• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 80.9KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov

25ham mumkin. Masalan, yetishtirilgan donning bir qismi urug’lik, chorva ozuqasi, ishchilarga natura shaklidagi ish haqi, zahira fondi kabilar uchun ajratilishi mumkin. Tarmoqda ayrim mahsulotlar esa faqat ichki ehtiyojlar uchun yetishtirilishi mumkin. Bunday hollarda ularning tovarlilik darajasi aniqlanmaydi. Jumladan, chorva mollari uchun ozuqa sifatida yetishtirilgan yem-xashak va boshqalar. Yalpi va tovar mahsulotlarning mamlakat, tarmoqlar hamda korxonalar iqtisodiyotidagi ahamiyati katta. Jumladan, ishlab chiqarilgan yalpi mahsulot hajmi, qiymati o’sishi natijasida mamlakat yalpi ichki mahsulotining ham o’sishi ta’minlanadi. Korxonalar yalpi va tovar mahsulotining ko’payishi ularning iqtisodiyoti yuksalishini ta’minlaydi. Xo’jalik yalpi mahsulotining, natural holdagi miqdori ko’payishi tayyor mahsulot miqdori oshishiga sabab bo’lib, ichki va tashqi talab to’liqroq qondirilishiga imkoniyat yaratadi. Natijada sotiladigan mahsulot miqdori ortadi. Uni sotish evaziga korxonalarning pul daromadlari ko’payadi. Bu qishloq xo’jalik ishlab chiqarishining kengaytirilgan holda rivojlanishini, ishchi- xizmatchilarning esa moddiy rag’batlantirilishini ta’minlaydi. Shuning uchun ham respublika hukumati qishloq xo’jalik mahsulotlari miqdorini oshirishga, ularning sifatini yaxshilab, raqobatbardorligini yuksaltirishga katta e’tibor bermoqda. Chunki qishloq xo’jalik mahsulotlarini chet davlatlarga sotish natijasida mamlakatning valyuta tushumi ortib bormoqda. Ularning evaziga qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish vositalari, yangi texnikalar, ilg’or texnologiyalar sotib olinmoqda. Respublikamizda qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining tarkibida nodavlat sektorning ulushi katta bo’lib, asosan xususiy sektor tomonidan ishlab chiqarilmoqda. Bu mamlakatimiz qishloq xo’jaligida ko’p ukladli iqtisodiyot shakllanganligidan dalolat beradi. Qishloq xo’jaligida ma’lum miqdorda davlat sektori bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Ular asosan fan va texnika yutuqlarini, zamonaviy texnologiyalarni tarmoqqa joriy etish bilan shug’ullanadilar. Jumladan, fan yutuqlariga asoslangan holda qishloq xo’jalik ekinlarining sifatli, serunum navlarini, chorva hayvonlarining mahsuldor zotlarini, yangi, serunum texnikalarni, samarali texnologiyalarni yaratish va ularni ishlab chiqarishga tatbiq etishimiz lozim. 19Tizimli risklar (investitsiya portfeli risklari) - bu xatar ta’siriga ba’zi bir qimmatli kog’ozlar emas, balki butun bozor, uni katta bir qismi risklarga uchraydi. Bu holda iqtisodiy nobarqarorlik tufayli yoki boshqa sabablarga ko’ra ko’pchilik emitent va qimmatli qog’ozlar egalari zarar ko’rishlari mumkin. Tizimli risklarga quyidagilar kiradi: foiz riski; valyuta riski; inflyatsiya riski; siyosiy risklar. Tizimsiz risklar - xatarga ba’zi bir qimmatli qog’ozlar yoki ularni majmuasi uchraydi, ya’ni ma’lum bir korxonaning qimmatli qog’ozlari yoki tarmoqning qimmatli qog’ozlari kiradi. Tizimsiz risklarga quyidagilar kiradi: tadbirkorlik riski; moliyaviy risklar; nolikvidlik riski. Yuqorida keltirilgan tasniflashlarga asoslangan holda, loyiha faoliyatidagi risklarni quyidagi guruhini keltirish mumkin: 1) loyiha ishtirokchilari riski; 2) loyiha smeta qiymatining oshish riski; 3) qurilishni o’z vaqtida tugamaslik riski; 4) ish va ob’ekt sifatining pastligi riski; 5) konstruktsion va texnik risklar; 6) ishlab chiqarish riski; 7) boshqaruv riski; 8) sotish riski; 9) moliyaviy risk; 10) mamlakat riski; 11) ma’muriy risk; 12) huquqiy risk; 13) fors-major riski. Loyiha ishtirokchilari riski - bu ishtirokchilarning loyiha faoliyati doirasida o’z majburiyatlarini anglagan holda yoki majburiy tarzda bajarmaslik riski. Birgina loyiha ishtirokchisining o’z majburiyatlarini bajarmasligi, boshqa ishtirokchilarning o’z majburiyatlarini bajara olmasligiga olib kelishi, natijada loyiha barbod bo’lishi mumkin. Loyixa ishtirokchilari riskiga quyidagilar sabab bo’lishi mumkin: 4Vazifalari: Mehnat predmeti va mehnat qurollarini birga qo’shilishi ishlab chiqarish vositalari ni tashkil etadi. Ishlab chiqarish omillari barcha iqtisodiy tizimlarda amal qilib kelmoqda. Bu omillarga turlicha ma‘no berilgan. Masalan, “Siyosiy iqtisod” darsliklarida ishlab chiqarish omili 2 turga bo’lingan edi, ya‘ni: 1. Moddiy omil; 2. Shaxsiy omil . Moddiy omilni tashkil etuvchi mehnat qurollari va mehnat predmetlari (er, suv, yer usti va yer osti boyliklari - ko’mir, neft‘, gaz, ruda, metall...) ham ishlab chiqarish vositalari deb ta‘rif berilgan edi, ishchi kuchi esa ishlab chiqarishning shaxsiy omili deb yuritiladi. Kurs ishi mavzusining ob’ekti va predmeti. Mavzuning ob’ekti - Mehnat bilan ishchi kuchi bir xil ma‘noga ega emas. Mehnat turli omillarning birikishi natijasida amal qiladi. Ya‘ni, mehnat ishchi kuchini ishlab chiqarish vositalari bilan qo’shilishi natijasida sodir bo’ladi va uning pirovard natijasi daromad topish bilan tugallanadi. Ishchi kuchi insonning mehnatga bo’lgan aqliy va jismoniy qobiliyatlarining yig’indisidir. Bunda bilim, malaka, tajriba qo’llaniladi. Kapital tushunchasi turlicha ta‘riflanadi. Ko’pchilik adabiyotlarda kapitalni kapitalizmga xosligi aytilgan va o’z egasiga qo’shimcha qiymat keltiruvchi qiymat, o’z-o’zidan ko’payuvchi, o’suvchi qiymat deyilgan. Ayrim g’arb iqtisodchilari ham, masalan, J. Keark, L. Valras, I. Fisherlar kapitalga daromad keltiruvchi, foiz keltiruvchi qiymat deb ta‘riflaganlar. Kapitalni qiymat tomonini e‘tiborga olib, ayrim iqisodchilar, kapitalning moddiy ob‘ektini (mashinalar, asbob-uskunalar, inshootlar, zavod-fabrikalar, omborlar, transport vositalari va hakozolar) narsa va hodisalarning ashyoviy tomonini ko’rsatadilar. Shu sababdan ular kapitalni doimiy, o’zgarmas tushuncha sifatida qarab, ishlab chiqarish vositalarini kapital deb ataydilar. Bu tushunchalarni umumlashtirgan holda kapitalni moddiy va ashyoviy hamda uni qiymat 322.Khasanov, S. (2018). Korxona va tadbirkorlikni rivojlantirish strategiyalari. Toshkent: Iqtisodiyot va statistikaga oid ilmiy tadqiqotlar. 3.Asimov, A. (2019). Innovatsiyalar va iqtisodiy rivojlanish. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi. 4.Yusupov, B. (2020). Raqobatbardosh iqtisodiyot: nazariyasi va amaliyoti. Tashkent: TDIU nashrlari. 5. Murodov, E. (2021). Korxona faoliyatini optimallashtirish metodlari. Tashkent: O‘zbekiston Milliy universiteti. 6. G'ofurov, B. (2022). Kichik va o‘rta korxonalarni rivojlantirish: muammolar va yechimlar. Tashkent: O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi. 7. Khamraev, D. (2023). Globalizatsiya sharoitida korxona strategiyalari. Tashkent: O‘zbekiston davlat iqtisodiy universiteti. 