Jahon banklari bilan hamkorlikda ishlashni rivojlantirish yo‘llari - Экономика - Диссертациии

Информация о документе

Цена	90000UZS
Размер	338.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	12 Сентябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Диссертациии
Предмет	Экономика

Продавец

Rawshan Mamutov

Дата регистрации 12 Сентябрь 2025

0 Продаж

Jahon banklari bilan hamkorlikda ishlashni rivojlantirish yo‘llari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
BANK-MOLIYA AKADEMIYASI
Qo‘lyozma huquqida
UDK ______________
BOZOROV DOSTON RUSTAMOVICH
JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI
RIVOJLANTIRISH YO‘LLARI
70411302 – Biznesni boshqarish (Master of Business Administration-MBA)
Magistr
akademik darajasini olish uchun yozilgan
DISSERTATSIYA
Ilmiy rahbar: PhD. O.Qarshiyev
TOSHKENT - 2023
2

Dissertatsiya BMA “Raqamli bank ishi” kafedrasida bajarilgan.
Ilmiy rahbar PhD . О. Qarshiyev
Kafedra mudiri i.f.f.d., (PhD), dos. A.T.Absalamov
Boshqaruv kadrlarini
tayyorlash fakulteti dekani
i.f.d., prof D.A.Raxmonov
Magistrant
3

MUNDARIJA:
KIRISH 3
I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA
NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI ................................. 13
1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari ................ 13
1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ............................ 26
1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi....................... 34
II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI
MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT
BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI 54
2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi.................................................. 54
2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati
tahlili.................................................................................................
. 59
2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyotʻ
banki o rtasidagi hamkorlik istiqbollari.........................................
ʻ 66
III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA
ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA
YECHIMLAR0........................................................................................ 70
3.1 Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari.
natijalar va istiqbollar....................................................................... 70
3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorligi yo‘nalishlari................... 75
3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan
hamkorligi rivojlantirish masalalari................................................ 79
XULOSA VA TAVSIYALAR................................................................. 85
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR................................................. 91
ILOVALAR.............................................................................................. 97
4

KIRISH
Mavzuning asoslanishi va dolzarbligi. Globallashuv davlatlarlar orasidagi
integratsiya jarayonlarini ham jadallashtirdi. Bu jaryonlar ijtimoiy, siyosiy,
iqtisodiy, madaniy va gumanitar, umumiy qilib aytganda davlat hamda jamiyat
hayotining barcha sohalarida o z ifodasini topyapti. Bu kabi tendensiyalar,ʻ
moliyaviy mexanizmlar, tijorat banklari, moliya bozorlari, xususan, investitsiyalar
oqimi holatini mutlaqo o zgartirib yubordi.
ʻ
Hozirgi davrda, qaysiki mamlakatlar faol investitsiya siyosatini
yurig‘izayotgan bo lsa, o z davlati iqtisodiyotining barqaror o sishiga
ʻ ʻ ʻ
erishayotgani hech kimga sir emasligi ma’lum bo’ldi.
O‘zbekiston respublikasi prezidenti SH.Mirziyoyev ta kidlab o‘tganidek,
ʼ
“Investitsiya – bu iqtisodiyot drayveri, o zbekcha aytganda, iqtisodiyotning yuragi,
ʻ
desak, mubolag a bo lmaydi. Investitsiya bilan birga turli soha va tarmoqlarga,
ʻ ʻ
hududlarga yangi texnologiyalar, ilg or tajribalar, yuksak malakali mutaxassislar
ʻ
kirib keladi, tadbirkorlik jadal rivojlanadi” 1
.
O zbekistonning suveren davlat obligatsiyalarini xalqaro moliya bozorlariga
ʻ
chiqarildi. Bu borada “Citibank”, “J.P.Morgan”, “Deutsche Bank” kabi yetakchi
xalqaro investitsiya banklari bilan hamkorlik aloqalari olib borilmoqda.
So’ngi yillarda bank va moliya tizimida jadal davom ettirilayotgan chuqur
o‘zgarishlar avvalo ushbu sohaga zamonaviy bozor mexanizmlarini keng joriy
etishda namoyon bo lmoqda. O z navbatida bu jabhada uzoq yillar mobaynida
ʻ ʻ
bank kapitalining asosiy ulushi davlatga tegishli bo lib kelgandi. Bu esa bank
ʻ
sektorida sog lom raqobatga to siq bo lib, xizmat ko rsatish sifatiga o’zining salbiy
ʻ ʻ ʻ ʻ
ta sirini ko rsatib kelayotgan edi.
ʼ ʻ
Binobarin, oxirgi yillarda banklar faoliyati, ayniqsa, ularning investitsion
jarayonlardagi ishtirokini kengaytirishga qaratilgan muhim tashkiliy o zgarishlar
ʻ
amalga oshirilmoqda. Prezident SH.Mirziyoyevning topshirig i bilan hukumat va
ʻ
1
Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston”
NMIU, 2017. – 488 b.
5

Markaziy bank xalqaro moliya tashkilotlari ko magida bank-moliya tiziminiʻ
rivojlantirish bo yicha uzoq muddatli rivojlanish strategiyasini ishlab chiqdi.
ʻ
Shu asnoda respublikamizdagi bank tizimiga xususiy va xorijiy kapitallar
kirib kelmoqda. Natijada davlat banklari ulushi bosqichma-bosqich kamayib
bormoqda va sohada raqobat muhitini yaxshilash, tijorat banklari faoliyatini,
kreditlash sifati va madaniyatini, ayniqsa, ularning investitsion aktivligini har
tomonlama oshirishga xizmat qiladi.
Ushbu sohada moliya bozorlarini, jumladan, valyuta va fond bozorini
yuksaltirish, yangi moliyaviy instrumentlarni joriy qilish orqali va obligatsiyalar
chiqarish yordamida, bank xizmatlari sifati va sonini oshirish, ilg or texnologiyalar
ʻ
yordamida bank tizimini ravnaq toptirishga alohida e tibor qaratilmoqda.
ʼ
investorlar uchun ham keng va qulay sharoitlar yaratib berilyapti. Bu yo ldagi
ʻ
birinchi qadam albatta valyuta bozorini erkinlashtirish borasidagi olib borilayotgan
ishlar hisoblanadi.
Aynan ushbu olib borilayotgan islohotlar tijorat banklarining investitsiyaviy
faoliyati samaradorligini oshirish, institutsional asoslarini takomillashtirishga
yordam bo lyapti.
ʻ
Ushbu amaliy ishlar “Harakatlar strategiyasi”da belgilab bergan ustuvor
yo nalishlariga mos ravishda olib borilmoqda. Ushbu amaly ishlar natijasida
ʻ
banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, bank tizimi
islohotlarini chuqurlashtirish, barqarorligini ta minlash, ularning moliyaviy
ʼ
barqarorligi hamda ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari
va kichik biznes shuningdek xususiy tadbirkorlik subyektlarini kreditlashni
kengaytirish mustahkamlab qo yilgan.
ʻ
Yuqoridagi fikrlarni xalqaro va mahalliy ekspertlar ham tasdiqlaydi.
Tadqiqotchilarning takidlashlaricha, mamlakat iqtisodiyotni modernizatsiyalash
sharoitida xo jalik yurtuvchi subyektlarining asosiy kapitalini yangilash va
ʻ
texnologik jihatdan yuqori bosqichga ko tarishni investitsiyalarsiz tasavvur qilib
ʻ
bo lmaydi. Shu sababdan ham, xo jalik yurituvchi subyektlari moliyaviy oqimlarni
ʻ ʻ
6

diversifikatsiya qilish, xo jalik tuzilmalarini takomillashtirishga qaratilganʻ
investitsion faoliyatni rivojlantirish zaruratga aylanib boryapti.
Masalan, J. Keyns “investitsiyalash deganda biror shaxs yoki korporatsiya
tomonidan qandaydir eski yoki yangi mulkni xarid qilish tushuniladi. Ba zida bu
ʼ
atama fond birjasida qimmatli qog ozni xarid qilish bilan ham chegaralanishi
ʻ
mumkin. Umuman olganda, yangi investitsiyalar qayta investitsiyalashdan farqli
o laroq, istalgan turdagi kapital mulkni daromad hisobidan xarid qilishni
ʻ
anglatadi” deya ta kidlab o tgan
ʼ ʻ 2
.
Mazkur qamrovda esa tijorat banklari katta o rin tutadi desak mubolaqa
ʻ
bo lmaydi. Chunki bank investitsiyalari o ziga xos iqtisodiy mazmun kasb etadi.
ʻ ʻ
Mamlakatimizda ham tijorat banklarining investitsion siyosatini aynan
shulardan kelib chiqib zamon talablariga moslashtirish qat iy talab etilyapti. Bunda
ʼ
ularning investitsion faoliyatning maqsadli mo ljallari tizimini tashkil etish va
ʻ
mazkur maqsadlarga erishish usullarini erkin tanlash uchun imkoniyat berilyapti.
Institutsional jihatdan qaraganda, bu investitsion faoliyatni tashkil etish va
boshqarish bo yicha kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda deganidir.
ʻ
Aynan shu nuqtayi nazardan tijorat banklarimizning muayyan faoliyati investitsion
aktivlarning muvofiq tarkibi va hajmini ta minlash, tavakkalchilikning maqbul
ʼ
darajasida aktivlar daromadliligini oshirishga yo naltirilishi kerak. O z navbatida
ʻ ʻ
bank resurs bazasini kengaytirish va bank resurslari saqlanishini ta minlash ham
ʼ
istiqbol maqsadlari qatoridan joy olishi lozim. Shundagina investitsion
qo yilmalarning likvidliligi, xavfsizligi va daromadliligi hamda o sib borishi uchun
ʻ ʻ
pragmatik sharoit yaratiladi. Shu o rinda investitsiya yo nalishida tijorat banklarini
ʻ ʻ
rag batlantiruvchi omillar bo yicha quyidagi takliflarni keltirib o tish mumkin:
ʻ ʻ ʻ
raqobatdagi ustunlikni oshirish, resurs bazasini kengaytirish hisobiga kreditlash
hajmini oshirish, kredit portfeli tavakkalchiliklarini diversifikatsiyalash asosida
2
G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.:
«IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b.
7

tavakkalchilik darajasini kamaytirish, kredit qaytmasligi tavakkalchiligini
kamaytirish.
Demak, hali oldinda qiladigan ishlar ko p. Masalan, mamlakatimizʻ
banklarida hamon qisqa muddatli manbalarni qisqa muddatli aktivga yo naltirish
ʻ
ko lami kattaligicha to g ri kelmoqda. Shunday ekan, tijorat banklarining uzoq
ʻ ʻ ʻ
muddatli aktivlarga qo yilma qilish imkoniyatlarini kengaytirish zarur. Hozirgi
ʻ
kunda respublikamiz banklarining fond bozoridagi operatsiyalari ko lami
ʻ
kichikligicha qolmoqda. Bu miqyosni tubdan qayta ko rib chiqish maqsadga
ʻ
muvofiq. Tijorat banklari likvidlilikni samarali boshqarish, investitsion portfel
tarkibini oqilona shakllantirish yo lidagi ayrim to siqlarni bartaraf etish davr
ʻ ʻ
talabidir.
Buning uchun esa zarur institutsional va huquqiy poydevor yaratilib,
takomillashtirib borilyapti. Yangi tahrirda qabul qilingan “Banklar va bank
faoliyati to g risida”gi, O zbekiston Respublikasining Markaziy banki
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi qonunlar, davlatimiz rahbarining “Inflyatsion targetlash rejimiga
ʻ ʻ
bosqichma-bosqich o tish orqali pul-kredit siyosatini takomillashtirish
ʻ
to g risida”gi, “Tashqi beg araz ko mak mablag larini jalb etish mexanizmlarini va
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
donorlar bilan ishlashni takomillashtirish chora-tadbirlari to g risida”gi, “2017–
ʻ ʻ
2021-yillarda O zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor
ʻ
yo nalishi bo yicha Harakatlar strategiyasini “Ilm, ma rifat va raqamli
ʻ ʻ ʼ
iqtisodiyotni rivojlantirish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi
to g risida”gi farmonlari, “Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish davlat dasturlari
ʻ ʻ
doirasida amalga oshirilayotgan loyihalarni kreditlash tartibini
takomillashtirishning qo shimcha chora-tadbirlari to g risida”gi qarorlari va
ʻ ʻ ʻ
boshqa shu kabi muhim hujjatlar tijorat banklarining investitsion faoliyati
samaradorligini oshirishga ham turtki beradi.
Zero, har qanday islohot natijasi xalqimiz uchun farovon va munosib
turmush sharoitini yaratishga xizmat qilishi darkor. Davlatimiz rahbari
ta kidlaganidek, “Odamlarimiz yetarli daromad topishi uchun eng qulay biznes va
ʼ
8

investitsiya muhitini shakllantirib, yangi-yangi korxonalar va ish joylarini
ko paytirishimiz zarur. Bu g oyat dolzarb ishlarni o zimiz qilmasak, hech kimʻ ʻ ʻ
bizga chetdan kelib qilib bermaydi”. Tijorat banklari esa aynan mana shunday
muhim jarayonlarning eng faol va uzluksiz ishtirokchisiga aylanishi bugun har
qachongidan ham dolzarbdir.
Magistrlik dissertatsiya mavzusining ob’ekti va predmeti. Mavzuning
ob’ekti sifatida YeTT banki, jahon banki, Islom taraqqiyot banki va
respublikamizdagi tashiq iqtisodiy aloqalar milliy banki va tijorat banklari
o‘rtasidagi hamkorlik aloqalari o‘rganiladi.
Mavzuning predmeti sifatida esa, YeTT banki, jahon banki, Islom taraqqiyot
banki va respublikamizdagi tashiq iqtisodiy aloqalar milliy banki va tijorat banklari
o‘rtasidagi hamkorlik aloqalarining rivojlanish jarayolari va mustahkamlash
yo‘llari o‘rganiladi va tahlil qilinadi.
Magistrlik dissertatsiya mavzusining maqsadi. Jahon bank tizimini
rivojlantirishning hozirgi tendentsiyalarini aniqlash va jahon bank xizmatlari
bozorini rivojlantirish, jahon banklari bilan hamkorlikni takomillashtirishning
istiqbolli yo‘nalishlarini o‘rganishdir.
Ushbu maqsaddan kelib chiqib quyidagi tadqiqot vazifalari belgilangan:
 yirik banklar va bank guruhlarining rivojlanish tendentsiyalarini
aktivlari bo‘yicha tahlil qilish,
 jahon bank tizimi rivojlanishining mintaqaviy xususiyatlarini
o‘rganish, reytingni shakllantirish va tahlil qilish.
 bozor kapitallashuvi bo‘yicha jahonning eng yirik banklari, jahon
bank tizimi rentabellik faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridagi asosiy
mintaqaviy farqlarni ajratib ko‘rsatish, jahon bank tizimining istiqbolli
rivojlanish jarayonlarini aniqlash.
Magistrlik dissertatsiya mavzusining vazifalari:
 Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari nazariy jihatdan
o‘rganish va tahlil qilish
9

 Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati ochib berish
 Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmini nazariy jihatdan
o‘rganish va tahlil qilish
 Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosini o‘rganish va tavsiyalar ishlab
chiqish
 Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati
tahlil qilish
 O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik aloqalarini tahlil qilish
ʻ
 Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi yo‘nalish
istiqbollarini o‘rganish va tahlil qilish
 O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
rivojlantirish masalalari yuzasidan xulosa va tavsiyalar ishlab chiqish
Ilmiy yangiligi. Ushbu magistrlik dissertatsiya mavzusi doirasida olib
borilayotgan tadqiqot respublikamizdagi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki va
tijorat banklarining jahon banklari bilan faoliyati yoritilib atroflicha nazariy va
amaliy jihatdan tahlil qilingan. Jahon banklari bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlash borasidagi respublikamiz va dunyo tadqiqotchilari tomonidan
ilgari surilgan g‘oyalar tahlil qilinib kerakli xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Muammoning o‘rganilganlik darajasi. Mahalliy va xalqaro bank tizimini
rivojlantirish muammolari, ular o‘rtasidagi hamkorlikni takomillashtirish
masalalari Allegre J.P., Badi B., Tofman S., Krugman P., Haentjens M. [1], Lagard
C. [2], Timoti V. Koch, MakDonald S. Skott. [3], Bondarenko T.G. [4], Vasina
M.Yu. [5], Vorobieva E.I., Vorobieva Yu.N. [6], Gabbasova L.B.,
Mirzagalyamova B.B. [7], Gurnovich T.G. [8], Dmitrieva E.V. [9], Koptyakova
S.V. [10], Nechaeva S.Yu. [11], Niyozbekova Sh.U., Kosmagambetova S.T. [12],
Shestopalova O.O. [13] va boshqa tadqiqotchilarning ishlarida yoritilgan.
10

O‘z ilmiy nashrlarini bank sohasi rivojiga bag‘ishlagan tadqiqotchilarning
qo‘shgan hissasini yuqori baholagan holda, bizning nuqtai nazarimizdan shuni
ta’kidlash kerakki, xalqaro bank munosabatlari faol rivojlanib borayotganini
hisobga olib, jahon banklari bilan hamkorlik faoliyatini rivojlantirishning dolzarb
tendensiyalarini o‘rganish zarur va jahon bank tizimlari hamda ularning salohiyati
yanada nazariy-tahliliy ishlab chiqish va chuqurlashtirishni taqozo etadi.
Tadqiqotning metodlari. ilmiy abstraksiyalash, induksiya va de-duksiya,
qiyosiy tahlil, tarkibiy tahlil, matematik tahlil.
Tadqiqotning nazariy va amaliy ahamiyati. Ushbu mavzu doirasidagi
tadqiqot ishlari respublikamiz va dunyo tadqiqotchilari tomonidan atroflicha
o‘rganilmaganligi, hali bu mavzudagi tadqiqot ishlari va natijalari yetarli emasligi
ushbu sohada ba’zi o‘rganilmagan masala va muammolarning mavjudligini
ko‘rsatmoqda. Biz tadqiqotimiz davomida jahon banklari va respublikamizdagi
tijorat banklari faoliyatidagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlash, bu boradagi
muammo va kamchiliklarni bartaraf etish yuzasidan ilmiy asoslangan xulosa va
takliflarni ishlab chiqdik. Kelgusidagi jahon banklari va va respublikamizdagi
tijorat banklari faoliyatidagi hamkorlik aloqalarini mustahkamlashda biz ishlab
chiqqan tavsiyalardan ushbu sohada amaliyotda foydalanish, sohadagi ba’zi
muammolarga yechim bo‘ladi va ular faoliyatidagi hamkorlik aloqalrining
rivojlanishiga ilmiy asos bo‘ladi.
Magistrlik dissertatsiya ishining tarkibiy va hajmiy tuzilishi. Ushbu
magistrlik dissertatsiya ishining birinchi bobi “JAHON BANKLARINING
HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI”
deb nomlanib, ushbu bobda jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari,
jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati, jahon banklari faoliyatining
moliyaviy mexanizmilari nazariy jihatdan yoritilgan.
Dissertatsiya ishining “YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT
BANKI MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT
BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI” deb nomlangan
11

ikkinchi bobida Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi, Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda
Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati
tahlili, O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik istiqbollari o‘rganilgan va tahlil qilingan.
ʻ
Dissertatsiya ishining so‘ngi uchunchi bobi “JAHON BANKLARI BILAN
HAMKORLIKDA ISHLASHNI RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA
YECHIMLAR”ga deb nomlanib mavzuning asosiy mohiyatini yoritishga
bag‘ishlangan. Ushbu bobda jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi
tendensiyalari. natijalar va istiqbollar, jahon banklarining xalqaro hamkorligi
yo‘nalishlari, O‘zbekistondagi tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
rivojlantirish masalalari tahlil qilingan.
Dissertatsiya ishida xulosa va tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Ushbu dissertatiya ishi jami kirish, uchta bob, har bob uchtadan paragraff,
xulosa va tavsiyalar, ilova va foydalanilgan adabiyotlar qismlaridan iborat bo‘lib
jami 90 betni tashkil etadi.
12

