• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 25000UZS
Размер 90.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория История

Продавец

Sunnatillo

Дата регистрации 11 Апрель 2025

2 Продаж

Istiqlol yo'lida milliy raxbar kadrlar faoliyati ayanchli taqdiri tarixi

yodgori bugungi kun yoshlarini o‘z tarixiga befarq bo‘lmaslik, mustaqillikni qadrlash va ilm-ma’rifatga intilish ruhida tarbiyalash uchun beqiyos ahamiyatga ega. Xonliklar tugatilishi arafasida va Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi davrida mustaqillik uchun kurashgan milliy rahbarlar xalq ongini uyg‘otgan, ozodlik g‘oyasini tarqatgan, milliy qadriyatlarni saqlashga harakat qilgan jasur zotlar edilar. Ularning faoliyati, maqsadlari va fojiali taqdirlari bugungi O‘zbekiston mustaqilligi tarixining ajralmas bir bo‘lagi bo‘lib, ular xotirasi yurtimizda hurmat bilan yod etiladi. Ularning merosi esa milliy istiqlol g‘oyalarining tarixiy ildizlarini tashkil etadi. 18 o‘zgarishlarga, balki o‘zbek millatining o‘zligini saqlash va mustahkamlashga, yangi davrning poydevorini yaratishga xizmat qildi. Ularning fidoyiligi va jasorati bugungi kunda ham milliy tarix va madaniyatimizda ulkan qadriyat sifatida e’tirof etiladi 9 . XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida O‘rta Osiyo xalqlari o‘z milliy mustaqilligi uchun harakat qilgan ko‘plab fidoyi rahbarlarni yetishtirdi. Ushbu harakatlar dastlab xonliklar davridagi ichki ijtimoiy-siyosiy inqiroz va tashqi bosqinlarga qarshi norozilik sifatida namoyon bo‘ldi, keyinchalik esa Sovet hokimiyatining o‘rnatilishi bilan yangi bosqichga ko‘tarildi. Bu davr milliy uyg‘onish, ozodlik uchun kurash va shu yo‘lda qat’iylik namunasini ko‘rsatgan rahbarlarning fojiali taqdirlari bilan bog‘liq bo‘lib, bugungi istiqlol g‘oyalarining ildizlarini ochib beradi. XIX asrda Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklarining ichki siyosiy zaifligi, feodal parokandalik va tashqi bosqinchilik xatarining ortishi mustamlakachilik kuchlarining O‘rta Osiyoga kirib kelishiga zamin yaratdi. Ayniqsa, Qo‘qon xonligida mustaqillik uchun kurashgan milliy kuchlar orasida Madali To‘ra, Olimxon, va Nosirxon kabi shaxslar ajralib turadi. Ular rus imperiyasi tahdidiga qarshi harbiy-siyosiy choralar ko‘rgan bo‘lsalar-da, ichki ixtiloflar va xoinliklar tufayli muvaffaqiyatga erisholmadi. Bu davrda diniy va milliy qadriyatlarni saqlash g‘oyasi asosida harakat qilgan jadidlar harakati ham shakllanib bordi. XX asr boshlarida O‘rta Osiyoda jadidchilik harakati jamiyatni uyg‘otish, ma’rifat tarqatish, diniy qadriyatlar bilan zamonaviy taraqqiyotni uyg‘unlashtirishga qaratilgan bo‘lib, bu harakat siyosiy ongni shakllantirdi. Jadidlarning yetakchilaridan Abdulla Avloniy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Fitrat va Cho‘lpon kabi ziyolilar zamonaviy ta’lim, matbuot va teatr orqali xalq ongini uyg‘otishga xizmat qildilar. Ularning maqsadi milliy mustaqillikka erishish emas, balki jamiyatni yangilash orqali siyosiy mustaqillikka zamin yaratish edi. Ammo Rossiyada 1917-yilgi inqilobdan so‘ng bu harakat siyosiy shaklga kirdi. 9 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 – 288 b. 14 esa keng ko‘lamli norozilik va isyonlarga sabab bo‘ldi. XIX asr oxirlariga kelib, ayrim hududlarda mahalliy xalq Rossiya imperiyasining himoyasiga murojaat qilib, “yangi boshqaruv”ni kutishni boshladi. Rossiya imperiyasi o‘zining kengayish siyosatini amalga oshirishda O‘rta Osiyoni strategik ahamiyatga ega hudud deb hisobladi. Ular uchun O‘zbekiston hududlari markaziy Osiyo savdo yo‘llari va tabiiy resurslar manbai bo‘lib, imperiyaning janubiy chegaralarini mustahkamlash uchun zarur edi. Shu sababli, Rossiya qo‘shinlari ketma-ketlik bilan Turkiston xonliklariga bostirib kirishni boshladi 3 . 1865-yilda Toshkentni bosib olish Rossiya uchun muhim strategik g‘alaba bo‘ldi. Toshkentning egallanishi bilan Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoda mustahkam poytaxtga ega bo‘ldi va bu orqali xonliklarni o‘z ta’siri ostiga olish uchun yangi imkoniyatlar yaratildi. 1868-yilda Buxoro amirligi, 1873-yilda esa Xiva xonligi Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olindi. Qo‘qon xonligi esa 1876-yilda tugatilib, uning o‘rnida Farg‘ona viloyati tashkil etildi 4 . Rossiya imperiyasining mustamlakachilik siyosati O‘rta Osiyo xalqlarining madaniy, iqtisodiy va siyosiy hayotiga chuqur ta’sir ko‘rsatdi. Mustamlaka boshqaruvi ostida xonliklarning an’anaviy boshqaruv tizimi o‘zgartirildi, ko‘plab milliy qadriyatlar va urf-odatlar yo‘qolish xavfi ostiga tushdi. Mustamlakachilik xavfi oshishi bilan Turkistonning milliy rahbarlari, ziyolilari va ma’rifatparvarlari qarshilik harakatlarini boshlashdi. Ular o‘z xalqlarining madaniy va siyosiy mustaqilligini saqlab qolish uchun turli yo‘llar bilan kurashdilar. Ushbu harakatlar keyinchalik jadidchilik harakati, Turkiston Muxtoriyati va sovet davridagi milliy uyg‘onish harakatlariga zamin yaratdi. Milliy kadrlar nafaqat siyosiy bosimlarga, balki qatag‘on va repressiyalarga ham uchradi. Ko‘plab ziyoli va rahbarlar mustamlakachilik hukumatlari tomonidan jazolandi yoki qatag‘on qilindi. Bu esa milliy uyg‘onish harakatlarini qisman zaiflashtirdi, ammo mustaqillik uchun kurash ruhini so‘ndirmadi. 3 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 435 b. 4 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. – 250 b. 7 qo‘l ostidagi harbiy kuchlar mustamlaka hukumatlariga qarshi qattiq kurash olib bordi. Bu rahbarlarning asosiy maqsadi o‘z xalqlarining mustaqilligini ta’minlash, ularni bosqinchilikdan himoya qilish edi. Bundan tashqari, 1917-yilgi Oktyabr inqilobi va undan keyingi voqealar markazida milliy rahbarlar yangi siyosiy vazifalarni bajarishga majbur bo‘ldilar. Ular o‘z hududlarida o‘z davlatlarini tashkil etish uchun harakat qildilar, shu jumladan Turkiston Muxtoriyati tashkiloti orqali milliy o‘zlikni saqlash va rivojlantirishga intildilar. Bu davrda milliy rahbarlar o‘z xalqlari manfaatlarini himoya qilishda katta tajriba orttirdilar va mustaqillik uchun kurashning yangi bosqichini boshladilar. Sovetlar davrida milliy rahbarlar faoliyati murakkab va xavfli edi. Sovet hokimiyati o‘z siyosatini amalga oshirishda milliy harakatlarni bostirish uchun keskin qatag‘onlarga murojaat qildi. Ko‘plab milliy liderlar qamaldi, surgunga yuborildi yoki qatl etildi. Biroq, ular o‘z g‘oyalari va maqsadlaridan voz kechmadi. Ularning ayanchli taqdiri, qatag‘onlarda jasorat bilan turib, xalqining erkinligi yo‘lida kurashganliklari mustaqillik tarixida muhim o‘rin egallaydi. Mustaqillik yo‘lida harakat qilgan milliy rahbarlar o‘z davrlarida millatining taqdiri uchun fidoyilik ko‘rsatgan, ularning g‘oyalari va faoliyati mustaqil davlatning barqarorligi va taraqqiyotiga xizmat qilgan. Ularning maqsadlari millatning erkinligi, taraqqiyoti va farovonligini ta’minlashdan iborat bo‘lib, bu yo‘ldagi harakatlari bugungi kunda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Shu sababli ularning faoliyati tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, yosh avlod uchun ham qimmatli ibrat bo‘lib qoladi 8 . Mustaqillik yo‘lida faoliyat olib borgan milliy rahbarlar o‘z davrining murakkab siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy vaziyatida millatining kelajagi uchun fidoyilik bilan kurashgan shaxslar bo‘lib, ularning harakatlari nafaqat o‘zbek xalqining mustaqillik istagini ifodaladi, balki milliy o‘zligini saqlash va rivojlantirish yo‘lida muhim qadamlarga aylandi. Bu rahbarlarning asosiy maqsadi milliy davlat tuzishni ta’minlash, xalqni birlashtirish, milliy qadriyatlar 8 Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta Osiyoda. Toshkent, 2015. – 110 b 12 Kurs ishida ko‘rsatildiki, mustamlakachilik davridan boshlab milliy rahbarlarning o‘z xalqi