12 chorva mollarining zotini, poda tarkibini yaxshilash;  chorva mollarini saqlash, boqshning intensiv texnologiyalaridan foydalanish;  chorvachilik mahsulotlari sifatini oshirish;  chorvachilikda ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish;  fondlardan foydalanishning eng optimal yo`llaridan foydalanish;  ishlab chiqarish quyuqlashuvi va ixtisoslashuvining eng maqul hajmlarini tashkil etish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  qishloqda ijtimoiy masalalarning yechimini topish;  barcha xarajatlarnitejamkorlik bilan amalga oshirish, bu borada mavjud texnologiyalardan, ishlab chiqarishni tashkil etish shakllaridan samarali foydalanish;  mahsulot nobudgarchiligiga yo`l qo`ymaslik. Ushbu omillarning barchasiga katta e`tibor berish zarurati mavjud. Albatta, bu masalalarni to`g`ri hal etish ishchi xodimlarning nafoqat manfaatdorligiga, balki bilim va tajribalariga ham bog`liq. Shu sababli qishloq xo`jaligida mehnat qilayotganlarning bilim va tajribasini tinmasdan oshirib borishni ta`minlash kerak. Bozor xo‘jaligi sharoitida davlatning iqtisodiy vazifalari asosan bozor tizimining amal qilishini yengillashtirish va himoya qilish maqsadiga ega bo‘ladi. Bu sohadagi davlatning iqtisodiy vazifalaridan quyidagi ikki turini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1) bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tug‘diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash; 2) raqobatni himoya qilish. Davlatning boshqa vazifalari iqtisodiyotni tartibga solishning umumiy tamoyillaridan kelib chiqadi. Bu yerda davlatning uchta vazifasi alohida ahamiyatga ega: 1) daromad va boylikni qayta taqsimlash; 2) resurslarni qayta taqsimlash; 3) iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali amal qilishining shart sharoiti hisoblangan huquqiy asosni ta’minlash vazifalarini o‘z zimmasiga oladi. Bozor iqtisodiyoti uchun zarur bo‘lgan huquqiy asosni ta’minlash quyidagi tadbirlaming amalga oshirilishini taqozo qiladi: xususiy 14iste’molchilar va tadbirkorlar manfaatini himoya qilishga qaratilgan qator qonunlar qabul qilingan. Bozor tizimi kishilarning tabiiy qobiliyati, orttirgan bilimi va malakasi hamda mulkka egaligini hisobga olib, ularning yuqori daromad olishini ta’minlaydi. Shu bilan birga jamiyatning moddiy vositalarga ega bo‘lmagan, bilim va malaka darajasi past, layoqati ham yuqori bo‘lmagan a’zolari, qariyalar, nogironlar, ishsizlar yolg‘iz va qaramog‘ida bolalari bo‘lgan ayollar juda kam daromad oladi yoki bozor tizimi doirasida ishsizlar kabi umuman daromadga 3. Ishlab chiqarish imkoniyatlari va resurslar . Qisqasi, bozor tizimi pul daromadlarini va milliy mahsulotni jamiyat a’zolari o‘rtasida taqsimlashda birmuncha tengsizliklarni keltirib chiqaradi. Shu sababli davlat o‘z zimmasiga daromadlar tengsizligini kamaytirish vazifasini oladi. Bu vazifa bir qator tadbir va dasturlarda o‘z ifodasini topadi. Birinchidan, transfert to‘lovlari muhtojlarni, nogironlarni va birovning qaramog‘ida bo‘lganlarni nafaqalar bilan, ishsizlarni ishsizlik nafaqalari bilan ta’minlaydi. Ijtimoiy ta’minot dasturlari orqali pensionyerlar va qariyalarga moliyaviy yordam ko‘rsatiladi. Bu barcha dasturlar davlat byudjeti mablag‘larini jamiyatning kam daromad olgan yoki umuman daromadga ega bo‘lmagan a’zolari hisobiga qayta taqsimlaydi. Ikkinchidan, davlat bozorni tartibga solish yo‘li bilan, ya’ni talab va taklif ta’sirida o‘matiladigan narxlarni o‘zgartirish yo‘li bilan ham daromadlarning taqsimlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Me’yordagi oziq-ovqat tovarlariga o‘rnatiladigan imtiyozli narxlar va ish haqining eng kam (minimal) darajasi haqidagi qonunchilik davlatning, aholining ma’lum qatlami daromadlarini oshirishga qaratilgan tadbirlarining yana bir misolidir. Davlat jamiyat a’zolari o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlashda soliq imtiyozlarini belgilash orqali soliq tizimidan ham keng foydalanadi. Bozor mexanizmining resurslarni qayta taqsimlashdagi layoqatsizligi ikki holatda ko‘rinadi, ya’ni raqobatli bozor tizimi: 1) ma’lum tovarlar va xizmatlarning kam miqdorini ishlab chiqaradi; 2) ishlab chiqarishi o‘zini oqlagan ayrim tovarlar va xizmatlarga resurslarning har qanday turini ajratish holatida bo‘lmaydi. Resurslarning qayta taqsimlanishi tovarlarni ishlab chiqarish yoki iste’mol qilish bilan bog‘liq foyda yoki zarar uchinchi tomonga, ya’ni bevosita xaridor yoki sotuvchi hisoblanmaganlar tomonga 18katta foyda olish imkoniyati bor; sof risklar - ular ta’sirida nolga teng bo’lgan zarar(foyda) ko’rish mumkin. 4. Loyihaga ta’sir etish darajasi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadi: mumkin bo’lgan risklar - ular ta’sirida kutilgan foydadan ayrilish mumkin; kritik risklar - loyiha pul tushumlaridan ayrilish xatari; katastrofik risklar - daromaddan va kiritilgan investitsiyalardan ayrilish xatari. Investitsion loyihalarni amalga oshirish jarayonida uning har bir bosqichi (fazasi) o’ziga xos risklar bilan bog’liqdir. Birinchi bosqichda (investitsiya oldi fazasida) ko’proq loyiha tashabbuskorlari marketing riskiga, bozor riskiga, informatsion va ijtimoiy risklarga ta’sirchan bo’ladi. Investitsiya bosqichida ko’proq ilm-texnika riski, moliyaviy risklar, tashqi iqtisodiy risklar va siyosiy risklar o’z ta’sirini ko’rsatadi. Ekspluatatsiya bosqichida esa loyiha ishtirokchilari texnologik, ekologik, fors-major, nolikvidlik, iqtisodiy va moliyaviy risklar bilan yuzma-yuz bo’lish ehtimoli mavjud. Bundan tashqari, loyiha faoliyatida eng ko’p uchraydigan risklar ham mavjud. Masalan: iqtisodiy qonunlarning va iqtisodiy xolatning o’zgarib turishi; investitsiyalash va foydadan foydalanish shartlari bilan bog’liq risklar; savdo va mahsulot etkazib berishga cheklashlar kiritish; chegaralarning berkilishi; siyosiy holatning noaniqligi yoki hududdagi yohud mamlakatdagi noma’qul ijtimoiy-siyosiy o’zgarishlar, texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlar dinamikasi, yangi texnika-texnologiya parametrlari, mahsulot sifati haqidagi ma’lumotlarning to’liq emasligi yoki noaniqligi, bozor kon’yunkturasining, ya’ni baho, valyuta kurslari, yalpi ichki mahsulot va boshqalarning o’zgarib turishi, tabiiy iqlim sharoitlarining o’zgarishi, tabiiy ofatlarning yuz berishi, ishlab chiqarish texnik risklari - asbob-uskunalarning buzilishi va to’xtab qolishi; loyiha ishtirokchilari maqsadlarining noaniqligi, ularning moliyaviy holati va ishdagi obro’si haqidagi ma’lumotlarning to’liq emasligi va boshqalar. Moliyaviy bozor eng yuqori riskga ega bo’lgan soha deb hisoblanadi. Undagi risklar ikkita katta guruhga bo’linadi: - tizimli risklar; - tizimsiz risklar. 16qoidalarni davlat o‘rnatib ularni amalga oshirilishini ta’minlashi kerak bo‘ladi. Masalan, davlat mulkini xususitlashtirganda yoki monopollashishga qarshi chora- tadbirlarni misol qilib olishimiz mumkin. Keyingi vositamiz bu iqtisodiy vosita hisoblanad. Bu vosita bevosita yoki bilvosita bo‘lishi mumkin. Bevositada davlat to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etadi. Bunga davlat xaridlarini misol qilsak, bilvositada esa makroiqtisodiy siyosatning barcha turlarini olishimiz mumkin: investitsiya, tashqi savdo, pul-kredit siyosati kabilar. So‘nggi tartibga solib turuvchi vositamiz bizda bu ijtimoiy vositadir.Bunda ijtimoiy himoyaga muhtoj aholi qatlamiga moddiy yordam ko‘rsatish, nogiron, pensionerlarga nafaqalar belgilash va shu navbatda eng kam ish haqini belgilash kiradi. Mana shu oraqli insonlarga tabaqalashgan holda ish haqilari belgilanadi. Investitsion faoliyatda risk - bu investitsiyalarni qisman yoki to’liq yo’qotish, kutilgan daromaddan kamroq foyda olish va loyihada ko’zlangan maqsadlarga erisha olmaslik xataridir. Loyihadan qanchalik ko’p miqdorda daromad kutilsa, u shunchalik yuqori riskli hisoblanadi. Hozirgi kunda loyiha risklari deganda loyihani amalga oshirish natijasida ko’zlangan daromadlarning pasayishiga sabab bo’ladigan vaziyatlar majmuasi tushuniladi. Shu bilan birga loyiha riski investitsion loyihani amalga oshirishga halaqit beradigan yoki loyiha samaradorligini pasaytiradigan risklarning yig’indisini ham anglatadi. Riskni ma’lum bir qarorni qabul qilish natijasida zaxiralarni yo’qotish imkoniyati, daromadlarni ololmaslik yoki qo’shimcha xarajatlar zarurati sifatida belgilash mumkin. Risk - bu bashorat qilinayotgan loyihani amalga oshirishda xaqiqiy sharoitlardan ozgina chekinilganda daromadlarni ololmaslik yoki zararlarning paydo bo’lib qolish ehtimolidir. Risk kutilishi mumkin bulgan xatar bo’lib, investitsiyadan mo’ljallangan foydani olish jarayoniga xos bo’lgan