     ma‘noga     ega     emas.   Mehnat     turli     omillarning   birikishi
natijasida amal   qiladi. Ya‘ni,   mehnat   ishchi   kuchini   ishlab   chiqarish   vositalari
bilan qo’shilishi  natijasida  sodir  bo’ladi va  uning  pirovard natijasi daromad topish
bilan  tugallanadi.
Ishchi   kuchi     insonning     mehnatga     bo’lgan   aqliy   va   jismoniy     qobiliyatlarining
yig’indisidir. Bunda  bilim, malaka, tajriba  qo’llaniladi.
Kapital   tushunchasi  turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik   adabiyotlarda   kapitalni
kapitalizmga xosligi  aytilgan va o’z egasiga  qo’shimcha qiymat  keltiruvchi qiymat,
o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan.
Ayrim   g’arb   iqtisodchilari     ham,     masalan,   J.   Keark,   L.   Valras,   I.   Fisherlar
kapitalga       daromad     keltiruvchi,     foiz   keltiruvchi   qiymat   deb     ta‘riflaganlar.
Kapitalni   qiymat     tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar,   kapitalning moddiy
ob‘ektini   (mashinalar,   asbob-uskunalar,   inshootlar,   zavod-fabrikalar,   omborlar,
transport   vositalari     va   hakozolar)   narsa   va     hodisalarning     ashyoviy   tomonini
ko’rsatadilar.   Shu     sababdan   ular     kapitalni   doimiy,   o’zgarmas   tushuncha   sifatida
qarab,   ishlab   chiqarish     vositalarini     kapital   deb   ataydilar.   Bu     tushunchalarni
umumlashtirgan   holda     kapitalni     moddiy     va   ashyoviy   hamda     uni     qiymat 322.Khasanov, S. (2018). Korxona va tadbirkorlikni rivojlantirish strategiyalari.
Toshkent: Iqtisodiyot va statistikaga oid ilmiy tadqiqotlar.
3.Asimov,   A.   (2019).   Innovatsiyalar   va   iqtisodiy   rivojlanish.   Tashkent:
O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi.
4.Yusupov,   B.   (2020).   Raqobatbardosh   iqtisodiyot:   nazariyasi   va   amaliyoti.
Tashkent: TDIU nashrlari.
5.   Murodov,   E.   (2021).   Korxona   faoliyatini   optimallashtirish   metodlari.
Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti.
6. G'ofurov, B. (2022). Kichik va o‘rta korxonalarni rivojlantirish: muammolar
va   yechimlar.   Tashkent:   O‘zbekiston   Respublikasi   Iqtisodiyot   va   moliya
vazirligi.
                7.   Khamraev,   D.   (2023).   Globalizatsiya   sharoitida   korxona   strategiyalari.
Tashkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiy universiteti. 12 chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;
 chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan foydalanish;
 chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;
 chorvachilikda   ishlab   chiqarish   jarayonlarini   kompleks   mexanizatsiyalash   va
avtomatlashtirish;
 fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;
 ishlab   chiqarish   quyuqlashuvi   va   ixtisoslashuvining   eng   maqul   hajmlarini   tashkil
etish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;
 qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish; 
 barcha   xarajatlarnitejamkorlik   bilan   amalga   oshirish,   bu   borada   mavjud
texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali foydalanish;
 mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik.    
Ushbu   omillarning   barchasiga   katta   e`tibor   berish   zarurati   mavjud.   Albatta,   bu
masalalarni   to`g`ri   hal   etish   ishchi   xodimlarning   nafoqat   manfaatdorligiga,   balki
bilim   va   tajribalariga   ham   bog`liq.   Shu   sababli   qishloq   xo`jaligida   mehnat
qilayotganlarning bilim va tajribasini tinmasdan oshirib borishni ta`minlash kerak.
Bozor   xo‘jaligi   sharoitida   davlatning   iqtisodiy   vazifalari   asosan   bozor   tizimining
amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega bo‘ladi. Bu sohadagi
davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi  ikki turini  ajratib ko‘rsatish  mumkin:  1)
bozor   tizimining   samarali   amal   qilishiga   imkon   tug‘diruvchi   huquqiy   asos   va
ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2) raqobatni himoya qilish. Davlatning boshqa vazifalari
iqtisodiyotni   tartibga   solishning   umumiy   tamoyillaridan   kelib   chiqadi.   Bu   yerda
davlatning   uchta   vazifasi   alohida   ahamiyatga   ega:   1)   daromad   va   boylikni   qayta
taqsimlash; 2) resurslarni qayta taqsimlash;  3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni
iqtisodiy   tebranishlar   vujudga   keltiradigan   inflyatsiya   va   bandlilik   darajasi   ustidan
nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining
samarali   amal   qilishining   shart   sharoiti   hisoblangan   huquqiy   asosni   ta’minlash
vazifalarini   o‘z   zimmasiga   oladi.   Bozor   iqtisodiyoti   uchun   zarur   bo‘lgan   huquqiy
asosni   ta’minlash   quyidagi   tadbirlaming   amalga   oshirilishini   taqozo   qiladi:   xususiy 14iste’molchilar   va   tadbirkorlar   manfaatini   himoya   qilishga   qaratilgan   qator   qonunlar
qabul   qilingan.   Bozor   tizimi   kishilarning   tabiiy   qobiliyati,   orttirgan   bilimi   va
malakasi   hamda   mulkka   egaligini   hisobga   olib,   ularning   yuqori   daromad   olishini
ta’minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo‘lmagan, bilim va
malaka darajasi  past, layoqati ham yuqori bo‘lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar,
ishsizlar   yolg‘iz   va   qaramog‘ida   bolalari   bo‘lgan   ayollar   juda   kam   daromad   oladi
yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga 
3. Ishlab  chiqarish imkoniyatlari va resurslar .
  Qisqasi,   bozor   tizimi   pul   daromadlarini   va   milliy   mahsulotni   jamiyat   a’zolari
o‘rtasida   taqsimlashda   birmuncha   tengsizliklarni   keltirib   chiqaradi.   Shu   sababli
davlat   o‘z   zimmasiga   daromadlar   tengsizligini   kamaytirish   vazifasini   oladi.   Bu
vazifa   bir   qator   tadbir   va   dasturlarda   o‘z   ifodasini   topadi.   Birinchidan,   transfert
to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar
bilan,   ishsizlarni   ishsizlik   nafaqalari   bilan   ta’minlaydi.   Ijtimoiy   ta’minot   dasturlari
orqali   pensionyerlar   va   qariyalarga   moliyaviy   yordam   ko‘rsatiladi.   Bu   barcha
dasturlar   davlat   byudjeti   mablag‘larini   jamiyatning   kam   daromad   olgan   yoki
umuman daromadga ega bo‘lmagan a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan,
davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘matiladigan
narxlarni   o‘zgartirish   yo‘li   bilan   ham   daromadlarning   taqsimlanishiga   ta’sir
ko‘rsatadi. Me’yordagi oziq-ovqat tovarlariga o‘rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish
haqining   eng   kam   (minimal)   darajasi   haqidagi   qonunchilik   davlatning,   aholining
ma’lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir.
Davlat jamiyat a’zolari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq imtiyozlarini
belgilash   orqali   soliq   tizimidan   ham   keng   foydalanadi.   Bozor   mexanizmining
resurslarni qayta taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko‘rinadi, ya’ni raqobatli
bozor tizimi: 1) ma’lum tovarlar va xizmatlarning kam miqdorini ishlab chiqaradi; 2)
ishlab   chiqarishi   o‘zini   oqlagan   ayrim   tovarlar   va   xizmatlarga   resurslarning   har
qanday   turini   ajratish   holatida   bo‘lmaydi.   Resurslarning   qayta   taqsimlanishi
tovarlarni   ishlab   chiqarish   yoki   iste’mol   qilish   bilan   bog‘liq   foyda   yoki   zarar
uchinchi   tomonga,   ya’ni   bevosita   xaridor   yoki   sotuvchi   hisoblanmaganlar   tomonga 18katta   foyda   olish   imkoniyati   bor;   sof   risklar   -   ular   ta’sirida   nolga   teng   bo’lgan
zarar(foyda) ko’rish mumkin.
4. Loyihaga ta’sir  etish  darajasi  bo’yicha risklar  quyidagilarga bo’linadi:   mumkin
bo’lgan   risklar   -   ular   ta’sirida   kutilgan   foydadan   ayrilish   mumkin;   kritik   risklar   -
loyiha   pul   tushumlaridan   ayrilish   xatari;   katastrofik   risklar   -   daromaddan   va
kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari.