uchun qilgan fidoyiligi, sovet davridagi qatag‘onlarga qaramay, xalq ruhining o‘chmasligi va uning erkinlik, adolat, milliy o‘zlik yo‘lida tinimsiz kurashi aniq namoyon bo‘ladi. Bu esa o‘zbek xalqining mustaqillik sari bo‘lgan qat’iy iroda va chinakam milliy o‘zlikni anglash jarayonining poydevorini yaratdi. Bugungi kunda O‘zbekiston mustaqil davlat sifatida o‘z tarixini qayta tiklash, tarixiy adolatni o‘rnatish, repressiya qurbonlari xotirasini ulug‘lash va milliy ruhni mustahkamlash yo‘lida katta ishlarni amalga oshirmoqda. Bu ishlarning davom etishi, xalqimizning kelajakdagi taraqqiyoti va barqarorligini ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Shunday ekan, milliy rahbarlarning hayoti va faoliyatini o‘rganish, ularning jasoratini eslab qolish har birimizning tarixiy burchimizdir. Kurs ishida tahlil qilingan mavzular, tarixiy hujjatlar va manbalar asosida mustaqillik yo‘lida harakat qilgan milliy rahbarlarning faoliyati va ularning qatag‘onlarga uchragan taqdiri haqidagi bilimlar yanada kengaytirilishi, yoshlar orasida tarqatilishi kerak. Bu nafaqat tarixiy haqiqatni tiklash, balki millatning ruhiy barkamolligini oshirish uchun ham zarurdir. Shu tariqa biz, o'tmishni yodda saqlagan holda, kelajak avlodga yorug‘ va mustahkam davlat qurish imkoniyatini yaratamiz. 30 1917-yil fevral inqilobidan keyin paydo bo‘lgan siyosiy bo‘shliqdan foydalangan holda, Turkiston ziyolilari o‘z muxtoriyatlarini e’lon qilishga urindilar. 1917-yil dekabrda Qo‘qonda Turkiston Muxtoriyati e’lon qilindi. Bu muxtoriyatning bosh vaziri bo‘lib Muhammadjon Behbudiy, Fayzulla Xo‘jayev, Munavvar qori, Otajon Tura Sattorov va boshqa jadidlar xizmat qilishdi. Ularning maqsadi – demokratik asosda rivojlangan, milliy qadriyatlarga tayanadigan, mustaqil yoki keng avtonomiyaga ega davlat tuzish edi 10 . Afsuski, bu harakat SSSR markaziy hokimiyati tomonidan dushmanona qabul qilindi va 1918-yil fevral oyida muxtoriyat qonga botirildi. Qo‘qon shahri bombardimon qilindi, muxtoriyat rahbarlari qamaldi yoki o‘ldirildi. Bu fojia Turkiston xalqlarining milliy o‘zlik uchun kurashini yanada kuchaytirdi, ayniqsa Basmachilik harakatining kuchayishiga sabab bo‘ldi. Sovet hokimiyatining zo‘ravonlik bilan o‘rnatilishi, majburiy kollektivlashtirish, diniy va milliy qadriyatlarga tajovuz xalqni norozilikka olib keldi. Basmachilik harakati bu norozilikning qurolli ifodasi sifatida paydo bo‘ldi. Boshqacha aytganda, basmachilik – milliy ozodlik harakati bo‘lib, Sovet mustamlakachiligiga qarshi kurash edi. Bu harakatning yetakchilari orasida Ibrahim Bek, Shirmuhammadbek, Madaminbek, Devonbegi va Zaki Validiy To‘g‘on kabi rahbarlar bor edi. Ular rus askarlariga qarshi partizancha urush olib borib, xalqni ozod qilishga urindilar. Ayni vaqtda, ba’zi guruhlar Sovet hokimiyati bilan murosa qilishga harakat qildi, bu esa harakatning yagona markazlashgan tuzilmasiga erishishiga to‘sqinlik qildi. 1930-yillarga kelib basmachilik harakati Sovet armiyasi tomonidan yakson qilindi 11 . Jadidlar – bu XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda, xususan, Turkistonda paydo bo‘lgan ma’rifatparvar, islohotchi ziyolilar qatlamidir. Ular eski uslubdagi maktablar va madrasalarda berilayotgan diniy ta’limdan ko‘ra, dunyoviy fanlarni o‘rgatuvchi yangi uslubdagi maktablar ochishni, xalqni savodli qilishni, ayollar huquqini himoya qilishni, matbuotni 10 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006.. – 291 b. 11 Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan, 2005. – 104 b. 15 XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston xonliklaridagi siyosiy inqiroz va mustamlakachilik xavfi mintaqaning tarixida muhim burilish nuqtasi bo‘ldi. Ichki siyosiy barqarorlikning yo‘qolishi, ijtimoiy va iqtisodiy adolatsizliklar Rossiya imperiyasining kengayishiga zamin yaratdi. Mustamlaka siyosati o‘z navbatida milliy ongning shakllanishi va mustaqillik uchun kurashning boshlanishiga sababchi bo‘ldi. Shu tariqa, ushbu davr Turkiston xalqlarining o‘z kelajagini belgilashdagi murakkab va hal qiluvchi bosqich sifatida tarixda qoldi. Ichki siyosiy zaiflik va ijtimoiy muammolar fonida Turkiston xonliklarining tashqi siyosiy xavfsizligi ham jiddiy xavf ostida qoldi. Rossiya imperiyasi mintaqaga bosqinchilik siyosatini kuchaytirgan sari, xonliklarning o‘zaro aloqalari ham zaiflashdi. Masalan, Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari ko‘pincha o‘zaro raqobat va nizolarga berilib, birlashib qarshi turish imkoniyatidan mahrum bo‘ldilar. Bu esa Rossiya uchun mintaqani bosib olishni osonlashtirdi. Xonliklarning iqtisodiy tizimidagi muammolar, ayniqsa dehqonchilik va savdo sohasida yuzaga kelgan qiyinchiliklar, ularning mustamlaka bosqinchiligiga qarshi qarshilik ko‘rsatish salohiyatini kamaytirdi. Soliq tizimidagi adolatsizlik, kambag‘al qatlamlarning mehnatga yaroqsiz holga kelishi, savdo yo‘llarining Rossiya nazorati ostiga o‘tishi iqtisodiy faoliyatni chekladi. Bu esa ijtimoiy qatlamlar orasida norozilikni kuchaytirdi, biroq siyosiy barqarorlikka salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Mustamlakachilikka qarshi milliy harakatlarning boshlanishi, ayniqsa jadidlar harakati o‘zining ma’rifiy va siyosiy faolligi bilan ajralib turdi. Jadidlar o‘z xalqlarini modernizatsiya qilish, ta’limni rivojlantirish va milliy ongni oshirish orqali mustamlakachilikka qarshi kurashish yo‘lini tanladilar. Ular milliy madaniyat va tarixni tiklashga, milliy qahramonlar faoliyatini o‘rganishga alohida e’tibor qaratdilar. Bu jarayon keyinchalik sovet davrida milliy uyg‘onish harakatlariga asos bo‘ldi 5 . Rossiya imperiyasi esa mustamlakachilik siyosatini amalga oshirishda nafaqat harbiy kuchga, balki siyosiy bosim va repressiyalarga ham tayanardi. 5 Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 . – 270 b. 8 adolatni tiklash va bu og‘ir tajribalardan saboq olish orqali, biz bugungi kunimizni yanada mustahkamlashimiz mumkin. Milliy o‘zlikni anglash, millatning ma’naviy barkamolligini oshirish, tarixiy haqiqatlarni yoritish hozirgi davrda ham dolzarb masalalardir. Mustaqil O‘zbekistonning taraqqiyoti va barqarorligi uchun milliy qadriyatlarni saqlash, o‘tmishdagi qatag‘on va repressiyalar oqibatlarini to‘g‘ri baholash zarur. Shuningdek, milliy elita vakillarining yuksak xizmatlarini yosh avlodga yetkazish, ularni milliy ruhda tarbiyalash – bizning eng muhim vazifamizdir. Umuman olganda, milliy rahbarlarning mustamlakachilik davridagi siyosiy kurashi va sovet davridagi qatag‘onlarga qarshi mardona turg‘unligi o‘zbek xalqining mustaqillik sari intilishida ajralmas qism bo‘lib qoladi. Ularning tarixiy xotirasi millatning ma’naviy boyligi va ruhiy barkamolligining asosi hisoblanadi. Shu yo‘lda amalga oshirilgan ilmiy-tadqiqot ishlari millatimiz tarixini yanada chuqurroq anglashga, xatolardan saboq olishga va kelajak uchun to‘g‘ri yo‘l tutishga yordam beradi. Milliy rahbarlarning faoliyati va ularning duch kelgan qatag‘onlari, shuningdek, bu jarayonlarning xalq tarixidagi o‘rni alohida e’tibor talab qiladi. Sovet davrida milliy elita vakillariga nisbatan olib borilgan tazyiq siyosati nafaqat shaxsiy taqdirlarni halokatga olib kelgani, balki milliy ong va madaniyat rivojiga ham katta zarar yetkazdi. Bu bosqichda yuzaga kelgan repressiyalar natijasida milliy madaniyat, til, adabiyot va tarixiy an’analar qamalib, xalqning o‘zligini anglash jarayoni sekinlashdi. Shu bilan birga, bu murakkab davrda ham milliy rahbarlar, ziyolilar va ma’rifatparvarlar xalqiga xizmat qilishni davom ettirdi. Ularning ko‘pchiligi o‘zining hayoti va erkinligini xavf ostiga qo‘ygan holda, millat manfaatlari yo‘lida kurashdi. Ularning faoliyati bugungi kunda ham milliy istiqlol va taraqqiyot uchun muhim o‘rnak bo‘lib xizmat qiladi. Milliy qadriyatlarni, tarixiy xotirani tiklash va ularni yosh avlodga yetkazish bugungi kunning eng muhim vazifalaridan biridir. 