noumidsizlikdir. Risklarning paydo bo’lish sabablari turlichadir. Masalan, ma’lumotlarning tanqisligi yoki to’liq bo’lmasligi, tashqi va ichki muhitdagi xarakatlar 33 28- oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash uchun davlat buyurtmasi tizimidan davlat zahirasidan foydalanishga o’tish bo’yicha mexanizmni ishlab chiqish nazarda tutilgan. Intervension xaridlarda narxlar pasayib ketgan taqdirda uning yanada arzonlashmasligi uchun davlat ortiqcha g’allani sotib oladi, narxlar keskin ko’tarilganda esa davlat zahirasidagi g’alladan sotiladi. Shunday qilib uning qimmatlashuvi oldi olinadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishning ikkinchi yo’nalishi bo’lgan erkin sotish o’z navbatida tayyorlov korxonalariga shartnomaviy narxlarda sotish, ulgurji narxlarda birjalar orqali sotish, chakana narxlarda dehqon bozorlari, turli yarmarkalar, ichki sotish tizimi orqali sotish kabi yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini shartnomalar asosida erkin sotishda xaridorlar bilan munosabatlarni mukammal tuzilgan shartnomalar asosida amalga oshirishni taqozo etadi. Shartnomalar har ikki tomonning erkin kelishuvi asosida tuzilishi shart. Shartnomalarni tuzishni osonlashtirish maqsadida mamlakatimizda namunaviy shartnomalar mutasaddi tashkilotlar tomonidan tavsiya etilgan. Ayrim vaziyatlarda shartnomalarning to’g’ri tuzilmasligi qishloq xo’jalik korxonalarining katta miqdordagi zarar ko’rishiga olib kelishi mumkin. Namunaviy shartnomalarda tomonlarning huquqlari, burchlari, majburiyatlari kabi barcha shartlar to’liq, aniq, ravon yozilgan boladi. Qishloq xo’jalik korxonalari shartnomalarni tuzishda ulardan foydalanadilar, bu esa tuzilayotgan shartnomalarning sifatiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini sotishda ularni xorijiy mamlakatlarga eksport qilish ham muhim ahamiyatga ega. Mamlakatimizda yetishtirilayotgan qishloq xo’jalik mahsulotlariga xorijiy mamlakatlarda, ayniqsa Rossiya Federatsiyasi, Qozog’iston kabi davlatlarda talab yuqori. Ushbu imkoniyatlardan unumli foydalangan holda qishloq xo’jalik mahsulotlarini xorijiy bozorlarda sotishni rivojlantirish lozim. 2019- yilda meva-sabzavot mahsulotlari ekportlariga e’tibor qaratildi. . Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi. 24xomashyosining davlat xarid narxi 2002yilda 104,7 ming so’m darajasida belgilangan bo’lsa, 2009-yilda 502,0 ming so’mga yaqin bo’lgan. Shu yillar ichida uning mutlaq miqdori 5 marta oshgan. Yalpi mahsulotning umumiy qiymatiga ta’sir ko’rsatuvchi bunday holatning oldini olish uchun yalpi mahsulot qiymatining yillar bo’yicha o’zgarish dinamikasini tahlil etishda qiyosiy baholarda aniqlanadi. Bunda narx o’zgarishining yalpi mahsulot o’zgarishiga ta’siri bartaraf etilib, yalpi mahsulotning haqiqiy o’zgarishini aniqlash imkoniyati yaratiladi. Hozirgi davrda qiyosiy narxlar sifatida 1996yildagi qishloq xo’jaligi mahsulotlari joriy narxlarining o’rtacha yillik miqdori olingan. Keyinchalik boshqa yilning o’rtacha narxlari qiyosiy baho sifatida olinishi mumkin. Qishloq xo’jaligidagi tayyor mahsulotlar ichki va tashqi bozor talabini e’tiborga olgan holda sotiladi, ya’ni qishloq xo’jaligida ham tovar-pul munosabatlari amalga oshiriladi. Mahsulotlarning tovar-pul munosabatlari asosida sotilgan miqdori tovar mahsuloti deb ataladi. Shunga asoslangan holda mahsulotlarning tovarlilik darajasi ham aniqlanadi. Uni aniqlash uchun sotilgan mahsulot qiymatini jami yetishtirilgan mahsulotning miqdoriga taqsimlab, natijani 100 ga ko’paytirish lozim. Bunda quyidagi formuladan foydalanish mumkin: SM Td = x 100 YJM Bunda: Td – mahsulotning tovarlilik darajasi, foizda; SM – sotilgan mahsulot miqdori, tonna; YJM – yetishtirilgan jami mahsulot miqdori, tonna. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining tovarlilik darajasi turlicha bo’lishi mumkin. Ayrim texnika ekinlarini qishloq xo’jalik korxonalarining o’zida qayta ishlash yo’lga qo’yilmaganligi sababli ularning tovarlilik darajasi 100 foizga teng bo’ladi. Masalan, paxta xomashyosi, kanop va boshqalar. Qishloq xo’jaligi tarmog’ida yetishtirilayotgan ayrim mahsulotlarning bir qismi sotilmasdan, ichki ehtiyojlar uchun ishlatilganligi sababli, ularning tovarlilik darajasi 100 foizdan kam bo’lishi 9 Iqtisodiy islohotlar : 2017-yildan boshlab "Iqtisodiy islohotlar dasturi" doirasida davlat monopoliyalarini kamaytirish, bozorni liberalizatsiya qilish va xususiy sektorni rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.  Investitsiya siyosati : Mamlakatda investitsiyalarni jalb qilish uchun qulay sharoitlar yaratilmoqda. "O'zbekiston 2030" strategiyasi doirasida iqtisodiy o'sish uchun kerakli shart-sharoitlar yaratilmoqda.  Tartibga solish mexanizmlari : Davlat narxlarni, xizmatlarni va resurslarni nazorat qilish uchun samarali mexanizmlar yaratmoqda. Bu, jumladan, monopoliyalarni nazorat qilish va raqobatni rag'batlantirishga qaratilgan. O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish zarurati iqtisodiy barqarorlikni ta'minlash, ijtimoiy adolatni oshirish va global iqtisodiy sharoitga moslashish bilan belgilanadi. Nazariy qarashlar va amaliy tadbirlar o'zaro uyg'unlashgan holda, bozor iqtisodiyotining muvaffaqiyatli rivojlanishini ta'minlaydi. Bularga o`g`itlar, urug`liklar, yem – xashak, shu mahsulotni ishlab chiqarishda ishtirok etkanlarning shi haqi va boshqalar kiradi. Lekin qishloq xo`jaligining o`ziga xosligi shundaki, unda bir xodim yoki bir texnika vositasi bir yilda bir nechta mahsulot ishlab chiqarishga xizmat qiladi. Ularning xarajatlariana shu mahsulotlar o`rtasida taqsimlash ma`lum qiyinchiliklar tug`diradi. Ayniqsa, korxonani boshqarish bilan bog`liq xarajatlar bu borada alohida metodikani talab qiladi. Bu xarajatlar bir mahsulotturiga to`g`ridan – to`g`ri kirmaganligi sababli ularni bilvosita yoki egri xarajatlar deb yuritiladi. Qishloq xo`jaligida barcha xarajatlar 1 gektar yoki bir bosh chorva hayvonigahisoblanadi. Bir gektar yerdan olingan mahsulot miqtoriga shu bir gektar yerga ketgan xarajatlar g`miqtori uni shu chorva molidan olingan mahsulotga bo`lish yo`li bilan aniqlanadi. Bu bir qarashda ancha tushinarliga o`xshaydi. Aslida esa bunda o`ziga xos qiyinchiliklar mavjud. Gap shundaki, qishloq xo`jaligida bir ishlab chiqarish jarayonida asosiy, qo`shimcha va yondash mahsulotlar olinadi. Olingan buzoq qo`shimcha mahsulot hisoblanadi. Shu sigirdan 5 – 6 tonna miqdorida organik o`g`it – go`ng olinadi. Bu mahsulot yondash mahsulot hisoblanadi. Barcha xarajatlar 13korxonalaming huquqiy mavqeini mustahkamlash; xususiy mulkchilik huquqini ta’minlash va shartnomalarga amal qilishni kafolatlash; korxonalar, resurslarni yetkazib beruvchilar va iste’molchilar o‘rtasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonuniy bitimlarni ishlab chiqish va boshqalar. 0‘zbekiston Respublikasining “Korxonalar to‘g‘risida”, “Tadbirkorlik faoliyati to‘g‘risida” va “Aksionerlik jamiyatlari to‘g‘risida”gi qonunlari hamda ularga kiritilgan qo‘shimcha va tuzatishlar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish bo‘yicha tadbirlari bozor iqtisodiyoti uchun zarur huquqiy asosni ta’minlashga qaratilgan. Davlat tomonidan ijtimoiy muhitni ta’minlash o‘z ichiga ichki tartibni saqlash, mahsulot sifati va og‘irligini o‘lchash standartlarini belgilash, tovar va xizmatlar ayirboshlashni yengillashtirish uchun milliy pul tizimini muomalaga kiritish kabilarni oladi. Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi mexanizm bo‘lib xizmat qiladi. Bu shunday kuchki, u xaridorlar yoki iste’molchilaming ehtiyojlariga ishlab chiqaruvchi va resurs yetkazib beruvchilarni bo‘ysundiradi. Raqobat sharoitida ko‘plab xaridorlar tomonidan bildirilgan talab va sotuvchilarning taklifi bozor narxlarini belgilaydi. Bu shuni bildiradiki, ishlab chiqaruvchilar va resurs yetkazib beruvchilar iste’molchilarning faqat bozor orqali hisobga olinadigan xohishlariga moslashishi mumkin. Bozor tizimining irodasiga bo‘ysunuvchi, raqobatlashuvchi ishlab chiqaruvchilar foyda olishni va o‘z mavqelarining mustahkamlanishini kutadi, kim bozor qonunlarini buzsa, zarar ko‘radi va oxir- oqibatda sinadi. Raqobat sharoitida xaridor - bu xo‘jayin, bozor ularning gumashtasi, korxona esa ularning xizmatkori hisoblanadi. Iqtisodiyotda sotuvchilar o‘rtasidagi raqobat o‘rnini monopoliyalar egallaganda, ularning bozorga ta’sir ko‘rsatish yoki undagi narxlarni o‘z manfaatlarini ko‘zlab o‘zgartirish imkoniyati paydo bo‘ladi.Transport, aloqa, elektr energiyasi ishlab chiqarish va boshqa ijtimoiy foydalanishdagi korxonalar ma’lum darajada shunday tartibga solinadi. Ikkinchi usulda, samarali ishlab chiqarish juda ko‘pchilik bozorlarda raqobat rivojining juda yuqori darajasida ta’minlanishi sababli davlat raqobatini kuchaytirish va himoya qilish maqsadida monopoliyalarga qarshi qonunlar qabul qiladi. Respublikamizda ham monopol faoliyatni cheklash, tovarlar bozorida raqobatni rivojlantirish, 23Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotini aniqlashda yetishtirilgan mahsulotlar quyidagi baholarda aniqlanadi: - sotilgan mahsulotlar sotish narxlarida; - xo’jalik ichki ehtiyoji uchun sarflanganlari tannarxi bo’yicha. Bozor iqtisodiyoti sharoitida ichki ehtiyoj uchun ishlatilgan mahsulotlarni tannarxi bo’yicha baholash xo’jalik ehtiyojlarini, ishlab chiqarish bilan shug’ullanganlarning moddiy manfaatdorligi oshishini yetarli darajada ta’minlay olmaydi. Ichki ehtiyojlar uchun ishlatilgan mahsulotlar tannarxda baholanganligi uchun ishlab chiqaruvchilar uni yetishtirishdan foyda ololmaydilar. Foyda bo’lmagach, ishchilarni mahsulot ishlab chiqarish natijasiga ko’ra, rag’batlantirib bo’lmaydi. Shuning uchun ichki ehtiyojlarga berilgan mahsulotlarning qiymatini ham o’rtacha sotish baholarida aniqlash yoki ichki baholarni belgilash maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jalik mahsulotlarining turlari bo’yicha jami yalpi mahsulot qiymatidagi salmog’ini aniqlab, tahlil qilish mumkin. Bundan tashqari, qishloq xo’jaligi tarmoqlarida yetishtirilgan yalpi mahsulotning jami yalpi mahsulotdagi ulushini ham tahlil etish mumkin. Bu ko’rsatkichlar asosida qishloq xo’jaligi korxonalari iqtisodiyotiga oid umumiy xulosalar chiqarish mumkin bo’ladi. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmining o’zgarishiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi: - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining ishlab chiqarish hajmi; - qishloq xo’jaligi mahsulotlarining narxlari darajasi; - qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish tarkibining o’zgarishi. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsuloti hajmining o’zgarishida ishlab chiqarish tarkibi ham ta’sir ko’rsatadi, ya’ni yuqori narxli mahsulotlarning jami ishlab chiqarishdagi salmog’i o’zgarishi yalpi mahsulot hajmining ham o’zgarishiga olib keladi. Tarmoqdagi yoki xo’jalikdagi qishloq xo’jalik yalpi mahsulotining bir necha yillik o’zgarish dinamikasini tahlil etishda joriy narxlar orqali chuqur tahlil qilib bo’lmaydi. Chunki joriy narxlar har yili o’zgarib turadi. Masalan, 1 tonna paxta 31Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati 1.Sh.Mirziyoyev. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi b’lishi kerak” Xalq so‘zi, 2017- yil 16-yanvar. 11pasaytirish eng zarur masalalardan biridir. Mahsulot birligi tannarxinikamaytirish resurslar cheklangan sharoitda katta amaliy ag`amiyat kasb etadi. Mahsulot tannarxi to`g`ridan – to`g`ri ikki omilga bog`liq. Birinchidan, yetishtirilayotgan mahsulotning miqdoriga bog`liq. Yetishtirilayotgan mahsulot miqdorining oshishiga nimalar ijobiy ta`sir etsa, ular ustida ishlash lozim. Bularga dehqonchilikda quyidagilar kiradi:  yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, suv resurslaridan samarali foydalanish. Bu, o`z navbatida,hosildorlikning o`sishiga olib keladi;  regionlar sharoitiga mos bo`lgan, ilmiy asoslanganqishloq xo`jaligi yuritish tizimini joriy etish;  almashlab ekishni to`g`ri joriy qilish, talab va imkoniyatdan kelib chiqqan holda ekin turlarini joylashtirishniratsional tashkil etish;  urug`chilikni yaxshilash, seleksiya ishlarini jonlantirish;  mineral va organik o`g`itlardan foydalanishni ilmiy asosga qo`yish, barcha kimyoviy vositalardan samarali foydalanish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish.  Dehqonchilik tarmoqlarida mahsulotlar tannarxining past bo`lishiga xarajatlarni tejash ham katta ta`sir ko`rsatadi. Bu boradagi omillarga quydagilarkiradi:  ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish;  ekinlarni parvarishlashda intensiv texnologiyalarni qo`llash;  ishlab chiqarish fondlaridan samarali foydalanish;  ishlab chiqarishni ixtisoslashtirish va joylashtirish;  ishchi xodimlarning manfaatdorligini oshirish;  agrosanoat integratsiyasini chuqurlashtirish, agrosanoat majmuasiga kiruvchi tarmoqlarning mutanosib rivojlantirilishi;  boshqaruv tizimini rivojlantirish hisobiga u bilan bog`liq xarajatlarni tejash;  qishloq joylarda ijtimoiy rivojlanishni ta`minlash.  chorvachilik tarmog`ida mahsulot birligi tannarxiningpasayishiga quyidagi omillar ta`sir qiladi:  chorvachilikning yem – xashak bazasini mustahkamlash, yem – xashakning sifatini oo`irish va nisbatan arzon bo`lishini ta`minlash; 10bir bosh sigirga qilingan. YA`ni, sigir boqilgan va natijada 3 xil mahsulot olingan. Biz sutga, buzoqqa va go`ngga alohida xarajat qilgan emasmiz. Bunday holda mahsulot birligining tannarxini hisoblash o`ziga xos murakkablikni keltirib chiqaradi. O`simlikchilikda esa barcha xarajatlar bir gektarga qilinadi. Masalan, bir gektar yerga don ekdik. Yerni tayyorladik, urug`lik sarfladik, o`g`it berdik, sug`ordik va hosilni yig`ishtirib oldik. Donchilikda asosiy mahsulot don olindi. Qo`shimcha mahsulot-don chiqindisi va yondash mahsulot – samon olindi. Ana shu mahsulotlarga xarajatlarni taqsimlash zarurati kelib chiqadi. Bunday hollarda bir necha usul bilan mahsulotlar tannarxi aniqlanadi. Birinchi usul qo`shimcha va yondash mahsulot ilmiy asoslangan ma`lum koeffitsiyentlar orqali asosiy mahsulotga aylantirib olinadi. Natijada xarajatlar mahsulot hajmiga taqsimlanadi va bir birlik mahsulot tannarxi aniqlanadi. Keyin yana koeffitsiyentlar yordamida qo`shimcha va yondash mahsulot tannarxi aniqlanadi. Ikkinchi usulda mahsulotlarning narxi asosida qilingan xarajatlar taqsimlanadi. Uchinchi usulda yondash mahsulotning qiymati aniqlanadi va qilingan xarajatlardan chiqarib tashlanadi. Qolgan xarajatlar asosiy va qo`shimcha mahsulotlarga taqsimlanadi. Tadqiqotlar byudjet va pulkredit siyosatining iqtisodiy faollikni rag‘batlantirish, investitsiyalarni jalb qilish va makroiqtisodiy muvozanatni ta'minlashga ta'sirini o‘rganib chiqdi. Tadqiqotchilar umumiy iqtisodiy o‘sishni qo‘llab-quvvatlashda infratuzilma xarajatlari, soliq imtiyozlari va foiz stavkalarini o‘zgartirish kabi davlat aralashuvi samaradorligini o‘rganib chiqdi. Adolatli raqobat davlat tomonidan tartibga solishning yana bir muhim maqsadi bo‘lib, tadqiqotlar me'yoriy-huquqiy bazaning bozor dinamikasiga ta'sirini tushunishga qaratilgan. Olimlar monopolistik amaliyotlarning oldini olish, innovatsiyalarni qo‘llab-quvvatlash va iste'molchilar farovonligini himoya qilishda monopoliyaga qarshi qonun va me'yoriy hujjatlarning rolini o‘rganib chiqdilar. Ular korxonalar uchun teng sharoitlarni ta’minlash va bozor samaradorligini oshirishda raqobat siyosatining samaradorligini baholadilar. Tadqiqot