Investitsion   loyihalarni   amalga   oshirish   jarayonida   uning   har   bir   bosqichi   (fazasi)
o’ziga   xos   risklar   bilan   bog’liqdir.   Birinchi   bosqichda   (investitsiya   oldi   fazasida)
ko’proq   loyiha   tashabbuskorlari   marketing   riskiga,   bozor   riskiga,   informatsion   va
ijtimoiy   risklarga   ta’sirchan   bo’ladi.   Investitsiya   bosqichida   ko’proq   ilm-texnika
riski,   moliyaviy   risklar,   tashqi   iqtisodiy   risklar   va   siyosiy   risklar   o’z   ta’sirini
ko’rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik,
fors-major,   nolikvidlik,   iqtisodiy   va   moliyaviy   risklar   bilan   yuzma-yuz   bo’lish
ehtimoli   mavjud.   Bundan   tashqari,   loyiha   faoliyatida   eng   ko’p   uchraydigan   risklar
ham mavjud. Masalan: iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy xolatning o’zgarib turishi;
investitsiyalash   va   foydadan   foydalanish   shartlari   bilan   bog’liq   risklar;   savdo   va
mahsulot   etkazib   berishga   cheklashlar     kiritish;   chegaralarning   berkilishi;   siyosiy
holatning noaniqligi yoki hududdagi yohud mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy
o’zgarishlar,   texnik-iqtisodiy   ko’rsatkichlar   dinamikasi,   yangi   texnika-texnologiya
parametrlari,   mahsulot   sifati   haqidagi   ma’lumotlarning   to’liq   emasligi   yoki
noaniqligi,   bozor   kon’yunkturasining,   ya’ni   baho,   valyuta   kurslari,   yalpi   ichki
mahsulot   va   boshqalarning   o’zgarib   turishi,   tabiiy   iqlim   sharoitlarining   o’zgarishi,
tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari  - asbob-uskunalarning
buzilishi va to’xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning
moliyaviy   holati   va   ishdagi   obro’si   haqidagi   ma’lumotlarning   to’liq   emasligi   va
boshqalar.
Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo’lgan soha deb hisoblanadi. Undagi risklar
ikkita katta guruhga bo’linadi: 
- tizimli risklar; 
- tizimsiz risklar. 16qoidalarni   davlat   o‘rnatib   ularni   amalga   oshirilishini   ta’minlashi   kerak   bo‘ladi.
Masalan,   davlat   mulkini   xususitlashtirganda   yoki   monopollashishga   qarshi   chora-
tadbirlarni   misol   qilib   olishimiz   mumkin.   Keyingi   vositamiz   bu   iqtisodiy   vosita
hisoblanad.   Bu   vosita   bevosita   yoki   bilvosita   bo‘lishi   mumkin.   Bevositada   davlat
to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etadi. Bunga davlat xaridlarini misol qilsak, bilvositada esa
makroiqtisodiy   siyosatning   barcha   turlarini   olishimiz   mumkin:   investitsiya,   tashqi
savdo, pul-kredit siyosati kabilar. So‘nggi tartibga solib turuvchi vositamiz bizda bu
ijtimoiy vositadir.Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamiga moddiy yordam
ko‘rsatish, nogiron, pensionerlarga nafaqalar belgilash va shu navbatda eng kam ish
haqini belgilash kiradi. Mana shu oraqli insonlarga tabaqalashgan holda ish haqilari
belgilanadi.
Investitsion   faoliyatda   risk   -   bu   investitsiyalarni   qisman   yoki   to’liq
yo’qotish,   kutilgan   daromaddan   kamroq   foyda   olish   va   loyihada   ko’zlangan
maqsadlarga   erisha   olmaslik   xataridir.   Loyihadan   qanchalik   ko’p   miqdorda
daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. 
Hozirgi   kunda   loyiha   risklari   deganda   loyihani   amalga   oshirish   natijasida
ko’zlangan   daromadlarning   pasayishiga   sabab   bo’ladigan   vaziyatlar   majmuasi
tushuniladi.   Shu   bilan   birga   loyiha   riski   investitsion   loyihani   amalga   oshirishga
halaqit   beradigan   yoki   loyiha   samaradorligini   pasaytiradigan   risklarning
yig’indisini ham anglatadi.
Riskni   ma’lum   bir   qarorni   qabul   qilish   natijasida   zaxiralarni   yo’qotish
imkoniyati,   daromadlarni   ololmaslik   yoki   qo’shimcha   xarajatlar   zarurati   sifatida
belgilash mumkin.
Risk   -   bu   bashorat   qilinayotgan   loyihani   amalga   oshirishda   xaqiqiy
sharoitlardan   ozgina   chekinilganda   daromadlarni   ololmaslik   yoki   zararlarning
paydo   bo’lib   qolish   ehtimolidir.   Risk   kutilishi   mumkin   bulgan   xatar   bo’lib,
investitsiyadan   mo’ljallangan   foydani   olish   jarayoniga   xos   bo’lgan
noumidsizlikdir.
Risklarning   paydo   bo’lish   sabablari   turlichadir.   Masalan,   ma’lumotlarning
tanqisligi   yoki   to’liq   bo’lmasligi,   tashqi   va   ichki   muhitdagi   xarakatlar 33 28- oziq-ovqat   xavfsizligini   ta’minlash   uchun   davlat   buyurtmasi   tizimidan   davlat
zahirasidan foydalanishga o’tish bo’yicha mexanizmni ishlab chiqish nazarda
tutilgan. 
Intervension   xaridlarda   narxlar   pasayib   ketgan   taqdirda   uning   yanada
arzonlashmasligi   uchun   davlat   ortiqcha   g’allani   sotib   oladi,   narxlar   keskin
ko’tarilganda esa davlat zahirasidagi g’alladan sotiladi. 
Shunday qilib uning qimmatlashuvi oldi olinadi.  
  Qishloq   xo’jalik   mahsulotlarini   sotishning   ikkinchi   yo’nalishi   bo’lgan   erkin   sotish
o’z   navbatida   tayyorlov   korxonalariga   shartnomaviy   narxlarda   sotish,   ulgurji
narxlarda   birjalar   orqali   sotish,   chakana   narxlarda   dehqon   bozorlari,   turli
yarmarkalar,   ichki   sotish   tizimi   orqali   sotish   kabi   yo’nalishlarda   amalga   oshiriladi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini shartnomalar asosida erkin sotishda  xaridorlar  bilan
munosabatlarni   mukammal   tuzilgan   shartnomalar   asosida   amalga   oshirishni   taqozo
etadi.   Shartnomalar   har   ikki   tomonning   erkin   kelishuvi   asosida   tuzilishi   shart.
Shartnomalarni   tuzishni   osonlashtirish   maqsadida   mamlakatimizda   namunaviy
shartnomalar   mutasaddi   tashkilotlar   tomonidan   tavsiya   etilgan.   Ayrim   vaziyatlarda
shartnomalarning   to’g’ri   tuzilmasligi   qishloq   xo’jalik   korxonalarining   katta
miqdordagi   zarar   ko’rishiga   olib   kelishi   mumkin.   Namunaviy   shartnomalarda
tomonlarning   huquqlari,   burchlari,   majburiyatlari   kabi   barcha   shartlar   to’liq,   aniq,
ravon yozilgan boladi. Qishloq xo’jalik korxonalari shartnomalarni tuzishda ulardan
foydalanadilar, bu esa tuzilayotgan shartnomalarning sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. 
  Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishda ularni xorijiy mamlakatlarga eksport qilish
ham   muhim   ahamiyatga   ega.   Mamlakatimizda   yetishtirilayotgan   qishloq   xo’jalik
mahsulotlariga   xorijiy   mamlakatlarda,   ayniqsa   Rossiya   Federatsiyasi,   Qozog’iston
kabi   davlatlarda   talab   yuqori.   Ushbu   imkoniyatlardan   unumli   foydalangan   holda
qishloq xo’jalik mahsulotlarini xorijiy bozorlarda sotishni rivojlantirish lozim. 2019-
yilda meva-sabzavot mahsulotlari ekportlariga e’tibor qaratildi.
. 
Iqtisodiy     muvozanatlik     erkin   raqobat   bozorida     barcha     xaridorlar   tengligi,
iqtisodiy     vaziyat     barqarorligi   kabi   qator   shart-sharoitlarni     ham     taqazo     qiladi. 24xomashyosining   davlat   xarid   narxi   2002yilda   104,7   ming   so’m   darajasida
belgilangan   bo’lsa,   2009-yilda   502,0   ming   so’mga   yaqin   bo’lgan.   Shu   yillar   ichida
uning mutlaq miqdori 5 marta oshgan. Yalpi mahsulotning umumiy qiymatiga ta’sir
ko’rsatuvchi  bunday  holatning oldini  olish  uchun  yalpi  mahsulot  qiymatining  yillar
bo’yicha   o’zgarish   dinamikasini   tahlil   etishda   qiyosiy   baholarda   aniqlanadi.   Bunda
narx   o’zgarishining   yalpi   mahsulot   o’zgarishiga   ta’siri   bartaraf   etilib,   yalpi
mahsulotning   haqiqiy   o’zgarishini   aniqlash   imkoniyati   yaratiladi.   Hozirgi   davrda
qiyosiy narxlar sifatida 1996yildagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari joriy narxlarining
o’rtacha yillik miqdori olingan. Keyinchalik boshqa yilning o’rtacha narxlari qiyosiy
baho sifatida olinishi mumkin. 
Qishloq   xo’jaligidagi   tayyor   mahsulotlar   ichki   va   tashqi   bozor   talabini   e’tiborga
olgan   holda   sotiladi,   ya’ni   qishloq   xo’jaligida   ham   tovar-pul   munosabatlari   amalga
oshiriladi.   Mahsulotlarning   tovar-pul   munosabatlari   asosida   sotilgan   miqdori   tovar
mahsuloti deb ataladi. 
Shunga   asoslangan   holda   mahsulotlarning   tovarlilik   darajasi   ham   aniqlanadi.   Uni
aniqlash   uchun   sotilgan   mahsulot   qiymatini   jami   yetishtirilgan   mahsulotning
miqdoriga taqsimlab, natijani 100 ga ko’paytirish lozim. Bunda quyidagi formuladan
foydalanish mumkin: 
SM
Td  = x 100 
YJM
   Bunda:  Td  – mahsulotning tovarlilik darajasi, foizda; 
   SM  – sotilgan mahsulot miqdori, tonna; 
  YJM  – yetishtirilgan jami mahsulot miqdori, tonna. 