29 va madaniyatni tiklash hamda mustamlakachilikning salbiy oqibatlarini bartaraf etish edi. Ularning faoliyati ko‘plab qatag‘onlar, bosim va to‘siqlarga duch kelgan bo‘lsa-da, ular o‘z ideallaridan voz kechmadi. Milliy rahbarlarning faoliyatida ikki asosiy yo‘nalish ko‘zga tashlanadi: siyosiy mustaqillikni ta’minlash va milliy madaniyat hamda tilni asrash. Bu yo‘nalishlar bir-birini to‘ldirib, o‘zbek millatining yangi bosqichga o‘tishida muhim o‘rin tutdi. Masalan, Turkiston milliy harakati rahbarlari, jumladan, Alisher Navoiy nomidagi tashkilotlar rahbarlari va boshqa milliy faollar siyosiy mustaqillik uchun kurashayotib, ayni paytda milliy madaniyatni tiklashga katta e’tibor qaratishdi. Ularning siyosiy faoliyati mustamlakachilik davrida boshlangan siyosiy uyg‘onish jarayonlarini davom ettirishdan iborat bo‘ldi. Mustamlakachilikka qarshi kurash, milliy o‘zlikni tiklash uchun ko‘plab propagandaviy, ma’naviy va madaniy faoliyatlar amalga oshirildi. Shu bilan birga, ular xalqning ta’lim darajasini oshirish, milliy tarixni o‘rganish va yosh avlodga yetkazish borasida ham katta ishlarni amalga oshirdi. Mustaqillik yo‘lida harakat qilgan rahbarlarning asosiy maqsadlaridan yana biri — ichki siyosiy birdamlikni ta’minlash edi. Turli etnik va ijtimoiy guruhlar o‘rtasida qarama-qarshiliklarni kamaytirish, o‘zaro tushunishni kuchaytirish, mustaqil davlatning mustahkam asoslarini yaratish uchun ko‘plab muzokaralar va siyosiy ishlanmalar olib borildi. Bu jarayonda rahbarlar o‘z xalqining milliy manfaatlarini birinchi o‘ringa qo‘ydi. Milliy rahbarlar faoliyati shu bilan cheklanib qolmadi, ular xalqaro miqyosda ham o‘zbek millatining ovozini eshittirishga harakat qildi. Xalqaro tashkilotlar bilan aloqalar o‘rnatish, mustaqil davlat sifatida tanilish uchun siyosiy diplomatiya olib borish, mustaqillikni global maydonda ta’minlashda faol qatnashdi. Ushbu rahbarlarning ko‘plari qatag‘on va repressiyalarga uchragan, ularning ko‘pchiligi uzoq-yillar qamoqda yoki surgunda yashashga majbur bo‘lgan. Shunga qaramay, ular o‘z maqsadlaridan qaytmadi va mustaqillik orzusini yuksak tutdi. Bu esa ularning tarixdagi o‘rni va ahamiyatini yanada oshirdi. Natijada, mustaqillik yo‘lida harakat qilgan milliy rahbarlarning faoliyati nafaqat siyosiy 13 avlod uchun katta saboqdir. Chunki bu davr nafaqat milliy elitaning yo‘q qilinishi, balki xalqning tafakkuri, tarixiy xotirasi va mustaqil fikrlash qobiliyatiga berilgan zarba edi. II.2. 1930-yillar qatag‘onlari: milliy rahbarlarning ayanchli taqdiri va tarixiy xotira 1930-yillar qatag‘onlari nafaqat sovet mafkurasi va davlat apparati uchun xavfli deb topilgan shaxslarni yo‘q qilishni, balki butun bir millatning yo‘lini to‘sishni, uning tarixiy va madaniy taraqqiyotini izdan chiqarishni ko‘zlagan reja asosida amalga oshirilgan edi. Bu jarayon ayniqsa milliy rahbarlar — jadidlar, ziyolilar, yozuvchilar, shoirlar, diniy arboblar hamda madaniyat va san’at vakillarining ommaviy yo‘q qilinishi bilan kechdi. Ular orasida Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat, Munzim kabi o‘zbek adabiyotining zabardast namoyandalari bo‘lib, har biri xalq tafakkurida uyg‘onish va ma’naviy erkinlik ramzi sifatida qadrlangan edi. Ularning taqdiri ayanchli va o‘ta fojiali bo‘ldi: aybsiz holda “xalq dushmani” sifatida ayblanib, soxta tergovlar, qiynoqlar asosida ayblar to‘qib chiqildi va nihoyat, ko‘pchiligi otib tashlandi. Qolganlari esa uzoq muddatli lagerlarga jo‘natildi, u yerda og‘ir mehnat va noinsoniy sharoitlarda hayot kechirdilar. Ularning asarlari taqiqlanib, nomlari har qanday rasmiy manbalardan o‘chirildi, xotiralari butunlay yo‘q qilinmoqchi bo‘ldi. Bu nafaqat shaxslarning o‘limi, balki butun bir milliy madaniyatning uzilishiga olib keldi. Ayniqsa Fitratning falsafiy qarashlari, Cho‘lponning ma’naviy uyg‘onishga chaqiruvchi she’rlari, Qodiriyning o‘zbek jamiyatini uyg‘otishga qaratilgan romanlari xalq ongida uyg‘onish ruhini tarqatgan edi. Ularning yo‘q qilinishi bu uyg‘onish jarayoniga qattiq zarba berdi. Qatag‘on siyosati shunchalik chuqur va keng ko‘lamli bo‘ldiki, bu davrda yozilgan asarlar, yuritilgan suhbatlar, hatto oddiy fikrlar ham josuslar tomonidan eshitib, xabar qilinardi. Ko‘plab odamlar yaqin qarindoshlari, ustozlari yoki qo‘shnilarining aybi bilan qamoqqa olinib ketdi. Bu davrda insoniy ishonch, do‘stlik, mehr-oqibat tushunchalari jiddiy sinovdan o‘tdi. Odamlar o‘z 23 KIRISH “O‘z tarixini bilmagan xalq – o‘zligini yo‘qotadi, o‘zligini yo‘qotgan el esa, hech qachon yuksak taraqqiyotga erisha olmaydi. 1 ” Ushbu chuqur mazmunga ega fikrda xalq taqdiri, tarixiy xotira va milliy qadriyatlarning nechog‘li muhim o‘rin tutishi yaqqol ifoda etilgan. Chunki har bir millatning ozodlik sari bosib o‘tgan yo‘li, shu yo‘lda jon fido qilgan rahbar kadrlar faoliyati va ularning ayanchli taqdiri – bu tarix sahifalarida oltin harflar bilan bitilishi lozim bo‘lgan bebaho merosdir. Ayniqsa, o‘zbek xalqining mustaqillik sari olib borgan kurashlarida xalq orasidan chiqqan ma’rifatli, vatanparvar, o‘z zamonasidan ilgarilab fikr yurita olgan rahbarlarning o‘rni beqiyosdir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyoda mavjud bo‘lgan xonliklar — Buxoro, Xiva va Qo‘qon xonliklari — o‘zining inqiroz davriga kirib borgan edi. Ichki siyosiy beqarorlik, iqtisodiy qoloqlik va tashqi tahdidlar, ayniqsa Rossiya imperiyasining bosqinchilik siyosati bu hududlarda mustamlakachilik tuzumini o‘rnatishga imkon berdi. Aynan shu murakkab davrda milliy ong va mustaqillik tuyg‘usi bilan yo‘g‘rilgan ziyolilar, jadidlar va o‘z xalqining kelajagiga befarq bo‘lmagan milliy rahbar kadrlar sahnaga chiqdi. Ular xalqni uyg‘otish, ilm-fanni rivojlantirish, siyosiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirish yo‘lida faol harakat qildilar. Biroq, tarix bizga shuni ko‘rsatadiki, istiqlol yo‘lida kurashgan bu fidoyi insonlarning aksariyati o‘z faoliyatlari uchun qattiq jazoga, hatto ayanchli o‘limga mahkum qilingan. Xonliklar tugatilgach, Rossiya imperiyasi o‘rniga mustabid sovet tuzumi qaror topdi. Sovet hokimiyati dastlab milliy kadrlardan foydalanishga harakat qilgan bo‘lsa-da, keyinchalik ularni “xalq dushmani” deb e’lon qilib, ommaviy qatag‘onlarga duchor etdi. Ayniqsa, 1930-yillar boshida Stalin boshchiligidagi repressiya siyosati o‘zbek xalqining ko‘plab ilg‘or fikrli, ilmli va vatanparvar vakillarini yo‘qotishiga sabab bo‘ldi. Abdulla Qodiriy, Fitrat, Cho‘lpon, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi atoqli rahbarlar, yozuvchilar, olimlar asossiz ayblovlar bilan qatl etildi yoki qamoqlarda halok bo‘ldi. 1 Mirziyoyev, Sh. M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. Toshkent: O‘zbekiston nashriyoti. – 2017. – 12-13 b 3 Mahalliy rahbarlar orasida Rossiyaga itoat qilgan shaxslar mustahkamlandi, ular yordamida mustamlaka siyosati o‘zlashtirildi. Shu bilan birga, mustamlaka hukumatlari milliy kadrlarni, ayniqsa ziyoli va rahbarlarni jazolash, qatag‘on qilish orqali qarshilikni bostirishga harakat qildi. Xonliklar tugatilishi, ya’ni Qo‘qon xonligining 1876-yilda Rossiya tomonidan tugatilishi, mintaqada mustamlaka siyosatining eng yirik bosqichi bo‘ldi. Qo‘qon xonligining tugatilishi bilan uning hududi Rossiya imperiyasining Farg‘ona viloyati sifatida qo‘shib olinib, milliy boshqaruv tizimi to‘liq buzildi. Bu hodisa O‘zbekiston milliy tarixida og‘ir va ayanchli burilish sifatida qoldi. Shuningdek, Buxoro amirligi va Xiva xonligida ham Rossiyaning ta’siri ortib, ular qisman mustamlaka hukumatlari sifatida faoliyat yurita boshladi. Bu esa mahalliy rahbarlarning mustaqil siyosiy faoliyatini cheklab, ularning milliy manfaatlarini himoya qilish imkoniyatlarini kamaytirdi. Natijada, XIX asrning ikkinchi yarmida Turkiston