metodologiyasi. Qishloq xo`jaligida mahsulot birligining tannarxini 30o’zgarishi bilan bir qatorda ekinlar tarkibi o’zgarishi, poda tarkibi o’zgarishi ham ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan bir qatorda qishloq xo’jaligida yetishtirilayotgan mahsulotlar tovarlilik darajasi ham o’ziga xos bo’lib, ayrim mahsulotlar sotish uchun emas, balki korxonaning o’zida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatish uchun yetishtiriladi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotning barchasi sotilmasdan, ularning bir qismi ichki ehtiyojlar uchun yoki ijtimoiy maqsadlarda foydalanish uchun taqsimlanadi. Aholi sonining yil sayin ko’payayotganligi, sanoat korxonalari ishlab chiqarish quvvatlarining ortib borishi tarmoqda yetishtirilayotgan yalpi mahsulot hajmini oshirishni talab etadi. Bunda intensiv va ekstensiv usullardan foydalangan holda yalpi mahsulot hajmini oshirish qishloq xo’jaligi tarmog’ining iqtisodiy samaradorligi yuksalishida ham muhim ahamiyatga ega. Bunda iqtisodiy siyosatning muhim qismi sifatida davlat investitsiya faoliyatini qo'llab-quvvatlash, narxlarni nazorat qilish va ijtimoiy himoya mexanizmlarini kuchaytirishga qaratilgan.Nazariy jihatdan, klassik iqtisodiyot va keynesian nazariyalarining qarashlari O'zbekistondagi amaliy tadbirlar bilan uyg'unlashadi. Masalan, keynesian nazariyaga ko'ra, davlat aralashuvi iqtisodiy inqiroz vaqtida talabni oshirish va investitsiyalarni rag'batlantirishga xizmat qiladi. O'zbekistonning iqtisodiy siyosati aynan shu tamoyillar asosida qurilmoqda.O'zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Davlat statistika qo'mitasi ma'lumotlariga ko'ra, 2022 yilda mamlakat iqtisodiy o'sishi 5,6% ga yetgan. Bu ko'rsatkichlar, davlatning bozor iqtisodiyotini tartibga solishdagi samaradorligini ko'rsatadi.Xulosa qilib aytganda, O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish jarayoni muvaffaqiyatli davom etmoqda. Davlatning iqtisodiy siyosati, qonunchilik bazasining yangilanishi va tartibga solish mexanizmlarining samarali ishlashi iqtisodiy barqarorlik va ijtimoiy adolatni ta'minlashda muhim rol o'ynaydi. Kelgusida bu jarayonlarni yanada rivojlantirish O'zbekistonning iqtisodiy taraqqiyotida muhim ahamiyat kasb etadi. 7talabiga javob beradi, degan so`z. Chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir ishlab chiqarish, xizmat turi, korxona foyda olgan taqdirdagina o`z foliyatini davom ettirishi mumkin. Individual va tarmoq tannarxi ham mavjud. Individual tannarx – bir mahsulotning bir karxona miqiyosida shakllangan tannarxidir. Tarmoq tannarxi esa, alohida ishlab chiqaruvchilar mahsulotlari tannarxi asosida o`rtacha hisoblangan ko`rsatkichdir. O'z navbatida O'zbekiston Prezidentining 2020 yil 07 dekabrdagi "Davlat tomonidan tartibga solinadigan sohalarga xususiy sektorni jalb etish bo'yicha qo'shimcha chora - tadbirlar to'g'risida"1gi PQ-4913-sonli Qarori ham mamlakatimizda iqtisodiyotni tartibga solish mexanizmlarini takomillashtirish, davlatning bu boradiga rolini oshirishga qaratilgan. Ishlab chiqarish jarayonida qatnashishiga qarab xarajatlar to`g`ri yoki bevosita hamda egri yoki bilvosita xarajatlarga bo`linadi. Bevosita xarajatlar mahsulotlar ishlab chiqarish jarayonida qatnashadi va tannaxga to`g`ridan – to`g`ri kiradi. Bozor tizimi ishlab chiqaruvchilar va haridorlarni qaror qabul qilishlarida egiluvchanlik va moslashuvchanlik jixatlarini yuqori ekanligi bilan tavsiflanadi. Bozor ishlab chiqaruvchi va iste'molchi o'rtasidagi aloqalarni bo'glaydi. Tarmoqlar o'rtasida resurslarni samarali taqsimlanishida, talab va taklif mutanosibligini ta'minlashda bozor mexanizmi qulaydir. Jamiyat iqtisodiyotining rivojlanishida, ijtimoiy mehnat taqsimotida, davlatlararo aloqalarning kengayishida, iqtisodiyotning tarkibiy qismlari o'rtasidagi aloqalarni tartibga solish kabi iqtisodiy jarayonlarda bozor mexanizmining tartibga solish imkoniyatlari chegaralanganligi namoyon bo'ladi. Bunga iqtisodiyotda yuzaga kelgan iqtisodiy inqiroz davri qarama qarshiliklarini misol keltirish mumkin. Bozor mexanizmi bajara olmaydigan va tartibga sola olmaydigan ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonining vazifalari mavjud. Sanaot rivojlanishda erkin raqobat asosida ishlab chiqarish kuchlari nafaqat yakka tartibdagi xususiy mulk doirasida o'smoqda, balki jamoa (aktsionerlik)va boshqa mulkchilik shakllarining o'rni ham oshib bormoqda. Biroq, davlat iqtisodiyotning yirik tarmoqlarini o'z zimmasiga olishga, ularni rivojlantirishga va tartibga solishga majbur bo'lmoqda. Masalan: temir yo'l, telegraf, pochta, mudofaa 3 Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Jamiyat taraqqiyotini moddiy bazasi ishlab chiqarish bilan hosil qilinadi. Ishlab chiqarish mehnatga yaroqli bo’lgan ish kuchi bilan ishlab chiqarish vositalarini ko’tilishi va uni harakatga keltirilishi tufayli moddiy ne‘matlar hosil qilishdir. Resurs - bu ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishga ishlatiladigan hamda qo’llaniladigan moddiy-ashyoviy bo’lib, tabiiy, moddiy, iqtisodiy, moliyaviy va hokazo kabi vositalardan tashkil topadi. Inson faoliyati moddiy va nomoddiy ne‘matlar yaratishga qaratilar ekan, avvalo ishlab chiqarishni tashkil etmoq kerak. Ishlab chiqarishni tashkil etish resurslarni talab qiladi. Ular quyidagilardan iboratdir: 1. Ishchi kuchi; 2. Mehnat qurollari; 3. Mehnat vositalari. Ishchi kuchi - mehnatga qobiliyati bo’lgan har bir insonning ma‘lum maqsadlar yo’lidagi aqliy va jismoniy faoliyatining yig’indisidir. Mehnat qurollari - bu inson mehnati yordamida mehnat predmetlariga ta‘sir qiladigan mexanizmlar (dastaklar)ga aytiladi. Masalan: stanoklar, traktorlar, uskunalar, mashinalar, qurilmalar va hakozolar. Mehnat predmetlari - mehnat ta‘siri natijasida tovar mahsuloti tayyorlanadigan barcha xom ashyolar massasidir. Masalan, sanoatda ishlatiladigan xom ashyolar, qishloq xo’jaligidagi ishlab chiqarishda ishlatiladigan - urug’liklar, mineral o’g’itlar, yoqilg’ilar, materiallar, yer, suv shular jumlasidansir. Mehnat predmetlari tabiat mahsuli yoki oldingi davrlardan qolgan mehnat mahsulotlaridan iborat bo’ladi. Kurs ishining maqsad va vazifalari : Mavzuning asosiy maqsadi bu mahsulotni ishlab chiqarish uchun sarflangan xarajatlarning puldagi ifodasidir. Bu o rindaʻ mahsulot tannarxini uning qiymatidan farqlash lozim. Ma lumki, ʼ mahsulot qiymati o z ichiga sarflangan ʻ ishlab chiqarish vositali qiymati hamda yangidan yaratilgan qiymatni to liq oladi. O z navbatida yangidan yaratilgan qiymat ʻ ʻ ish haqi va yalpi foydaga ajraladi. . 