Qishloq xo’jalik mahsulotlarining tovarlilik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Ayrim
texnika   ekinlarini   qishloq   xo’jalik   korxonalarining   o’zida   qayta   ishlash   yo’lga
qo’yilmaganligi sababli ularning tovarlilik darajasi 100 foizga teng bo’ladi. Masalan,
paxta   xomashyosi,   kanop   va   boshqalar.   Qishloq   xo’jaligi   tarmog’ida
yetishtirilayotgan   ayrim   mahsulotlarning   bir   qismi   sotilmasdan,   ichki   ehtiyojlar
uchun   ishlatilganligi   sababli,   ularning   tovarlilik   darajasi   100   foizdan   kam   bo’lishi 9 Iqtisodiy   islohotlar :   2017-yildan   boshlab   "Iqtisodiy   islohotlar   dasturi"
doirasida davlat monopoliyalarini kamaytirish, bozorni liberalizatsiya qilish va
xususiy   sektorni   rivojlantirishga   qaratilgan   chora-tadbirlar   amalga
oshirilmoqda.
 Investitsiya   siyosati :   Mamlakatda   investitsiyalarni   jalb   qilish   uchun   qulay
sharoitlar   yaratilmoqda.   "O'zbekiston   2030"   strategiyasi   doirasida   iqtisodiy
o'sish uchun kerakli shart-sharoitlar yaratilmoqda.
 Tartibga   solish   mexanizmlari :   Davlat   narxlarni,   xizmatlarni   va   resurslarni
nazorat   qilish   uchun   samarali   mexanizmlar   yaratmoqda.   Bu,   jumladan,
monopoliyalarni nazorat qilish va raqobatni rag'batlantirishga qaratilgan.
                    O'zbekistonda   bozor   iqtisodiyotini   tartibga   solish   zarurati   iqtisodiy
barqarorlikni   ta'minlash,   ijtimoiy   adolatni   oshirish   va   global   iqtisodiy   sharoitga
moslashish   bilan   belgilanadi.   Nazariy   qarashlar   va   amaliy   tadbirlar   o'zaro
uyg'unlashgan   holda,   bozor   iqtisodiyotining   muvaffaqiyatli   rivojlanishini
ta'minlaydi.   Bularga   o`g`itlar,   urug`liklar,   yem   –   xashak,   shu   mahsulotni   ishlab
chiqarishda   ishtirok   etkanlarning   shi   haqi   va   boshqalar   kiradi.   Lekin   qishloq
xo`jaligining   o`ziga   xosligi   shundaki,   unda   bir   xodim   yoki   bir   texnika   vositasi   bir
yilda   bir   nechta   mahsulot   ishlab   chiqarishga   xizmat   qiladi.   Ularning   xarajatlariana
shu   mahsulotlar   o`rtasida   taqsimlash   ma`lum   qiyinchiliklar   tug`diradi.   Ayniqsa,
korxonani   boshqarish   bilan   bog`liq   xarajatlar   bu   borada   alohida   metodikani   talab
qiladi.   Bu   xarajatlar   bir   mahsulotturiga   to`g`ridan   –   to`g`ri   kirmaganligi   sababli
ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi.
Qishloq   xo`jaligida   barcha   xarajatlar   1   gektar   yoki   bir   bosh   chorva
hayvonigahisoblanadi.  Bir  gektar  yerdan olingan mahsulot  miqtoriga shu  bir  gektar
yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan mahsulotga bo`lish
yo`li   bilan   aniqlanadi.   Bu   bir   qarashda   ancha   tushinarliga   o`xshaydi.   Aslida   esa
bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo`jaligida bir ishlab
chiqarish   jarayonida   asosiy,   qo`shimcha   va   yondash   mahsulotlar   olinadi.   Olingan
buzoq qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik
o`g`it – go`ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar 13korxonalaming   huquqiy   mavqeini   mustahkamlash;   xususiy   mulkchilik   huquqini
ta’minlash   va   shartnomalarga   amal   qilishni   kafolatlash;   korxonalar,   resurslarni
yetkazib   beruvchilar   va   iste’molchilar   o‘rtasidagi   munosabatlarni   tartibga   soluvchi
qonuniy   bitimlarni   ishlab   chiqish   va   boshqalar.   0‘zbekiston   Respublikasining
“Korxonalar   to‘g‘risida”,   “Tadbirkorlik   faoliyati   to‘g‘risida”   va   “Aksionerlik
jamiyatlari   to‘g‘risida”gi   qonunlari   hamda   ularga   kiritilgan   qo‘shimcha   va
tuzatishlar,   mulkni   davlat   tasarrufidan   chiqarish   va   xususiylashtirish   bo‘yicha
tadbirlari   bozor   iqtisodiyoti   uchun   zarur   huquqiy   asosni   ta’minlashga   qaratilgan.
Davlat   tomonidan   ijtimoiy   muhitni   ta’minlash   o‘z   ichiga   ichki   tartibni   saqlash,
mahsulot   sifati   va   og‘irligini   o‘lchash   standartlarini   belgilash,   tovar   va   xizmatlar
ayirboshlashni   yengillashtirish   uchun   milliy   pul   tizimini   muomalaga   kiritish
kabilarni   oladi.   Raqobat   bozor   iqtisodiyotida   asosiy   tartibga   soluvchi   mexanizm
bo‘lib   xizmat   qiladi.   Bu   shunday   kuchki,   u   xaridorlar   yoki   iste’molchilaming
ehtiyojlariga   ishlab   chiqaruvchi   va   resurs   yetkazib   beruvchilarni   bo‘ysundiradi.
Raqobat sharoitida ko‘plab xaridorlar tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilarning
taklifi   bozor   narxlarini   belgilaydi.   Bu   shuni   bildiradiki,   ishlab   chiqaruvchilar   va
resurs yetkazib beruvchilar iste’molchilarning faqat bozor orqali hisobga olinadigan
xohishlariga   moslashishi   mumkin.   Bozor   tizimining   irodasiga   bo‘ysunuvchi,
raqobatlashuvchi   ishlab   chiqaruvchilar   foyda   olishni   va   o‘z   mavqelarining
mustahkamlanishini   kutadi,   kim   bozor   qonunlarini   buzsa,   zarar   ko‘radi   va   oxir-
oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida xaridor - bu xo‘jayin, bozor ularning gumashtasi,
korxona   esa   ularning   xizmatkori   hisoblanadi.   Iqtisodiyotda   sotuvchilar   o‘rtasidagi
raqobat   o‘rnini   monopoliyalar   egallaganda,   ularning   bozorga   ta’sir   ko‘rsatish   yoki
undagi   narxlarni   o‘z   manfaatlarini   ko‘zlab   o‘zgartirish   imkoniyati   paydo
bo‘ladi.Transport,   aloqa,   elektr   energiyasi   ishlab   chiqarish   va   boshqa   ijtimoiy
foydalanishdagi   korxonalar   ma’lum   darajada   shunday   tartibga   solinadi.   Ikkinchi
usulda, samarali  ishlab chiqarish juda  ko‘pchilik bozorlarda  raqobat  rivojining juda
yuqori   darajasida   ta’minlanishi   sababli   davlat   raqobatini   kuchaytirish   va   himoya
qilish   maqsadida   monopoliyalarga   qarshi   qonunlar   qabul   qiladi.   Respublikamizda
ham   monopol   faoliyatni   cheklash,   tovarlar   bozorida   raqobatni   rivojlantirish, 23Qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsulotini   aniqlashda   yetishtirilgan   mahsulotlar   quyidagi
baholarda aniqlanadi: 
- sotilgan mahsulotlar sotish narxlarida; 
- xo’jalik ichki ehtiyoji uchun sarflanganlari tannarxi bo’yicha. 
Bozor   iqtisodiyoti   sharoitida   ichki   ehtiyoj   uchun   ishlatilgan   mahsulotlarni   tannarxi
bo’yicha baholash xo’jalik ehtiyojlarini, ishlab chiqarish bilan shug’ullanganlarning
moddiy manfaatdorligi oshishini yetarli darajada ta’minlay olmaydi. Ichki ehtiyojlar
uchun ishlatilgan mahsulotlar  tannarxda baholanganligi  uchun ishlab chiqaruvchilar
uni   yetishtirishdan   foyda   ololmaydilar.   Foyda   bo’lmagach,   ishchilarni   mahsulot
ishlab   chiqarish   natijasiga   ko’ra,   rag’batlantirib   bo’lmaydi.   Shuning   uchun   ichki
ehtiyojlarga   berilgan   mahsulotlarning   qiymatini   ham   o’rtacha   sotish   baholarida
aniqlash yoki ichki baholarni belgilash maqsadga muvofiqdir. 
Qishloq   xo’jalik   mahsulotlarining   turlari   bo’yicha   jami   yalpi   mahsulot   qiymatidagi
salmog’ini   aniqlab,   tahlil   qilish   mumkin.   Bundan   tashqari,   qishloq   xo’jaligi
tarmoqlarida yetishtirilgan yalpi mahsulotning jami yalpi mahsulotdagi ulushini ham
tahlil   etish   mumkin.   Bu   ko’rsatkichlar   asosida   qishloq   xo’jaligi   korxonalari
iqtisodiyotiga oid umumiy xulosalar chiqarish mumkin bo’ladi. 
Qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsuloti   hajmining   o’zgarishiga   quyidagi   omillar   ta’sir
ko’rsatadi: 
- qishloq   xo’jaligi   mahsulotlarining   ishlab   chiqarish   hajmi;   -   qishloq   xo’jaligi
mahsulotlarining   narxlari   darajasi;   -   qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarish
tarkibining o’zgarishi. 
Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmining o’zgarishida ishlab chiqarish tarkibi ham
ta’sir   ko’rsatadi,   ya’ni   yuqori   narxli   mahsulotlarning   jami   ishlab   chiqarishdagi
salmog’i o’zgarishi yalpi mahsulot hajmining ham o’zgarishiga olib keladi.  
Tarmoqdagi   yoki   xo’jalikdagi   qishloq   xo’jalik   yalpi   mahsulotining   bir   necha   yillik
o’zgarish   dinamikasini   tahlil   etishda   joriy   narxlar   orqali   chuqur   tahlil   qilib
bo’lmaydi.   Chunki   joriy   narxlar   har   yili   o’zgarib   turadi.   Masalan,   1   tonna   paxta 31Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati
1.Sh.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik
- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b’lishi kerak” Xalq so‘zi, 2017-
yil 16-yanvar.  11pasaytirish   eng   zarur   masalalardan   biridir.   Mahsulot   birligi   tannarxinikamaytirish
resurslar cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi
to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan mahsulotning
miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining oshishiga nimalar ijobiy
ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga dehqonchilikda quyidagilar kiradi:
 yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali foydalanish. Bu,
o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;
 regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq  xo`jaligi yuritish tizimini
joriy etish;
 almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib chiqqan holda ekin
turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish;
 urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;
 mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish, barcha kimyoviy
vositalardan samarali foydalanish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.
 Dehqonchilik   tarmoqlarida   mahsulotlar   tannarxining   past   bo`lishiga   xarajatlarni
tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga quydagilarkiradi:
 ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;
 ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;
 ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;
 ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;
 ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;
 agrosanoat   integratsiyasini   chuqurlashtirish,   agrosanoat   majmuasiga   kiruvchi
tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;
 boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni tejash;
 qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.             
 chorvachilik   tarmog`ida   mahsulot   birligi   tannarxiningpasayishiga   quyidagi   omillar
ta`sir qiladi:
 chorvachilikning yem  – xashak bazasini  mustahkamlash,  yem  – xashakning sifatini
oo`irish va nisbatan arzon bo`lishini ta`minlash; 10bir  bosh   sigirga  qilingan.  YA`ni,  sigir  boqilgan  va   natijada   3  xil   mahsulot  olingan.
Biz   sutga,   buzoqqa   va   go`ngga   alohida   xarajat   qilgan   emasmiz.   Bunday   holda
mahsulot   birligining   tannarxini   hisoblash   o`ziga   xos   murakkablikni   keltirib
chiqaradi. 
O`simlikchilikda   esa   barcha   xarajatlar   bir   gektarga   qilinadi.   Masalan,   bir   gektar
yerga   don   ekdik.   Yerni   tayyorladik,   urug`lik   sarfladik,   o`g`it   berdik,   sug`ordik   va
hosilni   yig`ishtirib   oldik.   Donchilikda   asosiy   mahsulot   don   olindi.   Qo`shimcha
mahsulot-don   chiqindisi   va   yondash   mahsulot   –   samon   olindi.   Ana   shu
mahsulotlarga   xarajatlarni   taqsimlash   zarurati   kelib   chiqadi.   Bunday   hollarda   bir
necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. 
Birinchi   usul   qo`shimcha   va   yondash   mahsulot   ilmiy   asoslangan   ma`lum
koeffitsiyentlar   orqali   asosiy   mahsulotga   aylantirib   olinadi.   Natijada   xarajatlar
mahsulot   hajmiga     taqsimlanadi   va   bir   birlik   mahsulot   tannarxi   aniqlanadi.   Keyin
yana   koeffitsiyentlar   yordamida   qo`shimcha   va   yondash   mahsulot   tannarxi
aniqlanadi.   Ikkinchi   usulda   mahsulotlarning   narxi   asosida   qilingan   xarajatlar
taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan
xarajatlardan   chiqarib   tashlanadi.   Qolgan   xarajatlar   asosiy   va   qo`shimcha
mahsulotlarga taqsimlanadi.
        Tadqiqotlar   byudjet   va  pulkredit   siyosatining  iqtisodiy   faollikni  rag‘batlantirish,
investitsiyalarni   jalb   qilish   va   makroiqtisodiy   muvozanatni   ta'minlashga   ta'sirini
o‘rganib   chiqdi.   Tadqiqotchilar   umumiy   iqtisodiy   o‘sishni   qo‘llab-quvvatlashda
infratuzilma xarajatlari, soliq imtiyozlari va foiz stavkalarini o‘zgartirish kabi davlat
aralashuvi   samaradorligini   o‘rganib   chiqdi.   Adolatli   raqobat   davlat   tomonidan
tartibga   solishning   yana   bir   muhim   maqsadi   bo‘lib,   tadqiqotlar   me'yoriy-huquqiy
bazaning   bozor   dinamikasiga   ta'sirini   tushunishga   qaratilgan.   Olimlar   monopolistik
amaliyotlarning   oldini   olish,   innovatsiyalarni   qo‘llab-quvvatlash   va   iste'molchilar
farovonligini himoya qilishda monopoliyaga qarshi qonun va me'yoriy hujjatlarning
rolini o‘rganib chiqdilar. Ular korxonalar uchun teng sharoitlarni ta’minlash va bozor
samaradorligini   oshirishda   raqobat   siyosatining   samaradorligini   baholadilar.
Tadqiqot   metodologiyasi.   Qishloq   xo`jaligida   mahsulot   birligining   tannarxini 30o’zgarishi   bilan   bir   qatorda   ekinlar   tarkibi   o’zgarishi,   poda   tarkibi   o’zgarishi   ham
ta’sir ko’rsatadi. 
Shu   bilan   bir   qatorda   qishloq   xo’jaligida   yetishtirilayotgan   mahsulotlar   tovarlilik
darajasi   ham   o’ziga   xos   bo’lib,   ayrim   mahsulotlar   sotish   uchun   emas,   balki
korxonaning o’zida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatish uchun yetishtiriladi. 
Qishloq   xo’jalik   korxonalarida   yetishtirilgan   mahsulotning   barchasi   sotilmasdan,
ularning   bir   qismi   ichki   ehtiyojlar   uchun   yoki   ijtimoiy   maqsadlarda   foydalanish
uchun taqsimlanadi.   Aholi   sonining  yil  sayin  ko’payayotganligi, sanoat   korxonalari
ishlab   chiqarish   quvvatlarining   ortib   borishi   tarmoqda   yetishtirilayotgan   yalpi
mahsulot   hajmini   oshirishni   talab   etadi.   Bunda   intensiv   va   ekstensiv   usullardan
foydalangan   holda   yalpi   mahsulot   hajmini   oshirish   qishloq   xo’jaligi   tarmog’ining
iqtisodiy samaradorligi yuksalishida ham muhim ahamiyatga ega. 
          Bunda iqtisodiy siyosatning muhim qismi sifatida davlat investitsiya faoliyatini
qo'llab-quvvatlash,   narxlarni   nazorat   qilish   va   ijtimoiy   himoya   mexanizmlarini
kuchaytirishga   qaratilgan.Nazariy   jihatdan,   klassik   iqtisodiyot   va   keynesian
nazariyalarining   qarashlari   O'zbekistondagi   amaliy   tadbirlar   bilan   uyg'unlashadi.
Masalan,   keynesian   nazariyaga   ko'ra,   davlat   aralashuvi   iqtisodiy   inqiroz   vaqtida
talabni oshirish va investitsiyalarni  rag'batlantirishga xizmat qiladi. O'zbekistonning
iqtisodiy siyosati aynan shu tamoyillar asosida qurilmoqda.O'zbekiston Respublikasi
Markaziy   banki   va   Davlat   statistika   qo'mitasi   ma'lumotlariga   ko'ra,   2022   yilda
mamlakat   iqtisodiy   o'sishi   5,6%   ga   yetgan.   Bu   ko'rsatkichlar,   davlatning   bozor
iqtisodiyotini   tartibga   solishdagi   samaradorligini   ko'rsatadi.Xulosa   qilib   aytganda,
O'zbekistonda   bozor   iqtisodiyotini   tartibga   solish   jarayoni   muvaffaqiyatli   davom
etmoqda.   Davlatning   iqtisodiy   siyosati,   qonunchilik   bazasining   yangilanishi   va
tartibga   solish   mexanizmlarining   samarali   ishlashi   iqtisodiy   barqarorlik   va   ijtimoiy
adolatni   ta'minlashda   muhim   rol   o'ynaydi.   Kelgusida   bu   jarayonlarni   yanada
rivojlantirish O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi.
                                  7talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir ishlab
chiqarish,   xizmat   turi,   korxona   foyda   olgan   taqdirdagina   o`z   foliyatini   davom
ettirishi mumkin.
Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir mahsulotning bir
karxona   miqiyosida   shakllangan   tannarxidir.   Tarmoq   tannarxi   esa,   alohida   ishlab
chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir.