xonliklarining siyosiy inqirozi va mustamlakachilik xavfi o‘zaro chambarchas bog‘liq bo‘lib, mintaqada milliy uyg‘onish harakatining boshlanishiga ham zamin yaratdi. Bu davrda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar keyinchalik milliy mustaqillik uchun kurashning asosiy sabablaridan biri bo‘ldi. Turkiston xonliklarining siyosiy va ijtimoiy inqirozi Rossiya imperiyasining bosqinchilik harakatlari bilan yanada kuchaydi. Rossiya harbiy kuchlarining muntazam ravishda mintaqaga kirib kelishi va bosqinchilik yuritishi xonliklarning mudofaa imkoniyatlarini susaytirdi. Ayniqsa, Qo‘qon xonligining hududlari birma-bir bosib olinishi va nihoyat 1876-yilda to‘liq tugatilishi, bu davlatning siyosiy mustaqilligini yo‘qotishi, milliy mustaqillik kurashida og‘ir zarba bo‘ldi. Xonliklar hududidagi ichki nizolar va hokimiyat uchun kurashlar bu bosqinchilikka imkon yaratdi. Amaldorlar va siyosiy rahbarlar orasidagi qarama- qarshiliklar mustamlakachilik siyosatiga qarshi yagona front hosil qilishga to‘sqinlik qildi. Natijada, ularning Rossiya imperiyasi oldida bo‘ysunuvchanligi 9 kadrlarning yo‘q qilinishi nafaqat o‘sha davrdagi siyosiy o‘ch olish akti edi, balki butun bir xalqning tarixiy xotirasini, intellektual salohiyatini, milliy g‘ururini yo‘q qilishga qaratilgan reja edi. Sovetlar bu orqali o‘zbek xalqi ongini siyosiy jihatdan bo‘ysundirish, uni o‘z tarixidan, ildizlaridan uzib tashlashga urinardi. Shu sababli ham o‘sha davrda o‘z xalqiga fidokorona xizmat qilgan aksar ziyolilarning nomi uzoq-yillar davomida taqiqlangan, ularning asarlari musodara qilingan, o‘qitilmagan, o‘rganilmagan. Faqatgina 1956-yildagi “reabilitatsiya” jarayonlaridan so‘ng ularning ba'zilariga oqlandi, ammo to‘liq tiklanishi faqat O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin amalga oshdi. Mustaqillik davrida bu tarixiy shaxslar oqlanib, ularning nomi yod etildi, asarlari qayta nashr qilindi, maktablar, ko‘chalar va muassasalarga ularning ismi berildi. Ammo bu fojiali sahifa, ya’ni sovet hokimiyati davrida milliy elita vakillarining qatli, xalqqa qarshi yo‘naltirilgan davlat siyosatining eng qora bo‘limlaridan biri sifatida tarixda qolmoqda. Shu bois bu davrni o‘rganish, xotirlash va undan saboq chiqarish bugungi avlod uchun ham muhimdir. Zotan, tarixni unutgan xalq kelajagini yo‘qotadi 15 . Sovet hokimiyatining milliy elita vakillariga nisbatan olib borgan tazyiq siyosati nafaqat siyosiy va madaniy jabhalarda, balki ijtimoiy hayotning barcha sohalarida o‘z aksini topdi. Bu tazyiqlar orqali xalqning o‘z tarixiy ildizlariga, diniy e’tiqodiga, milliy qadriyatlariga bo‘lgan sadoqatini so‘ndirish, ularni yagona sovet mafkurasiga bo‘ysundirish maqsad qilingan edi. Ayniqsa, ta’lim tizimi orqali milliy ongni o‘zgartirishga qaratilgan siyosat kuchaytirildi. Maktablardagi darsliklardan milliy tarix, islomiy qadriyatlar, mahalliy qahramonlar va tarixiy shaxslar chiqarib yuborildi. Ularning o‘rnini Rossiya tarixiga oid materiallar, Leninning tarjimai holi, kommunistik mafkura bilan sug‘orilgan matnlar egalladi. Bu holat yosh avlodning ongida o‘z xalqining buyuk tarixiy shaxslarini unuttirishga, ularning o‘rniga sovet ideallarini singdirishga qaratilgan edi. Diniy maskanlar yopildi, madrasalar faoliyati to‘xtatildi, imom-xatiblar hibsga olinib, dinga oid kitoblar musodara qilindi. Bu orqali diniy elita vakillari ham tazyiq 15 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 480 b 21 I.2. Mustaqillik yo‘lida harakat qilgan milliy rahbarlar: faoliyat va maqsadlar O‘zbekistonning mustaqillik yo‘lidagi harakati, milliy rahbarlarning fidoyiligi va jasorati bilan chambarchas bog‘liq. Bu rahbarlar o‘z davrlarida xalqining erkinligi va taraqqiyoti uchun katta kurash olib bordilar. Ularning faoliyati nafaqat siyosiy, balki ijtimoiy, madaniy va ma’naviy sohalarda ham millat ravnaqining poydevorini yaratdi. Bugungi kunda milliy rahbarlarning mustaqillik yo‘lida qilgan xizmatlari tarixiy ahamiyatga ega bo‘lib, ular yosh avlod uchun o‘rnak bo‘lib xizmat qilmoqda 7 . XIX asr oxiri va XX asr boshlarida Turkiston hududida yuzaga kelgan siyosiy inqirozlar va mustamlakachilik bosimi fonida milliy rahbarlar o‘z millatlarining haq-huquqlarini himoya qilishga intilishdi. Ular avvalo xalqning o‘zligini saqlab qolish va mustaqil davlat qurish g‘oyasini ilgari surdilar. Shuningdek, milliy madaniyat, til va ta’lim sohasida tub islohotlar olib borishga harakat qildilar. O‘sha davr rahbarlari orasida Alisher Navoiy nomini eslash lozim, u o‘z zamonasining dahosi sifatida milliy o‘zlikni himoya qilishda katta rol o‘ynagan. Uning asarlari orqali milliy qadriyatlarni yuksaltirishga intilish mustaqillik harakatining ildizlari bo‘ldi. Mustamlakachilikka qarshi kurashda yana bir muhim shaxs, Jadidchilik harakatining yetakchilaridan biri – Ismoil Gasprali hisoblanadi. U ta’lim va madaniyat sohasida islohotlar olib borish orqali millatni yangi davrga tayyorlashga intildi. Gaspralining asosiy maqsadi – musulmon jamoatchiligini modernizatsiya qilish, ularni dunyo taraqqiyotidan ortda qolmaslikka chaqirish edi. U o‘z davrida turli ma’rifiy gazeta va jurnallar orqali o‘z fikrlarini yoyib, milliy uyg‘onishga xizmat qildi. XX asr boshlarida milliy rahbarlar orasida Alimqul, Madali Eshon va boshqa mahalliy boshliqlarning ham ahamiyati katta bo‘ldi. Ular mahalliy xalqlarni birlashtirishga harakat qilib, Rossiya imperiyasi va boshqa mustamlakachilarga qarshi ko‘plab qarshiliklar ko‘rsatdilar. Ayniqsa, Alimqul 7 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013 . – 456 b. 11 Ushbu kurs ishida milliy rahbar kadrlarning faoliyati, ularning duch kelgan siyosiy inqirozlar va taqdirlari keng va teran tahlil qilindi. Ish ikki asosiy bobga bo‘linib, har bir bob milliy elitaning turli davrlardagi vaziyati va qiyinchiliklariga bag‘ishlandi. Birinchi bobda Turkiston xonliklarining so‘nggi davri, siyosiy inqiroz va mustamlakachilik xavfining kuchayishi o‘rganildi. Bu davrda milliy rahbarlar o‘z xalqining mustaqilligi uchun kurash olib bordi. Ularning maqsadi – mustamlakachilik zulmidan ozod bo‘lish, milliy o‘zlikni saqlab qolish va ijtimoiy- siyosiy taraqqiyot yo‘lini topish edi. Turkiston xonliklarida yuzaga kelgan ichki siyosiy tangliklar va tashqi bosimlar milliy faollarning faoliyatiga jiddiy to‘siq bo‘ldi, ammo ular ozodlik, milliy uyg‘onish g‘oyalarini yoyishda davom etdilar. Ushbu rahbarlar nafaqat siyosiy kurashda, balki madaniy-ma’rifiy faoliyatda ham faol bo‘lib, xalqning milliy o‘zligini saqlashga intildilar. Ikkinchi bobda esa Sovet hokimiyati o‘rnatilishi bilan milliy elita vakillariga nisbatan boshlangan qatag‘on siyosati tahlil qilindi. Sovet hukumatining mustamlakachilik siyosatini davom ettirgan repressiyalari milliy rahbarlar va ziyolilar qatlamining deyarli butunlay yo‘q qilinishiga sabab bo‘ldi. Milliy fikr va mustaqillik g‘oyalari tahdid sifatida qabul qilindi, mustaqil tafakkurga chek qo‘yildi. 1930-yillarda ayniqsa qatag‘onlarning qattiqlashuvi natijasida ko‘plab fidoyi milliy arboblar qamaldi, qatl etildi yoki uzoq-yillik surgunlarga yuborildi. Ularning orasida Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat kabi buyuk ijodkorlar bor edi. Ular xalqni uyg‘otish, o‘z tarixini anglash va mustaqillik uchun kurashishda muhim rol o‘ynadi. Afsuski, bu o‘ta murakkab davrda ularning ko‘plari qatag‘onga uchradi, faqatgina shaxsiy emas, balki butun bir avlodning madaniy merosi ham ziyon ko‘rdi. Kurs ishining natijasida shuni ta’kidlash mumkinki, milliy rahbarlarning faoliyati nafaqat o‘sha davr uchun, balki bugungi mustaqil O‘zbekiston uchun ham nihoyatda muhim ahamiyatga ega. Ularning fidoyiligi, jasorati va milliy g‘oyalarni himoya qilish yo‘lida qilgan xizmatlari xalq xotirasida abadiylashtirilishi zarur. Qatag‘onlarning ayanchli tarixini unutmaslik, tarixiy 28 35. www.oefen.uz 33 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………...