6Yaratilgan mahsulotdan iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalari qiyomati chegirib tashlansa, qolgan qismi sof mahsulot deyiladi. YaIM - Aa=SMM bo’ladi. Sof mahsulot bevosita ishlab chiqarishda band bo’lgan menejerlar, ishchilar, dehqonlar va muhandislar, texnik xodimlar va boshqalarning yangidan sarf qilingan mehnati bilan yaratilgan zaruriy (ZM) va qo’shimcha (QM) mahsulotdan iboratdir. Zaruriy mahsulot - bu ishchi va xizmatchilar tomonidan ish vaqtining bir qismi bo’lgan zaruriy ish vaqtida zaruriy mehnat bilan yaratiladi va ularga ish haqi, mehnat haqi ko’rinishida beriladi. Ish haqi - ish kuchini qayta tiklash va takror ishlab chiqarish va oila a‘zolari ehtiyojlariga sarflanadi. Sof mahsulotning zaruriy mahsulotdan ortiqcha qismi bo’lib, ishchi tomonidan qo’shimcha mehnat bilan yaratiladi. Uni quyidagi ko’rinishda tasvirlash mumkin. Xo`jaliklar doirasida reja va hisobot tannarxi ham hisoblanadi. Reja tannarxi me`yor asosidagi xarajatlar bo`yicha hisoblanadi va olinishi kutilayotgan mahsulot miqdori asosida belgilanadi. Hisobot tannarxi esa xaqiqatdan qilingan xarajatlar va haqiqatda olingan mahsulot asosida aniqlanadi. Mahsulot tannarxi umumlashtiruvchi ko`rsatkichlardan biri hisoblanadi. Unda mehnatning unumdorligi, ishlab chiqarishning ixtisoslashganlik va intensivlashganlik darajasi, tejamkorlik, ishlab chiqarishning mexanizatsiyalashganlik darajasi, texnikalardan va fan yutiqlaridan qay darajada foydalanilayotganligi ifodalanadi. Mahsulot tannarxining darajasi korxonaning, ishlab chiqarishning kelajagini belgilaydi. Agarda mahsulot birligi tannarxi shu mahsulot bozoridagi narxdan baland bo`lsa, bu mahsulotni ishlab chiqarish zarar keltiradi. Bu esa, o`z qonuniyati asosida shu mahsulotning tannarxini belgilaydi. YA`ni uni ishlab chiqarayotgan korxonada aynan shu mahsulot asosiy mahsulot hisoblansa, korxona bankrot holatiga tushib qoladi. Agarda, mahsulot tannarxi shu mahsulot bozorida shakllangan narxdan past bo`lsa, uni ishlab chiqaruvchi foyda oladi. Bu esa, ushbu mahsulotni ishlab chiqarish bozor iqtisodiyoti 17(raqobatchilar, ishchilar holati, xukumat va boshqalarning xarakatlari) va h.k. “Risk” tushunchasiga juda yaqin bo’lgan “noaniqlik” tushunchasi riskning aniq turlarini tasniflash uchun sinonim sifatida qo’llaniladi. Noaniqlik – bu investitsion loyihani amalga oshirish shart-sharoitlari xaqidagi ma’lumotlarning to’liq yoki aniq emasligidir. Masalan, inflyatsiya xaqidagi, texnika-texnologiyalardagi o’zgarishlar haqidagi, loyiha quvvatining, ob’ektning qurilish va foydalanishga topshirish muddatlari, xarajat va natijalarning notug’ri hisob-kitob qilinishi kabi ma’lumotlarning to’liq yoki aniq emasligi natijasida noaniqlik yuzaga keladi. Loyihani amalga oshirish jarayonida yuzaga kelish imkoniyati bilan bog’liq ko’ngilsiz holatlar va oqibatlar risk tushunchasi bilan izohlanadi. Risk bilan noaniqlikning farqi shundaki, natijalar ehtimolligi joriy davr ma’lumotlari asosida baholanayotgan vaqtda risk e’tiborga olinadi. Noaniqlik esa bunday ehtimollik o’tgan va kelasi davr ma’lumotlari etishmasligi yoki to’liq emasligi sababli sub’ektiv aniqlangan vaqtda e’tiborga olinadi. Har qanday holda ham kelgusi iqtisodiy holatlar istiqbolini belgilash (inflyatsiya, foiz stavkasi, talab va taklif, ishlab chiqarish, sotish hajmi va boshqalar) kelajakning ma’lum emasligi sababli faqat taxminiy va noaniq natijalar bo’lishi mumkin. Chunki o’tgan davr ma’lumotlari asosida faqat noma’lum kelajakda yuz berishi mumkin bo’lib o’tgan rivojlanish tendentsiyasini aniqlash mumkin. Noaniqlik va risklarning har ikkalasi ham loyihadagi yo’qotish va zararlarga bog’liq bo’lganligi uchun ularning bir-biri bilan uzviy aloqadorlikda ifodalash maqsadga muvofiqdir. Investitsiya risklarini turli belgilar bo’yicha tasniflash mumkin. 1. Tarkibi bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar: iqtisodiy risk; bozor riski; inflyatsiya riski; valyuta riski; siyosiy risk; ijtimoiy risk; ekologik risk; texnologik risk; marketing riski; moliyaviy risk; kredit riski; bankrotlik riski; ilm-texnika riski; informatsion risk va boshqalar. 2. Muddati bo’yicha risklar quyidagilarga bo’linadilar: qisqa muddatli risklar; uzoq muddatli risklar. 3. Olinadigan natijaga qarab risklar: spekulyativ risk - ular ta’sirida katta zarar yoki 29Xullas, makrodarajada umumiy iqtisodiy muvozanatlik – bu mamlakat butun iqtisodiyotning mutanosibligidir. Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o’zaro bog’liq usuldan foydalanish mumkin : Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. Jamg’arish va investitsiyalarni taqqoslash usuli. To’liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SIM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession (inqiroz va tug’rilik fazasini bildiradi) yoki inflyatsion farq da ifodalanadi. Inqiroz - ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va tsiklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir tsikli nihoyasiga yetkazib, yana muqarrar ravishda inqiroz bilan to’gaydigan yangisining boshlanishiga asos soladi, inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg’arilishi uning hamma funktsional shakillarida namoyon bo’ladi. Inqirozdan keyin t urg’unlik keladiki, uning davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlarda vujudga kelishi nihoyasiga yetadi. Jonlashish fazasining boshlanishi ozmi-ko’pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning kengayishiga o’tishini bildiradi. Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo’lgan talabning ortishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga holda ish haqining o’sishiga olib keladi, buning oqibatida iste‘mol tovarlariga to’lovga qadar talab kengayadi. Xulosa Qishloq xo’jalik korxonalarining ma’lum davr mobaynidagi faoliyati natijasini aks ettiruvchi ko’rsatkichlardan biri uning yalpi va tovar mahsulotlaridir. Qishloq xo’jaligida yalpi mahsulot tarkibi o’ziga xos bo’lib, uning hajmi o’zgarishiga ham yetishtirilgan mahsulotlarning natura shaklidagi hajmi va mahsulotlar narxi 5ko’rinishidan iborat deb qarab, uni bozor iqtisodiyoti sharoitida kapital deb ishlatiladi. Kapital o’z egalariga daromad keltiradigan ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning hamma sohalarida ishlatiladigan ishlab chiqarish vositalarini, sotishga tayyor turgan tovarlarni, yangi vositalar va ishchi kuchini sotib olishga mo’ljallangan pul mablag’laridan iboratdir. “Kapital” moddiy va qiymat ko’rinishiga ega bo’lgan iqtisodiy tushunchadir. Tadbirkor - iqtisodiy resurslar, ya‘ni ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi resurslarining, tabiiy resursining bir-biriga qo’shilishini ta‘minlaydigan, tashkilotchi, yangilikka intiluvchi, iqtisodiy va xavf-xatardan, javobgarlikdan qo’rqmaydigan kishidir. Kurs ishi tuzilmasining tavsifi . Kirish, 4 ta reja, xulosa va takliflar, foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat 1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari Ma‘lumki, ishlab chiqarish ijtimoiy bo’lib, barcha resurslar harakatga keltiriladi, natijada juda kup turdagi tovarlar va xizmatlar yaratiladi, ularni barcha massasi yalpi ijtimoiy mahsulotni hosil qiladi. Jami tovarlar va xizmatlar, ya‘ni milliy mahsulotning yil davomidagi yig’indisi mamlakat bo’yicha ishlab chiqarishning umumiy natijasi deyiladi. Mamlakatda yil davomida yaratilgan milliy mahsulot natural jihatdan uch qismdan iborat bo’ladi: ishlab chiqarish vositalari, iste‘mol buyumlari va turli xildagi xizmatlardan iborat. Yaratilgan mahsulot qiymat jihatdan ham uch qismdan iborat bo’ladi. 1. Ishlab chiqarish jarayonida iste‘mol qilingan ishlab chiqarish vositalar qiymatining mahsulotga utgan qismi (S); 2. Yangidan vujudga keltirilgan mahsulotning mulkdorlar, tadbirkorlar, va jamiyat uchun ishlab chiqarilgan qo’shimcha mahsulot qiymati (J); 3. Yangidan yaratilgan mahsulotning bir qismi, ishchilarga tegishli qismi zaruriy mahsulot qiymati (Ya) dan iboratdir. T = C + Ya + J (1) ni tashkil etadi. 