        O'z   navbatida   O'zbekiston   Prezidentining   2020   yil   07   dekabrdagi   "Davlat
tomonidan   tartibga   solinadigan   sohalarga   xususiy   sektorni   jalb   etish   bo'yicha
qo'shimcha   chora - tadbirlar   to'g'risida"1gi   PQ-4913-sonli   Qarori   ham
mamlakatimizda   iqtisodiyotni   tartibga   solish   mexanizmlarini   takomillashtirish,
davlatning bu boradiga rolini oshirishga qaratilgan.
Ishlab   chiqarish   jarayonida   qatnashishiga   qarab   xarajatlar   to`g`ri   yoki   bevosita
hamda   egri   yoki   bilvosita   xarajatlarga   bo`linadi.   Bevosita   xarajatlar   mahsulotlar
ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan – to`g`ri kiradi. 
        Bozor   tizimi   ishlab   chiqaruvchilar   va   haridorlarni   qaror   qabul   qilishlarida
egiluvchanlik   va   moslashuvchanlik   jixatlarini   yuqori   ekanligi   bilan   tavsiflanadi.
Bozor   ishlab   chiqaruvchi   va   iste'molchi   o'rtasidagi   aloqalarni   bo'glaydi.   Tarmoqlar
o'rtasida   resurslarni   samarali   taqsimlanishida,   talab   va   taklif   mutanosibligini
ta'minlashda   bozor   mexanizmi   qulaydir.   Jamiyat   iqtisodiyotining   rivojlanishida,
ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning
tarkibiy   qismlari   o'rtasidagi   aloqalarni   tartibga   solish   kabi   iqtisodiy   jarayonlarda
bozor   mexanizmining   tartibga   solish   imkoniyatlari   chegaralanganligi   namoyon
bo'ladi.   Bunga   iqtisodiyotda   yuzaga   kelgan   iqtisodiy   inqiroz   davri   qarama
qarshiliklarini   misol   keltirish   mumkin.   Bozor   mexanizmi   bajara   olmaydigan   va
tartibga   sola   olmaydigan   ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarish   jarayonining   vazifalari
mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat
yakka   tartibdagi   xususiy   mulk   doirasida   o'smoqda,   balki   jamoa   (aktsionerlik)va
boshqa   mulkchilik   shakllarining   o'rni   ham   oshib   bormoqda.   Biroq,   davlat
iqtisodiyotning   yirik   tarmoqlarini   o'z   zimmasiga   olishga,   ularni   rivojlantirishga   va
tartibga   solishga   majbur   bo'lmoqda.   Masalan:   temir   yo'l,   telegraf,   pochta,   mudofaa 3                 Kurs ishi mavzusining dolzarbligi  Jamiyat  taraqqiyotini moddiy  bazasi
ishlab  chiqarish  bilan   hosil  qilinadi. Ishlab  chiqarish  mehnatga  yaroqli bo’lgan
ish kuchi bilan ishlab  chiqarish  vositalarini  ko’tilishi va uni  harakatga  keltirilishi
tufayli  moddiy  ne‘matlar hosil  qilishdir.
Resurs   -     bu     ishlab     chiqarish     va     xizmat     ko’rsatishga     ishlatiladigan   hamda
qo’llaniladigan   moddiy-ashyoviy     bo’lib,   tabiiy,   moddiy,     iqtisodiy,   moliyaviy   va
hokazo kabi  vositalardan  tashkil topadi.
Inson   faoliyati   moddiy   va     nomoddiy   ne‘matlar   yaratishga     qaratilar     ekan,   avvalo
ishlab  chiqarishni  tashkil etmoq kerak. Ishlab  chiqarishni  tashkil etish  resurslarni
talab qiladi. Ular  quyidagilardan iboratdir:
1. Ishchi  kuchi; 
2. Mehnat qurollari; 
3. Mehnat vositalari.
Ishchi kuchi -   mehnatga   qobiliyati   bo’lgan har bir   insonning   ma‘lum maqsadlar
yo’lidagi  aqliy va  jismoniy  faoliyatining  yig’indisidir.
Mehnat   qurollari   -     bu     inson     mehnati   yordamida     mehnat     predmetlariga     ta‘sir
qiladigan   mexanizmlar   (dastaklar)ga     aytiladi.   Masalan:   stanoklar,   traktorlar,
uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar.
Mehnat   predmetlari   -   mehnat   ta‘siri   natijasida   tovar   mahsuloti   tayyorlanadigan
barcha   xom   ashyolar   massasidir.   Masalan,   sanoatda   ishlatiladigan   xom   ashyolar,
qishloq     xo’jaligidagi     ishlab     chiqarishda     ishlatiladigan   -   urug’liklar,     mineral
o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir. Mehnat    predmetlari
tabiat   mahsuli   yoki     oldingi   davrlardan   qolgan     mehnat     mahsulotlaridan   iborat
bo’ladi.
Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari :   Mavzuning   asosiy   maqsadi   bu   mahsulotni
ishlab   chiqarish   uchun   sarflangan   xarajatlarning   puldagi   ifodasidir.   Bu
o rindaʻ   mahsulot   tannarxini   uning   qiymatidan   farqlash   lozim.   Ma lumki,	ʼ   mahsulot
qiymati   o z   ichiga   sarflangan	
ʻ   ishlab   chiqarish   vositali   qiymati   hamda   yangidan
yaratilgan   qiymatni   to liq   oladi.   O z   navbatida   yangidan   yaratilgan   qiymat	
ʻ ʻ   ish   haqi
va yalpi   foydaga   ajraladi. . 6Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan  ishlab  chiqarish vositalari qiyomati
chegirib tashlansa, qolgan qismi  sof  mahsulot  deyiladi.
                  YaIM - Aa=SMM  bo’ladi.
Sof  mahsulot  bevosita  ishlab chiqarishda band bo’lgan  menejerlar, ishchilar,
dehqonlar   va     muhandislar,   texnik   xodimlar   va     boshqalarning     yangidan     sarf
qilingan   mehnati bilan   yaratilgan zaruriy (ZM) va   qo’shimcha (QM) mahsulotdan
iboratdir.
Zaruriy mahsulot  -  bu  ishchi va  xizmatchilar tomonidan ish  vaqtining  bir
qismi   bo’lgan   zaruriy   ish   vaqtida     zaruriy   mehnat     bilan     yaratiladi   va     ularga     ish
haqi,  mehnat  haqi  ko’rinishida  beriladi. 
Ish   haqi   -     ish     kuchini     qayta     tiklash   va     takror   ishlab     chiqarish     va    oila
a‘zolari ehtiyojlariga  sarflanadi.
Sof   mahsulotning   zaruriy     mahsulotdan   ortiqcha   qismi     bo’lib,   ishchi
tomonidan  qo’shimcha mehnat   bilan  yaratiladi.
Uni  quyidagi  ko’rinishda  tasvirlash  mumkin. 
            Xo`jaliklar   doirasida   reja   va   hisobot   tannarxi   ham   hisoblanadi.   Reja   tannarxi
me`yor   asosidagi   xarajatlar   bo`yicha   hisoblanadi   va   olinishi   kutilayotgan   mahsulot
miqdori   asosida   belgilanadi.   Hisobot   tannarxi   esa   xaqiqatdan   qilingan   xarajatlar   va
haqiqatda olingan mahsulot asosida aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi
ko`rsatkichlardan   biri   hisoblanadi.   Unda   mehnatning   unumdorligi,   ishlab
chiqarishning   ixtisoslashganlik   va   intensivlashganlik   darajasi,   tejamkorlik,   ishlab
chiqarishning   mexanizatsiyalashganlik   darajasi,   texnikalardan   va   fan   yutiqlaridan
qay   darajada   foydalanilayotganligi   ifodalanadi.   Mahsulot   tannarxining   darajasi
korxonaning,   ishlab   chiqarishning   kelajagini   belgilaydi.   Agarda   mahsulot   birligi
tannarxi   shu   mahsulot   bozoridagi   narxdan   baland   bo`lsa,   bu   mahsulotni   ishlab
chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati asosida shu mahsulotning tannarxini
belgilaydi.   YA`ni   uni   ishlab   chiqarayotgan   korxonada   aynan   shu   mahsulot   asosiy
mahsulot   hisoblansa,   korxona   bankrot   holatiga   tushib   qoladi.   Agarda,   mahsulot
tannarxi   shu   mahsulot   bozorida   shakllangan   narxdan   past   bo`lsa,   uni   ishlab
chiqaruvchi foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti 17(raqobatchilar,   ishchilar   holati,   xukumat   va   boshqalarning   xarakatlari)   va   h.k.
“Risk”   tushunchasiga   juda   yaqin   bo’lgan   “noaniqlik”   tushunchasi   riskning   aniq
turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo’llaniladi. Noaniqlik – bu investitsion
loyihani   amalga   oshirish   shart-sharoitlari   xaqidagi   ma’lumotlarning   to’liq   yoki
aniq   emasligidir.   Masalan,   inflyatsiya   xaqidagi,   texnika-texnologiyalardagi
o’zgarishlar   haqidagi,   loyiha   quvvatining,   ob’ektning   qurilish   va   foydalanishga
topshirish   muddatlari,   xarajat   va   natijalarning   notug’ri   hisob-kitob   qilinishi   kabi
ma’lumotlarning to’liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. 
Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog’liq
ko’ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi.
Risk   bilan   noaniqlikning   farqi   shundaki,   natijalar   ehtimolligi   joriy   davr
ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa
bunday   ehtimollik   o’tgan   va   kelasi   davr   ma’lumotlari   etishmasligi   yoki   to’liq
emasligi sababli sub’ektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda
ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab
va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va boshqalar) kelajakning ma’lum emasligi
sababli   faqat   taxminiy   va   noaniq   natijalar   bo’lishi   mumkin.   Chunki   o’tgan   davr
ma’lumotlari asosida faqat noma’lum kelajakda yuz berishi mumkin bo’lib o’tgan
rivojlanish tendentsiyasini aniqlash mumkin.