I-BOB. JAHON BANKLARINING HUQUQIY FAOLIYATI VA NAZARIY
ASOSLARI HAMDA AHAMIYATI
1.1. Jahon banklari faoliyatining rivojlanish tendensiyalari
Zamonaviy bank tizimi faoliyati ma’lum bir iqtisodiy tizimning
kamchiliklari tufayli yuzaga keladigan asosiy moliyaviy risklarni jamlaydi va
rivojlanishning tsiklik xususiyatiga ega. Shuning uchun ham muayyan mamlakat
yoki mintaqadagi iqtisodiy va moliyaviy inqirozlar, qoida tariqasida, bank tizimida
inqirozni keltirib chiqaradi.
Har bir mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish jarayoni moliya bozorining
samarali infratuzilmasining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi bilan uzviy bog‘liq
bo‘lib, uning markazida bank tizimi turadi.
Bozor munosabatlarining muvaffaqiyati va samaradorligi, jadal iqtisodiy
o‘sishni ta’minlash, jahon va milliy bank xizmatlari bozorining turli segmentlarida
jahon bozorlarida mamlakatning xalqaro raqobatbardoshlik darajasini oshirish va
uning aholisi farovonligini oshirish imkoniyatlari ko‘p jihatdan ma’lum bir
mamlakat banklarining qanchalik samarali faoliyat yurita olishi bilan belgilanadi.
Bundan tashqari, globallashuv va moliya bozorlari rivojlanishidagi
assimetriya, ham ichki, ham jahon bank makonida raqobatning kuchayishi ta’sirida
jahon bank bozorini tashkil qilishni o‘rganish zarurati kuchaymoqda.
Jahon bank tizimining rivojlanish tendentsiyalari, xususiyatlari va
qonuniyatlarini tahlil qilish va o‘rganish ko‘plab olimlar, bank tahlilchilari va
xalqaro moliya tashkilotlari ekspertlari tomonidan tadqiqot ob’ekti bo‘lib kelgan
va hisoblanadi.
Xorijiy bank tizimlari anchadan beri rivojlanib kelmoqda. Bu rivojlanish
tarixiy, iqtisodiy va siyosiy omillar ta’sirida amalga oshirildi.
Xalqaro va mahalliy tajriba shuni ko‘rsatadiki: birinchidan, iqtisodiy
inqirozlar davrida moliyaviy beqarorlikning asosiy omillari bank sektorida
jamlangan bo‘lib, moliya tizimining zaifligi depozit va kredit operatsiyalari,
risklarni taqsimlash va likvidlikni ta’minlash bilan bog‘liq, ikkinchidan,
13

globallashuv jarayonlari rivojlanishining hozirgi sharoitida banklar
barqarorlashtirish chora-tadbirlarining asosiy omili hisoblanadi, chunki bank
faoliyatining iqtisodiy barqarorligi bevosita barcha xo‘jalik yurituvchi subyektlar
faoliyat sohasiga taalluqlidir va faqat barqaror bank tizimi inqiroz hodisalariga
bardosh bera oladi.
Shunday qilib, zamonaviy sharoitda tijorat banklari iqtisodiyotning real
sektoriga kiritilayotgan investisiyalar hajmini oshirish va o‘sish sur’atlarini
tezlashtirish orqali ijtimoiy-iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning uzoq muddatli
muammolarini hal etishning asosiy vositalaridan biri hisoblanadi.
Muayyan mamlakatning milliy qonunchiligiga, milliy fond bozorlarini
shakllantirishning tarixiy an'analari va xususiyatlariga qarab, banklar ularda
turlicha rol o‘ynashi mumkin. Xitoy banklari ayni paytda aktivlari bo‘yicha
dunyoning eng yirik banklari reytingida 50 ta o‘rindan 12 tasini egallab turibdi.
Mintaqaviy kontekstda Yevropa banklari yetakchilik qilmoqda, ulardan 20 tasi
dunyodagi eng yirik 50 ta bank qatoriga kiradi.
Bundan tashqari, ular 8 xil davlat tomonidan taqdim etilgan, masalan, Buyuk
Britaniyada beshta, Frantsiyada esa to‘rtta. Xitoyning sanoat va tijorat banki olti
yil ketma-ket yetakchilik qilmoqda. Garchi, masalan, 2020 yilda Germaniyaning
Deutsche Banki dunyodagi eng yirik bank edi (2021 yil holatiga ko‘ra, u faqat 17-
o‘rinni egallaydi). 2010-yilda Fransiyaning BNP Paribas banki yetakchilik qilgan
(2021-yil holatiga ko‘ra u 8-o‘ringa tushib ketgan) 3
.
2021 yil boshida reytingdagi ikki yirik bankning aktivlari 3 trln. AQSH
dollari va 10 ta yirik bankning har birining aktivlari 2 trillion AQSH dollaridan
ortiq bo‘lgan. 25 ta yirik bankning har biri 1 trillion dollardan ortiq aktivlarni
to‘plagan (1-jadval). 2021-yilda dunyodagi 50-o‘rindagi eng yirik bank Avstraliya
Milliy bankining aktivlari 593,3 milliard dollarga teng edi.
3
Васина М.Ю. Мировая банковская система: трансформация в условиях глобальных финансовых
дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2020. —
№ 6-2. — Режим доступа: cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah-
globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018).
14

AQSH, 2021-yilda bu o rinni Avstraliyaning Westpac banki, 2019-yilda esaʻ
610,7 milliard dollar va 656,2 milliard dollarlik aktivlari bilan Xitoyning China
Minsheng Banki egallagan. Umuman olganda, dunyoning 20 ta eng yirik
banklarining jami aktivlari 2021-yilda 0,5 foizga, dunyoning 50 ta eng yirik
banklari esa 2 foizga oshgan.
1-jadval.
Dunyodagi eng yirik banklarning aktivlari bo‘yicha reytingi 4
Bank Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y.
№ Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari № Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari № Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari
Xitoyning sanoat
va tijorat banki Xitoy 1 3368,2 1 3616,4 1 3473,1
Xitoy qurilish
bank
korporatsiyasi Xitoy 2 2736,4 2 2939,2 2 3016,4
Xitoy qishloq
xo‘jaligi banki Xitoy 4 2610,6 3 2816,6 3 2815,9
Mitsubishi UFJ
moliyaviy guruhi Yaponiya 8 2391,7 8 2323,2 4 2626,3
Xitoy banki Xitoy 7 2492,5 4 2629,3 5 2611,4
Jpmorgan Chase AQSH 5 2573,1 6 2449,6 6 2491,0
HSBC Holdings Buyuk Britaniya 3 2634,1 5 2571,7 7 2375,0
BNP Paribas Fransiya 6 2522,5 7 2400,0 8 2189,3
Bank of America AQSH 11 2104,5 9 2149,0 9 2187,7
Yaponiya pochta
banki Yaponiya Eng yaxshi 50 ta
bankdan tashqari 15 1701,6 10 2046,2
Xitoy taraqqiyot
banki Xitoy 15 1686,0 16 1613,2 11 1943,9
Wells Fargo AQSH 14 1687,2 14 1720,6 12 1930,1
Kredit Agricole Fransiya 9 2140,1 10 1911,3 13 1816,0
Citigroup AQSH 13 1842,5 13 1829,4 14 1792,1
Mizuho
moliyaviy guruhi Yaponiya 20 1534,3 17 1563,9 15 1742,4
Sumitomo Mitsui
Financial Group Yaponiya 18 1542,2 18 1527,0 16 1693,0
4
Васина М.Ю. Мировая банковская система: трансформация в условиях глобальных финансовых
дисбалансов / М.Ю. Васина // Гуманитарные, социально-экономические и общественные науки. — 2022. —
№ 6-2. — Режим доступа: cyberleninka.ru/article/n/mirovaya-bankovskaya-sistema-transformatsiya-v-usloviyah-
globalnyh-finansovyh-disbalansov (дата обращения: 10–14.12.2018).
15

Deutsche Bank Germaniya 12 2074,4 11 1901,4 17 1676,6
Barclays Buyuk Britaniya 10 2119,4 12 1882,7 18 1492,3
Societe Generale Fransiya 17 1588,2 19 1525,8 19 1457,0
Banco Santander Ispaniya 19 1537,3 21 1503,2 20 1411,5
Shotlandiya
qirollik banki Buyuk Britaniya 16 1640,0 20 1517,7 26 982,5
Dunyoning 50 ta eng yirik banklari
reytingida oxirgi o‘rin 50 656,2 50 610 ,7 50 593,3
Bank tizimi aktivlari bo‘yicha mamlakatlar reytingida Xitoy ishonchli
yetakchilik qilmoqda. Xitoy bank tizimining aktivlari hajmi AQSh, Yaponiya,
Fransiya, Buyuk Britaniya, Germaniya va Ispaniya bank tizimlari aktivlari
hajmidan sezilarli darajada oshadi (1-rasm).
2021-yilda dunyoning 1000 ta eng yaxshi banklari faoliyati natijalari shuni
ko‘rsatadiki, bank nazorati bo‘yicha Bazel qo‘mitasi global bank tizimining
faoliyati natijalaridan umuman qoniqish hosil qilishi kerak. 2021 yil reytingida 1-
darajali banklarning umumiy kapitali 3,85 foizga oshdi. Bu shuni anglatadiki,
jahon bank sektori 2008 yilgi global moliyaviy inqiroz davridagiga qaraganda 72%
ko‘proq kapitalga ega 5
.
Shu bilan birga, kapitallashuv darajasi bo‘yicha dunyoning 20 ta eng yirik
banklari reytingida AQSh banklari yetakchi, Xitoy banklari esa ikkinchi o‘rinni
egallab turganini ta’kidlash lozim. Undan keyin Avstraliya, Kanada, Buyuk
Britaniya, Ispaniya, Fransiya, Yaponiya va Braziliya banklari (2-rasm).
Eng kapitallashgani AQSH va Xitoy bank tizimlaridir. Dunyoning TOP-20
yirik banklaridagi ulushi kapitallashuv bo‘yicha mos ravishda 42,7% va 26% ni
tashkil qiladi, boshqa mamlakatlar banklarining ulushi esa 7% dan oshmaydi.
5
2022 yilda jahonning 1000 ta eng yaxshi banklari [Elektron resurs]. - www.thebanker.com/Top-1000-World-
Banks/Top-1000-World-Banks-2022
16

1-rasm.
Aktivlari bo‘yicha dunyodagi TOP-20 ta eng yirik banklarning geografik
tuzilishi, 2021 yil.
Bozor kapitallashuvi bo‘yicha dunyoning TOP-20 banklari qatoriga 7 ta
AQSH banki va 5 ta Xitoy banki kiradi (2-jadval).
2021 yil boshida JP Morgan Chase&Co bozor kapitallashuvi bo‘yicha
dunyodagi eng yirik bank edi. Eslatib o‘tadi, 2021-yilda Braziliya banki (Itau
Unibanco Holding) birinchi marta dunyodagi eng kapitallashtirilgan yigirmata
bank qatoriga kirib, Shveytsariya Bankini (UBS) TOP-20 dan siqib chiqardi.
Umuman olganda, 2021 yil holatiga ko‘ra, dunyodagi eng yirik 20 ta bankning
umumiy bozor kapitallashuvi 2,9 trillion dollardan ortiqni tashkil etdi, bu 2020
yilga nisbatan 473,65 million dollarga ko‘p, ammo 2019 yilga nisbatan 119,41
million dollarga kam.
Kapital darajasi ancha qattiq nazorat ostida bo‘lgan zamonaviy sharoitda
xalqaro statistik ma’lumotlar shuni ko‘rsatadiki, jahon bank sektoridagi eng katta
muammo bu rentabellikdir.
17Xitoy Buyuk Britaniya Germaniya IspaniyaAQSH Yaponiya Fransiya

Shu nuqtai nazardan, banklarning aktivlar rentabelligi (ROA), o‘z kapitali
(ROE) va investitsiya kapitali (ROC) ni tahlil qilish zarur(3-jadval).
2-rasm. 6
Kapitallashuv darajasi bo yicha dunyoning TOP-20 ta eng yirik banklariningʻ
geografik tuzilishi, 2021 yil
2-jadval. 7
Kapitallashuv bo‘yicha dunyodagi eng yirik banklarning reytingi
Bank Davlat 2019 y. 2020 y. 2021 y.
№ Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari № Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari № Aktivlar,
mlrd.
AQSH
dollari
JP Morgan Chase&Co AQSH 4 235,85 2 232,89 1 311,31
Wells Fargo AQSH 2 284,48 1 255,44 2 268,46
Xitoy sanoat va tijorat banki
(ICBC) Xitoy 1 311,32 3 224,08 3 245,35
Bank of America (BoA) AQSH 8 167,30 5 154,47 4 236,58
Xitoy qurilish banki Xitoy 3 244,88 4 160,91 5 204,48
6
2022 yilda jahonning 1000 ta eng yaxshi banklari [Elektron resurs]. - www.thebanker.com/Top-1000-World-
Banks/Top-1000-World-Banks-2022
7
O‘sha manba
18

HSBC Holdings Buyuk
Britaniya 7 193,03 9 131,93 6 165,09
Citigroup Inc. tanya 9 161,77 8 137,33 7 164,34
Xitoy qishloq xo‘jaligi banki AQSH 6 205,66 6 152,27 8 156,54
Xitoy banki Xitoy 5 222,56 7 143,50 9 149,86
Avstraliya Hamdo‘stlik
banki Xitoy 10 114,34 10 100,12 10 112,45
Kanada Qirollik Banki Avstraliya 13 95,72 11 90,67 11 104,41
Banco Santander Kanada 11 106,52 17 71,25 12 96,23
Goldman Sachs Ispaniya 15 87,81 15 72,24 13 93,22
Toronto Dominion Bank AQSH 17 85,28 13 81,15 14 91,36
BNP Paribas Kanada 19 78,85 20 65,53 15 91,16
Mitsubishi UFJ Financial
Group (MUFG) Fransiya 12 99,88 16 71,51 16 89,7
Westpac Yaponiya 14 90,54 12 81,32 17 87,58
US Bancorp Avstraliya — — 14 74,73 18 87,3
Morgan Stenli AQSH — — — — 19 80,69
Itau Unibanco xoldingi AQSH — — — — 20 75,7
Lloyds Banking Group Braziliya 16 87,56 18 70 — —
Aloqa banki (BoCom) Buyuk
Britaniya 18 80,05 — — — —
UBS tanya 20 77,82 — — — —
Xitoy savdo banki Xitoy — — 19 66,82 — —
Jami: Х 3031,22 Х 2438,16 Х 2911,81
G‘arbiy Yevropa, Yaponiya va Osiyodagi banklar bank faoliyatining asosiy
rentabellik ko‘rsatkichlari bo‘yicha autsayder hisoblanadi. Reytingning o‘rtasida
Markaziy va Sharqiy Yevropa, Xitoy, Yaqin Sharq va Shimoliy Amerika
joylashgan. Lotin Amerikasi va Afrika mamlakatlari banklari yetakchilik
qilmoqda, ammo bank faoliyatining yuqori rentabelligi bank risklarining yuqori
ko‘rsatkichlari bilan birga keladi. Bu, birinchi navbatda, ushbu mintaqalarning
rivojlanayotgan mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarining beqarorligi, ularning
19

valyutalarining yuqori o‘zgaruvchanligi, ularning asosiy xom ashyo eksportining
asosiy moddalariga jahon narxlarining beqarorligi va boshqalar bilan bog‘liq.
3-jadval 8
Jahon bank tizimining 2020 yildagi rentabelligining asosiy ko‘rsatkichlari
Mintaqa / mamlakat Ko‘rsatkichlar
ROA ROE ROC
Markaziy va Sharqiy Yevropa
1,54 14,08 15,21
G‘arbiy Yevropa
0,34 5,46 6,47
Osiyo (Yaponiya va Xitoydan
tashqari) 0,86 10,71 12,31
Xitoy
1,15 16,64 17,04
Yaponiya
0,4 7,38 8,3
Afrika
2,11 22,33 27,42
yaqin Sharq
1,51 12,23 13,16
lotin Amerikasi
1,9 25,11 28,08
Shimoliy Amerika
1,3 12,66 15,86
Jahon bank tizimi faoliyatidagi yana bir muhim muammo shundaki, 2020-
yilda The Banker reytingida 1000 ta yetakchi banklarning soliqqa tortilgunga qadar
foydasi 2021-yildagi reyting ko‘rsatkichlariga nisbatan 2 milliard dollarga
kamaygan va qariyb 1 068 milliard AQSH dollari tashkil etgan 9
.
2021 yilgi reytingda o‘n yillik ta’sirchan o‘sishdan so‘ng birinchi marta
Xitoy banklarining umumiy foydasi oshmadi. 2020 yil bilan solishtirganda soliqqa
tortilgunga qadar foyda 3,5 foizga kamayib, 308 milliard dollarni tashkil etdi 10
.
Umuman olganda, Osiyo, Shimoliy Amerika va G‘arbiy Evropaning bank tizimlari
global bank tizimidagi foydaning asosiy qismini tashkil qiladi. Dunyoning boshqa
mintaqalarining ulushi 4-7% dan oshmaydi.
Shimoliy Amerika banklari ketma-ket ikkinchi yil global bank tizimining
foydasidagi ulushini oshirdi. 2021 yilda u 26,2 foizga yetdi, Shimoliy Amerika
banklarining ulushi esa 2,6 foizga oshdi.
8
www.banksdaily.com
9
Топ 1000 банков мира — прибыль в Западной Европе и Азии падает по мере восстановления в Америке и
ЦВЕ [ Электронный ресурс ]. — Режим доступа : www.thebanker.com/Top-1000-World-Banks/Top- 1000-World-
Banks-Profits-inwestern-Europe-and-Asia-fall-as-Americas-and-CEE-recover ( дата обращения : 10–14.12.2021).
10
Топ 1000 банков мира 2020 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000-
World- Banks / Top -1000- World - Banks -2020 (дата обращения: 10–14.12.2021).
20