…3 I BOB. XONLIKLAR TUGATILISHI ARAFASIDA MILLIY RAHBAR KADRLARNING FAOLIYATI ………………………………………………...….6 I.1. Turkiston xonliklarida siyosiy inqiroz va mustamlakachilik xavfining kuchayishi ………………………………………………………………………...….6 I.2. Mustaqillik yo‘lida harakat qilgan milliy rahbarlar: faoliyat va maqsadlar ……………………………………………………………………………11 II BOB. SOVET TUZUMI DAVRIDA MILLIY KADRLARNING QATAG‘ON QILINISHI VA TAQDIRI …………………………………………………...……19 II.1. Sovet hokimiyati o‘rnatilishi va milliy elita vakillariga nisbatan tazyiq siyosati ……………………………………………………………………………....19 II.2. 1930-yillar qatag‘onlari: milliy rahbarlarning ayanchli taqdiri va tarixiy xotira ………………………………………………………………………………..23 XULOSA ……………………………………………………………………..…….28 FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ......................31 II BOB. SOVET TUZUMI DAVRIDA MILLIY KADRLARNING QATAG‘ON QILINISHI VA TAQDIRI II.1. Sovet hokimiyati o‘rnatilishi va milliy elita vakillariga nisbatan tazyiq siyosati 1917-yilgi Oktyabr inqilobidan so‘ng Rossiyada sovet hokimiyati o‘rnatila boshladi. Bu yangi siyosiy tuzum sobiq imperiya hududlarida, jumladan, Turkistonda ham keng miqyosda kuch ishlatish orqali o‘z hokimiyatini qaror toptirishga urinardi. Inqilobdan keyingi ilk-yillarda Markaziy Osiyoda mustaqillikni orzu qilgan milliy kuchlar, jumladan, jadidlar va Turkiston Muxtoriyati vakillari sovet tuzumiga nisbatan katta ishonchsizlik bilan qaradilar. Ular Rossiyadagi o‘zgarishlardan foydalanib, o‘z milliy davlatlarini barpo etish, mahalliy boshqaruvni yo‘lga qo‘yish, milliy madaniyat, ta’lim va tilni rivojlantirishni istagan edilar. Ammo sovetlar bu harakatlarni millatchilik va qarshilik sifatida qabul qilib, ularni bostirishni o‘zining asosiy vazifalaridan biri deb bildi. Turkiston Muxtoriyati 1918-yil boshida qonga botirilgan holda tugatildi. Qo‘qon voqealari davomida yuzlab begunoh insonlar, jumladan, ayollar va bolalar ham halok bo‘ldi. Sovetlar bu muxtoriyatni "kontrrevolyutsion" deb baholab, uning tashkilotchilariga qarshi ayovsiz jazo choralari ko‘ra boshladi 13 . Natijada Mustafo Cho‘qay muhojirlikka ketdi, Muhammadjon Tinishboyev siyosiy ta'qibga uchradi, boshqa ko‘plab elita vakillari esa qamoqqa olindi yoki o‘ldirildi. Sovet hokimiyati mustahkamlangach, Markaziy Osiyoda bosqichma-bosqich sovetlashtirish siyosati olib borila boshlandi. Bu siyosat asosan mahalliy ziyolilarni, ya’ni milliy elita vakillarini nazoratga olish, ularning faoliyatini to‘xtatish, muqobil fikrlarni bostirishga qaratilgan edi. Dastlab jadidlarning ma’rifiy faoliyatiga nisbatan sovuq munosabat bildirildi. Sovetlar ularning xalqni o‘qitishga, dunyoviy bilimlarni targ‘ib qilishga qaratilgan harakatlarini o‘z manfaatlariga zid deb hisoblashdi. Ayniqsa, sovet mafkurasi bilan zid keluvchi milliy g‘oyalar, diniy qadriyatlar va tarixiy xotira bilan bog‘liq faoliyatlar ayovsiz tazyiqqa uchray boshladi. 1920–1930-yillarda boshlangan “milliy burjuaziya va 13 Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 76 b 19 qismini Yevropada muhojirlikda o‘tkazgan. U Parijda “Yosh Turkiston” jurnalini nashr etib, xalqining mustaqilligi uchun siyosiy kurash olib borgan. U 1941-yilda noma’lum sharoitda vafot etgan. Ubaydulla Xo‘jayev esa harbiy vazir lavozimida muxtoriyatni himoya qilishga harakat qilgan, keyinchalik O‘zbekiston SSR rahbari bo‘lgan, biroq Stalin davridagi qatag‘onlar qurboni bo‘lgan. Basmachilik harakati – Sovet hokimiyatiga qarshi qurolli qarshilik ko‘rsatgan harakat bo‘lib, bu harakatda asosan eski tuzum tarafdorlari, mustaqillikni istagan dindorlar va milliy kuchlar qatnashgan. Harakat asoschilari va rahbarlari turli hududlarda faoliyat yuritgan. Madaminbek Farg‘ona vodiysida basmachilarning yirik yetakchilaridan biri bo‘lgan. U dastlab jadidlar bilan hamkorlik qilgan, keyinchalik Sovetlarga qarshi qurolli kurashga o‘tgan. Biroq u Sovetlar bilan kelishuvga harakat qilgan va o‘zaro ziddiyatlar oqibatida o‘ldirilgan. Shirmuhammadbek Qashqadaryo viloyatida basmachilarni boshqargan, u uzoq-yillar davomida Sovetlar bilan jang qilgan, partizanlar uslubida harakat qilgan. Ibrohimbek esa asosan Tojikiston va Afg‘oniston bilan chegaradosh hududlarda faol bo‘lgan, u Sovet qo‘shinlariga qarshi kurashgan va Afg‘onistondan qurol-yarog‘ olib kelib turgan. Ibrohimbek 1931-yilda Afg‘oniston hukumati tomonidan Sovetlarga topshirilib, Toshkentda qatl etilgan 12 . Qatag‘onlar davrida o‘z xalqiga halol xizmat qilgan ko‘plab ziyolilar yo‘q qilingan. Fayzulla Xo‘jayev – O‘zbekiston SSRning birinchi rahbari bo‘lib, iqtisodiy va siyosiy islohotlar olib borgan. U xalqning farovonligi uchun kurashgan, biroq 1937–1938-yillardagi qatag‘onlar davrida “xalq dushmani” deb e’lon qilinib, qatl etilgan. Abdulla Qodiriy – O‘zbek romanchiligining asoschisi, “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” asarlari bilan milliy adabiyotimiz tarixida muhim iz qoldirgan. U o‘z asarlarida millat kechmishlari, adolat, muhabbat va mustaqillik g‘oyalarini ilgari surgan. Ammo Sovetlar uni milliy ruhni targ‘ib qilgani uchun xavfli deb hisoblab, 1938-yilda qatl etgan. Bu tarixiy shaxslarning har biri o‘z xalqining ravnaqi, erkinligi va madaniy yuksalishi uchun fidokorona xizmat qilgan. Ularning harakati, fojiali taqdiri va 12 Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. – 76 b 17 unutmaslik, ularni yodda saqlash, haqiqatni tiklash va kelajak avlodlarga yetkazish orqali yana tiklanmoqda. O‘z tarixini anglagan, o‘z qahramonlarini tan olgan va ularni qadrlagan xalqgina mustahkam, taraqqiyot sari intiluvchi jamiyatga aylana oladi 18 . Repressiyalar davri O‘zbekiston tarixidagi eng murakkab va og‘riqli sahifalardan biridir. Bu davrda minglab begunoh insonlar qatag‘onga uchragan, milliy ziyolilar, ma’rifatparvarlar va adolatni yoqlagan ijodkorlar nohaq ayblanib, hayotdan mahrum etilgan. Sovet tuzumi o‘zining mustabid siyosatini amalga oshirish yo‘lida millatning taraqqiyot yo‘lini to‘sishga urinib, har qanday mustaqil fikr va erkin tafakkurni xavf sifatida ko‘rdi. Soxta tergovlar va qiynoqlar orqali uydirma ayblovlar ilgari surildi. Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy, Munzim kabi millat fidoyilari "xalq dushmani" tamg‘asi bilan qatl etildi yoki uzoq-yillik surgunlarga mahkum qilindi. Ularning aybi – xalqni uyg‘otish, milliy o‘zlikni anglash va ozodlik g‘oyalarini targ‘ib qilish edi. Bu qatag‘onlar nafaqat shaxsiy fojiaga, balki butun millatning madaniy-ma’naviy merosiga jiddiy zarba berdi. Repressiyalar oqibatlari nihoyatda ayanchli bo‘lib, fojiali oqibatlarga olib keldi. Butun bir avlod ziyolilari yo‘qotildi, ilm-fan, adabiyot va san’at sohalari chuqur inqirozga yuz tutdi. Bu davrda xalq qalbida qo‘rquv, befarqlik va sukunat ildiz otgan. Milliy o‘zlikni yo‘qotish xavfi kuchaygan. Bugun tarixiy xotirani tiklash, adolatni qaror toptirish va o‘tmish saboqlaridan to‘g‘ri xulosa chiqarish har qachongidan muhim. O‘zbekiston Respublikasida bu borada katta ishlar amalga oshirilmoqda. Har-yili Mustaqillik arafasida, 31-avgust kuni "Qatag‘on qurbonlari xotirasi kuni" sifatida nishonlanadi. Bu sana nafaqat begunoh qurbonlarni xotirlash, balki xalqimizga tarixdan saboq olish, milliy ong va xotirani mustahkamlash vazifasini ham bajaradi. "Qatag‘on qurbonlari xotirasi" muzeyi, tarixiy hujjatlar, ommaviy tadbirlar va ilmiy izlanishlar orqali bu murakkab davrga nisbatan haqiqat tiklanmoqda. 