Noaniqlik   va   risklarning   har   ikkalasi   ham   loyihadagi   yo’qotish   va   zararlarga
bog’liq   bo’lganligi   uchun   ularning   bir-biri   bilan   uzviy   aloqadorlikda   ifodalash
maqsadga muvofiqdir.
Investitsiya risklarini turli belgilar bo’yicha tasniflash mumkin.
1.   Tarkibi   bo’yicha   risklar   quyidagilarga   bo’linadilar:   iqtisodiy   risk;   bozor   riski;
inflyatsiya   riski;   valyuta   riski;   siyosiy   risk;   ijtimoiy   risk;   ekologik   risk;   texnologik
risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm-texnika riski;
informatsion risk va boshqalar.
2.     Muddati   bo’yicha   risklar   quyidagilarga   bo’linadilar:   qisqa   muddatli   risklar;
uzoq muddatli risklar.
3. Olinadigan natijaga qarab risklar:  spekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki 29Xullas,     makrodarajada     umumiy     iqtisodiy     muvozanatlik   –   bu     mamlakat
butun  iqtisodiyotning mutanosibligidir.   
Iqtisodiy     muvozanatlik     darajasini     aniqlashda     asosan   ikkita     o’zaro
bog’liq  usuldan  foydalanish mumkin :
Yalpi  sarflar va  ishlab chiqarish hajmini  taqqoslash usuli.
Jamg’arish va  investitsiyalarni  taqqoslash usuli.
         To’liq bandlik   sharoitida   yalpi   sarflar SIM   hajmi   bilan   mos   kelmasligi
mumkin.   Bu   mos     kelmaslik     retsession   (inqiroz   va   tug’rilik     fazasini   bildiradi)
yoki inflyatsion farq da  ifodalanadi.
     
Inqiroz     - ishlab   chiqarishning   pasayishida   ifodalanadi   va   tsiklning qayd
etuvchi     ifodasidir.   U   bir     tsikli     nihoyasiga     yetkazib,   yana     muqarrar   ravishda
inqiroz bilan  to’gaydigan  yangisining boshlanishiga  asos  soladi,  inqiroz vaziyatda
asosiy     kapitalning   ortiqcha     jamg’arilishi   uning   hamma     funktsional   shakillarida
namoyon bo’ladi. 
Inqirozdan   keyin     t urg’unlik     keladiki,   uning     davomida     iqtisodiy     faollik
jonlanishi  uchun  sharoitlarda  vujudga  kelishi  nihoyasiga  yetadi.
Jonlashish       fazasining     boshlanishi     ozmi-ko’pmi   darajada   barqaror   ishlab
chiqarishning kengayishiga  o’tishini  bildiradi. 
Yuksalish   fazasida     ishchi     kuchiga     bo’lgan     talabning     ortishi     ishsizlikning
birmuncha     kamayishiga       holda     ish     haqining   o’sishiga     olib     keladi,     buning
oqibatida iste‘mol  tovarlariga  to’lovga qadar talab  kengayadi.
 
Xulosa
Qishloq   xo’jalik   korxonalarining   ma’lum   davr   mobaynidagi   faoliyati   natijasini   aks
ettiruvchi   ko’rsatkichlardan   biri   uning   yalpi   va   tovar   mahsulotlaridir.   Qishloq
xo’jaligida   yalpi   mahsulot   tarkibi   o’ziga   xos   bo’lib,   uning   hajmi   o’zgarishiga   ham
yetishtirilgan   mahsulotlarning   natura   shaklidagi   hajmi   va   mahsulotlar   narxi 5ko’rinishidan     iborat   deb     qarab,   uni     bozor   iqtisodiyoti   sharoitida     kapital   deb
ishlatiladi.
Kapital   o’z   egalariga     daromad   keltiradigan   ishlab   chiqarish   va     xizmat
ko’rsatishning     hamma     sohalarida     ishlatiladigan   ishlab     chiqarish     vositalarini,
sotishga  tayyor turgan  tovarlarni,  yangi  vositalar va  ishchi  kuchini sotib  olishga
mo’ljallangan   pul     mablag’laridan   iboratdir.   “Kapital”   moddiy     va     qiymat
ko’rinishiga  ega  bo’lgan  iqtisodiy  tushunchadir.
Tadbirkor -   iqtisodiy   resurslar, ya‘ni   ishlab   chiqarish vositalari   va   ishchi
kuchi     resurslarining,   tabiiy   resursining   bir-biriga     qo’shilishini     ta‘minlaydigan,
tashkilotchi,   yangilikka     intiluvchi,   iqtisodiy     va     xavf-xatardan,   javobgarlikdan
qo’rqmaydigan kishidir. 
Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish,   4   ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat
    1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari
          Ma‘lumki,   ishlab     chiqarish   ijtimoiy   bo’lib,   barcha     resurslar   harakatga
keltiriladi, natijada juda kup turdagi   tovarlar va xizmatlar yaratiladi,   ularni   barcha
massasi yalpi  ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi. 
Jami   tovarlar   va   xizmatlar,   ya‘ni   milliy     mahsulotning     yil   davomidagi     yig’indisi
mamlakat   bo’yicha   ishlab     chiqarishning       umumiy     natijasi   deyiladi.
Mamlakatda  yil davomida  yaratilgan milliy  mahsulot natural jihatdan uch  qismdan
iborat   bo’ladi:   ishlab     chiqarish   vositalari,   iste‘mol   buyumlari   va   turli   xildagi
xizmatlardan iborat.
Yaratilgan mahsulot qiymat  jihatdan ham uch  qismdan iborat  bo’ladi.
1.   Ishlab     chiqarish     jarayonida   iste‘mol   qilingan   ishlab   chiqarish   vositalar
qiymatining  mahsulotga  utgan qismi (S);
2. Yangidan vujudga  keltirilgan mahsulotning  mulkdorlar, tadbirkorlar, va  jamiyat
uchun  ishlab  chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J);
3.   Yangidan   yaratilgan   mahsulotning   bir   qismi,     ishchilarga   tegishli     qismi   zaruriy
mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir. 
                              T = C + Ya + J   (1) ni  tashkil etadi. 8va   hokazo.Bozor   mexanizmi   bajara   olmaydigan   ijtimoiy   vazifalar   ham   mavjud.
Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba'zi faoliyat natijalariga davlatning
aralashuvi  ehtiyoji tu'giladi. Bu, avvalam bor, iqtisodiyotni  makro darajada tartibga
solishda,   aholining   ma'lum   qismini   ijtimoiy   himoya   qilish   va   ularga   yordam
ko'rsatishda   (ishsizlarga,   tu'gma   nogironlarga),   pensiya   ta'minotida,   mudofaani
ta'minlashda,   ekologik   muammolarni   xal   etishda,   ijtimoiy   tartibni   saqlashda,   pul
muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy takror ishlab chiqarish tsikliga ta'sir etishda,
fundamental   ilmni   rivojlantirishda   davlat   aralashuviga   zarurat   tu'giladi.   Tashqi
iqtisodiy   aloqalarni   davlat   aralashuvisiz   tartibga   solib   bo'lmaydi.   Bozor   mexanizmi
jamiyat   manfaatlarini   himoya   etish,   uzoq   davrli   ijtimoiy   muammolarni   va
mamlakatlarning   o'zaro   aloqalarida   yuzaga   keladigan   muammolarni   bartaraf   eta
olmaydi. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun
qulay   shartsharoitlar   yaratib   berdi:   mehnat,   soliq,   savdo   va   ijtimoiy   qonunchilik
asoslari   ishlab   chiqildi.   Erkin   raqobat   davrida   davlat   xarbiy   zavodlar   va   temir   yo'l
qurilishida   xususiy   kapitalni   kengaytirish   yo'li   bilan   xo'jalik   jarayonida   ishtirok
etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi
(agrar soha, pul-kredit).
        Ikkinchi   bosqichda   bir   qator   davlatlar   tarmoqlarni   rejalashtirishga,   milliy   va
hududiy   rivojlanishni   dasturlashtirishga,   davlatning   byudjet-kredit   sohasida
iqtisodiyotni   tartibga   solish   faolligini   oshirishdi.   Iqtisodiy   rivojlanishda   davlat
aralashuvi   umum   iqtisodiy   xususiyatga   ega   bo'lib,   davlat   uzoq   muddatli   strategik
maqsadlarni   ishlab   chiqdi.   Bu   bosqich   integratsion   ittifoqlar   doirasida   xalqaro
darajadagi   o'rta   muddatli   umumdavlat   kelishuvlari   bo'yicha   davlat   faoliyatlarini
tavsiflaydi.   (EI,   O'IXT   va   boshqa).chiqarilishi   uchun   qulay   sharoit   yaratishdan   to
iqtisodiy   hamkorlik   doirasida   o'rta   muddatli   umumdavlat   dasturini   xalqaro
kelishuvlar darajasigacha bo'lgan yo'li bosib o'tildi.