2020 yilgi reytingda Markaziy va Sharqiy Yevropa banklari foydaning eng
kam ulushiga ega bo‘ldi. Ammo 2021 yilda biz bu ko‘rsatkichni o‘tgan yilgi 0,5
foizga nisbatan 1,8 foizga oshirishga muvaffaq bo‘ldik. Rentabellikning Bu kabi
sezilarli o‘sishi Rossiya banklari faoliyatining yaxshilanishi tufayli ham mumkin
bo‘ldi. Yaqin Sharq va Afrika banklarining foyda ulushlari barqaror va nisbatan
pastligicha qolmoqda - mos ravishda 4,3-4,4% va 1,7%.
Osiyo banklari uchun 2021 yilda jahon bank tizimida foyda olishda ularning
ulushi 2020 yilga nisbatan 2,3 foizga qisqarish tendentsiyasi kuzatildi. Xitoy va
Yaponiya bank tizimlari rentabellikning pasayishi bilan ajralib turishiga qaramay,
Osiyo banklari hali ham reytingda etakchilik qilmoqda va global bank tizimida
olingan umumiy foydaning 46 foizini oladi (2021 yildagi 48,3 foizga nisbatan).
Shuni ham ta’kidlash kerakki, G‘arbiy Evropa banklarining soliqqa
tortilgunga qadar foydalari ulushi ham sezilarli darajada kamaydi. 2021-yilda
ushbu mintaqadagi banklar 2020-yilga nisbatan 2,8 foiz punktini yo‘qotib, jahon
bank tizimidagi foydaning atigi 12,9 foizini ortda qoldirdi. Bu, asosan, Gretsiya,
Italiya va Portugaliya banklarining birgalikdagi yo‘qotishlari, shuningdek,
Germaniya, Shveytsariya va Buyuk Britaniya banklarining rentabellik darajasining
pasayishi bilan bog‘liq.
Evropa bankining kuchi hozirda birinchi navbatda Frantsiyada to‘plangan.
Dunyoning 1000 ta eng yaxshi banklarida faqat oltita bank muassasasi mavjud,
ammo ular birinchi darajadagi kapitalning deyarli 18 foizini to‘playdi va 2020
yilda G‘arbiy Evropa banklarida qayd etilgan foydaning 26,7 foizini oladi. G‘arbiy
Evropa bank tizimining boshqa chegarasida Italiya joylashgan bo‘lib, uning
banklari 16,3 milliard dollar miqdorida zarar ko‘rgan. 2020 yilgi reytingda Italiya
banklarining yarmi zarar ko‘rdi.
Biroq, eng katta salbiy hissa qo‘shganlar Banca Popolare di Vicenza va
Veneto Banca bo‘lib, ular ECB o‘zlarining to‘lovga qodir emasligini
tasdiqlaganidan keyin yopildi.
21

Portugaliya bank sektori ham xuddi shunday vaziyatga tushib qoldi.
Umuman olganda, sektorning umumiy yo‘qotishlari 391 million dollardan 3,65
milliard dollargacha o‘sdi. Gretsiyada bank sektorining kelajagi yanada qulayroq
deb hisoblanmoqda, uning yo‘qotishlari 78,8% ga kamaydi. Bundan tashqari,
yunon banklari Italiya va Portugaliya banklariga qaraganda yuqori ROE va ROC
bilan tavsiflanadi. Gretsiya, shuningdek, bank muassasalarining zarardan foydaga
tez o‘sishining ikkita ajoyib misoliga ega. 2020 yilda Alpha Bank va Eurobank
Ergasias dunyodagi beshinchi va oltinchi eng yuqori yo‘qotishlarni qayd etdi.
Biroq, 2021 yil natijalariga ko‘ra, ular foyda ko‘rishga muvaffaq bo‘lishdi
(Eurobank Ergasias - oxirgi olti yil ichida birinchi marta). Natijada, yuqoridagi
banklar zarardan foydagacha bo‘lgan eng muhim o‘zgarishlar jadvalida birinchi va
uchinchi o‘rinlarni egallashga muvaffaq bo‘ldilar 11
.
Umuman olganda, 2021-yil yakunlariga ko‘ra, dunyoning yirik bank
mintaqalaridagi bank tizimlarining foydasi kamayganini ta’kidlash lozim.
Ko‘pgina moliya institutlari rahbarlari bank faoliyatining rentabelligining
pasayishi sabablari orasida past foiz marjasini - qarz oluvchilardan olinadigan va
omonatchilarga to‘lanadigan foizlar o‘rtasidagi farqni ta’kidladilar. Bank
tizimlarini rivojlantirishning global tendentsiyalarini hisobga olgan holda, biz
dunyoning turli mintaqalaridagi bank muassasalarining rentabelligi sezilarli
darajada farq qilishini ta’kidlaydi. Shu sababli, banklarning moliyaviy faoliyatiga
bir qator boshqa muhim omillar ham ta’sir qiladi, deb taxmin qilish mumkin.
Ko‘pgina mamlakatlarda makroiqtisodiy beqarorlik hukm surayotgan
hozirgi sharoitda jahon tovar bozorlarining ko‘plab segmentlarining
o‘zgaruvchanligi, davriy moliyaviy-iqtisodiy inqirozlar, inflyatsiya jarayonlarining
tarqalishi, klassik bank operatsiyalari ko‘plab banklarga o‘z faoliyatining
rentabelligini doimiy ravishda ta’minlashga imkon bermaydi.
11
Топ 1000 банков мира 2021 года [Электронный ресурс]. — Режим доступа: www.thebanker.com/Top-1000-
World- Banks / Top -1000- World - Banks -2017? ct = true (дата обращения: 10–14.12.2021).
22

Natijada jahon bank tizimida bank faoliyatini universallashtirish,
konsolidatsiyalash, globallashuv, xalqarolashuv va transmilliylashtirish
tendentsiyalari faol tarqaldi.
Bank faoliyatini universallashtirish jarayonida tijorat banklari o‘z mijozlari
bilan munosabatlar kontseptsiyasini qayta ko‘rib chiqmoqdalar, bu ko‘p jihatdan
G‘arb mamlakatlari kredit kapitali bozorining barqarorlashuvi, uning
ishtirokchilari sonining kengayishi va shunga mos ravishda, ular o‘rtasidagi
raqobatning kuchayishi. Natijada banklar foizsiz daromad manbalari va
noan’anaviy faoliyat turlariga tobora ko‘proq murojaat qilmoqda.
Bank kapitalini birlashtirish - bu bank kapitalining kontsentratsiyasi va
markazlashuvining namoyon bo‘lishining barcha shakllarini qamrab oluvchi
jarayon. Boshqacha qilib aytganda, bu bank resurslarini to‘plash jarayoni bo‘lib,
bu alohida banklar yoki bank guruhlari kapitalni to‘ldirishning ham ichki, ham
tashqi manbalari orqali resurs imkoniyatlarini oshirishga olib keladi.
Bank faoliyatining baynalmilallashuvi turli mamlakatlar banklari o‘rtasidagi
barqaror iqtisodiy munosabatlar va ularning milliy chegaralardan tashqariga
kengayishi bilan tavsiflanadi. Xalqarolashuvning sifat jihatidan yangi bosqichi
bank faoliyatining transmilliylashuvi bo‘ldi, bu esa, o‘z navbatida, transmilliy
banklarning global operatsiyalari hajmi va doirasining kengayishi natijasida
xalqaro integratsiya jarayonlarining kuchayishiga olib keldi. Bank va sanoat
kapitalini konsolidatsiyalash jarayonida ikkinchisining yaratilishi va rolining
oshishi so‘nggi paytlarda jahon iqtisodiy tizimidagi eng sezilarli tendentsiyalardan
biridir.
Jahon bank tizimi rivojlanishining yana bir xarakterli umumiy tendentsiyasi
institutsionalizatsiya bo‘lib, bu davlat, davlatlararo va xalqaro tashkilotlarning
iqtisodiy va huquqiy tartibga solinadigan faoliyati yordamida bank faoliyati uchun
qulay muhit yaratish jarayonidir.
Zamonaviy sharoitda u yoki bu darajada nafaqat o‘zaro, balki bank
faoliyatini tartibga solish, nazorat qilish va tartibga solish bilan shug‘ullanadigan
23

xalqaro tashkilotlarning faol ishtiroki, faoliyatini muvofiqlashtirish va o‘zaro
hamkorligining kengayishi kuzatilmoqda. boshqa xalqaro institutlar, mamlakatlar
hukumatlari va boshqalar.
Umumiy tendentsiyalardan tashqari, so‘nggi yillarda paydo bo‘lgan bir qator
tor, o‘ziga xos yoki boshqacha aytganda, so‘nggi tendentsiyalarni ajratib ko‘rsatish
kerak.
Bularga birinchi navbatda quyidagilar kiradi:
 rivojlangan mamlakatlarda xorijiy banklar mavjudligining
rivojlanayotgan mamlakatlar banklari foydasiga nisbatan siljishi bilan
mamlakatlarning milliy bozorlarida xorijiy banklar mavjudligining
kamayishi;
 ko‘plab banklarning biznes modellari va xalqaro strategiyalarini qayta
qurish;
 Internet orqali bank xizmatlarini ko‘rsatishning jadal o‘sishi va
boshqalar.
O‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, jahon bank bozori doimiy ravishda
rivojlanib bormoqda, unda yangi yetakchilar paydo bo‘lib, ular qo‘shilish va
qo‘shilishga kirishib, yangi banklar va moliya institutlarini sotib olib, eng yirik va
eng nufuzli bank guruhlariga aylanadi. Bu kontekstda Xitoy banklari ayniqsa
diqqatga sazovordir. Bu xalqaro bank biznesining rivojlanishidagi asosiy
tendentsiyadir. Jahon bank bozorida yetakchilar Xitoy va AQSH bo‘lib, Fransiya
hozirda Yevropa bankining asosiy kuchi hisoblanadi.
So‘nggi yillardagi inqiroz hodisalari, ishlab chiqarishning pasayishi va
inflyatsion jarayonlar banklarning an’anaviy faoliyati tegishli darajada
rentabellikni ta’minlay olmasligini yana bir bor ko‘rsatdi. Bu omillarning barchasi
uzoq vaqtdan beri mavjud bo‘lgan bank faoliyatining universallashuvi,
konsolidatsiyasi, globallashuvi, xalqarolashuvi va transmilliylashuvi umumiy
tendentsiyalarining chuqurlashishiga ham, yangi, torroq, o‘ziga xos
tendentsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Jahon bank tizimini yanada
24

rivojlantirish infratuzilmaviy o‘zgarishlar va moliyaviy innovatsiyalarni joriy etish,
zamonaviy elektron texnologiyalar, aloqa va axborotlashtirish vositalarini keng
joriy etish asosida amalga oshiriladi.
25

1.2. Jahon banklarining nazariy asoslari va mohiyati
Zamonaviy sharoitda banklarning baynalmilallashuvi xalqaro moliyaviy
kapitalni shakllantirishning muhim sharti va ajralmas qismi hisoblanadi. Uning
shakllanishi jarayoniga eng yirik bank monopoliyalari jalb qilindi.
Bugungi kunda moliyaviy kapitalning transmilliy guruhlari - xalqaro sanoat
va bank gigantlari shakllanmoqda. Davlatlar esa xalqaro kredit institutlarining
rivojlanishini rag‘batlantirib, ularga yordam bermoqda. Natijada xalqaro moliyaviy
kapital o‘sib bormoqda. Moliyaviy kapital va uning bank tarmog‘i rivojlanishidagi
sezilarli o‘zgarishlar 1990-1999 yillarda turli davlatlarning notekis rivojlanishining
chuqurlashishi bilan bog‘liq.
Jahon sotsialistik tizimining inqirozga yuz tutishi va vayron bo‘lishi jahon
moliyaviy monopoliyalarini kapitalni takror ishlab chiqarishni transmilliy asosda
tartibga solishning yangi sohalari va yangi usullarini izlashga undadi.
Aynan turli mamlakatlarning notekis iqtisodiy rivojlanishi moliyaviy inqiroz
ta’sirida jahon xo‘jaligining monopollashuvi kuchaymoqda va moliyaviy
kapitalning xalqarolashuvi chuqurlashmoqda.
Shuningdek, banklarning globallashuvi milliy monopoliya birlashmalarining
manfaatlarini ifodalovchi asosiy iqtisodiy kuchlar o‘rtasida dunyoning iqtisodiy
bo‘linishining ajralmas elementi hisoblanadi.
XXI asr bo‘sag‘asida bank kapitalining kontsentratsiyasi sifat jihatidan
yangi xalqaro darajaga ko‘tarildi, bunda ularning birlashmalari o‘rtasidagi raqobat
kurashi yanada keskinlashdi. Banklarning xalqarolashuvi moliyaviy kapitalning
zamonaviy jahon hamjamiyatining iqtisodiyotiga ta’sirini kuchaytirish va uning
qarama-qarshiliklarini keskinlashtirishning muhim omiliga aylandi.
Xalqaro moliya kapitali vakillari shunday boyliklarni jamladilarki, ular ham
sanoati rivojlangan, ham rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti va siyosatiga
faol aralashish imkonini beradi.
Zamonaviy sharoitda jahon banklarini baynalmilallashtirishning uchta
alohida muhim jihati paydo bo‘ldi:
26

- kapital va kredit qo‘yishning tobora yangi geografik hududlari va
sohalarini qamrab olib xalqaro kengayishi;
- ssuda kapitalining xalqaro bozorlari, ularda banklarning xalqaro
munosabatlarining yangi shakllari shakllanishi;
- davlatlararo kredit-moliya tashkilotlari, ular orqali ssuda kapitalini
baynalmilallashtirishning ikki oqimi - davlat kredit-moliya siyosati va transmilliy
banklarning xususiy monopol faoliyati muvofiqlashishi va bog‘lanishi.
Xalqaro hisob-kitoblar - bu turli mamlakatlarning jismoniy va yuridik
shaxslari o‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy munosabatlar, pul talablari va
majburiyatlari bo‘yicha to‘lovlarni tartibga solish bilan bog‘liq holda yuzaga
keladigan hisob-kitoblardir 12
.
Xalqaro hisob-kitoblarga xizmatlar va tovarlarning importi va eksporti,
notijorat operatsiyalari, shuningdek, rivojlanayotgan mamlakatlarga berilgan
kreditlar va yordamlar bo‘yicha hisob-kitoblar va boshqalar kiradi.
Xalqaro hisob-kitoblar - bu xalqaro hamjamiyat tomonidan ishlab chiqilgan
va aksariyat mamlakatlarda qabul qilingan hisob-kitoblar shartlari, normalari va
tartiblari asosida xorijiy kontragentlar bilan hisob-kitoblarni amalga oshiradigan
banklarning doimiy kundalik faoliyati. Xalqaro hisob-kitoblar sohasidagi bank
faoliyati davlat tomonidan tartibga solinadi 13
.
Ularning tarkibi bo‘yicha turli xil hisob-kitoblar 3-jadvalda keltirilgan.
Shuni ta’kidlash kerakki, banklararo hisob-kitoblar banklararo
munosabatlarga, ya’ni banklar bilan o‘zaro vakillik hisobvaraqlarining
mavjudligiga asoslanadi. Korrespondent banklar tomonidan amalga oshiriladigan
banklararo operatsiyalarning butun majmui bank tomonidan ko‘rsatiladigan
xizmatlar asosida aniqlanishi mumkin: depozitlarni joylashtirish va jalb qilish,
valyutani sotib olish va sotish, qimmatli qog‘ozlarni saqlash bo‘yicha depozitariy
12
Haentjens M. European Banking and Financial Law / M. Haentjens, P. de Gioia-Carabellese. — Abingdon:
Routledge, Taylor & Francis Group, 2019. — 800 с .
13
Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации /
Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2015. — № 4. — Режим доступа :
cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата обращения : 10–14.12.2021).
27

funktsiyasini bajarish, kredit operatsiyalari, faoliyati pul bozori va kliring hisob-
kitoblarida.
3-jadval
Tarkibiga ko‘ra turli xil hisoblar
To‘lov turi
Turlari
Savdo to‘lovlari tashqi savdo operatsiyalaridan tushumlar va to‘lovlar
xalqaro kreditlar bo‘yicha tushumlar va to‘lovlar
tovarlarni xalqaro tashish uchun tushumlar va to‘lovlar
Savdodan tashqari
to‘lovlar diplomatik vakolatxonalar, konsulliklar va turli xalqaro tashkilotlarga
xizmat ko‘rsatish uchun to‘lovlar
turli mutaxassislar guruhlari, delegatsiyalar va mamlakatlarning
alohida fuqarolarining bo‘lishlari uchun to‘lovlar
turli tashkilotlar va jismoniy shaxslar nomidan amalga oshiriladigan
xalqaro pul o‘tkazmalari
Banklarning norezident banklar bilan birgalikda amalga oshiriladigan
faoliyati tashqi savdo aloqalariga xizmat qiladi va alohida mamlakatlardagi
banklarga xizmat ko‘rsatishning turli shakllarini birlashtiradi. Hozirgi vaqtda
banklarning xalqaro tranzaktsiyalari oqimining ko‘payishi, bu operatsiyalar
bo‘yicha risklarning ortishi vakillik bank munosabatlariga nisbatan eskirgan
qarashlarning o‘zgarishiga olib keldi.
Hozirgi vaqtda banklarning vakillik operatsiyalari sof texnik xususiyatga ega
bo‘lganligi sababli o‘z maqsadlari bo‘yicha o‘tmishdagidan ancha uzoqlashgan
bo‘lsa, endilikda bu faoliyat hisob-kitoblar va operatsiyalar risklarini
kamaytirishga, shuningdek, ularning joylashuvini aniqlashga qaratilgan. moliya
bozoridagi bank va hisobvaraqlarga ega bo‘lishi, albatta, ishtirokchilar uchun
yangi foyda manbalarini shakllantiradi. Tashqi savdo aylanmasining o‘sishi,
shuningdek, kreditlash sohasidagi ishtirokchilar faolligining oshishi banklar
o‘rtasida o‘z mijozlari topshirig‘i bo‘yicha amalga oshiriladigan vakillik
munosabatlarining ahamiyatini oshirishga olib keldi.
Xulosa shuki, davlat hududida yoki ushbu davlatdan tashqarida kredit
tashkilotlari o‘rtasidagi hisob-kitoblarda munosabatlar iqtisodiy jihatdan alohida
bo‘linmalar tomonidan o‘rnatiladi, filiallar o‘rtasidagi hisob-kitoblarga kelganda
28