8va hokazo.Bozor mexanizmi bajara olmaydigan ijtimoiy vazifalar ham mavjud. Bundan tashqari, bozor munosabatlari asosidagi ba'zi faoliyat natijalariga davlatning aralashuvi ehtiyoji tu'giladi. Bu, avvalam bor, iqtisodiyotni makro darajada tartibga solishda, aholining ma'lum qismini ijtimoiy himoya qilish va ularga yordam ko'rsatishda (ishsizlarga, tu'gma nogironlarga), pensiya ta'minotida, mudofaani ta'minlashda, ekologik muammolarni xal etishda, ijtimoiy tartibni saqlashda, pul muomalasini tartibga solishda, iqtisodiy takror ishlab chiqarish tsikliga ta'sir etishda, fundamental ilmni rivojlantirishda davlat aralashuviga zarurat tu'giladi. Tashqi iqtisodiy aloqalarni davlat aralashuvisiz tartibga solib bo'lmaydi. Bozor mexanizmi jamiyat manfaatlarini himoya etish, uzoq davrli ijtimoiy muammolarni va mamlakatlarning o'zaro aloqalarida yuzaga keladigan muammolarni bartaraf eta olmaydi. Birinchi bosqichda davlat xususiy kapitalni takror ishlab chiqarilishi uchun qulay shartsharoitlar yaratib berdi: mehnat, soliq, savdo va ijtimoiy qonunchilik asoslari ishlab chiqildi. Erkin raqobat davrida davlat xarbiy zavodlar va temir yo'l qurilishida xususiy kapitalni kengaytirish yo'li bilan xo'jalik jarayonida ishtirok etishni boshladi. Shu bilan birga davlat alohida sohalarni tartibga solishni boshlaydi (agrar soha, pul-kredit). Ikkinchi bosqichda bir qator davlatlar tarmoqlarni rejalashtirishga, milliy va hududiy rivojlanishni dasturlashtirishga, davlatning byudjet-kredit sohasida iqtisodiyotni tartibga solish faolligini oshirishdi. Iqtisodiy rivojlanishda davlat aralashuvi umum iqtisodiy xususiyatga ega bo'lib, davlat uzoq muddatli strategik maqsadlarni ishlab chiqdi. Bu bosqich integratsion ittifoqlar doirasida xalqaro darajadagi o'rta muddatli umumdavlat kelishuvlari bo'yicha davlat faoliyatlarini tavsiflaydi. (EI, O'IXT va boshqa).chiqarilishi uchun qulay sharoit yaratishdan to iqtisodiy hamkorlik doirasida o'rta muddatli umumdavlat dasturini xalqaro kelishuvlar darajasigacha bo'lgan yo'li bosib o'tildi. 2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov O'zbekistonda bozor iqtisodiyotini tartibga solish jarayonlari quyidagi yo'nalishlarda amalga oshirilmoqda: 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar 27- kooperatsiya a’zolari tomonidan texnika, uskuna, transport vositalaridan , paxta tozalash zavodlaridan birgalikda foydalanishni tashkil etish; - kooperatsiya a’zolarini qishloq xo’jaligi texnikasi, yonilg’i-moylash materiallari, o’g’it, urug’lar, shuningdek, o’simliklarni kimyoviy himoyalash vositalari bilan ta’minlash; - ishlab chiqarilgan mahsulotni tayyorlash, tashish, saqlash, qayta ishlash va sotishni tashkillashtirish; - kooperatsiya a’zolariga agrotexnika, buxgalteriya, konsalting, vositachilik va boshqa xizmatlarni ko’rsatish. 2020-yil holatiga paxta ekin maydonlarining 125 ming gektari yoki 12 foizida kooperatsiyalar, 908 ming gektari yoki 88 foizida klasterlar faoliyat yuritmoqda. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6-martdagi “G’alla yetishtirish, xarid qilish va sotishga bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4634-sonli qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab davlat buyurtmasi asosida boshoqli don yetishtirish amaliyoti va 2021-yil hosilidan boshlab davlat tomonidan g’allaga xarid narxini belgilash amaliyoti, ya’ni davlat xaridi to’liq bekor qilindi. Davlat xaridi o’rniga fermer yetishtirgan g’alla birja orqali yoki to’g’ridan-to’g’ri shartnomalar bilan erkin narxlarda sotilishi belgilangan. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 28-yanvardagi “O’zbekiston Respublikasi qishloq xo’jaligini rivojlantirishning 20202030 yillarga mo’ljallangan strategiyasida belgilangan vazifalarni 2020yilda amalga oshirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi PQ-4575-sonli qaroriga muvofiq “oziq-ovqat xavfsizligi bo’yicha davlat siyosatini ishlab chiqish va joriy etish” yo’nalishida 2020- yil 1-oktabrdan boshlab aholini don mahsulotlari bilan uzluksiz ta’minlash va narxlar keskin o’zgarishining oldini olish maqsadida intervension xaridlar tizimi bosqichma- bosqich joriy etiladi. Bunda: - 2021-yil hosilidan boshlab don uchun davlat buyurtmasi hajmlarini bosqichma-bosqich kamaytirish, shu jumladan boshoqli don xarid qilish va sotishda erkin raqobatni ta’minlaydigan bozor mexanizmlarini joriy etish; 15“siljigan” chog‘da vujudga keladi. Bu qo‘shimcha samara deb ataladi, chunki u bozor qatnashchisi hisoblanmaganlar hissasiga to‘g‘ri keluvchi foyda yoki zararni ifodalaydi.. Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiyotning barcha sohalarini resurslar bilan ta’minlash, to‘la bandlik va narxlarning barqaror darajasiga erishishda yordam berish hamda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish davlatning eng muhim vazifasi hisoblanadi. Iqtisodiyotda to‘la bandlikni ta’minlash uchun umumiy sarflar, ya’ni xususiy va davlat sarflarining hajmi yetarli bo‘lmasa, davlat bir tomondan ijtimoiy ne’matlar va xizmatlarga o‘z sarflarini ko‘paytiradi, boshqa tomondan xususiy sektor sarflarini rag‘batlantirish maqsadida soliqlarni qisqartiradi. Agar jami sarflar to‘la bandlik sharoitida taklif hajmidan oshib ketsa, bu narxlar darajasining ko‘tarilishiga olib keladi. Jami sarflarning mazkur ortiqcha darajasi inflatsion xususiyat kasb etadi. Bunday holda davlat soliqlarni oshirish orqali xususiy sektor sarflarini qisqartirish va shu yo‘l bilan ortiqcha sarflarni tugatishga harakat qiladi. Iqtisodiyotda ishsizlik mavjud bo‘lganda davlat sarflarining ko‘payishi jami sarflar, ishlab chiqarish hajmi va bandlilikning o‘sishiga olib keladi. 0‘z navbatida, soliqlarning qisqarishi yoki transfert tolovlarining ko‘payishi daromadlarni ko‘paytiradi. Bu daromadlar shaxsiy sarflarning o‘sishini rag‘batlantirishga xizmat qiladi. Davlat o‘z ishlab chiqarishini moliyalashtirishdan tashqari ijtimoiy sug‘urta va ijtimoiy ta’minotning bir qator dasturlarini amalga oshiradi, iqtisodiyotning xususiy va kooperativ sektorida daromadlarni qayta taqsimlaydi. Davlat tartibga soluvchi xususiyatga ega bo‘lgan bir qator vaziyatlarni ham amalga oshiradi. Bularga atrof-muhitni himoya qilish, aholi sog‘lig‘ini saqlash, bo‘sh ishchi o‘rinlariga ega bo‘lishning teng sharoitini ta’minlash va ma’lum sohalarda narx belgilash amaliyoti ustidan nazorat qilish va shu kabilarni kiritish mumkin. Xulosalar. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy maqsadi iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va xalqaro maydonda musttahkamlash va uni o‘zgarib turuvchi sharoitga moslashtirish hisoblanadi. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning 3 ta muhim vositasi bor. Ular ma’muriy, iqtisodiy va ijtimoiy vositalardir. Ma’muriy vositalar asosan qonuniy vositalar hisoblanadi. Ya’ni iqtisodiy faoliyatni yuritish uchun kerak bo‘ladigan qonun- 22loyiha amalga oshirilayotgan mamlakatning ijtimoiy-siyosiy jarayonlari va davlatning siyosati loyiha faoliyati uchun jiddiy qiyinchiliklar yaratishi va xatto loyihani barbod qilishi ham mumkin. Mamlakat riskining omillari: markaziy va mahalliy xokimiyatlarning harakati, urushlar, ish tashlashlar, terrorchilik harakatlari va boshqalar bo’lib, bular loyiha ishtirokchilari ta’siri doirasidan tashqarida bo’ladi. Davlatning siyosati bilan bog’liq mamlakat risklarini shartli ravishda ikkita guruhga bo’lish mumkin: siyosiy va iqtisodiy. Siyosiy mamlakat riski - hukumatning chet el investorlari va kreditorlari ishtirokidagi loyiha faoliyatini to’xtatish yoki cheklashga qaratilgan xarakati bilan bog’liq. Bularga foydani boshqa mamlakatga olib o’tishdagi ta’qiqlashlar va cheklashlar, chet el kapitali uchun avval yaratilgan imtiyozlardan mahrum qilish, kontseptsiya va litsenziyalarni qaytarib olish va boshqalar kiradi. 4.Samaradorlik va tanlovlar Yalpi mahsulot tarmoqning, korxonaning bir yillik faoliyatini ifodalovchi umumiy ko’rsatkichdir. Qishloq xo’jaligi yalpi mahsulotining tarkibi quyidagilardan iborat bo’ladi: - tayyor mahsulot; - tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi jarayonida bir yil davomida yetishtirilib, yig’ishtirilib, hisobga olingan, taqsimlashga va sotishga tayyor bo’lgan mahsulotlar qishloq xo’jaligining tayyor mahsuloti hisoblanadi. Kelgusi yillarda mahsulotlar yetishtirish uchun joriy yilda sarflanadigan xarajatlar tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlari deb ataladi. Masalan, kuzgi bug’doy yetishtirish uchun mamlakatimiz sharoitida oktabr oyidan boshlab ko’plab xarajatlar qilinadi. Jumladan, yerlarni shudgorlash, tekislash, urug’lik, o’g’it, yoqilg’i-moylash materiallari, mehnat haqi sarfi va hokazo. Lekin mahsulot keyingi yilda tayyor bo’ladi. Bundan tashqari, asosiy podaga o’tkazish uchun mo’ljallangan yosh chorva mollariga qilingan xarajatlar, mevali bog’ yaratishda nihollar voyaga yetguncha qilingan xarajatlar ham tugallanmagan ishlab chiqarish xarajatlaridir. 