      2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov
O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish jarayonlari quyidagi yo'nalishlarda
amalga oshirilmoqda: 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY  TA’LIM, FAN  VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________                          Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20   y.                             “_____” ____________20   y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI 
Mavzu:________________ 
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar 27- kooperatsiya   a’zolari   tomonidan   texnika,   uskuna,   transport   vositalaridan   ,
paxta tozalash zavodlaridan birgalikda foydalanishni tashkil etish; 
- kooperatsiya   a’zolarini   qishloq   xo’jaligi   texnikasi,   yonilg’i-moylash
materiallari,   o’g’it,   urug’lar,   shuningdek,   o’simliklarni   kimyoviy   himoyalash
vositalari bilan ta’minlash; 
- ishlab   chiqarilgan   mahsulotni   tayyorlash,   tashish,   saqlash,   qayta   ishlash   va
sotishni tashkillashtirish; 
- kooperatsiya   a’zolariga   agrotexnika,   buxgalteriya,   konsalting,   vositachilik   va
boshqa xizmatlarni ko’rsatish. 
2020-yil   holatiga   paxta   ekin   maydonlarining   125   ming   gektari   yoki   12   foizida
kooperatsiyalar, 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. 
O’zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   2020-yil   6-martdagi   “G’alla   yetishtirish,
xarid   qilish   va   sotishga   bozor   tamoyillarini   keng   joriy   etish   chora-tadbirlari
to’g’risida”gi   PQ-4634-sonli   qaroriga   muvofiq,   2020-yil   hosilidan   boshlab   davlat
buyurtmasi asosida boshoqli don yetishtirish amaliyoti va 2021-yil hosilidan boshlab
davlat tomonidan g’allaga xarid narxini belgilash amaliyoti, ya’ni davlat xaridi to’liq
bekor   qilindi.   Davlat   xaridi   o’rniga   fermer   yetishtirgan   g’alla   birja   orqali   yoki
to’g’ridan-to’g’ri shartnomalar bilan erkin narxlarda sotilishi belgilangan.  
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-yanvardagi 
“O’zbekiston   Respublikasi   qishloq   xo’jaligini   rivojlantirishning   20202030   yillarga
mo’ljallangan   strategiyasida   belgilangan   vazifalarni   2020yilda   amalga   oshirish
chora-tadbirlari   to’g’risida”gi   PQ-4575-sonli   qaroriga   muvofiq   “oziq-ovqat
xavfsizligi bo’yicha davlat siyosatini ishlab chiqish va joriy etish” yo’nalishida 2020-
yil 1-oktabrdan boshlab aholini don mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash va narxlar
keskin o’zgarishining oldini olish maqsadida intervension xaridlar tizimi bosqichma-
bosqich joriy etiladi. Bunda: 
- 2021-yil   hosilidan   boshlab   don   uchun   davlat   buyurtmasi   hajmlarini
bosqichma-bosqich   kamaytirish,   shu   jumladan   boshoqli   don   xarid   qilish   va
sotishda erkin raqobatni ta’minlaydigan bozor mexanizmlarini joriy etish;  15“siljigan”   chog‘da   vujudga   keladi.   Bu   qo‘shimcha   samara   deb   ataladi,   chunki   u
bozor   qatnashchisi   hisoblanmaganlar   hissasiga   to‘g‘ri   keluvchi   foyda   yoki   zararni
ifodalaydi..   Iqtisodiyotni   barqarorlashtirish,   ya’ni   iqtisodiyotning   barcha   sohalarini
resurslar bilan ta’minlash, to‘la bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda
yordam   berish   hamda   iqtisodiy   o‘sishni   rag‘batlantirish   davlatning   eng   muhim
vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘la bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar,
ya’ni   xususiy   va   davlat   sarflarining   hajmi   yetarli   bo‘lmasa,   davlat   bir   tomondan
ijtimoiy   ne’matlar   va   xizmatlarga   o‘z   sarflarini   ko‘paytiradi,   boshqa   tomondan
xususiy sektor sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Agar jami
sarflar   to‘la   bandlik   sharoitida   taklif   hajmidan   oshib   ketsa,   bu   narxlar   darajasining
ko‘tarilishiga   olib   keladi.   Jami   sarflarning   mazkur   ortiqcha   darajasi   inflatsion
xususiyat   kasb   etadi.   Bunday   holda   davlat   soliqlarni   oshirish   orqali   xususiy   sektor
sarflarini   qisqartirish   va   shu   yo‘l   bilan   ortiqcha   sarflarni   tugatishga   harakat   qiladi.
Iqtisodiyotda ishsizlik  mavjud bo‘lganda davlat  sarflarining ko‘payishi  jami  sarflar,
ishlab   chiqarish   hajmi   va   bandlilikning   o‘sishiga   olib   keladi.   0‘z   navbatida,
soliqlarning   qisqarishi   yoki   transfert   tolovlarining   ko‘payishi   daromadlarni
ko‘paytiradi.   Bu   daromadlar   shaxsiy   sarflarning   o‘sishini   rag‘batlantirishga   xizmat
qiladi.   Davlat   o‘z   ishlab   chiqarishini   moliyalashtirishdan   tashqari   ijtimoiy   sug‘urta
va   ijtimoiy   ta’minotning   bir   qator   dasturlarini   amalga   oshiradi,   iqtisodiyotning
xususiy   va   kooperativ   sektorida   daromadlarni   qayta   taqsimlaydi.   Davlat   tartibga
soluvchi xususiyatga ega bo‘lgan bir qator vaziyatlarni ham amalga oshiradi. Bularga
atrof-muhitni   himoya   qilish,   aholi   sog‘lig‘ini   saqlash,   bo‘sh   ishchi   o‘rinlariga   ega
bo‘lishning teng sharoitini ta’minlash va ma’lum sohalarda narx belgilash amaliyoti
ustidan   nazorat   qilish   va   shu   kabilarni   kiritish   mumkin.   Xulosalar.   Iqtisodiyotni
davlat   tomonidan   tartibga   solishning   asosiy   maqsadi   iqtisodiy   va   ijtimoiy
barqarorlikni   ta’minlash,   mavjud   tuzumni   mamlakat   ichida   va   xalqaro   maydonda
musttahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlat
tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 3 ta muhim vositasi bor. Ular ma’muriy,
iqtisodiy   va   ijtimoiy   vositalardir.   Ma’muriy   vositalar   asosan   qonuniy   vositalar
hisoblanadi.   Ya’ni   iqtisodiy   faoliyatni   yuritish   uchun   kerak   bo‘ladigan   qonun- 22loyiha   amalga   oshirilayotgan   mamlakatning   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlari   va
davlatning   siyosati   loyiha   faoliyati   uchun   jiddiy   qiyinchiliklar   yaratishi   va   xatto
loyihani   barbod   qilishi   ham   mumkin.   Mamlakat   riskining   omillari:   markaziy   va
mahalliy xokimiyatlarning harakati, urushlar, ish tashlashlar, terrorchilik harakatlari
va boshqalar bo’lib, bular loyiha ishtirokchilari ta’siri doirasidan tashqarida bo’ladi.
Davlatning siyosati bilan bog’liq mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita guruhga
bo’lish mumkin: siyosiy va iqtisodiy.   Siyosiy mamlakat riski   - hukumatning chet  el
investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to’xtatish yoki cheklashga
qaratilgan xarakati bilan bog’liq. Bularga foydani boshqa mamlakatga olib o’tishdagi
ta’qiqlashlar   va   cheklashlar,   chet   el   kapitali   uchun   avval   yaratilgan   imtiyozlardan
mahrum qilish, kontseptsiya va litsenziyalarni qaytarib olish va boshqalar kiradi.
     4.Samaradorlik va tanlovlar
Yalpi   mahsulot   tarmoqning,   korxonaning   bir   yillik   faoliyatini   ifodalovchi   umumiy
ko’rsatkichdir.   Qishloq   xo’jaligi   yalpi   mahsulotining   tarkibi   quyidagilardan   iborat
bo’ladi: 
- tayyor mahsulot;  
- tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari. 
Qishloq   xo’jaligi   ishlab   chiqarishi   jarayonida   bir   yil   davomida   yetishtirilib,
yig’ishtirilib, hisobga  olingan,  taqsimlashga   va sotishga   tayyor   bo’lgan  mahsulotlar
qishloq xo’jaligining tayyor mahsuloti hisoblanadi. 
Kelgusi   yillarda   mahsulotlar   yetishtirish   uchun   joriy   yilda   sarflanadigan   xarajatlar
tugallanmagan   ishlab   chiqarish   xarajatlari   deb   ataladi.   Masalan,   kuzgi   bug’doy
yetishtirish uchun mamlakatimiz sharoitida oktabr oyidan boshlab ko’plab xarajatlar
qilinadi. Jumladan, yerlarni shudgorlash, tekislash, urug’lik, o’g’it, yoqilg’i-moylash
materiallari,   mehnat   haqi   sarfi   va   hokazo.   Lekin   mahsulot   keyingi   yilda   tayyor
bo’ladi. Bundan tashqari, asosiy podaga o’tkazish uchun mo’ljallangan yosh chorva
mollariga   qilingan   xarajatlar,   mevali   bog’   yaratishda   nihollar   voyaga   yetguncha
qilingan xarajatlar ham tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlaridir.  20ishtirokchilarning   vijdonsizligi;   ularning   professionallik   darajasi,   moliyaviy
holatining   nobarqarorligi,   ishtirokchilarni   turli   risklardan   etarlicha
sug’urtalanmaganligi   natijasida   kelib   chikadi.   Masalan,   loyiha   smeta   qiymatining
oshish   riski   qurilish   tashkilotining   vijdonsizligi   natijasida   ro’y   berishi   mumkin.   Ish
sifatining   pastligi   riski,   ko’p   hollarda,   tanlangan   pudratchi   va   boshqa
ishtirokchilarning etarli tajribaga ega emasligi bilan bog’liq bo’ladi.