esa, ular bank doirasida amalga oshiriladi. Keyinchalik muhim farqlarni iqtisodiy
tarkibni hisoblash turlari deb atash mumkin. Ular to‘lov limiti yoki pul o‘tkazish
uchun mavjud bo‘lgan maksimal pul miqdorida farqlanadi. Agar bu tarmoqlararo
operatsiyalar bo‘lsa, unda ularning soni amalda cheksizdir. Kredit tashkilotlarida
to‘lovlar faqat korrespondentlik munosabatlarini o‘rnatish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘lar mavjud bo‘lganda amalga oshirilishi mumkin. Yana bir xarakterli
element ishtirokchilarning o‘zaro munosabati, texnik komponenti va to‘lov
usulidir 14
.
Shuni ta’kidlash kerakki, kredit tashkilotlari hisob-kitoblarning qonuniy
mustaqil ishtirokchilaridir. Ularning o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular
mablag‘larni investitsiya qilish manbalari va imkoniyatlarini mustaqil ravishda
belgilaydilar.
Bundan kelib chiqadiki, banklararo munosabatlar faqat shartnoma
shartlarida mavjud bo‘lishi mumkin, filiallararo munosabatlar esa dastlab bosh
bank tomonidan o‘rnatilgan yagona qoidalarga asoslanadi, buning natijasida
barcha bo‘linmalar ichki operatsiyalarni amalga oshirishning yagona sxemasiga
bo‘ysunadi.
Xalqaro banklararo hisob-kitoblarning xususiyati ularning chet el valyutasini
oldi-sotdisi, rezidentlar va norezidentlarga chet el valyutasida hisobvaraqlar ochish
kabi valyuta operatsiyalari bilan mustahkam aloqadorligidir. Demak, banklararo
hisob-kitoblar banklar o‘rtasida vujudga keladigan va korrespondentlik
munosabatlari sifatida belgilanishi mumkin bo‘lgan maxsus munosabatlarga
asoslanadi, degan xulosaga kelishi mumkin.
Xalqaro hisob-kitoblar tizimi - turli mamlakatlarning yuridik va jismoniy
shaxslari o rtasida xalqaro hisob-kitoblarni tashkil etish mexanizmini tartibgaʻ
soluvchi milliy va xalqaro qonunlar va qoidalar, shuningdek, to lovlar amalga
ʻ
14
Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации /
Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2018. — № 4. — Режим доступа :
cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата обращения : 10–14.12.2020).
29

oshirilishini ta minlovchi nobank va bank muassasalari majmui. va ularning to‘g‘riʼ
xulq-atvorini nazorat qilish.
Xalqaro hisob-kitoblarning asosiy elementlari 3-rasmda keltirilgan.
3 - rasm 15
Xalqaro hisob-kitoblar tizimining elementlari
Agar xalqaro hisob-kitoblar tizimining sub'ektlarini batafsil tahlil qiladigan
bo‘lsak, u holda dunyo quyidagilarni e'tirof etadi: pul mablag‘larini jo‘natuvchilar
(xususan, import qiluvchilar, tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda), pul
mablag‘larini oluvchilar (xususan, eksport qiluvchilar, amalga oshirishda). tashqi
iqtisodiy faoliyat) va ularga xizmat ko‘rsatuvchi banklar.
To‘lovchilar - bu o‘z bankiga bajarish uchun to‘lov topshirig‘ini beradigan
shaxslar, ijro tovarlarni sotib olish, ish buyurtmalari va hatto shartnoma bo‘yicha
xizmatlarni ham tushunish mumkin. Bank xodimlarining eng murakkab va yuqori
malakasini talab qiladigan ishlardan biri bu tashqi iqtisodiy faoliyat shartnomalari
bo‘yicha hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblarning shakli va shartlariga qarab, oluvchi
tomonidan to‘lovni olish tezligi va kafolati, shuningdek, bank operatsiyasi bilan
bog‘liq xarajatlar miqdori o‘zgaradi 16
.
Natijada, tashqi savdo sheriklari muzokaralar davomida to‘lov tafsilotlarini
kelishib oladilar va keyin ularni shartnomada belgilaydilar. Bitimlar uchun to‘lov
shartlarini yakuniy tanlash mamlakatlar o‘rtasidagi munosabatlarning tabiatiga,
15
Muallif tomonidan tuzilgan
16
Габбасова Л . Б . Тенденции развития международной банковской конкуренции в условиях глобализации /
Л . Б . Габбасова , Б . Б . Мирзагалямов [ Электронный ресурс ] // ВЭПС . — 2019. — № 4. — Режим доступа :
cyberleninka.ru/article/n/ tendentsii-razvitiya-mezhdunarodnoy-bankovskoy-konkurentsii-v-usloviyah-globalizatsii
( дата обращения : 10–14.12.2020).
30Xalqaro hisob-kitoblar tizimining
elementlari
Xalqaro hisob-kitoblar
tizimining sub'ektlari Xalqaro hisob-kitoblar
tizimining ob'ektlari Pul mablag'larini o'tkazish
mexanizmi

kontragentlarning munosabatlariga, shuningdek tanlangan mahsulot yoki xizmat
bo‘yicha xalqaro savdo qoidalari va odatlariga bog‘liq.
To‘lovchining to‘lov amalga oshiriladigan hisobvarag‘iga ega bo‘lgan banki
boshlang‘ich bankdir. To‘lovchining to‘lov topshiriqnomasida pul mablag‘larini
oluvchi sifatida ko‘rsatilgan shaxs benefitsiar hisoblanadi. O‘tkazuvchining banki
va benefitsiarning banki bo‘lmagan har qanday qabul qiluvchi bank vositachi bank
sifatida ishtirok etishi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, benefitsiarning banki - bu
benefitsiarning hisob raqamiga ega bo‘lgan bank bo‘lib, unga to‘lov kiritiladi.
Xalqaro hisob-kitoblarning ob’ektlari tomonlarning pul majburiyatlari bo‘lib, ular
kelishilgan holda amalga oshiriladi va keyin tashqi savdo operatsiyalari shaklida
belgilanadi. Bu kabi operatsiyalar milliy va xalqaro qonun hujjatlari bilan tartibga
solinadi. Agar to‘lov mamlakat ichida amalga oshirilsa, odatda milliy to‘lov tizimi
yoki hisob-kitob markazlari qo‘llaniladi .
Xalqaro to‘lovni amalga oshirish uchun to‘lov munosabatlari banklarning
o‘zaro vakillik munosabatlariga asoslanishi zarur. Jahon global to‘lov tizimi
shunday shakllangan. Milliy to‘lov tizimining eng samarali ishlashi uchun jahon
to‘lov tizimi bilan yaqin aloqada bo‘lish zarur.
Markaziy bankning hisob-kitob tizimi banklar o‘rtasidagi to‘lov
aylanmasining katta qismini o‘z zimmasiga oladi. Ammo shuni ta’kidlash kerakki,
tijorat banklari nafaqat o‘zaro hisob-kitoblarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri amalga oshirishi,
balki bir-biri bilan vakillik hisobvaraqlari ochishi mumkin.
Bugungi kunda butun dunyo banklari bir-biri bilan doimiy hamkorlik qilib
kelmoqda. Shuning uchun ham bank ishida xalqaro hamkorlikning roli muttasil
ortib bormoqda. Bu, asosan, transchegaraviy to‘lovlarning faqat xorijiy banklar
orqali o‘tishi bilan bog‘liq. Jahon moliya bozorida valyuta operatsiyalarini amalga
oshirish va xorijiy valyutada hisob-kitoblar bilan bog‘liq bank xizmatlarini
ko‘rsatish uchun zarur bo‘lgan NOSTRO hisob raqamlari bank hamkorligida
muhim rol o‘ynaydi. LORO va NOSTRO hisoblarining ta’riflari 4-jadvalda
keltirilgan.
31

4-jadval 17
LORO va NOSTRO hisoblari
Tushunchalar Опрqеление
LORO hisobi Bank tomonidan o‘z respondent banklari uchun ochilgan
hisobvaraq, ularning nomidan berilgan yoki olingan
barcha mablag‘lar unga o‘tkaziladi.
NOSTRO hisobi O‘zaro to‘lovlarni amalga oshirish uchun bank
tomonidan o‘z respondent banklari bilan ochilgan
hisobvaraq
Yangi LORO va NOSTRO vakillik hisobvaraqlarini ochish uchun vakillik
qiluvchi banklar bir-birlariga ustav va bank litsenziyasining notarial tasdiqlangan
nusxalarini, bank bosh buxgalteri va rahbarining imzolari namunalarini, muhr izi,
tanlangan hisobot sanasi uchun iqtisodiy normativlar hisobi va balansini, arizani
taqdim etadilar. hisob ochish uchun va hokazo. Operatsiyalarni hisobga olish bir-
biridan mustaqil ravishda amalga oshiriladi, vakillik munosabatlarining ikkala
tomoni mavjud asoslar bo‘yicha vakillik hisoblariga muvofiq o‘z hisob-kitoblarini
amalga oshiradi. Har oyda banklar vakillik hisobvaraqlaridagi qoldiqlarni
tekshirishlari shart. Bundan tashqari, ushbu harakat uchun javobgarlik NOSTRO
hisob raqamiga ega bo‘lgan bank zimmasiga yuklanadi.
Bu hisobvaraqlarda bankning o‘z mablag‘lari bo‘lib, ularga o‘z
mijozlarining mablag‘lari, ustav va zahira fondlari ham kiradi. Shuni ta’kidlash
kerakki, Bu kabi banklar mijozlarining boshqa banklarda hisob raqamlariga ega
bo‘lgan har qanday yuridik shaxslar bilan barcha hisob-kitoblari unda ochilgan
vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Korrespondent banklar ushbu
hisobvaraqlar bo‘yicha barcha to‘lovlar va tushumlar to‘g‘risidagi bank
ko‘chirmalarini ma’lum muddatga yuboradilar. Banklarning vakillik hisobvaraqlari
17
Muallif tomonidan tuzilgan
32

o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri hisob-kitoblar Rossiya banklarining xorijiy banklar
bilan xorijiy valyutadagi transchegaraviy hisob-kitoblarida qo‘llaniladi.
Dunyoda elektron to‘lovlar bir vaqtning o‘zida ikki yo‘nalishda paydo
bo‘ldi. Birinchisi, tijorat banklari va ularning mijozlari o‘rtasidagi bank-mijoz
darajasidagi munosabatlar, ikkinchisi, tegishli ravishda kredit tashkilotlari o‘rtasida
hisob-kitoblar amalga oshiriladigan bank-bank munosabatlari. Huquqiy hujjatlarga
kelsak, asosiysi elektron formatdagi muomala hujjatlari bilan hisob-kitob-kassa
xizmatlarini ko‘rsatish shartnomasidir. Bu bank hisobvarag‘i shartnomalarining
turlaridan biri bo‘lib, elektron hisob-kitob va kassa hujjatlaridan foydalangan holda
to‘lovlarni amalga oshirish xizmatlari uning predmeti hisoblanadi. Zamonaviy
dunyoda elektron to‘lovlar bank amaliyotida tobora keng tarqalmoqda, ayniqsa
Rossiya banklari xorijiy banklar bilan tobora ko‘proq hamkorlik qilmoqda.
To‘lovning elektron shakli uning barcha ishtirokchilari uchun o‘zaro
manfaatli zamonaviy tizimdir. Qolaversa, tegishli huquqiy tartibga solish bilan
ta’minlansa, nafaqat mamlakat ichidagi hisob-kitoblar sohasida, balki xalqaro
hisob-kitoblar sohasida ham bir qator ko‘plab masalalarni hal etish mumkin
bo‘ladi.
33

1.3. Jahon banklari faoliyatining moliyaviy mexanizmi
Katta iqtisodiy o‘zgarishlarning tabiati va mexanizmlari doimo sirli va
oxirigacha tushunarsizdir. Katta inqirozlar o‘nlab yillar davomida olimlar o‘rtasida
munozaralar mavzusiga aylandi, ularga yuzlab dissertatsiyalar va minglab ilmiy
maqolalar bag‘ishlangan va aniq javoblarni topib bo‘lmaydi.
Globallashuv sharoitida boshlangan hozirgi inqiroz ko‘lami bo‘yicha misli
ko‘rilmagan bo‘lib, deyarli barcha jadal rivojlanayotgan mamlakatlar va
mintaqalarni qamrab oladi. Bu tizimli xususiyatga ega, chunki uning sabablaridan
biri xalqaro bozorni turli xil va shakldagi moliyaviy aktivlarning ulkan massasi
bilan to‘ldirishdir. Bugungi kunda iqtisodiy dunyo tobora virtual tus olmoqda,
chunki eng muhim iqtisodiy ko‘rsatkichlar global moliyaviy vositalar bozorlarida
shakllanmoqda. Iqtisodiy va siyosiy elita moliyaviy vositalar harakati ustidan
nazoratni yo‘qotdi, shuning uchun hozirgi inqirozni “moliyaviy innovatsiyalar
qo‘zg‘oloni” - mashinalarning ularni yaratuvchilarga qarshi qo‘zg‘oloni deb
ta'riflash mumkin.
Ilgari moliya sektoriga jiddiy aralashuvdan o‘zini tiygan holda, hozirgi
inqiroz munosabati bilan turli mamlakatlar hukumatlari bank tizimini saqlab qolish
uchun keng ko‘lamli chora-tadbirlarni ko‘rishga majbur bo‘ldilar. So‘nggi o‘n
yilliklarda bozor munosabatlarining ustuvorligi shubha ostiga olinmadi va bozorni
tartibga solishning har bir qadami moliya tizimining ayrim kamchiliklariga asosli
javob bo‘lib tuyuldi.
1971-yilda AQSH prezidenti R.Nikson dollarni markaziy banklar uchun
rasmiy kurs bo yicha oltinga aylantirishni vaqtinchalik man etishni e lon qildi.ʻ ʼ
Aslida, bu Ikkinchi jahon urushi oxirida yaratilgan Bretton-Vudsning qat'iy
belgilangan stavkalar tizimi tugashini anglatardi 18
.
Suzuvchi valyuta kurslarining joriy etilishi bilan xarajatlari bir valyutada,
daromadlari boshqa valyutada bo‘lgan kompaniyalar valyuta risklarini himoya
qilishlari kerak edi.
18
Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
34

1972 yilda sobiq advokat Leo Melamed potentsial foydani anglab, Chikago
tovar birjasida valyuta fyucherslari savdosini boshladi. Zamonaviy murakkab
hosilaviy moliyaviy vositalar birinchi valyuta fyucherslarining mantiqiy davomiga
aylandi. 1986 yilda London fond birjasidagi Katta portlash brokerlar va ish
beruvchilar o‘rtasidagi farqni yo‘q qildi, banklar, sug‘urta kompaniyalari va xorijiy
qimmatli qog‘ozlar savdosi kompaniyalariga birja a'zosi bo‘lish va ishtirokchi
firmalarni sotib olish huquqini berdi; komissiya shkalasi va komissiyalar bilan
muzokaralar olib borishga ruxsatnoma bekor qilindi. Shunga o‘xshash islohot 1975
yilda Nyu-Yorkda o‘tkazilgan. To‘lovlarni qisqartirish brokerlik xizmatlarining
uzoq muddatli jozibadorligini pasaytirdi va shaxsiy hisobdagi operatsiyalarning
mashhurligini oshirdi 19
.
Vaqt o‘tishi bilan bu o‘zgarishlarning barchasi moliya sektorining tuzilishini
o‘zgartirdi. An anaviy ravishda shirkat shaklida tashkil etilgan, oz kapitaliga egaʼ
bo lgan va daromadlarining katta qismini maslahat xizmatlaridan oladigan
ʻ
investitsiya banklari aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirilib, birjada qo shimcha
ʻ
kapital jalb qilishga majbur bo ldi. 1999 yilda 1933 yildagi Glass-Steagall qonuni
ʻ
bekor qilindi, u tijorat banklariga qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish va ular bilan
boshqa operatsiyalarni amalga oshirishni taqiqladi.
Bank biznesining kengayishi amalga oshirilgan operatsiyalarning
bosqichma-bosqich murakkablashishi bilan birga keldi. Moliyachilar
tavakkalchilikning turli elementlarini ajratib olishni va ularni alohida savdo
qilishni o‘rgandilar. Masalan, 80-yillarda variantlar bilan ishlash mexanizmlarini
ishlab chiqish boshlandi. Xaridor optsionni amalga oshirish (ya'ni, ma'lum bir
aktivni sotish yoki sotib olish) huquqini qo‘lga kiritish uchun mukofot to‘lashi
kerak edi, agar u uchun narxlar o‘zi xohlagan yo‘nalishda o‘zgargan bo‘lsa. Agar
narx xaridorga mos kelmasa, u shartnoma tuzishga majbur emas edi va faqat
to‘langan mukofotni yo‘qotdi.
19
Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы пред- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с.
35