20ishtirokchilarning vijdonsizligi; ularning professionallik darajasi, moliyaviy holatining nobarqarorligi, ishtirokchilarni turli risklardan etarlicha sug’urtalanmaganligi natijasida kelib chikadi. Masalan, loyiha smeta qiymatining oshish riski qurilish tashkilotining vijdonsizligi natijasida ro’y berishi mumkin. Ish sifatining pastligi riski, ko’p hollarda, tanlangan pudratchi va boshqa ishtirokchilarning etarli tajribaga ega emasligi bilan bog’liq bo’ladi. Loyiha smeta qiymatining oshish riskiga q uyidagilar sabab bo’lishi mumkin: loyihalash jarayonidagi xatolar, pudratchilarning resurslardan samarali foydalanishni ta’minlay olmasligi, loyihani amalga oshirish shartlarini o’zgarishi va boshq. Qurilishni o’z vaqtida tugallanmaslik riskiga q uyidagilar ta’sir ko’rsatadi: pudratchilarning o’z majburiyatlarini bajarmasliklari; tashqi shart-sharoitlarning o’zgarishi, qurilish ishlari muddatining cho’zilib ketishi natijasida qo’shimcha xarajatlar kelib chiqishi: kredit bo’yicha foizlarni hisoblash, narxlarning inflyatsiya natijasida o’sishi oqibatida ish va material qiymatining oshishi kabi qo’shimcha xarajatlarni keltirib chiqaradi. Bundan tashqari, bu risk natijasida kelgusidagi ob’ektga xom ashyo etkazib beruvchilar bilan va kelgusidagi loyiha mahsuloti iste’molchilari bilan shartnomaviy munosabatlar to’xtashi mumkin. Ish va ob’ekt sifatining pastligi riski pudratchilar majburiyatining buzilishi, loyixalashtirishdagi xatolar va boshqalar natijasida kelib chiqishi mumkin. Ob’ekt sifatining pastligi natijasida loyiha bo’yicha qo’shimcha investitsion harajatlar qilinishi kerak bo’ladi. Bu xarajatlar kamchiliklarni tuzatishga sarflanishi mumkin. Agar kamchilik saqlanib qoladigan bo’lsa, loyiha mahsulotini ishlab chiqarishga qo’shimcha xarajatlar qilish kerak bo’ladi. Konstruktsion va texnologik risk . Konstruktsion risk - bu investitsiya fazasidayoq loyihaning texnik amalga oshmaslik riskidir. Bu loyiha hujjatlarini ishlab chiquvchilarning xatolari, bu hujjatlarni ishlab chiqishda zarur bo’lgan ma’lumotlarni etarli yoki aniq emasligi natijasida ro’y berishi mumkin. Texnologik risk - bu ishlab chiqarish texnologiyalarining sanoat darajasida qo’llanilmasligi natijasida ma’lum texnik-iqtisodiy parametrlardan ob’ekt ekspluatatsiyasidagi cheklanishlar riski. Bunga ekspluatatsiya xarajatlarining oshishi, ekologik 2va iqtisodiy tanlov MUNDARIJA Kirish. 1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari. 2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov. 3 Ishlab chiqarish imkoniyatlari va resurslar 4. Samaradorlik va tanlovlar Xulosa. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati. Kirish 21me’yorlarga mos kelmaslik kabilar ta’sir etadi. Ishlab chiqarish riski - bu ishlab chiqarish jarayonida kamchiliklarni yuzaga kelish riski. Bu ishlab chiqarish davomiyligining buzilishida, ob’ektning loyihaviy quvvatga erishmasligida, qo’shimcha ishlab chiqarish xarajatlarida namoyon buladi. Ishlab chiqarish riskining bir turi bu texnologik riskdir. Bu risklar ta’minotdagi uzilishlar, resurs zaxiralarining etishmasligi, xom ashyo sifatining pastligi, transport masalalari va boshqalar sabab kelib chiqadi. Ishlab chiqarish xarajatlarining yuqori darajasi xarajatlarni xato hisoblash, xom ashyo va boshqa resurlar miqdori va sifatiga ma’lum talablarni aniq emasligi natijasida bo’ladi. Boshqaruv riski - bu ishlab chiqarish riskining bir turi, boshqaruvchi shaxsning tajriba va malakasini etarli darajada emasligi natijasida ro’y beradi. Ayrim hollarda, boshqaruv riski deganda, loyiha faoliyatining barcha faza va bosqichlaridagi menejment darajasining pastligi va xatolari bilan bog’liq risklar tushuniladi. Sotish riski - bu loyiha mahsuloti sotish xajmining va shu mahsulot baxosining kamayish riskidir. Sotish riski bozor kon’yunkturasining o’zgarishi, marketing yoki baxo riski deb ham ataladi. Sotish riski, ayniqsa bahoni taxmin qilish ancha qiyin bo’lgan, yangi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq loyihalarda yuqori bo’ladi. Moliyaviy riski . Bu riskning loyiha faoliyatidagi asosiy turlari: a) kredit riski; b) valyuta riski; v) foiz stavkasini o’zgarish riskidir. Kredit riski - bu loyihani amalga oshirayotgan tashkilotning kreditor bankka kredit shartnomasi bo’yicha to’lov majburiyatlarini to’liq yoki umuman to’lay olmaslik riski. Bu risk asosan loyihani moliyalashtirishda loyihani kreditlovchi bankning riskidir. Valyuta riski - bu risk loyiha mahsuloti mahalliy bozorda sotilganda va xokimiyat mahsulotni milliy valyutada sotilishini talab qilayotgan paytda yuqori bo’ladi. Bu risk loyiha mahsulotini sotishdan olinadigan valyuta bilan kredit valyutasi bir xil bo’lmagan hollarda yuzaga keladi. Foiz stavkasining o’zgarish riski - bu risk kredit resurslari o’zgaruvchan stavkada qo’llanilganda ro’y beradi. Bunday resurslarni jalb qilishda loyihada qo’llanilgan kapital qiymatining oshishi va mahsulot rentabelligining kamayish xavflari mavjud bo’ladi. Mamlakat riski - bu tashqi loyiha risklariga tegishli bo’lib, uning mazmuni shundaki, 26Qishloq xo’jaligining eng asosiy vazifasi respublika hududidagi qishloq xo’jalik mahsulotlarini qayta ishlovchi korxonalarning xomashyoga, aholining oziq-ovqat mahsulotlariga bo’lgan talablarini qondirishdir. Shu bilan birgalikda, tarmoq tashqi bozor talabini qondirishda ham qatnashishi maqsadga muvofiqdir. Qishloq xo’jaligining o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, tarmoqda yetishitirilgan mahsulotlarning bir qismi ichki ehtiyojlar uchun sarflanadi, jumladan, urug’lik, yem-xashak, ozuqa uchun ishlatiladi, zahira fondiga ajratiladi, ishchi- xizmatchilarga natura shaklidagi ish haqi sifatida beriladi, ularning ovqatlanishlari uchun ajratiladi va hokazo. Aks holda tarmoqda kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonining rivojlanishi ta’minlanmaydi. Qishloq xo’jalik korxonalarida yetishtirilgan mahsulotlarni sotish yo’nalishlari quyidagi ikki guruhga bo’linadi: 2020-yilga qadar fermer xo’jaliklari o’zlari yetishtirgan paxta xomashyosi va g’allani davlat buyurtmasi asosida joylardagi davlatga qarashli tayyorlov korxonalariga tuzilgan kontraktatsiya shartnomalari asosida sotganlar. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 6martdagi “Paxtachilik sohasida bozor tamoyillarini keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qaroriga muvofiq, 2020-yil hosilidan boshlab: - davlat tomonidan paxta xomashyosi ishlab chiqarish va sotish rejasini belgilash amaliyoti bekor qilindi; - fermer xo’jaliklari yetishtirgan paxta xomashyosini o’zlari a’zo bo’lib kirgan paxta-to’qimachilik klasterlariga sotadilar; - paxta xomashyosi yetishtiruvchilarga rayonlashtirilgan navlarni erkin tanlash huquqi beriladi; - paxta-to’qimachilik klasterlari tashkil etilmagan hududlarda paxta tozalash korxonalari ishtirokida fermer xo’jaliklarining ixtiyoriy kooperatsiyasi tashkil etiladi. Kooperatsiyaning aosiy vazifalari quyidagilar:

Ishlab chiqarish imkoniyatlari, muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov

                                              MUNDARIJA

Kirish.

1.Ishlab chiqarish imkoniyatlari.

 2.Muqobil xarajatlar va iqtisodiy tanlov.

 3 Ishlab chiqarish imkoniyatlari va resurslar

4. Samaradorlik va tanlovlar

Xulosa.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati.

Купить