18 Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2015. – 43 b. 25 Masalan, Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” asarlari orqali o‘zbek xalqining ijtimoiy muammolarini ko‘tarib chiqdi, milliy uyg‘onish g‘oyasini adabiyot orqali targ‘ib qildi. Ammo bu asarlar tufayli u “millatchilikda” ayblandi va 1938-yili otib tashlandi. Xuddi shunday, Cho‘lpon ham o‘zining she’rlari va publitsistikasi orqali ozodlik, adolat, ma’rifatparvarlik g‘oyalarini tarannum etgan edi. Unin istagini singdirdi. Bu g‘oyalar esa Sovet mafkurasi uchun tahdid bo‘lib ko‘rindi. Fitrat esa nafaqat adabiyot, balki siyosat, tilshunoslik, tarixshunoslik kabi ko‘plab sohalarda ulkan hissa qo‘shgan edi. U Turkiston Muxtoriyati hukumatining a’zosi bo‘lgan, keyin esa oliy o‘quv yurtlarida professor bo‘lib faoliyat yuritgan. Ammo 1937-yilda u ham “aksilinqilobiy guruh” ishtirokchisi sifatida qamoqqa olinib, otib tashlandi. Ularning har biri o‘z davrining eng ilg‘or, zamonasiga mos fikrlovchi, xalq manfaatini ustun qo‘ygan fidoyilari edi 20 . Qatag‘onlar nafaqat shaxsiy fojiaga, balki milliy tafakkurning uzilishiga ham sabab bo‘ldi. Ilmiy meroslar yo‘q qilindi, bosilgan asarlar taqiqlanib, ko‘pchilikning ismlari butunlay unutdirildi. Ularning o‘rniga Sovet mafkurasiga sodiq, “senzura”dan o‘tgan fikrlar bilan shug‘ullanuvchi odamlar tayinlandi. Bu holat xalqni o‘z tarixidan, adabiyotidan, ma’naviy merosidan uzib qo‘ydi. Oqibatda jamiyatda befarqlik, siyosiy faollikdan chekinish, sukunat va hadik muhit hukm sura boshladi. Ammo bugun bu tarixiy adolatsizliklarni bartaraf etish yo‘lida muhim qadamlar qo‘yilmoqda. Qatag‘on qurbonlarining ismlari tiklanmoqda, ularning merosi qayta nashr qilinmoqda, ilmiy anjumanlar va xotira tadbirlari o‘tkazilmoqda. “Qatag‘on qurbonlari xotirasi kuni” xalq qalbida chuqur aks sadoga ega bo‘lib, milliy ong va g‘ururni mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etmoqda. Bu fojiali tarixni unutmaslik, xalqimizga jasorat va sabr, mustaqillik va adolat uchun kurashish ruhi bergan siymolarning orzusini amalga oshirish yo‘lidagi mas’uliyatimizni yodda tutish demakdir. XULOSA 20 Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. – 76 b. 27 Ushbu kurs ishi doirasida xonliklar tugatilishi arafasida yuzaga chiqqan milliy rahbarlarning faoliyati, ularning mustamlakachilikka qarshi kurashdagi o‘rni, sovet tuzumining ilk-yillarida bu kadrlarga nisbatan olib borilgan tazyiq va qatag‘on siyosati tarixiy manbalar asosida tahlil qilinadi. Shu orqali milliy o‘zlik, ozodlik va istiqlol yo‘lida qurbon bo‘lgan fidoyi insonlarning xotirasini yod etish va ularning merosini yosh avlod ongiga singdirish maqsad qilinadi. Mavzuning dolzarbligi shundaki, bugungi kunda ham o‘z tariximizni chuqur o‘rganish, milliy g‘urur va o‘zlikni anglash yo‘lida ana shu tarixiy shaxslarning ibratli hayoti biz uchun kuchli manba bo‘lib xizmat qiladi. Mavzuning dolzarbligi : Mavzuning dolzarbligi shundaki, bugungi O‘zbekistonda tarixiy xotirani tiklash, milliy o‘zlikni anglash va istiqlol g‘oyalarini chuqurroq o‘rganish dolzarb masalaga aylangan. Xonliklar tugatilishi va sovet tuzumi davridagi milliy rahbar kadrlarning fidoyiligi, shu bilan birga, ular boshidan kechirgan qatag‘onlar bugungi avlod uchun saboq va ibrat manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bu mavzu orqali nafaqat o‘tmishdagi tarixiy haqiqatlar yoritiladi, balki milliy qadriyatlar va mustaqillik g‘oyalarining shakllanish jarayoni ham chuqur tahlil qilinadi. Mazkur kurs ishining maqsadi – istiqlol yo‘lida xizmat qilgan milliy rahbar kadrlarning tarixiy faoliyatini o‘rganish orqali ularning ozodlik va adolat yo‘lidagi kurashini yoritish, sovet davrida ularning qanday qilib qatag‘onlarga uchragani va bu jarayonning milliy ong shakllanishidagi o‘rnini tahlil qilishdir. Shu orqali o‘quvchilarda tarixiy xotira va milliy qadriyatlarga hurmat tuyg‘usini shakllantirish, mustaqillik g‘oyalarining ildizlarini anglashga xizmat qiladigan tarixiy bilimlar bazasini yaratish ko‘zda tutiladi.. Kurs ishining vazifasi: 1. Xonliklar tugatilishi va sovet tuzumi o‘rnatilishi davridagi siyosiy jarayonlarni tarixiy manbalar asosida tahlil qilish. 2. Mustamlakachilik siyosatiga qarshi chiqqan milliy rahbar kadrlarning faoliyatini yoritish. 4 Foydalanilgan adabiyotlar va manbaalar ro`yxati 1. Mirziyoyev, Sh. M. Yangi O‘zbekiston strategiyasi. Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU. – 2021. 2. Allamurodov, S. Sovet davrida milliy siyosat va uning oqibatlari. Termiz: Surxondaryo, 2021. 3. Asqarov A. O‘zbekiston tarixi. - Т.: O‘qituvchi, 1994. 4. Bekmurodov, M. Madaniy mustaqillik: tarixiy saboqlar va hozirgi holat. Toshkent: Adabiyot, 2017. 5. Furqat, G‘afur. O‘rta Osiyo va Sovet hokimiyati. Toshkent: O‘qituvchi, 1998. 6. Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010. 7. Jo‘rayev, M. Millatlararo totuvlik: O‘zbekiston tajribasi. Toshkent: Ijtimoiy Fikr Markazi, 2019 8. Karimov, Sardor. Oktyabr inqilobi va Markaziy Osiyoda uning ta’siri. Toshkent: Fan, 2013. 9. Mirzaahmedov, Azamat. Millatlar siyosati va respublika tuzilishi O‘rta Osiyoda. Toshkent, 2015. 10. Muhammedjanov, Otabek. O‘zbek milliy davlatining shakllanishi. Toshkent: Akademnashr, 2010. 11. Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. 12. Qodirov, B. O‘zbekiston xalqlari va ularning madaniy integratsiyasi. Samarqand: SamDU nashriyoti, 2020. 13. Qodirov, O. Markaziy Osiyoda sovet milliy siyosati. Toshkent: Fan, 2005. 14. Qosimov, Tohir. O‘zbekiston Sovet davrida. Toshkent: Fan, 2005. 31 3. Qatag‘on davrida aybsiz jazolangan ma’rifatparvar ziyolilar taqdirini o‘rganish. 4. Milliy rahbarlarning istiqlol g‘oyasini shakllantirishdagi o‘rnini aniqlash va baholash. 5. Bugungi avlod ongida tarixiy xotirani tiklash va milliy qadriyatlarga sadoqat tuyg‘usini mustahkamlash. Mavzuning o`rganilganlik darajasi. Istiqlol yo‘lida milliy rahbar kadrlarning faoliyati va ularning ayanchli taqdiri masalasi tarixiy adabiyotlarda muhim mavzulardan biri bo‘lib kelgan. Xususan, Islom Karimovning “Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q”, Shavkat Mirziyoyevning mustaqillik davridagi chiqishlari, Abduqodir Qayumov, Abdug‘ani Salohiddinov, Alijon Turaqulov kabi tarixchilarning ilmiy ishlari orqali bu mavzu chuqur o‘rganilgan. Biroq hanuzgacha ayrim manbalar keng jamoatchilikka yetkazilmagan bo‘lib, ayrim shaxslar taqdiri chuqur ilmiy tahlilga muhtojligicha qolmoqda. Shu bois mazkur mavzu bugungi kunda ham dolzarbligicha qolmoqda. Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, uchta bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar ro`yxat i va ilovadan tashqari 30 betdan iborat. 5 yaqinlaridan ham shubhalanadigan, hatto bolalar ota-onalarining harakatlari ustidan ariza yozadigan darajada ijtimoiy nazoratga jalb qilindi. Bu esa jamiyatda chuqur psixologik iz qoldirdi 17 . Tarixiy xotira bugungi kunda bu qatag‘onlar davrini unutmaslik, o‘sha fojialarni eslab turish, kelajak avlodlarga o‘rnak sifatida yetkazish vositasi sifatida muhim o‘rin tutadi. 1990-yillardan keyin, mustaqillik-yillarida ko‘plab tarixchilar, adabiyotshunoslar, tadqiqotchilar bu mavzuni qayta o‘rganishni boshladilar. O‘zbekistonda qatag‘on qurbonlarini reabilitatsiya qilish bo‘yicha maxsus komissiyalar tuzildi, arxiv hujjatlari ochildi, ko‘plab adolat tiklandi. O‘sha davrda qatl etilgan yoki quvg‘inga uchragan ziyolilarning nomi tiklandi, ularning asarlari qayta chop etila boshlandi. Jumladan, Abdulla Qodiriy, Cho‘lpon, Fitrat singari adiblarning ijodi maktab darsliklariga qaytdi, ularning asarlari teatrlarda sahnalashtirildi, kitob javonlaridan munosib o‘rin oldi. Tarixiy xotira nafaqat voqealarni eslash, balki ularni chuqur tahlil qilish, xatolardan xulosa chiqarish, kelajakda bunday zulm va tazyiqlarga yo‘l qo‘ymaslik uchun muhimdir. Har-yili 31-avgust sanasida O‘zbekistonda Qatag‘on qurbonlarini yod etish kuni sifatida nishonlanmoqda. Bu sana xalqqa, ayniqsa yoshlarga milliy ozodlik, tafakkur va mustaqil fikr uchun qanchalik og‘ir yo‘l bosib o‘tilganini eslatadi. Bu esa tarixdan saboq olish, o‘z ona yurtiga, milliy qadriyatlariga va erkin fikrga sadoqatli bo‘lishga chorlaydi. Bugungi mustaqil O‘zbekiston sharoitida bu tarixiy voqealarni o‘rganish, ularga to‘g‘ri baho berish, milliy yetakchilarning hayoti va ijodini chuqur tadqiq qilish yosh avlod uchun ma’naviy tarbiya manbai bo‘lib xizmat qiladi. Fitratning ma’rifatparvarlik g‘oyalari, Qodiriyning ijtimoiy adolatga chorlovchi obrazlari, Cho‘lponning ozodlikni ulug‘lagan she’rlari bugun ham dolzarbdir. Bu asarlar orqali xalq o‘z tarixini, qadriyatini, yo‘qotilgan tafakkur an’analarini qayta tiklamoqda. 