Chikago universiteti vakillari F.Blek va M.Skoulz optsionni baholash
nazariyasini yaratdilar va 1973-yilda Chikago opsion birjasi paydo bo ldi, u yerdaʻ
26-apreldagi birinchi ish kunida 911 ta optsion shartnomalari tuzildi 20
.
2007 yilda tuzilgan opsion shartnomalarining umumiy soni 1193 million
donaga yetdi va ular bo‘yicha tuzilgan bitimlar miqdori 969 milliard dollarni
tashkil etdi. 21
Keyingi muhim qadam svop operatsiyasini ishlab chiqish bo‘ldi - bir aktiv
yoki passivni vaqtincha boshqasiga almashtirish imkonini beruvchi hosilaviy
moliyaviy vositalar.
Hozirgi inqirozning asosiy sabablaridan biri sifatida tilga olingan
sekyuritizatsiya 1970-yillarda paydo bo‘lgan. "Sekyuritizatsiya" atamasi birinchi
marta 1977 yilda Wall Steet Journal gazetasining "Ko‘chadan kelgan mish-
mishlar" ruknida paydo bo‘lgan. Uni Salomon Brothers ipoteka bo‘limi boshlig‘i
Lyuis Raneri ixtiro qilgan 22
. Aynan shu atama u jurnalist Enn Monroga ipoteka
kreditlari bo‘yicha da'voning ipoteka huquqlari bilan ta'minlangan qimmatli
qog‘ozlarning birinchi chiqarilishi bilan operatsiyalarni tavsiflovchi maqolada
taklif qilgan. Sekyuritizatsiya ssudalarni qimmatli qog‘ozlar paketiga aylantirishga
asoslanadi, keyinchalik ular investorlarga sotiladi.
Ushbu mexanizmdan foydalanish kengaydi, chunki banklar kredit berishdan
uni o‘z balansida yuritmasdan foyda ko‘rdilar va investorlar davlat
obligatsiyalariga qaraganda yuqori daromadli aktivlarga ega bo‘ldilar va qarz olish
aralashmasini diversifikatsiya qildilar. Sekyuritizatsiya qarz majburiyatlari bilan
ta'minlangan obligatsiyalarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Ushbu moliyalashtirish
vositasi CDO (Collaterized Debt Obligation - garovli qarz majburiyatlari) deb
ataladi. Shunday qilib, banklar o‘z kreditlarini birlashtirdilar va investitsiya
20
Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент реализации государст-венной инвестиционной
политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
21
Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по экономическому сотрудничеству и интеграции.
Третья сессия. Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой базы для
развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г.
22
Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим доступа:
http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014.
36

fondlari tomonidan sotib olingan CDO‘larni chiqardilar, bu esa o‘z navbatida o‘z
aktivlarini qayta qimmatli qog‘ozlarga aylantirdi va ularni ochiq bozorga chiqardi.
Chiqarilgan CDOlarning yillik hajmlari to‘g‘risidagi ma'lumotlar quyidagi
jadvalda keltirilgan 23
:
5-jadval.
Chiqarilgan CDOlarning yillik hajmlari to‘g‘risidagi hisobot
Yil Jahon mahsuloti hajmi, mln doll.
2000 67,987.7
2001 78,453.8
2002 83,074.3
2003 86,629.8
2004 157,820.7
2007 481,600.7
2008 61,886.8
2009 2,778.2
Qarz beruvchi va qarz beruvchi o‘rtasidagi aloqa uzildi va investitsiyalarni
sotib oluvchilar risklar haqida kamroq va kamroq ma'lumot oldilar. Xavfli aktivlar
past foiz stavkalari tufayli investitsiya ob’ektiga aylandi.
Iqtisodiyotda tartibga solishni bekor qilish zarurligiga shubha qilmasdan,
rivojlangan mamlakatlar hukumatlari faqat nazorat qiluvchi organlarning
tuzilmasini qayta ko‘rib chiqdilar. 1988 yilda bank nazorati bo‘yicha Bazel
qo‘mitasi qoshida qabul qilingan kelishuvlar bo‘yicha dastur qabul qilindi 24
. Bu
banklar kapitalining minimal darajasiga talablarni belgilashni va kutilmagan
yo‘qotishlar yuzaga kelgan taqdirda ularning bir qismini zaxiraga qo‘yish
zarurligini nazarda tutadi.
Muvofiqlik yuqori bahosi tufayli banklar aktivlarning bir qismini balansdan
chiqarishga intildi, bu esa sekyuritizatsiya, kredit defolt svoplari va boshqa
moliyaviy vositalarning tarqalishiga olib keldi. Bozor qulagandan so‘ng, bu
23
Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим доступа:
http :// unctad . org / meetings / en / SessionalDocuments / td 490_ ru . pdf . – Дата доступа: 16.10.2014.
24
Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во II полугодии 2014 года. Информационно-
аналитические материалы ЕЭИ. – 2015.- №1. – 34 с.
37

aktivlarning banklar balansiga qaytarilmasligi xavfi mavjud bo‘lib, bu ham dolzarb
muammolarni keltirib chiqardi.
Shu bilan birga, kreditlash standartlari pasayib ketdi va subprime ipoteka
keng tarqaldi. 1990-yillarda AQSh ipoteka bozorining hukumat tomonidan qo‘llab-
quvvatlanadigan ikki giganti Fanni Mey va Freddi Mak o‘zlarining kreditlash
standartlarini pasaytirib, yirik ipoteka kreditlarini berishdi. 1994 yilda subprime
ipoteka hajmi 35 milliard dollarni, 1999 yilda 160 tani, 2006 yilda 600 tani tashkil
etdi 25
.
Subprime kreditlar stavkasi ko‘pincha "suzuvchi" edi, ya'ni uning hajmi
AQSH Federal zaxirasi kursi bilan bog‘liq edi. O‘zgaruvchan stavkalar amaliyoti
eng keng tarqalgan 2002-2003 yillarda, pulning qiymati eng past bo‘lgan. Fed
chegirma stavkasini oshirishni boshlaganida, oylik to‘lovlar ba'zi fuqarolar uchun
imkonsiz bo‘lib qoldi va ishonchsiz qarz oluvchilar o‘z kreditlariga xizmat qila
olmadilar. 2008 yilda to‘lanmagan ipoteka kreditlari hajmi 13 trillion dollarni
tashkil etdi. Ipoteka kreditlari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirmaslik oqibati
banklar tomonidan garov ta'minotini sotish uchun uylarni olib qo‘yish bo‘ldi. 2009
yilning birinchi choragida AQShda 159 ta uydan bittasi tortib olindi 26
. Banklar
garovni imkon qadar tezroq sotishga harakat qilishdi, bu esa ko‘chmas mulk
bozorida taklifning oshishiga va uy-joy narxining keskin pasayishiga olib keldi.
Ko‘chmas mulk bozorida "qabariq" ning portlashi vahima sotilishi va barcha
moliya bozorlarida narxlarning pasayishiga olib keldi, bu sekyuritizatsiya bilan
bog‘liq bo‘lib, bu orqali alohida bozor ishtirokchilarining ortib borayotgan risklari
butun moliya tizimida taqsimlandi. Northern Rock kabi ipoteka kreditlariga
ixtisoslashgan banklar birinchilardan bo‘lib zarar ko‘rdilar.
Rossiyaga kelsak, ipoteka inqirozining ko‘lami, albatta, AQShdagi kabi
emas. 2020-2022 yillarda Rossiyadagi bir qator banklar raqobat natijasida bozorga
25
Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
26
Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014.
– №1. – С. 164-181.
38

yuqori LTV (90 - 100%) - ipoteka qarzi nisbati qarz mablag‘lari miqdori va
mulkning baholangan qiymati o‘rtasidagi nisbatga ega mahsulotlarni olib
kelishdi. , ya'ni. qarz oluvchi tomonidan dastlabki to‘lovning deyarli to‘liq yo‘qligi
bilan bog‘liq mahsulotlar 27
. Ko‘pgina banklar mijozni ta'qib qilib, tasdiqlanmagan
daromadli qarz oluvchi uchun kredit berish shartlarini soddalashtirishga kirishdilar.
Albatta, Rossiyadagi ipoteka kreditlash bozori berilgan kreditlar hajmi va
uy-joy sotib olish operatsiyalarida qarzni moliyalashtirishdan foydalanish darajasi
bo‘yicha ancha rivojlangan AQSh bozoridan juda farq qiladi. Ipoteka kreditlash
asosan universal tijorat banklari tomonidan amalga oshiriladi va mamlakatda bir
nechta ixtisoslashtirilgan ipoteka banklari va ipoteka kompaniyalarining
o‘xshashlari mavjud. Bundan tashqari, Rossiyada berilgan kreditlarning aksariyati
belgilangan foizli kreditlardir.
Umumlashtirilgan statistik ma’lumotlarning yo‘qligi sababli Rossiyada
nostandart kreditlash ko‘lamini baholash oson emas, lekin ko‘plab rus banklarining
yuqori LTV va qarz oluvchilarning tasdiqlanmagan daromadlari bilan ipoteka
kreditlarini berish istagi tashvish uyg‘otdi. Shunday qilib, muammolar, birinchi
navbatda, yuqori LTV bilan yoki hujjatlashtirilgan daromad isbotini talab
qilmaydigan kreditlar taklif qilish orqali mijozlarni jalb qilishning agressiv
siyosatini olib borgan banklardan kelib chiqdi. Rossiya ipoteka bozori uchun
inqiroz oqibatlari orasida ipoteka portfellarini sekyuritizatsiya qilish bo‘yicha bir
qator yirik bitimlarning bekor qilinishi, banklar tomonidan chet el mablag‘lari
bilan ipoteka kreditlari berishning qisqarishi, bank bozoridagi likvidlik inqirozi,
subprime qarz oluvchilar uchun ommabop bank dasturlarini qisqartirish,
daromadni tasdiqlamasdan kreditlash dasturlarini to‘liq qisqartirish va dastlabki
to‘lovsiz 70% dasturlarni bekor qilish, ipoteka stavkalarini o‘rtacha 0,6-0,8% ga
umumiy oshirish.
27
Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной архитектуре мирового развития //
Экономика и политика. – 2009. №. 5. – С.11-18.
39

Ko‘pgina banklar reyting agentliklarida qo‘llaniladigan risklarni baholash
modellari haqida ma'lumotga ega bo‘lgan ixtisoslashgan firmalarning xizmatlariga
murojaat qilishdi, bu ularga chiqarilgan derivativ moliyaviy hujjatlarni istalgan
ishonchlilik reytingi ostida tuzishga imkon berdi. Hozirda reyting jarayonida
foydalanilgan ma'lumotlarning ob’ektivligini tasdiqlashning iloji yo‘q, chunki
dunyoda kompaniya ma'lumotlari javobgar bo‘ladigan Bu kabi organ yo‘q.
Reyting agentliklarining munozarali harakatlariga bir misol: 2008 yil
oktyabr oyida S&P Rossiyaning suveren kredit reytinglari bo‘yicha prognozni
barqarordan salbiyga o‘zgartirib, buni davlat byudjetini bank tizimini qo‘llab-
quvvatlashga sarflash bilan izohladi. 2008 yilda AQSh bozorida 40 dan ortiq bank
bankrot bo‘ldi, davlat byudjeti taqchilligi o‘sdi, investorlar katta zarar ko‘rdi,
ammo agentliklarning hech biri AQSh reytingini qayta ko‘rib chiqish haqida e'lon
qilmadi.
Ko‘rinib turibdiki, Rossiya moliya bozori ham xorijiy reyting agentliklariga
bog‘liq. 2008 yil oxiriga kelib, Rossiyada Milliy aktsiyadorlik jamiyati 4 ta
mahalliy agentlikni akkreditatsiyadan o‘tkazdi: Milliy reyting agentligi, AK&M
reyting agentligi, Rus-reyting va Expert RA. Quyidagi jadvalda regulyatorlar va
davlat korporatsiyalari tomonidan tan olingan reyting agentliklari ro‘yxati
keltirilgan.
Jahon moliya tizimini liberallashtirishning navbatdagi oqibati hosilaviy
moliyaviy vositalarning rivojlanishi bo‘ldi, bu esa moliyaviy resurslar aylanmasini
sezilarli darajada oshirdi, bu real aktivlar bilan xalqaro operatsiyalardan o‘nlab
marta kattaroq qiymatga etdi.
2017 yilgi fond bozorining qulashi birinchi navbatda fyuchers va optsionlar
bilan bog‘liq edi. Biroq, bugungi kunda sotuvchi va xaridor tomonidan defolt
ehtimoli tufayli kredit defolt svoplari alohida tashvish uyg‘otadi. Ushbu
almashtirish shartlariga ko‘ra, kreditni himoya qiluvchi sotuvchi, agar qarz oluvchi
kelajakdagi to‘lovlarni to‘lamagan taqdirda, xaridorga ma'lum miqdorda pul
to‘lashga rozi bo‘ladi.
40

Kredit defolt svoplarining asosiy muammosi narx belgilashning
murakkabligi va matematik modellashtirishning mumkin emasligidir.
Modellarning hech biri ipoteka kreditlari vaqtida qarz oluvchining kredit
qobiliyatini yo‘qotishini taxmin qila olmadi.
Kredit defolt svoplari bozori so‘nggi o‘n yil ichida juda katta sur'atlarda
o‘sdi va yaqinda pasayishni boshladi. Ushbu turdagi svop bozorining hajmi
diagrammada ko‘rsatilgan:
4-rasm 28
Kredit defolt svoplari bozori hajmi, trillion dollar
Svoplar kredit riskini yashirish uchun ishlatilishi mumkin, chunki bu
pozitsiyalar balansda ko‘rsatilishi shart emas. Bu kabi vositalar xavflarning
kontsentratsiyasiga yordam berdi. Masalan, Lehman Brothers kompaniyasi 400
milliard dollar kafolat sotgan va 2008 yil sentyabrida bankrot bo‘lgan. 29
Shuni esda tutish kerakki, lotinlarning ishlashi individual ishtirokchilar
uchun ularni kamaytirishning asosiy maqsadiga zid ravishda tizimli xavfning
umumiy darajasining oshishiga olib keladi. Ushbu bitimlar spekulyatsiya uchun
keng imkoniyatlar ochib, moliya sektorini real iqtisodiyotdan izolyatsiya qilish
jarayoniga yordam beradi.
28
Muallif tomonidan tuzilgan
29
Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы пред- приятий. – М.: ИНФА-М, 1998. – 343 с.
412013
2016 2017
2018 2019 20202014
2015

Ma’lumki, bugungi kunda ko‘plab mamlakatlar “issiq pul” deb ataladigan
spekulyativ kapital oqimining markazlari bo‘lib, ularning egalari ko‘proq foyda
olish maqsadida ularni zudlik bilan bir hududdan ikkinchi hududga ko‘chirishadi.
"Issiq pul" ning xavfi ularning harakatining keskinligidadir. Inqiroz davrida kapital
iqtisodiyotda real hech narsa yaratmasdan chiqib ketadi va shu bilan uni
beqarorlashtiradi.
Ayni paytda, axborot texnologiyalarining rivojlanishi moliya bozorlarida
yangi imkoniyatlar yaratadi, lekin shu bilan birga, xavflarning oshishiga olib
keladi. Misol uchun, yuqori chastotali treyderlar sekundiga minglab qimmatli
qog‘ozlar savdosini amalga oshirish orqali katta miqdorda pul ishlashlari mumkin
va eng so‘nggi davrda 21 milliard dollar yig‘ishdi. Ba'zi yuqori chastotali
treyderlar sekundiga 1000 ta buyurtma yuborishadi, lekin agar tizim to‘satdan
ishlamay qolsa, vaziyatni to‘g‘irlash uchun zarur bo‘lgan daqiqalarda 120 000 ga
yaqin xato buyurtmalar yuborilishi mumkin, bu esa halokatli yo‘qotishlarga olib
keladi 30
.
Moliyaviy innovatsiyalar qator mahsulot bozorlarini, ayniqsa, tovar
bozorlarini o‘zgartirdi. Neft narxi har doim yomon prognoz qilingan, ammo bu
unga bo‘lgan talab va taklifga bog‘liq edi. Tarixiy faktlar - 1973 yilda neft eksport
qiluvchi mamlakatlar tomonidan uyushtirilgan narxlarning ko‘tarilishi va 1986
yilda ularni pasaytirish bo‘yicha harakatlar. Bugungi kunda neft narxi moliya
bozorlarida va uni etkazib berish bilan bog‘liq moliyaviy vositalar bilan savdo
qiluvchi moliyaviy brokerlar tomonidan shakllantiriladi. Misol uchun, 2008 yil 31
dekabrda Brent neftining bir barrel narxi 36,3 Amerni tashkil etdi. dollar, 2009 yil
13 mayda esa 58,1. O‘sish 60,5% ni tashkil etdi, ammo G‘arb sanoatining
yuksalishi, neft qazib olishning keskin pasayishi va boshqalar kabi aniq sabablar
30
Шеремет А.Д. , Ионова А.Ф. Финансы предпри- ятий: менеджмент и анализ: Учеб. пособие. – 2-е
изд., исп. и доп. – М.: ИНФРА-М, 2007. – 479 с.
42

yo‘q edi. Yana bir misol: 2009 yilning birinchi choragida Rossiyada gaz ishlab
chiqarish 14,7% ga kamaydi, gaz monopoliyasining ulushi esa 14,7% ga oshdi. 31
Shunday qilib, bugungi kunda jahon moliya tizimi "issiq pul" ning to‘lib
ketishi, yuqori texnologiyali bitimlar xavfining ortishi, ayrim bozorlarda
chayqovchilik, shu jumladan. tovar, moliya sektorini real sektordan ajratish. O‘z
navbatida, K.Marks “xayoliy kapital” deb atagan ta’minlanmagan qimmatli
qog‘ozlar birdaniga “portlash” boshladi, bu esa likvidlik inqiroziga, fond
bozorining qulashiga va yagona miqyosdagi iqtisodiy inqirozning boshlanishiga
olib keldi.
Jahon moliya tizimini isloh qilish bo‘yicha takliflar. Inqirozdan chiqish
choralarini muhokama qilish xalqaro darajaga yetdi. 2008 yil noyabr oyida
Vashingtonda birinchi sammit bo‘lib o‘tdi, unda 20 davlat rahbarlari ishtirok etdi,
2009 yil aprel oyida esa Londonda G20ning navbatdagi yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi.
So‘nggi yillarda paydo bo‘lgan rivojlanishni moliyalashtirishning ilg‘or
tendentsiyalarini saqlab qolish, rivojlanayotgan mamlakatlarga yordam berish
Aholining moliyaviy savodxonligini oshirishga qaratilgan maxsus dasturlar
ishlab chiqish 32
.
Sammitda XVF va Jahon bankini isloh qilish, jahon banklari ustidan
nazoratni kuchaytirish, rivojlanayotgan mamlakatlarni qamrab olish uchun
Moliyaviy barqarorlik forumi a zolarini kengaytirish, XVF byudjetini 750 milliardʼ
dollarga oshirish, offshor zonalarga qarshi sanksiyalar joriy etish, protektsionizmga
qarshi kurashish ( jahon savdosini qo‘llab-quvvatlash uchun 250 milliard dollar
ajratish), eng qashshoq mamlakatlarga moliyaviy yordam ajratish, reyting
agentliklari faoliyati ustidan nazoratni kuchaytirish.
2019 yil 24-25 sentyabr kunlari Pitsburgda G20 uchinchi sammiti bo‘lib
o‘tdi. Sammitda G20ni yanada institutsionallashtirish bo‘yicha muhim qarorlar
31
Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент реализации государственной инвестиционной
политики // Вестник финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
32
Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации экономики России // Вестник
Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
43

qabul qilindi. G20 formati uning ishtirokchilari tomonidan xalqaro iqtisodiy
hamkorlik va muvofiqlashtirishning asosiy forumi sifatida belgilandi. Sammit
hujjatlarida G20 kun tartibining ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha 103 ta majburiyat
(London sammitida 76 ta majburiyat qabul qilingan) mavjud. Pitsburg ikkita yangi
institut yaratilishini e'lon qildi: G20 moliyaviy inklyuzivlik bo‘yicha ekspertlar
guruhi, ular mikrokreditlar berish, kichik va o‘rta biznesni qo‘llab-quvvatlash,
moliyaviy savodxonlik va G20 orqali muhtojlar uchun moliyaga kirishni ta'minlash
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadi. SME Finance Challenge, bu davlat
moliyalashtirish orqali barqaror xususiy investitsiyalarni jalb qilish masalasini hal
qiladi.
Biroq, sammitlar bahs-munozaralardan xoli bo‘lmadi: Londonda Yevropa
davlatlari dollar emissiyasini cheklashni yoqlashdi, Qo‘shma Shtatlarda ular XVF
negizida milliy suveren fondlarni nazorat qiluvchi jahon markaziy bankini
yaratishni taklif qilishdi, bu esa o‘z mulkiga ega bo‘lgan mamlakatlar
manfaatlaridan tashqarida. mablag‘lar, shu jumladan Rossiya.
AQSh va YeI o‘rtasidagi qarama-qarshiliklar ko‘proq taktik xarakterga ega.
Londonda bo lib o tgan sammitda XVF va shunga mos ravishda ushbu organʻ ʻ
faoliyatida hal qiluvchi rol o ynaydigan mamlakatlar foydasiga keyingi chora-
ʻ
tadbirlar ko rildi. Endi ko‘pchilik, ya'ni XVJdagi ovozlarning 17 foizi AQShga
ʻ
tegishli va Evropa davlatlarining umumiy ishtiroki ovozlarning uchdan bir qismini
tashkil qiladi va Irlandiya va Niderlandiya kabi nisbatan kichik davlatlar bir xil
yoki kuchliroq ta'sirga ega.
XVFda, aytaylik, Xitoydan - 3,7% yoki Hindistondan - 1,9% ovoz.
Rossiyaning XVJdagi kvotasi 2,7% ni tashkil qiladi. London sammitida inqirozdan
chiqishda XVFning yetakchi roli va bu organni qo‘llab-quvvatlash zarurligi yana
bir bor isbotlandi. Jamg‘arma, masalan, London G20 yig‘ilishida byudjetni 750
milliard dollargacha oshirishga erishgan holda, pul oqimlarini tiklashga,
44