Loyiha   smeta   qiymatining   oshish   riskiga   q uyidagilar   sabab   bo’lishi   mumkin:
loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali foydalanishni
ta’minlay olmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarini o’zgarishi va boshq.
Qurilishni   o’z   vaqtida   tugallanmaslik   riskiga   q uyidagilar   ta’sir   ko’rsatadi:
pudratchilarning   o’z   majburiyatlarini   bajarmasliklari;   tashqi   shart-sharoitlarning
o’zgarishi,   qurilish   ishlari   muddatining   cho’zilib   ketishi   natijasida   qo’shimcha
xarajatlar   kelib   chiqishi:   kredit   bo’yicha   foizlarni   hisoblash,   narxlarning   inflyatsiya
natijasida   o’sishi   oqibatida   ish   va   material   qiymatining   oshishi   kabi   qo’shimcha
xarajatlarni   keltirib   chiqaradi.   Bundan   tashqari,   bu   risk   natijasida   kelgusidagi
ob’ektga   xom   ashyo   etkazib   beruvchilar   bilan   va   kelgusidagi   loyiha   mahsuloti
iste’molchilari bilan shartnomaviy munosabatlar to’xtashi mumkin.
Ish   va   ob’ekt   sifatining   pastligi   riski   pudratchilar   majburiyatining   buzilishi,
loyixalashtirishdagi   xatolar   va   boshqalar   natijasida   kelib   chiqishi   mumkin.   Ob’ekt
sifatining   pastligi   natijasida   loyiha   bo’yicha   qo’shimcha   investitsion   harajatlar
qilinishi   kerak   bo’ladi.   Bu   xarajatlar   kamchiliklarni   tuzatishga   sarflanishi   mumkin.
Agar   kamchilik   saqlanib   qoladigan   bo’lsa,   loyiha   mahsulotini   ishlab   chiqarishga
qo’shimcha xarajatlar qilish kerak bo’ladi.
Konstruktsion   va   texnologik   risk .   Konstruktsion   risk   -   bu   investitsiya   fazasidayoq
loyihaning   texnik   amalga   oshmaslik   riskidir.   Bu   loyiha   hujjatlarini   ishlab
chiquvchilarning   xatolari,   bu   hujjatlarni   ishlab   chiqishda   zarur   bo’lgan
ma’lumotlarni  etarli  yoki  aniq emasligi  natijasida  ro’y berishi  mumkin. Texnologik
risk   -   bu   ishlab   chiqarish   texnologiyalarining   sanoat   darajasida   qo’llanilmasligi
natijasida   ma’lum   texnik-iqtisodiy   parametrlardan   ob’ekt   ekspluatatsiyasidagi
cheklanishlar   riski.   Bunga   ekspluatatsiya   xarajatlarining   oshishi,   ekologik 2va iqtisodiy tanlov
                                               MUNDARIJA
Kirish.
1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari.
 2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov.
 3 Ishlab chiqarish imkoniyatlari va resurslar
4.   Samaradorlik va tanlovlar
Xulosa.
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.
                                                                Kirish 21me’yorlarga mos kelmaslik kabilar ta’sir etadi.
Ishlab chiqarish  riski   - bu ishlab  chiqarish jarayonida kamchiliklarni  yuzaga kelish
riski.   Bu   ishlab   chiqarish   davomiyligining   buzilishida,   ob’ektning   loyihaviy
quvvatga erishmasligida, qo’shimcha ishlab chiqarish xarajatlarida namoyon buladi.
Ishlab   chiqarish   riskining   bir   turi   bu   texnologik   riskdir.   Bu   risklar   ta’minotdagi
uzilishlar, resurs zaxiralarining etishmasligi, xom ashyo sifatining pastligi, transport
masalalari   va  boshqalar   sabab   kelib  chiqadi.   Ishlab  chiqarish   xarajatlarining  yuqori
darajasi xarajatlarni xato hisoblash, xom ashyo va boshqa resurlar miqdori va sifatiga
ma’lum talablarni aniq emasligi natijasida bo’ladi.
Boshqaruv   riski   -   bu   ishlab   chiqarish   riskining   bir   turi,   boshqaruvchi   shaxsning
tajriba va malakasini etarli darajada emasligi natijasida ro’y beradi. Ayrim hollarda,
boshqaruv   riski   deganda,   loyiha   faoliyatining   barcha   faza   va   bosqichlaridagi
menejment darajasining pastligi va xatolari bilan bog’liq risklar tushuniladi.
Sotish   riski   -   bu   loyiha   mahsuloti   sotish   xajmining   va   shu   mahsulot   baxosining
kamayish riskidir. Sotish riski  bozor kon’yunkturasining o’zgarishi, marketing yoki
baxo   riski   deb   ham   ataladi.   Sotish   riski,   ayniqsa   bahoni   taxmin   qilish   ancha   qiyin
bo’lgan, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq loyihalarda yuqori bo’ladi.
Moliyaviy   riski .   Bu   riskning   loyiha   faoliyatidagi   asosiy   turlari:   a)   kredit   riski;   b)
valyuta riski;  v)  foiz stavkasini  o’zgarish riskidir.   Kredit  riski   -   bu loyihani amalga
oshirayotgan   tashkilotning   kreditor   bankka   kredit   shartnomasi   bo’yicha   to’lov
majburiyatlarini   to’liq   yoki   umuman   to’lay   olmaslik   riski.   Bu   risk   asosan   loyihani
moliyalashtirishda   loyihani   kreditlovchi   bankning   riskidir.   Valyuta   riski   -   bu   risk
loyiha   mahsuloti   mahalliy   bozorda   sotilganda   va   xokimiyat   mahsulotni   milliy
valyutada   sotilishini   talab   qilayotgan   paytda   yuqori   bo’ladi.   Bu   risk   loyiha
mahsulotini   sotishdan   olinadigan   valyuta   bilan   kredit   valyutasi   bir   xil   bo’lmagan
hollarda   yuzaga   keladi.   Foiz   stavkasining   o’zgarish   riski   -   bu   risk   kredit   resurslari
o’zgaruvchan   stavkada   qo’llanilganda   ro’y   beradi.   Bunday   resurslarni   jalb   qilishda
loyihada   qo’llanilgan   kapital   qiymatining   oshishi   va   mahsulot   rentabelligining
kamayish xavflari mavjud bo’ladi.
Mamlakat riski   - bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib, uning mazmuni shundaki, 26Qishloq   xo’jaligining   eng   asosiy   vazifasi   respublika   hududidagi   qishloq   xo’jalik
mahsulotlarini   qayta   ishlovchi   korxonalarning   xomashyoga,   aholining   oziq-ovqat
mahsulotlariga   bo’lgan   talablarini   qondirishdir.   Shu   bilan   birgalikda,   tarmoq   tashqi
bozor talabini qondirishda ham qatnashishi maqsadga muvofiqdir. 
Qishloq   xo’jaligining   o’ziga   xos   xususiyatlaridan   kelib   chiqib,   tarmoqda
yetishitirilgan mahsulotlarning bir qismi ichki ehtiyojlar uchun sarflanadi, jumladan,
urug’lik,   yem-xashak,   ozuqa   uchun   ishlatiladi,   zahira   fondiga   ajratiladi,   ishchi-
xizmatchilarga   natura   shaklidagi   ish   haqi   sifatida   beriladi,   ularning   ovqatlanishlari
uchun   ajratiladi   va   hokazo.   Aks   holda   tarmoqda   kengaytirilgan   takror   ishlab
chiqarish jarayonining rivojlanishi ta’minlanmaydi. 
 
Qishloq   xo’jalik   korxonalarida   yetishtirilgan   mahsulotlarni   sotish   yo’nalishlari
quyidagi ikki guruhga bo’linadi: 
2020-yilga qadar fermer xo’jaliklari o’zlari yetishtirgan paxta xomashyosi va g’allani
davlat   buyurtmasi   asosida   joylardagi   davlatga   qarashli   tayyorlov   korxonalariga
tuzilgan   kontraktatsiya   shartnomalari   asosida   sotganlar.   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidentining   2020-yil   6martdagi   “Paxtachilik   sohasida   bozor   tamoyillarini   keng
joriy   etish   chora-tadbirlari   to’g’risida”gi   qaroriga   muvofiq,   2020-yil   hosilidan
boshlab: 
- davlat   tomonidan   paxta   xomashyosi   ishlab   chiqarish   va   sotish   rejasini
belgilash amaliyoti bekor qilindi; 
- fermer  xo’jaliklari   yetishtirgan paxta  xomashyosini   o’zlari  a’zo  bo’lib  kirgan
paxta-to’qimachilik klasterlariga sotadilar; 
- paxta   xomashyosi   yetishtiruvchilarga   rayonlashtirilgan   navlarni   erkin   tanlash
huquqi beriladi; 
- paxta-to’qimachilik   klasterlari   tashkil   etilmagan   hududlarda   paxta   tozalash
korxonalari ishtirokida fermer xo’jaliklarining ixtiyoriy kooperatsiyasi tashkil
etiladi. 
Kooperatsiyaning aosiy vazifalari quyidagilar:

Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari.

 2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov.

 3 Ishlab chiqarish imkoniyatlari va resurslar

4. Samaradorlik va tanlovlar

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.