1930-yillardagi qatag‘onlar milliy elitaning yo‘q qilinishi orqali xalq tafakkuriga berilgan og‘ir zarba bo‘ldi. Ammo tarixiy xotira bu fojialarni 17 Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. – 329 b. 24 millatchilikka qarshi kurash” siyosati aynan ushbu ziyolilarning jismonan yo‘q qilinishiga olib keldi. Bu davrda Abdulla Avloniy, Munavvar qori Abdurashidxonov, Abdurauf Fitrat, Cho‘lpon, Abdulla Qodiriy kabi yirik ziyolilar turli bahonalar bilan “xalq dushmani”, “panislomist”, “turonchi”, “millatchi” kabi ayblar bilan hibsga olinib, so‘roq qilingan va nihoyat o‘lim jazosiga hukm etilgan. Ularning barchasiga umumiy bo‘lgan jihat – millat manfaatlari uchun xizmat qilish, mustaqillik orzusida yashash, ilm-ma’rifatni rivojlantirishga intilish edi. Ammo sovetlar bunday fikrlarni o‘z tuzumiga tahdid deb bildi. Ayniqsa, Stalin davrida 1937–1938-yillarda amalga oshirilgan keng ko‘lamli qatag‘onlar bu siyosatning eng dahshatli bosqichi bo‘ldi 14 . O‘zbekiston SSR birinchi rahbari Fayzulla Xo‘jayev ham bu davrda “xalq dushmani” deb e’lon qilinib, sudsiz va tergovsiz otib tashlandi. U o‘z faoliyatida sovetlarning ichki siyosatini tanqid qilgan, markazdan haddan tashqari ko‘p aralashuvni rad etgan edi. Uning islohotlar tarafdori ekani, milliy iqtisodiyot, mahalliy kadrlar masalasida qat’iy fikr bildirgani sababli o‘limga hukm qilindi. Bu qatag‘on siyosati nafaqat siyosiy arboblar va adiblar, balki o‘qituvchilar, imomlar, oddiy ziyolilar, hatto sobiq basmachilar bilan aloqador bo‘lmagan fuqarolarni ham qamrab oldi. NKVD organlari tomonidan minglab begunoh insonlar hibsga olinib, “xalq dushmanlari” sifatida jazolandi. Ular ko‘pincha soxta ayblovlar bilan ayblanib, shafqatsiz so‘roqlardan o‘tkazildi, keyin esa Sibir yoki boshqa sovet lagerlariga surgun qilindi, ko‘plari o‘sha yerda halok bo‘ldi. Qatag‘onlar o‘zbek adabiyoti va madaniyati uchun ham katta yo‘qotish bo‘ldi. Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” romanlari orqali o‘zbek tarixiy ongini uyg‘otgan, milliy xotirani tiklashga harakat qilgan edi. Sovetlar uni bu faoliyati uchun jazolashdi. Abdurauf Fitrat esa ilm-fan, din, tarix, tilshunoslik va adabiyot sohalarida ulkan xizmat qilganiga qaramay, “turonchilik” va “panislomizm”da ayblandi. Cho‘lpon esa o‘z she’rlari orqali erkinlik, adolat, milliy g‘urur va inson or-nomusi haqida yozgani uchun nishonga olingan edi. Bularning barchasi sovet rejimi uchun xavfli deb topildi. Milliy 14 Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013. – 480 b 20 siyosatining asosiy nishoniga aylandi. Ko‘plab masjidlar sovetlar tomonidan madaniyat uylari, omborxonalar, hatto klublarga aylantirildi. Dinning jamiyat hayotidagi o‘rni mutlaqo cheklab qo‘yildi. Ayni paytda milliy urf-odatlar, xalq bayramlari, an’anaviy kiyimlar va hatto milliy ismlar ham bosim ostida qoldi. Odamlar o‘z bolalariga ruscha nomlar qo‘yishga, bayramlarda sovet atributlarini targ‘ib qilishga majbur etildi. Sovet mafkurasi bo‘yicha har bir shaxs “xalq uchun xizmat qiluvchi kommunist” bo‘lishi, milliylikdan yiroqlashgan, e’tiqodsiz, sadoqatli sovet fuqarosiga aylanishi lozim edi. Mahalliy madaniyat namunalarining asilligi, qadimiy ildizlari inkor qilinar, ularning sovet davridagi yangicha talqini targ‘ib qilinar edi. Ayniqsa, milliy teatr, adabiyot va san’atga kiritilgan senzura ularning haqiqiy ma’nosini yo‘qotdi. Asarlar faqat sovet mafkurasiga xizmat qilsa, nashr qilinar, sahnalashtirilar, aks holda taqiqlanar edi. Ko‘plab yozuvchilar o‘z fikrlarini ochiq bayon etishdan qo‘rqib yashirincha ijod qilar, asarlarini nashr ettirmaslikni afzal ko‘rar edilar. Shuningdek, sovet tuzumi milliy elitalarning o‘zaro aloqalarini, ilmiy hamkorlikni, umumiy harakatlarini ham butunlay to‘xtatdi. Turkiston jadidlarining birgalikdagi intellektual harakatlari, ilmiy, madaniy loyihalari barham topdi. Bu nafaqat bir necha shaxslarning yo‘qolishi, balki butun bir madaniy muhitning, tafakkur maktabining yo‘q qilinishi edi. Ushbu siyosat natijasida O‘zbekistonda yuzaga kelgan tafakkur bo‘shlig‘i, milliy yetakchilarning yo‘qligi, intellektual inqiroz butun bir avlodning yo‘qotilishiga sabab bo‘ldi 16 . Qatag‘on davrining fojiasi shundaki, xalq ko‘z o‘ngida eng ilg‘or, fidokor, ma’rifatparvar insonlar “dushman” deb e’lon qilinib, ularning nomi qora ro‘yxatlarga kiritildi. Bu esa jamiyatda ishonchsizlik, xavf, shubha, yolg‘on axborotga asoslangan hayot tarzini shakllantirdi. Odamlar bir-biridan shubhalanishni o‘rgandi, chin dildan gapirish, mustaqil fikrlash xavfli bo‘lib qoldi. Ayniqsa, bolalar ongida bu qo‘rquv ildiz otib, ularni ham ijtimoiy nazorat vositasiga aylantirdi. Natijada jamiyatda ikkiyuzlamachilik, riyo, loqaydlik, befarqlik kabi illatlar ildiz otdi. Ushbu murakkab va fojiali tarixiy davr hozirgi 16 Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. – 76 b. 22 rivojlantirishni maqsad qilganlar. Ularning eng mashhur vakillaridan biri Abdulla Avloniy bo‘lib, u o‘z asarlari va darsliklari orqali xalqni uyg‘otishga harakat qilgan. U yangi uslubdagi maktablar tashkil etgan, yoshlarni zamonaviy fanlarga o‘rgatgan, o‘qituvchilarni tayyorlashda faol ishtirok etgan. Uning “Turkiy guliston yoxud axloq” asari o‘sha davr o‘quvchilari uchun axloqiy tarbiya darsligiga aylangan. Munavvar qori Abdurashidxonov esa yangi uslubdagi maktablar tarmog‘ini yaratgan, o‘quv dasturlarini ishlab chiqqan va o‘zi ham ustozlik qilgan. U “Hurriyat” gazetasi orqali xalqni siyosiy va ijtimoiy hayotga da’vat qilgan, bolsheviklar hokimiyatini tan olmagan. 1917-yilda tashkil etilgan Turkiston Muxtoriyatining yetakchilaridan biri bo‘lgan. 1931-yilda Sovet rejimi tomonidan qatag‘on qilinib, otib tashlangan. Abdurauf Fitrat esa milliy uyg‘onish g‘oyasini adabiyot, tarix, siyosat va din orqali ilgari surgan. U bir vaqtning o‘zida yozuvchi, tarjimon, tilshunos, siyosiy arbob bo‘lgan. Fitrat islomiy islohot, turkiy tillarning birligi, milliy istiqlol uchun kurashgan. Sovetlar uni “panislomist” va “millatchi” deb atab, 1938-yilda otib tashlagan. Abdulhamid Cho‘lpon esa o‘zining she’rlari, hikoyalari va dramatik asarlari orqali xalq ruhiyatini ifodalagan. U o‘z asarlarida millatning og‘riqlari, erkinlik istagi va zulmga qarshi norozilikni tasvirlagan. U ham Sovetlar tomonidan ta’qib qilinib, 1938-yilda qatl etilgan. Turkiston Muxtoriyati esa 1917-yilning dekabrida Qo‘qonda e’lon qilingan muvaqqat mustaqil hukumat edi. Bu muxtoriyat Rossiya inqilobi fonida vujudga kelgan bo‘lib, asosiy maqsadi Turkiston musulmon xalqlarining o‘zini o‘zi boshqarish huquqini ta’minlash edi. Turkiston Muxtoriyati rahbarlari ichida Muhammadjon Tinishboyev va Mustafo Cho‘qay yetakchi o‘rin tutgan. Muhammadjon Tinishboyev – temir yo‘l muhandisi, tarixchi va siyosiy arbob bo‘lib, muxtoriyatda bosh vazir sifatida faoliyat yuritgan. U mustaqil qonunlar, mahalliy boshqaruv va xalq manfaatlarini ko‘zda tutgan siyosiy tuzum yaratishga harakat qilgan. Mustafo Cho‘qay esa tashqi ishlar vaziri sifatida xalqaro maydonda Turkiston nomidan chiqish qilgan. Sovetlar Muxtoriyatni kuch bilan bostirganidan so‘ng, Mustafo Cho‘qay chet elga chiqib ketgan va umrining qolgan 16 oshdi, ko‘plab rahbarlar o‘z manfaatlarini saqlab qolish uchun Rossiya bilan hamkorlikni tanladilar. Rossiyaning siyosiy va harbiy bosimi bilan bir qatorda, iqtisodiy