vakolatlarini kengaytirishga, global moliyaviy distribyutor maqomini rasmiy
tasdiqlashga muvaffaq bo‘ldi 33
.
Pitsburgdagi sammitda ishtirokchilar shunga qaramay XVF va Jahon
bankidagi kvotani rivojlanayotgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash haqida
kelishib oldilar. “Biz XVF kvotalarini dinamik rivojlanayotgan bozorlar va
rivojlanayotgan mamlakatlar foydasiga qayta taqsimlash majburiyatini oldik,
amaldagi kvotalar formulasidan boshlang‘ich asos sifatida kam vakillik qilingan
mamlakatlarning kamida 5 foizini o‘tkazdik”, deyiladi bayonotda. Hujjatda “Biz
rivojlanayotgan mamlakatlar va iqtisodiyoti o tish davridagi davlatlar uchun ovozʻ
berish huquqini sezilarli darajada kengaytirishga kelishib oldik”, deyiladi hujjatda.
Biroq, ekspertlarning fikriga ko‘ra, Bu kabi formula nafaqat adolatsiz, balki
beparvodir, chunki oxir-oqibat u kuchlarning oldingi uyg‘unligini tark etadi.
Bugungi kunda har qanday mamlakat uchun adekvat yondashuv global
beqarorlik sharoitida qanday yashashni va xavflarni boshqarishni o‘rganishdir.
Davlatning iqtisodiy siyosatini ana shu sharoitga moslashtirish vazifasi juda qiyin.
Biroq, inqiroz salbiy oqibatlar bilan bir qatorda, global moliyaviy tizimni global
darajada o‘zgartirish, alohida mamlakatlar iqtisodiyoti va ularning tarmoqlari
uchun - kadrlarni optimallashtirish, ilg‘or texnologiyalarni joriy etish va davlat
dasturlarini ishlab chiqish uchun yangi imkoniyatlarni ochib beradi. infratuzilmaga
investitsiyalar.
Moliyaviy menejment faoliyat ko‘rsatish jarayonida xo‘jalik yurituvchi
sub'ektning moliyaviy resurslarini boshqarish tizimiga tayanadi va moliyaviy
mexanizm orqali ta'sir ko‘rsatadi. Klassik moliyaviy menejment va bank ishi
sohasidagi taniqli nazariyotchi va amaliyotchilarning ishlari tahlili shuni
ko‘rsatadiki, korxonalarning moliyaviy mexanizmining mohiyati va tarkibiy
qismlari to‘g‘risidagi masala ancha yaxshi o‘rganilgan bo‘lsa, bank sohasida bu
aslida hisobga olinmagan.
33
Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации экономики России // Вестник
Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
45

Shunday qilib, masalan, I.T. Balabanov rejalashtirish, prognozlash,
moliyaviy rag‘batlantirish va javobgarlik, investitsiyalar, kreditlash, o‘zini o‘zi
moliyalashtirish, soliqqa tortish, lizing, faktoring, hisob-kitob tizimlari va
boshqalarni ajratib ko‘rsatadi 34
.
1-rasm. Bank boshqaruvining moliyaviy mexanizmining asosiy
elementlari
Bank amaliyotida moliyaviy vositalarning standart majmui (daromad, foyda,
chegirma, dividend, diskont, valyuta kursi kotirovkasi, jarimalar, penyalar,
neustoykalar, ijara, ustav kapitaliga badallar va h.k.) ham, moliyaviy dastaklar ham
birmuncha ularning mazmunini tuzatishni talab qiladi.
"Narx" kabi richaglar o‘rniga bank uchun eng xos bo‘lgan foiz stavkalari,
tariflar va bank operatsiyalari uchun komissiyalardan foydalanish taklif etiladi.
Shuningdek, moliyaviy vositalar ro‘yxatini bank mahsulotlari va xizmatlarini
taqdim etish shartlari, sug‘urta depoziti (mijozning hisobvarag‘idagi minimal
qoldiq), majburiyatlarni to‘lash uchun imtiyozli davr, chegirmalar, bonuslar kabi
elementlar bilan to‘ldirish mumkin).
34
Балабанов И. Т. Основы финансового менедж- мента. – М.: Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
46 Bank
boshqaruvining
moliyaviy
mehanizmiBoshqarishning
moliyaviy
vositalariBankning moliyaviy
faoliyatini tizimli
tashkil etish Bankning moliyaviy
faoliyatini tashqi
qo'llab-quvvatlash
tizimi
Moliyaviy
boshqarish
metodlari
Moliyaviy
boshqarish
richaglari
Bankni texnologik
qo'llab-quvvatlash Bank kadrlar
masalasi
xavfsizligiBank axborot
xavfsizligiBankni tartibga
soluvchi qo'llab-
quvvatlashBankning huquqiy
xavfsizligi

Bankda foydalanish bir vaqtning o‘zida yakuniy moliyaviy natijalarga ham,
bankning risklarini boshqarishga ham ta'sir ko‘rsatadigan moliyaviy vositalardan
biri bu operatsiyalar bo‘yicha mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar uchun zaxiralarga
ajratmalar foizidir. Bir tomondan, uning ko‘payishi bankning daromad keltiruvchi
operatsiyalari (ssudalar, qimmatli qog‘ozlar, lizing, faktoring va boshqalar)
bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar uchun kattaroq zahirani
shakllantirish imkonini beradi, ikkinchi tomondan, bu zaxiralar joriy yilning o‘tgan
davrida yaratiladi. bank xarajatlarining xarajati, ularning o‘sishi bank foydasining
kamayishiga olib keladi.
Tahlil shuni ko‘rsatdiki, mualliflarning aksariyati moliyaviy vositalar va
moliyaviy vositalarni farqlamaydilar, ular tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub'ekt
faoliyatiga moliyaviy usulning usullarini tushunadilar, ammo I. A. Blank ushbu
ikki tushunchani va o‘z nuqtai nazarini baham ko‘radi. Bizning fikrimiz, ayniqsa,
keng ko‘lamli bank operatsiyalari va xizmatlarini amalga oshirib, bank va banklar
o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlar shartlarini aks ettiruvchi shartnoma
hujjatlarining ulkan ma'lumotlar bazasini ishlab chiqadigan va yuritadigan
bankning moliyaviy boshqaruviga nisbatan etarli darajada asoslanadi
Har qanday moliyaviy boshqaruv tizimining faoliyati amaldagi qonunchilik
va me'yoriy-huquqiy baza doirasida amalga oshiriladi. Bizning fikrimizcha,
bankdan tashqari bo‘lgan va qoida tariqasida barcha tijorat banklari uchun birdek
majburiy bo‘lgan huquqiy ta’minotni va ichki bank faoliyati sifatida talqin qilinishi
mumkin bo‘lgan tartibga soluvchi ta’minotni shakllantiriladigan va doimiy
ravishda tuzatiladigan va yakuniy ravishda ajratib ko‘rsatish zarur.
47

II-BOB. YEVROPA TIKLANISH VA TARRAQQIYOT BANKI
MAMLAKATIMIZDA FAOLIYAT YURITAYOTGAN TIJORAT
BANKLARINING HAMKORLIK MASALALARI TAHLILI
2.1. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki bilan hamkorlik aloqalarini
mustahkamlashning huquqiy asosi
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot — Markaziy va Sharqiy Yevropa
mamlakatlari, shuningdek, MDH ga a zo mamlakatlarni iqtisodiy va ijtimoiyʼ
rivojlantirishga yordam ko rsatuvchi xalqaro bank. 1990-yilda 42 a zo mamlakat
ʻ ʼ
hukumatlari tomonidan 10 mlrd. mablag bilan tashkil etilgan. 1991-yildan faoliyat
ʻ
olib boradi. Shtab-kvartirasi Londonda 35
.
Yevropa Tiklanish va Taraqqiyot Banki tomonidan bozor iqtisodiyotiga
o tish davrida bo lgan mamlakatlarda amalga oshirilayotgan islohotlar:
ʻ ʻ
 davlat mulki va korxonalarini xususiylashtirish hamda monopoliyadan
chiqarishda hamda tadbirkorlikni rivojlantirishda yordamlashish;
 ishlab chiqarish, xizmat ko rsatish va moliya sektorlariga
ʻ
investitsiyalarni jalb etishda ko‘maklashish;
 kapital bozorini shakllantirish va boshqaga moliyaviy yordam
ko rsatadi va ularning jahon iqtisodiy hamjamiyatiga tezroq qo shilishiga
ʻ ʻ
ko maklashish.
ʻ
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki ko‘ppartiyaviylik demokratiyasi,
qonun ustuvorligi, inson huquqlarini hurmat qilish va bozor iqtisodiyotining asosiy
tamoyillariga sodiqlik, Yevropada xavfsizlik va hamkorlik bo‘yicha Xelsinki
konferensiyasining Yakuniy aktini, xususan, uning Prinsiplar to‘g‘risidagi
deklaratsiyasiga asoslanib, Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining
ko‘ppartiyaviylik demokratiyasini yanada amaliy tatbiq etib, demokratik
institutlarni mustahkamlash, qonun ustuvorligi va inson huquqlarini hurmat qilish
niyatini hamda bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tish maqsadida islohotlarni
amalga oshirishga tayyorligini ma’qullab, Markaziy va Sharqiy Yevropa
35
https://www.ebrd.com/home
48

davlatlarining iqtisodiy taraqqiyotini rag‘batlantirish, ularning iqtisodiyotlarini
xalqaro miqyosda yanada raqobatbardosh bo‘lishiga yordam berish va ularni qayta
qurish va rivojlantirishda ko‘maklashish va shu tariqa, kerak bo‘lganda, ular bilan
bog‘liq har qanday xavflarni kamaytirish uchun yaqin va muvofiqlashtirilgan
hamkorlik muhimligini hisobga olib, o'z xo'jaliklarini moliyalashtirishga, o ziningʻ
asosiy xarakteriga ko ra Yevropa va keng miqyosda xalqaro a zolikka ega bo lgan
ʻ ʼ ʻ
ko p tomonlama moliya institutini tashkil etish ushbu maqsadlarga xizmat qilishiga
ʻ
va Yevropada hamkorlikning yangi va noyob tuzilmasini tashkil etishiga ishonch
hosil qilgan holda o‘z faoliyatini olib boradi.
Iqtisodiy taraqqiyot va rekonstruksiyaga hissa qo‘shishda Bankning maqsadi
ochiq bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishni rag‘batlantirish hamda
ko‘ppartiyaviylik, ko‘ppartiyaviylik, plyuralizm tamoyillariga sodiq qolgan va
qo‘llaydigan Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida xususiy va tadbirkorlik
tashabbusini qo‘llab-quvvatlashdan iborat. va bozor iqtisodiyoti. Xuddi shu
shartlarga rioya qilgan holda, Bankning maqsadi Mo'g'ulistonda va Janubiy va
Sharqiy O'rta er dengizining a'zo mamlakatlarida ham amalga oshirilishi mumkin,
chunki Bank tomonidan boshqaruvchilarning kamida uchdan ikki qismi ma'qullash
a’zolarning umumiy ovoz berish huquqining to‘rtdan uch qismidan kam qism
ovozi bilan belgilanadi.
Uzoq muddatli asosda Markaziy va Sharqiy Yevropa davlatlarining ochiq
bozorga yo‘naltirilgan iqtisodiyotga o‘tishini rag‘batlantirish va xususiy
tadbirkorlikni rag‘batlantirish maqsadini amalga oshirish va tadbirkorlik
tashabbusi uchun Bank oluvchi a'zo mamlakatlarga quyidagi chora-tadbirlar orqali
iqtisodiyotlarini xalqaro iqtisodiyotga to'liq integratsiyalashuviga yordam berish
uchun monopoliyadan chiqarish, markazsizlashtirish va xususiylashtirishni o'z
ichiga olgan tarkibiy va tarmoq iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishda yordam
beradi. Bank xalqaro aloqalarda quyidagilarni amalga oshirishda hamkorlariga
yordam beradi.
49

 xususiy va boshqa manfaatdor investorlar orqali ishlab chiqarish,
raqobatbardosh va xususiy sektor faoliyatini, xususan, kichik va o'rta
korxonalarni tashkil etish, takomillashtirish va kengaytirishga
ko'maklashish;
 bandida ko'rsatilgan maqsadlar uchun mahalliy va xorijiy kapital va
tajribali boshqaruvni safarbar qilish;
 xususiy va tadbirkorlik tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlash uchun zarur
bo‘lgan hollarda, shu jumladan xizmat ko‘rsatish va moliya sohalariga
hamda tegishli infratuzilmaga samarali investitsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash, shu orqali raqobat muhitini yaratish va mahsuldorlikni,
turmush darajasi va mehnat sharoitlarini oshirishga ko‘maklashish;
 individual yoki aniq investitsiya dasturlari doirasida tegishli
loyihalarni tayyorlash, moliyalashtirish va amalga oshirish uchun
texnik yordam ko'rsatish;
 kapital bozorlarini rivojlantirishni rag'batlantirish va rag'batlantirish;
 bir nechta oluvchi a'zo-davlatlarni qamrab olgan ishonchli va iqtisodiy
jihatdan foydali loyihalarni qo'llab-quvvatlash;
 o'z faoliyatining barcha turlarida ekologik jihatdan sog'lom va
barqaror rivojlanishga ko'maklashish;
 ushbu funktsiyalarni bajarishi mumkin bo'lgan boshqa tadbirlarni
amalga oshirish va boshqa xizmatlarni taqdim etish.
Ushbu moddaning 1-bandida ko‘rsatilgan funksiyalarni amalga oshirishda
Bank o‘zining barcha a’zolari bilan yaqin hamkorlikda va ushbu Bitim shartlari
doirasida o‘zi zarur deb bilgan tarzda Xalqaro valyuta jamg‘armasi, Xalqaro
Tiklanish va taraqqiyot banki, Xalqaro moliya korporatsiyasi, Ko p tomonlamaʻ
investitsiyalarni kafolatlash agentligi, Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
bilan hamkorlik qiladi hamda Birlashgan Millatlar Tashkiloti, uning ixtisoslashgan
agentliklari va boshqa tegishli organlari hamda davlat yoki davlat bo lsin, har
ʻ
qanday yuridik shaxs bilan hamkorlik qiladi.
50

Bank o z faoliyatini bozorga yo naltirilgan iqtisodiyotga o tish, xususiy vaʻ ʻ ʻ
tadbirkorlik tashabbusini rag batlantirish yo lida barqaror davom etayotgan
ʻ ʻ
Markaziy va Sharqiy Yevropa mamlakatlarida amalga oshirishi mumkin, bunda
ushbu moddada bayon etilgan tamoyillar aniq qadamlar va boshqa yo llar bilan
ʻ
qo llaniladi.
ʻ
2018 yilning 6-avgustida tarixiy voqea sodir bo‘ldi, ya’ni “Y evropa tiklanish
va taraqqiyot” banki bilan hamkorlikni tartibga soluvchi va rivojlantiruvchi
O‘ zbekiston respublikasi prezidentining qarori qabul qilindi va ushbu hamkorlikga
huquqiy maqom berildi.
O‘ zbekiston respublikasi prezidentining “ Yevropa tiklanish va taraqqiyot
banki bilan sheriklikni yanada kengaytirish va chuqurlashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi qarori “Y evropa tiklanish va taraqqiyot” banki bilan hamkorlikni
yanada mustahlashga xizmat qilmoqda.
2018 yilning 6-avgustida qabul qilingan “Yevropa tiklanish va taraqqiyot”
banki bilan hamkorlikni tartibga soluvchi va rivojlantiruvchi O‘zbekiston
respublikasi prezidentining qarorida O‘zbekiston Respublikasining YETTB bilan
uzoq muddatli sherikligining asosiy yo‘nalishlari va vazifalari etib quyidagilar
belgilangan:
 respublika iqtisodiyotining eng muhim tarmoq va sohalarini isloh
qilish bo‘yicha uzoq muddatli dasturlarni birgalikda ishlab chiqish va olg‘a
siljitish, ushbu maqsadda bankning maslahat va texnik ko‘magini jalb etish;
 energetika, yo‘l-transport, kommunal infratuzilmani modernizatsiya
qilish, Uy-joy qurilishi, zamonaviy ishlab chiqarishlarni barpo etish hamda
mamlakatning sanoat tarmoqlari va hududlarini kompleks rivojlantirishning
boshqa yo‘nalishlari bo‘yicha loyihalarni amalga oshirishga YETTBning
moliyaviy mablag‘larini hamda xususiy xorijiy investitsiyalarni jalb etish;
 tadbirkorlik subyektlarining investitsiya loyihalarini qo‘llab-
quvvatlash uchun respublikaning tijorat banklari tomonidan YETTBning
moliyaviy resurslarini faollik bilan jalb etish;
51

 mamlakatda investitsiyaviy iqlim va ishbilarmonlik tadbirlarni olib
borish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro imijini yuksaltirish.
Qarorda O‘zbekiston Savdo-sanoat palatasi Banklar uyushmasi va tijorat
banklari bilan birgalikda YETTB hamda boshqa xalqaro moliya institutlarining
konsultantlarini ekspertlar sifatida jalb etgan holda tadbirkorlik subyektlari uchun
mamlakat mintaqalarida seminar va treninglar o‘tkazish amaliyotini kengaytirish,
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Vazirlar Kengashining Raisi, viloyatlar va
Toshkent shahar hokimlari YETTB mablag‘lari ishtirokida loyihalarni amalga
oshirish, joylarda YETTB vakillarining bo‘lishi va ofislarining ochilishi va faoliyat
yuritishi masalalarini hal etishga butun choralar bilan ko‘maklashish nazarda
tutilgan.
52

2.2. Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy faoliyat
milliy bankining hamkorligi bo‘yicha moliyaviy faoliyati tahlili
O zbekiston rasmiylarining yangi yondashuvi YeTTBga mamlakatdaʻ
qaytadan faollashish, Toshkentda yangi Rezident ofis ochish va 2018-yil sentabr
oyida Direktorlar kengashi tomonidan qabul qilingan yangi Davlat strategiyasini
tayyorlash imkonini berdi 36
.
YeTTBning O‘zbekistondagi faoliyatining quyidagi operativ va strategik
ustuvor yo‘nalishlarini belgilab beradi:
1. Iqtisodiyotda xususiy sektorning rolini kuchaytirish orqali
raqobatbardoshlikni oshirish
2. Yashil energiya va resurs yechimlarini sektorlar bo‘yicha rag‘batlantirish
3. Mintaqaviy va xalqaro hamkorlik va integratsiyani kuchaytirishni qo‘llab-
quvvatlash.
Bankning mamlakat bilan hamkorligining yangi bosqichiga hukumat
tomonidan 2017-yil fevral oyida boshlangan yanada ochiq, integratsiyalashgan
bozor iqtisodiyoti modeliga o tish, xalqaro munosabatlarni takomillashtirish,
ʻ
qonun ustuvorligi va sud mustaqilligini mustahkamlash hamda liberallashtirishga
erishish yo lida boshlangan yirik islohotlar dasturi turtki bo ldi.
ʻ ʻ
Iqtisodiyotda davlat ishtirokini qisqartirish, ishbilarmonlik muhitini
yaxshilash va to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar jalb etilishiga ko maklashish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
O zbekiston hukumatining ustuvor vazifalari hisoblanadi.
ʻ
YeTTBning O‘zbekiston bo‘yicha yangi strategiyasida mamlakatda
demokratik institutlarni mustahkamlash, fuqarolik jamiyati rolini kengaytirish,
ommaviy axborot vositalariga kengroq erkinlik berish va ayollar tadbirkorligini
rivojlantirish zarurligi e’tirof etilgan. Bank, shuningdek, paxta yetishtirish sanoati
kabi sohalarda majburiy va bolalar mehnatiga barham berish borasidagi yutuqlarni
monitoring qilishni davom ettiradi.
36
https://cbu.uz/uz/
53

YeTTBning 2022-yilda O‘zbekiston YaIMning real o‘sishi bo‘yicha joriy
prognozi: 5,5% ni tashkil etdi. 2023-yilda O‘zbekiston YaIMning real o‘sishi
bo‘yicha YeTTBning joriy prognozi 6,5% ga o‘sishni tahmin qilmoqda 37
.
2020-yilda retsessiyadan qochib, O‘zbekiston iqtisodiyoti 2021-yilda 7,4
foizga o‘ta kuchli o‘sishga erishdi va 2022-yilda Rossiyaning Ukrainaga bostirib
kirishidan keyin kuchli geosiyosiy shamollar qarshisida o‘ziga xos barqarorlikni
namoyish etishda davom etadi. Rossiyaning mehnat muhojirlariga bo‘lgan talabi
rekord o‘rnatishi va rublning boshqa valyutalarga nisbatan yaqinda oshib borishi
munosabati bilan O‘zbekiston ichki talabni 2022-yilning birinchi yarmida o‘tgan
yilning shu davriga nisbatan 96 foizga oshgan pul o‘tkazmalari o‘sishi bilan
qo‘llab-quvvatladi 38
.
Mamlakat diagnostikasi YeTTBning tadbirkorlik va xususiy sektor
rivojlanishidagi asosiy to‘siqlarni aniqlash va yangi mamlakat strategiyalarida
Bankning strategik ustuvorliklarini shakllantirish va loyihalarni tanlashga yordam
beradigan vositadir. Har bir diagnostika YeTTBning mamlakatdagi rasmiylar bilan
siyosati haqida ma lumot beradi.ʼ
Har bir mamlakat diagnostikasi barqaror bozor iqtisodiyotini rivojlantirish
bo‘yicha operatsiyalar mamlakatining taraqqiyoti va muammolarini baholaydi.
Xususiy sektorni rivojlantirish va tadbirkorlik bank faoliyat yuritayotgan
hududlarda Bank vakolatining markazida turadi, ammo YeTTBning barcha
mamlakatlarida xususiy sektor qator muammolar va to‘siqlarga duch kelmoqda.
Diagnostika xususiy kompaniyalar oldida turgan asosiy muammolarni
ta'kidlaydi va har bir mamlakat o‘tish davrining oltita sifati - raqobatbardosh,
yaxshi boshqariladigan, chidamlilik, integratsiyalashgan, yashil va inklyuziv
bo‘yicha o‘z tengdoshlariga nisbatan qayerda turishini ko‘rsatadi va asosiy
jihatlarga ishora qiladi.
37
https://cbu.uz/uz/
38
Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T .: Moliya . 2017 yil . 148- bet .
54

Diagnostika turli xil to‘siqlar qanchalik katta ekanligini baholash uchun bir
qator metodologiya va eng yaxshi amaliyotga asoslanadi. Biznes muhiti va
korxonalar samaradorligini o‘rganish (BEEPS) va o‘tish davridagi hayot so‘rovi
(LiTS) kabi so‘rovlar, shuningdek, boshqa mamlakatlararo so‘rovlar va
institutlarning hisobotlari bilan bir qatorda YeTTB bo‘ylab ichki ekspertizadan
keng foydalaniladi. Jahon banki, Jahon iqtisodiy forumi va OECD kabi. Ba'zi yirik
davlatlar uchun diagnostika, shuningdek, mamlakatda xususiy sektorni
rivojlantirish uchun muhim bo‘lgan tanlangan masalalarni maxsus buyurtma
asosida o‘rganishga asoslanadi.
Diagnostika ETTBning mamlakat iqtisodiyoti va siyosati guruhi tomonidan
olib boriladi, asosan iqtisodiyot, siyosat va boshqaruv departamenti (EPG)dagi
sektor, boshqaruv va siyosiy ekspertlar tajribasiga tayanadi hamda yakuniy
mahsulotni tayyorlashda YeTTB bo‘ylab tegishli ekspertlar bilan keng
konsultatsiya oladi. Tashxislar mamlakat strategiyasi jarayonida YeTTB Kengashi
bilan baham ko‘riladi va jamoatchilik bilan maslahatlashish davrida e'lon qilinadi.
2022-yilning yanvar-sentyabr oylarida pul o‘tkazmalari va oltin eksportining
ikki baravar ko‘payishi hisobiga iqtisodiyot yiliga 5,8 foizga o‘sdi va Rossiyaning
Ukrainaga qarshi urushiga dastlabki shov-shuvli munosabatdan keyin
makroiqtisodiy barqarorlik tiklandi 39
.
Investitsion muhit uchun xavflar kamaydi. Qoraqalpog‘iston viloyatida
to‘satdan avj olgan ijtimoiy norozilik bilan bog‘liq sarmoya uchun siyosiy xavflar
konstitutsiyaga taklif etilayotgan o‘zgartirishlarga tezkorlik bilan tuzatish kiritish
orqali yumshatilgan.
Rasmiylar kelgusi ikki yil ichida yalpi ichki mahsulotdagi (YaIM) raqamli
xizmatlar ulushini ikki baravar oshirishga intilib, mamlakatning raqamli
transformatsiyasini osonlashtirish uchun 280 dan ortiq loyiha tayyorladi.
39
Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
55

Uzbekistan IT Parkning “IT vizasi” mexanizmi mamlakatga bilim, ko‘nikma
va g‘oyalar almashish imkonini beruvchi raqamli ko‘chmanchilar oqimidan foyda
olish imkonini beradi.
O‘zbekiston Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki (TIF MB) 2017 yilning 8
noyabr kuni Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB) bilan kichik biznes va
savdoni qo‘llab-quvvatlashga doir 100 million AQSh dollarlik zayom kelishuvini
imzoladi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlovchi
moliyalashtirish dasturi 70 million AQSh dollarini, YeTTBning savdoga
ko‘maklashish dasturi doirasidagi limit esa 30 million dollarni tashkil qiladi.
O‘zbekiston milliy banki boshqaruvi raisi Suhrob Xolmurodov TIF MB va
YeTTB o‘rtasidagi kelishuvning imzolanishi o‘zaro hamkorlik va yangi loyihalarni
amalga oshirishdagi yangi bosqichni boshlab berishiga ishonch bildirdi. U
YeTTBni O‘zbekistonda ko‘rishdan xursand ekanini bildirib, YeTTB
salohiyatining mustahkamlanishi respublika iqtisodiyoti uchun ajoyib aktiv
bo‘lishini ta'kidladi.
YeTTBning birinchi vitse-prezidenti Fil Bennett bu borada shunday deydi:
"Biz sarmoya kirituvchi mamlakatlarda birga ishlovchi hamkor-banklar oilasida
TIF MBni ko‘rganimizdan shodmiz. Ishonchim komilki, bizning kredit
liniyalarimiz va moliyaviy nou-xaularimiz o‘zbekistonlik xususiy mikro, kichik va
o‘rta korxonalarga mamlakat iqtisodiyotini qo‘llab-quvvatlash yo‘lida kuchli,
barqaror va faol faoliyat yuritishga yordam beradi. Yangi mablag‘larga ega bo‘lish
ularga o‘z salohiyatini amalga oshirishda ko‘mak berishiga umid qilamiz".
YeTTBning savdoga ko‘maklashish dasturi TIF MBga import va eksport
operatsiyalarini qo‘llab-quvvatlashga, bank xizmat tizimini rivojlantirishga va
savdoni moliyalashtirish uchun mahsulotlar assortimentini mustahkamlashga
yordam beradi.
2023-yil va undan keyingi yillarga mo‘ljallangan suveren qarz bo‘yicha
rejalar to‘g‘risida va kichik va o‘rta korxonalar strategiyasini ishlab chiqish va
56

tasdiqlash hamda iqtisodiyotni rivojlantirishga yordam beradigan sektor
islohotlarini davom ettirishning keyingi bosqichlari to‘g‘risida ishlar amalga
oshirilishi kerak.
O‘zbekiston Yevropa tiklanish va tarraqqiyot banki hamda Tashqi iqtisodiy
faoliyat milliy turli yo‘nalishlarda hamkorlikni yo‘lga qo‘ygan.
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki (ETTB) bilan hamkorlikda 2021-2023 yillarga mo‘ljallangan
moliya tizimi va tadbirkorlikda gender inklyuzivligini oshirish masalalari bo‘yicha
Harakatlar rejasini ishlab chiqdi.
Hujjatda Moliyaviy inklyuzivlikni oshirish agentligi (AFI) tarmog‘i Denarau
(DAP) Harakatlar rejasiga mos keluvchi, ayollarning moliyaviy xizmatlardan
foydalanishini oshirishga qaratilgan 9 ta asosiy tashabbus bayon etilgan (Markaziy
bank ushbu tashkilotga 2018 yilda a'zo bo‘lgan).
Harakatlar rejasiga Markaziy bank tomonidan ilgari surilgan quyidagi
tashabbuslar ham kiritildi:
 ayollar tadbirkorligining tarmog‘ini rivojlantirishga ko‘maklashish;
 o‘z biznesini boshlayotgan ayollar uchun qisqa muddatli biznes va
moliyaviy ta'lim dasturlarini amalga oshirish;
 yetakchilikni shakllantirish va gender turfa xilligi bo‘yicha ta'lim
berish orqali Markaziy bankning o‘zida ham gender xilma-xilligini ilgari surish.
Shuningdek, Harakatlar rejasida nazarda tutilgan chora-tadbirlar:
 tadbirkor ayollarning turli moliyaviy ehtiyojlarini qanoatlantiruvchi
xizmatlar va mahsulotlarning tijorat banklari va boshqa moliya institutlari
tomonidan joriy etilishini rag‘batlantirish uchun samarali va amaliyotga tayangan
siyosatni ishlab chiqishga zamin yaratadi;
 ishtirok etuvchi barcha muassasalar tomonidan gender tengligi asosida
moliyalashtirish masalalari bo‘yicha samarali tarzda maqsadlarni belgilash,
natijalarini monitoring va tahlil qilish yuzasidan mexanizmlar joriy etilishida
ko‘maklashishga xizmat qiladi.
57

2021 yil 20 noyabr O‘zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy
banki hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) o‘rtasida texnik
yordam ko‘rsatish to‘g‘risida bitm imzolandi.
Kelishuvga ko‘ra O‘zmilliybankga yordam ko‘rsatish maqsadida KPMG
boshchiligidagi yetakchi xalqaro konsalting kompaniyalar maslahatchilari bilan
birgalikda YTTB standartlariga muvofiq kichik va o‘rta biznes (KO‘B) uchun
kreditlash texnologiyalarini tatbiq etishda yetuk xalqaro tajribani o‘rganishga
asoslangan.
YTTB kreditlash standartlarini tatbiq etilishining asosiy maqsadi
O‘zmilliybankning kreditlash bo‘yicha mutaxassislarini xalqaro standartlariga
muvofiq bilim berish, shuningdek, KO‘B kreditlash va Хаtаrlarni boshqarish
bo‘yicha salohiyatni oshirishdir.
YTTB standartlari savdo-sotiq funktsiyalari va kredit xatarlarini tahlil qilish
jarayonini aniq belgilab beradi va ushbu vositalar uchun mas'ul bo‘lgan har bir
bank bo‘linmasining samaradorligini oshirishni va kredit berish shaffofligini
oshirishni nazarda tutadi.
Ushbu standartlar KO‘Blarni moliyalashtirish imkonini beradi.
O‘z navbatida, amalga oshirilayotgan ishlar KO‘Blarni to‘liq qo‘llab-
quvvatlash bilan tasdiqlanishi mumkin.
O‘zb е kiston bilan Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki hamkorligi uchun
yangi davr boshlanyapti. Joriy yil 15-17 mart kunlari YeTTB va O‘zb е kiston
R е spublikasi hukumati o‘rtasida o‘zaro hamkorlik istiqbollarini muhokama qilish
maqsadida mamlakatimizga YeTTB pr е zid е nti Suma CHakrabarti boshchiligida
nufuzli d е l е gatsiya tashrif buyurdi. Bank pr е zid е ntini 16 mart kuni davlatimiz
rahbari SHavkat Mirziyo е v qabul qildi. Ma’lumki, YeTTB xususiy s е ktor va
infratuzilma loyihalariga inv е stitsiyalarni jalb etish, hukumatlar bilan muzokaralar
olib borish, t е xnologik loyihalarni amalga oshirishga ixtisoslashgan moliya
muassasidir.
58

Markaziy Osiyo Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki uchun muhim
hududlardan hisoblanadi. Birgina 2018 yilda bank mazkur mintaqaga r е kord
darajada, 1 mlrd. 400 mln. yevro hajmida mablag‘ ajratgan. O‘zb е kistonda esa
o‘tgan yillar davomida mazkur bank bilan hamkorlikda 54 ta loyiha amalga
oshirilgan va buning uchun YeTTBning 500 mln. dollarga t е ng inv е stitsiyalari jalb
etilgan.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki d е l е gatsiyasi O‘zb е kiston
R е spublikasi Parlam е ntining yuqori palatasi, Vazirlar Mahkamasi, vazirlik va
idoralarda bo‘lib, bir qator muzokaralarda ishtirok etdi. Uchrashuvlar yakuni
bo‘yicha O‘zb е kiston bilan YeTTB o‘rtasida hamkorlik tug‘risidagi M е morandum
hamda Tabiatni muhofaza qilish sohasida t е xnik ko‘mak loyihalarini amalga
oshirish bo‘yicha k е lishuv imzolandi.
59

2.3. O zsanoatqurilishbank hamda Yevropa tiklanish va taraqqiyot bankiʻ
o rtasidagi hamkorlik istiqbollari
ʻ
2022 yilning 24-mart kuni birinchi Toshkent xalqaro investitsiya forumi
doirasida Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) hamda
O zsanoatqurilishbank o rtasida YETTBning 80 mln.
ʻ ʻ AQSH dollari miqdoridagi
revolver kredit liniyalarini jalb etish to g risida kelishuv imzolandi.
ʻ ʻ
Mazkur hujjat tomonlar hamkorligining mantiqiy davomi bo lib,
ʻ
O zsanoatqurilishbankni xalqaro standartlarga mos ravishda transformatsiya qilish
ʻ
jarayonida amalga oshirilayotgan sheriklik munosabatlaridagi o ziga xos muhim
ʻ
bosqich sanaladi.
Kelishuv doirasida YETTB tomonidan Bank mijozlarining eksport-import
operatsiyalarini moliyalashtirish uchun qisqa muddatli kreditlar ajratiladi.
Qayd etish joiz, O zsanoatqurilishbank hamda YETTB o rtasidagi
ʻ ʻ
hamkorlik 2019-yilning 21-martida TFP dasturi doirasida «Issuing Bank
Agreement» kelishuvi imzolanishi bilan mustahkamlangan. Bugungi kunga qadar
mazkur dastur doirasida umumiy qiymati 225 mln. AQSH dollariga teng 100 dan
ortiq loyihalar moliyalashtirildi. Natijada YETTB 2020-yilda
O zsanoatqurilishbankning mazkur faoliyatini e tirof etib, TFP «Issuing Bank
ʻ ʼ
Agreement» mukofotini taqdim qildi.
Shuningdek, YETTB O zsanoatqurilishbankka Markaziy Osiyoda birinchi
ʻ
“Yashil bank”ni ta sis etish borasida ham ko maklashib kelmoqda. Xususan, 2021-
ʼ ʻ
yilda mazkur xalqaro moliya muassasasi tomonidan Bankka “GEFF – Green
Economy Financing Facility” dasturi doirasida 25 mln. AQSH dollari miqdoridagi
kredit liniyasi ajratildi. Dastur doirasida olib borilgan ishlar yana YETTB diqqatini
tortib, Bankning “Yashil moliyalashtirish” mezonlari bo yicha yilning eng yaxshi
ʻ
kelishuvi” nominatsiyasida ketma-ket ikki marotaba sovrindor bo lishini
ʻ
ta minladi.
ʼ
60