jihatdan ham Turkiston xonliklari zaiflashdi. Rossiya imperiyasi mintaqaga kirib kelishi bilan yangi iqtisodiy tizim o‘rnatildi, bu tizim mahalliy iqtisodiyot va savdo yo‘llarining Rossiya markaziy nazorati ostiga o‘tishini ta’minladi. Natijada, mahalliy tadbirkorlar va dehqonlar o‘z an’anaviy savdo va ishlab chiqarish yo‘llarini yo‘qotib, iqtisodiy jihatdan qiyin ahvolga tushib qoldilar. Bu holat mahalliy aholining siyosiy qarshilik ko‘rsatish salohiyatini susaytirdi. Bundan tashqari, Rossiya hukumati Turkistonda o‘zining ma’muriy va siyosiy tizimini o‘rnatish uchun mahalliy rahbarlarni o‘z nazorati ostiga oldi. Xonliklarning avvalgi mustaqil boshqaruv tizimlari asta-sekinlarcha yo‘q qilindi, o‘rniga Rossiyaning mustamlaka boshqaruvi o‘rnatildi. Bu jarayonda mahalliy elita qatlami Rossiyaning siyosiy tizimiga singdirildi yoki qattiq nazorat ostiga olindi. Shu tariqa, mahalliy rahbarlarning milliy manfaatlarini himoya qilish imkoniyatlari keskin kamaydi 6 . Sovet hokimiyati o‘rnatilganidan so‘ng esa, milliy rahbar kadrlarga nisbatan repressiyalar keskinlashdi. Xususan, 1920-yillardan boshlab mahalliy milliy rahbarlar, ziyolilar, ma’rifatparvarlar qatag‘onga uchradi. Ularning ko‘pchiligi qamoqqa olindi, surgunga yuborildi yoki qatl qilindi. Bu jarayon milliy o‘zlik va mustaqillik uchun kurashayotgan kadrlarni yo‘qotishga, shuningdek, milliy qadriyatlarning, tarixiy xotiraning buzilishiga olib keldi. Xonliklarning tugatilishi va sovet hokimiyatining o‘rnatilishi Turkiston uchun tarixiy burilish nuqtasi bo‘ldi. Bu davrda yuzaga kelgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar mintaqada milliy uyg‘onish harakatining shakllanishi va mustaqillik kurashining boshlanishi uchun asos bo‘ldi. Ayniqsa, mustamlaka hukumatining repressiv siyosati va mahalliy rahbarlarning taqdiri, bugungi kunda ham tarixiy tadqiqotlar, milliy ong va xotirani shakllantirishda muhim mavzulardan biri sifatida o‘rganilmoqda. 6 Ilyasov, Orifjon. Sovet hokimiyati va O‘rta Osiyoda milliy uyg‘onish. Toshkent: Universitet nashriyoti, 2010. – 80 b. 10 15. Rakhimov, U. Markaziy Osiyoda millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2015. 16. Rashidov, M. Millatlararo munosabatlar va etnik siyosat asoslari. Toshkent: Iqtisodiyot, 2013. 17. Sattarov, A. O‘zbekiston milliy siyosati va millatlararo munosabatlar. Toshkent, 2019. 18. Sobirov, Akmal. O‘zbekiston tarixidan asosiy sahifalar. Toshkent: Sharq, 2010. 19. Toshmurodov, Rustam. Sovet milliy siyosati va O‘zbekiston. Toshkent: Fan, 2007. 20. Xaitov, Z. O‘zbekiston: milliy siyosat va ijtimoiy barqarorlik. Toshkent: Universitet, 2015. 21. Usmonov Q., Sodiqov M. O’zbekiston tarixi.Toshkent: Sharq.- 2010. 22. Usmonov Q., Sodiqov M., Burxonova S. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Iqtisod - Moliya, 2006. 23. Yusupov, A. Tarixiy xotira va ijtimoiy ongda o‘zgarishlar. Toshkent: Sharq, 2016 24. Ziyoyev, M. Sovet davrida madaniy jarayonlar. Toshkent, 2012. 25. Shamsutdinov R., Mo’minov X. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Sharq, - 2013 . 26. Shamsutdinov R., Karimov Sh. Vatan Tarixi. Ikkinchi kitob. Toshkent: Sharq, - 2010 . Qo`shimcha va internet materiallari: 27. www.Cyberlinika.uz 28. www.Fayllar.org 29. www.Ziyonet.uz 30. www.xs.uz 31. www.ziyo.uz 32. www.arxiv.uz 33. www.kutubxona.uz 34. www.docx.uz 32 XONLIKLAR TUGATILISHI ARAFASIDA MILLIY RAHBAR KADRLARNING FAOLIYATI I.1. Turkiston xonliklarida siyosiy inqiroz va mustamlakachilik xavfining kuchayishi XIX asrning ikkinchi yarmi Turkiston xonliklari – Buxoro amirligi, Xiva va Qo‘qon xonliklari uchun siyosiy, iqtisodiy va harbiy jihatdan murakkab va sinovli davr bo‘ldi. Ushbu davrda ichki siyosiy barqarorlikning izdan chiqishi, markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va mahalliy amaldorlar o‘rtasidagi ichki nizolar xonliklarning qudratini susaytirdi. Shu bilan birga, iqtisodiy sohada yuzaga kelgan adolatsizlik, soliq siyosatining qattiq va notengligi, shuningdek, ijtimoiy tengsizliklar jamiyatda norozilik va notinchlikni kuchaytirdi. Bu zaifliklardan foydalanib, Rossiya imperiyasi O‘rta Osiyoni o‘z mustamlakasiga aylantirish uchun keng ko‘lamli bosqinchilik siyosatini amalga oshirishga kirishdi. Turkiston xonliklarida siyosiy inqirozning asosiy sababi markaziy hokimiyatning zaiflashuvi bo‘ldi. Xonlik boshqaruvida hukmdorlar o‘z vakolatlarini markazlashtira olmadi. Buxoro amirligi va Qo‘qon xonligida hokimiyat ko‘pincha bir necha shaxslar yoki guruhlar o‘rtasida taqsimlandi, bu esa ichki nizolar va hokimiyat uchun kurashlarni kuchaytirdi. Shu tariqa, mahalliy amaldorlar va qudratli sulolalar hokimiyat uchun doimiy raqobatda bo‘lib, ular bir-biriga qarshi harakatlar qilishdi. Bu vaziyat markaziy hokimiyatning siyosiy barqarorligini buzdi va davlat boshqaruvida tartibsizlikka olib keldi 2 . Xonliklarda ichki nizolarni kuchaytirgan yana bir omil – soliq tizimidagi adolatsizlik edi. Yirik mulkdorlar va amaldorlar soliqlarni to‘lashdan qochib, bu yukni kambag‘al va dehqonlarga yuklashgan. Natijada, xalq orasida norozilik kuchaydi va isyonlar ko‘paydi. Bu holat xonlikning iqtisodiy barqarorligini ham buzdi. Ijtimoiy tengsizlik Turkiston xonliklarida kuchayib bordi. Kattakon mulkdorlar va elita qatlami boylik va hokimiyatni qo‘lga olib, kambag‘al qatlamning hayot sharoitlari yomonlashdi. Dehqonlar, hunarmandlar va oddiy xalq qatlami qattiq soliq bosimi va ishlash sharoitlari bilan yuzma-yuz qoldi. Bu 2 Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. – 568 b. 6 Milliy qadriyatlar, o‘zlikni anglash, adolat va haqiqatga sodiqlik g‘oyalari jamiyat ongida mustahkamlanmoqda. Tarixni anglab, o‘tmish saboqlaridan to‘g‘ri xulosa chiqaradigan xalqgina ertangi kunini mustahkam poydevor ustiga qurishga qodirdir. Biz, bugungi avlod, bu og‘riqli xotirani unutmasligimiz, qatag‘on qurbonlarining orzu-umidlarini ro‘yobga chiqarish yo‘lida fidokorona mehnat qilishimiz lozim. Zero, adolat tiklansa, haqiqat g‘olib bo‘ladi, haqiqat g‘olib bo‘lsa, millat ravnaq topadi. 1930-yillarning qatag‘on siyosati O‘zbekistonda shakllanayotgan milliy elita va ziyolilar qatlamining deyarli butunlay yo‘q qilinishiga olib keldi. Bu davrda xalqning fikr yetakchilari, adabiyot va san’at namoyandalari, ilm-fan fidoyilari Sovet tuzumiga xatar sifatida ko‘rildi. Aslida esa ularning yagona maqsadi – xalqni uyg‘otish, milliy o‘zlikni anglatish, ilm-ma’rifat orqali taraqqiyot sari yetaklash edi. Lekin Sovet mafkurasi bunday harakatlarni “aksilinqilobiy faoliyat” deb baholab, minglab begunoh insonlarni qamoqqa tashladi yoki o‘limga hukm qildi. Masalan, Abdulla Qodiriy o‘zining “O‘tkan kunlar” va “Mehrobdan chayon” asarlari orqali o‘zbek xalqining ijtimoiy muammolarini ko‘tarib chiqdi, milliy uyg‘onish g‘oyasini adabiyot orqali targ‘ib qildi. Ammo bu asarlar tufayli u “millatchilikda” ayblandi va 1938-yili otib tashlandi. Xuddi shunday, Cho‘lpon ham o‘zining she’rlari va publitsistikasi orqali ozodlik, adolat, ma’rifatparvarlik g‘oyalarini tarannum etgan edi. Uning “Buloqlar” to‘plami yoki “Kecha va kunduz” romani orqali xalq qalbiga erkinlik1930-yillarning qatag‘on siyosati O‘zbekistonda shakllanayotgan milliy elita va ziyolilar qatlamining deyarli butunlay yo‘q qilinishiga olib keldi. Bu davrda xalqning fikr yetakchilari, adabiyot va san’at namoyandalari, ilm-fan fidoyilari Sovet tuzumiga xatar sifatida ko‘rildi. Aslida esa ularning yagona maqsadi – xalqni uyg‘otish, milliy o‘zlikni anglatish, ilm-ma’rifat orqali taraqqiyot sari yetaklash edi. Lekin Sovet mafkurasi bunday harakatlarni “aksilinqilobiy faoliyat” deb baholab, minglab begunoh insonlarni qamoqqa tashladi yoki o‘limga hukm qildi 19 . 19 Murtazoyeva R.H., Odilov A.A., Ermetov A.A., Soipova K.D. O’zbekiston tarixi. Toshkent: Donishmand ziyosi. – 2020. – 502 b. 26
Купить