Hozirgi kunda O zsanoatqurilishbank YETTBning bank aksiyadorlikʻ
kapitaliga konvertatsiya qilish opsiyasiga ega bo lgan kredit liniyasini jalb qilish
ʻ
ustida ish olib bormoqda.
2021-yil 4-iyun kuni O zsanoatqurilishbank rahbariyatining Yevropa
ʻ
tiklanish va taraqqiyot banki (ETTB) Moliyaviy institutlar boshqaruvchi direktori
Fransis Malij va Kapitalga investitsiyalar masalalari bo yicha boshqaruvchi
ʻ
direktori Xassan El Xatib boshchiligidagi delegatsiyasi bilan uchrashuvi bo lib
ʻ
o tdi.
ʻ
Muzokaralar davomida O zsanoatqurilishbank loyihalarini amalga oshirish
ʻ
doirasidagi hamkorlik holati, ikki tomonlama sheriklik munosabatlari rivojining
istiqbollari hamda bank-moliya sohasini isloh qilishda YETTB ko magiga oid
ʻ
masalalar muhokama etildi.
Ta kidlanganidek, so nggi yillarda Bankning YETTB bilan hamkorligi
ʼ ʻ
samarali kechdi. Xususan, oxirgi 3 yilda 5 ta ikki tomonlama bitim imzolandi.
Jumladan, 2019-yilda imzolangan revolverli kredit liniyasi doirasida
umumiy qiymati 28,4 mln. AQSh dollariga teng 53 ta kelishuv bo yicha
ʻ
moliyalashtirish ochilgan. Savdoga ko maklashish dasturi (TFP) doirasida esa
ʻ
O zsanoatqurilishbank tomonidan 50,5 mln. AQSh dollari miqdoridagi 19 ta loyiha
ʻ
uchun YETTBning kredit kafolatlaridan foydalanilgan.
Bundan tashqari, 2020-yil iyun oyida imzolangan qiymati 40 mln. AQSh
dollariga teng kichik biznes va xususiy tadbirkorlik loyihalarini moliyalashtirish
bo yicha zayom bitimi tufayli bank tomonidan tadbirkorlik subyektlarining 52 ta
ʻ
loyihasi moliyalashtirildi.
Bugungi kunda tomonlar «Yashil iqtisodiyotni moliyalashtirish mexanizmi»
va «Tavakkalchiliklarni taqsimlash mexanizmi» kabi yangi moliyaviy
mahsulotlarni bank faoliyatiga joriy etish ustida ish olib bormoqda. Bu, o z
ʻ
navbatida, O zsanoatqurilishbank tomonidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
ʻ
subyektlariga taqdim etayotgan xizmatlar turlarini kengaytiradi hamda ishlab
61

chiqarish va xizmat ko rsatish sohalariga jalb qilingan korxonalarniʻ
moliyalashtirishdan keng foydalanish imkoniyatini ta minlaydi.
ʼ
YETTB, shuningdek, Bankni transformatsiya qilish jarayonlariga ham har
tomonlama ko maklashmoqda. Jumladan, Xalqaro moliya korporatsiyasi bilan
ʻ
hamkorlikda mazkur moliyaviy institut tomonidan Bank G aznachiligini
ʻ
transformatsiya qilishga KPMGning xalqaro konsultantlari jalb etilgan.
2022 yilda YeTTB SQB bankiga 50 million dollar ajratadi. Ushbu kreditni
ajratishdan maqsad 40
:
-YETTB O‘zbekistonning ikkinchi yirik kreditori SQBga 50 million dollar
konvertatsiya qilinadigan kredit ajratish
-Korporativ boshqaruv va boshqaruvni yaxshilash uchun investitsiyalar,
yashil investitsiyalar uchun mablag‘ ajratish
-Mamlakatning bank sektorini isloh qilish bo‘yicha sa'y-harakatlarini
qo‘llab-quvvatlash.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) O zbekistondagi ikkinchi
ʻ
yirik kreditor bo lgan “O zsanoatqurilishbank”ga (SQB) 50 million AQSh dollari
ʻ ʻ
miqdorida konvertatsiya qilinadigan kredit ajratadi 41
. Kredit to‘liq yoki qisman
SQBning oddiy aktsiyalariga aylantirilishi mumkin.
SQB mablag‘larni mahalliy kichik va o‘rta korxonalarga (KO‘K) qarz beradi
va tushumning kamida 20 foizi yashil investitsiyalarni, shu jumladan energiya
samaradorligi yoki qayta tiklanadigan energiya loyihalarini qo‘llab-quvvatlashga
yo‘naltiriladi 42
. Bitim doirasida SQB korporativ iqlim boshqaruvi (CCG) texnik
yordamini oladi, natijada iqlim bilan bog‘liq moliyaviy ma'lumotlarni oshkor qilish
bo‘yicha ishchi guruh tavsiyalariga muvofiq iqlim xavflarini boshqarish bo‘yicha
harakatlar rejasi ishlab chiqiladi.
40
https://cbu.uz/uz/
41
https://cbu.uz/uz/
42
Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-
‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
62

YeTTBning Markaziy Osiyo bo yicha boshqaruvchi direktori Juzannaʻ
Hargitay shunday dedi: “Ushbu bitim YeTTBning boshqa xalqaro moliya
institutlari bilan bir qatorda O zbekiston davlat banklarini o zgartirish va
ʻ ʻ
xususiylashtirishni qo llab-quvvatlash bo yicha kengroq majburiyatlarining bir
ʻ ʻ
qismidir. Bu YeTTBning O‘zbekistondagi birinchi konvertatsiya qilinadigan qarz
bitimidir. Ushbu tranzaksiya bilan, kengroq mintaqada o‘zgaruvchanlik bilan
belgilab qo‘yilgan ushbu muammoli paytlarda biz investorlarga muhim ishonch
xabarini yuboramiz.
2017-yildan buyon O‘zbekistonda, xususan, bank sektorida davlat ishtirokini
kamaytirish va iqtisodiyotni modernizatsiya qilish maqsadida katta islohotlar
amalga oshirildi. Ushbu konvertatsiya qilinadigan kredit ushbu strategiyani
qo‘llab-quvvatlaydi 43
. YTTB sarmoyasi, agar konvertatsiya amalga oshirilsa,
davlat mulkini 50 foizdan pastga bosqichma-bosqich qisqartirish yo‘lini to‘laydi,
shu bilan birga SQB korporativ boshqaruvi va barqarorligini mustahkamlaydi.
Bugungi kunga qadar YeTTB O‘zbekistonda 111 ta loyiha orqali 3,38
milliard yevrodan ortiq sarmoya kiritdi.
43
Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-
‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
63

III-BOB. JAHON BANKLARI BILAN HAMKORLIKDA ISHLASHNI
RIVOJLANTIRISHDAGI MUAMMO VA YECHIMLAR
3.1. Jahon banklari bilan xalqaro hamkorlikning yangi tendensiyalari.
natijalar va istiqbollar
Bank sektori tub o‘zgarishlarga duch keldi, chunki raqamlashtirish yangi
texnologiyalarga asoslangan bank xizmatlarini taqdim etadi va mijozlarning yangi
talablarini keltirib chiqaradi. Banklar sust innovatsion jarayonlarga duch kelsa-da,
fintechlar mijozlarga yo‘naltirilgan yechimlarni taqdim etib, raqamli davrdan
foydalanadi. Garchi banklar fintechlar bilan hamkorlik innovatsiyalarni
rag‘batlantirishning asosiy yondashuvi ekanligini tushungan bo‘lsalar-da, ular
bilan bog‘liq muammolarni hal qilish uchun kurashmoqda. Shunga qaramay, eng
yaxshi amaliyotlarni o‘rnatish uchun ushbu hodisa bo‘yicha juda kam tadqiqot olib
borildi, chunki na bank-fintech hamkorligi, na tegishli va tegishli xususiyatlar
baholanmagan. Biroq, ayniqsa, iqtisodiy va moliyaviy nuqtai nazardan,
texnologiyaga asoslangan tashkilotlar va ular bilan hamkorlik moliya sektorini va
shuning uchun butun iqtisodiyotni qanday o‘zgartirishini yaxshiroq tushunish
uchun ushbu tadqiqot bo‘shlig‘ini yopish juda muhimdir.
Global o‘sish qariyb o‘ttiz yil ichida uchinchi eng zaif sur'atga sekinlashishi
kutilmoqda, bu faqat 2022 va 2032 yillarda global inqirozlar soyasida qoladi.
Rivojlanayotgan bozor va rivojlanayotgan mamlakatlarda investitsiyalarning
o‘sishi so‘nggi yigirma yildagi o‘rtacha ko‘rsatkichdan past bo‘lishi kutilmoqda 44
.
Har qanday qo‘shimcha salbiy zarbalar global iqtisodiyotni turg‘unlikka olib
kelishi mumkin. Kichik davlatlar tashqi savdo va moliyalashtirishga tayanishi,
cheklangan diversifikatsiyasi, ko‘tarilgan qarzlari va tabiiy ofatlarga moyilligi
tufayli Bu kabi zarbalarga ayniqsa zaifdir. O‘sish va investitsiyalarni kuchaytirish,
jumladan, qishloq xo‘jaligi va yoqilg‘i subsidiyalari kabi mavjud xarajatlarni qayta
yo‘naltirish uchun zudlik bilan siyosat choralari zarur.
44
Абалкина А. Роль многосторонних банков развития в содействии экономической интеграции. Munich
Personal RePE c Archive. 2022. – 10 p.
64

Xalqaro bank kengashi. MDH, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari bank
uyushmalarini o‘ziga birlashtirgan Xalqaro bank kengashi bilan o‘zaro manfaatli
hamkorlik yo‘lga qo‘yildi. 2006 yil 26 aprelda O‘zbekiston banklari
Assotsiatsiyasi XBK a’zosi bo‘ldi. Hozirgi kunda O‘zbekiston banklari
Assotsiatsiyasi Bosh direktori XBK Raisi o‘rinbosari hisoblanadi.
2007 yil may oyida “Chakana bank biznesini rivojlantirish” Xalqaro ilmiy-
amaliy konferentsiyasi o‘tkazildi. Konerentsiya ishida O‘zbekiston Respublikasi,
Rossiya Federatsiyasi, Belorussiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Ozarbayjonning 16
xalqaro moliya institutlari, ilmiy izlanish va ta’lim institutlari, Singapur
Menejmentni rivojlantirish institutidan 40dan ortiq vakillar, shuningdek
respublikaning qator vazirlik va idoralari rahbarlari, jumladan O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki, O‘zbekston Respublikasi Davlat mulki qo‘mitasi
qoshidagi Qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilish
markazi, tijorat banklari rahbarlari va mutaxassislari ishtirok etishdi. Tashkiliy
qo‘mita tomonidan konferentsiya ma’ruzalari tezislari to‘plami chop etilib barcha
ishtirokchilarga tarqatildi 45
. Xalqaro konferentsiya yakunlari bo‘yicha amaliy
tavsiyalar ishlab chiqilib, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga taqdim
etildi. “Bozor, pul, kredit” jurnalining maxsus soni tayyorlanib, chop etildi.
Konferentsiya ishi ommaviy axborot vositalarida keng yoritildi. Xalqaro
konferentsiya doirasida MDH, Markaziy va Sharqiy Evropa davlatlari banklar
Assotsiatsiyalarining Xalqaro muvofiqlashtirish Kengashining (XBK) navbatdagi
yig‘ilishi bo‘lib o‘tdi, unda chakana bank biznesini MDH mamlakatlarida
rivojlantirish masalalari ko‘rib chiqildi.
Singapur bilan hamkorlik. 2007 yil 15 mayda O‘zbekiston banklari
Assotsiatsiyasi bilan Singapur banklar Assotsiatsiyasi o‘rtasida o‘zaro anglashuv
Memorandumi imzolandi 46
.
45
Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet.
46
Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b.
65

O‘BA va SBA o‘rtasidagi hamkorlikning asosiy yo‘nalishlari quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
 Ma’lumot almashish va assotsiatsiyalar ishtirokchi banklar o‘rtasida
loyihaviy moliyalashtirish sohasida qo‘shma loyihalarni amalga oshirish,
korrespondent munosabatlarni o‘rnatish, kredit liniyalari ochish, savdoni
moliyalashtirish orqali o‘zaro hamkorlikni rivojlantirish;
 YAngi bank mahsulotlari, bank operatsiyalari va to‘lov tizimini
avtomatlashtirish, majburiyatlar bozori va moliyaviy vositalarni
rivojlantirish, riskni boshqaruv usul va instrumentlarini rivojlantirish
sohalarida O‘BA infratuzilmaviy tashkilotlari va SBA qo‘mitalari o‘rtasida
hamkorlikni rivojlantirish;
 O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi faoliyatini mustahkamlash maqsadida
Singapur bank-moliya tizimidagi tajribali maslahatchilarni jalb qilgan holda
ekspert qo‘llab-quvvatlashni amalga oshirish.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2007 yil 13 fevraldagi №PQ-581
sonli “Singapur Respublikasi bilan hamkorlikni yanada rivojlantirish choralari
to‘g‘risidagi” Qarori bilan tasdiqlangan Chora-tadbirlar dasturi bandlarini bajarish
maqsadida Singapur menedjmentni rivojlantirish instituti bilan hamkorlik
o‘rnatildi.
O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Singapur menedjmentni
rivojlantirish instituti o‘rtasida imzolangan ta’lim xizmatlarini ko‘rsatish
to‘g‘risidagi Umumiy shartnomaga asosan bank mutaxassislari uchun Singapurda
qisqa va o‘rta muddatli malaka oshirish kurslari tashkil etildi. 2007 yil 20
fevraldan 20 maygacha O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining 30
mutaxassislari Singapurda 3 oylik kurslarni muvaffaqiyatli bitirishdi.
Shu bilan bir qatorda tijorat banklari mutaxassislari uchun Singapur
menedjmentni rivojlantirish institutida doimiy ravishda qisqa muddatli kurslar
tashkil etilmoqda.
66

Malayziya bilan hamkorlik. O‘zbekiston Respublikasi va Malayziya bank
institutlari o‘rtasida hamkorlikni o‘rnatish va rivojlantirish maqsadida 2009 yil 25
avgustda O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Malayziya banklar
Assotsiatsiyasi o‘rtasida o‘zaro anglashuv memorandumi imzolandi.
O‘zbekiston bank tizimi bilan hamkorlik o‘rnatish hohishini bildirgan
Malayziya banklari vakillari ishtirokida davra suhbati o‘tkazildi. Unda «Malayan
Bank Berhad», «CIMB Bank Berhad», «AffinBank», «Public Bank», «Standard
Chartered Bank Malaysia Berhad», «HSBS Bank Malaysia Berhad», «AmBank
Group», «Hong Leon Bank» kabi 19 bank vakillari ishtirok etishdi 47
.
Malayziya Milliy bankining (Bank Negara Malaysia) tarkibiy tashkiloti
hisoblangan va bank mutaxassislarini tayyorlash va qayta tayyorlashga
ixtisoslashgan Malayziya bankirlar instituti (Institute of bankers Malaysia –
IBBM) bilan o‘zaro manfaatli munosabatlar o‘rnatildi.
Loyihaviy moliyalashtirish, investitsion bank ishi, g‘aznachilik
operatsiyalari, risklarni boshqarish, xalqaro savdoni moliyalashtirish, audit va
boshqa yo‘nalishlarda qisqa muddatli kurslarni tashkil qilish bo‘yicha kelishuvga
erishildi.
Koreya Banklar Federatsiyasi bilan hamkorlik 48
. O‘zaro hamkorlikni
o‘rnatish va Anglashuv memorandumini imzolash maqsadida Toshkentda Osiyo
Taraqqiyot Banki Boshqaruvchilar Kengashining yillik yig‘ilishi doirasida tashrif
buyurgan Koreya Banklar Federatsiyasi delegatsiyasi bilan 2010 yil 3 mayda
uchrashuv o‘tkazildi. Unda KBF Raisi Dong Kyu Shin boshchiligidagi delegatsiya
a’zolari, Banklar Assotsiatsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va
Markaziy banki vakillari ishtirok etishdi.
Uchrashuv davomida Koreya va O‘zbekiston tijorat banklari o‘rtasida
hamkorlikni rivojlantirish, KBFning Bank institutida tijorat banklari mutaxassislari
47
Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi. Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-‒
matbaa uyi», 2022 – 160 b.
48
Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития: инвестиции в развитие // Вестник
международных организаций. 2011. – №4. – С. 61-67
67

uchun qisqa va o‘rta muddatli kurslar tashkil etish, KBFning Bank instituti va
O‘zbekiston Respublikasi Banko moliya akademiyasi o‘rtasida talabalar almashish
masalalari muhokama qilindi.
Uchrashuv natijalari bo‘yicha O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va
Koreya Banklar Federatsiyasi o‘rtasida o‘zaro Anglashuv Memorandumi
imzolandi 49
.
Bank tizimi faoliyatini islohot qilish va tartibga solish, tijorat banklari rahbar
xodimlari va mutaxassislarining malakaviy darajasini oshirish bo‘yicha
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlarini bajarish
maqsadida O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi tomonidan etakchi o‘quv yurtlari
va markazlari bilan birgalikda quyidagi choralar amalga oshirilmoqda:
Bank faoliyatining dolzarb yo‘nalishlari bo‘yicha xalqaro va respublika
miqyosida ilmiy-amaliy konerentsiyalar, seminarlar va “davra suhbatlari”
o‘tkazilmoqda;
Bank-moliya akademiyasi, Mintaqaviy bank o‘quv markazi, shuningdek
Moliyaviy iqtisodiy rivojlanish xalqaro Markazi bazasida doimiy ravishda bank
xodimlari malakasini oshirish va qayta tayyorlash bo‘yicha seminar va kurslar
tashkil etilmoqda;
Bank mutaxassislariga O‘zbekiston banklari va rivojlangan xorijiy
davlatlarning etakchi moliyaviy institutlarida tajriba orttirishlari tashkil etilmoqda;
Tajriba almashish, istiqbolli takliflarni ko‘rib chiqish va manfaatli aloqalar
o‘rnatish uchun ko‘rgazma-seminarlar o‘tkazilmoqda;
Dolzarb ta’lim yo‘nalishlarini, shuningdek bank xodimlarini tayyorlash va
qayta tayyorlash sohasida muvjud muammolarni aniqlash maqsadida tijorat
banklari o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazilmoqda.
49
O ‘ sha manba 56 bet
68

3.2. Jahon banklarining xalqaro hamkorlik yo‘nalishlari
Xalqaro bank faoliyatining muttasil oshib borishi munosabati bilan
transmilliy banklarni tegishli tartibga solish va nazorat qilish tobora dolzarb bo‘lib
bormoqda. Ko‘pgina mamlakatlar xalqaro bank nazorati bo‘yicha BIS
ko‘rsatmalarini qabul qildilar, shuning uchun asosiy nazorat majburiyatlari tegishli
uy va qabul qiluvchi davlat organlari o‘rtasida taqsimlanadi. Bundan tashqari, ikki
tomonlama anglashuv memorandumlari ushbu organlar o‘rtasida axborot
almashinuvi qanday tashkil etilishini belgilaydi.
íBank of Credit and Commerce Internationalí (BCCI) transmilliy bankining
nazorati va keyinchalik yopilishi bilan bog‘liq muammolar butun dunyo bo‘ylab
bank nazoratchilari uchun ogohlantiruvchi qo‘ng‘iroq bo‘ldi. U milliy bank
nazoratchilarining opportunistik xatti-harakati nazoratda transmilliy bankning
yaqin nazorat tekshiruvidan yashirinishiga imkon beradigan bo‘shliqlarni yaratishi
mumkinligini ko‘rsatdi.
Shu bilan birga, ko‘p millatli banklar ustidan ehtiyotkorlik bilan nazorat
qilish tobora muhim ahamiyat kasb etmoqda, chunki bank faoliyati xalqaro
miqyosda rivojlanmoqda. Amihud va boshqalar. (2002), masalan, transchegaraviy
banklarning birlashuvi soni 1985 yildan 1998 yilgacha bo‘lgan davrda barqaror
ravishda oshib, besh baravardan ko‘proqqa oshganini aniqladi. Xuddi shunday,
evro hududida kredit tashkilotlari ishtirokidagi xalqaro birlashish faolligining
sezilarli o‘sishini kuzatish mumkin: 1996 yildan 2001 yilgacha mahalliy va xorijiy
banklar o‘rtasidagi M&Alar soni yiliga 77 foizga oshib, 55 tani tashkil etdi 50
.
Ko‘proq transmilliy banklarga nisbatan bu tendentsiya davom etishi
kutilmoqda, chunki Internet-banking kabi yangi texnologiyalar va deregulyatsiya
ilgari himoyalangan milliy bozorlarga kirish uchun to‘siqlarni kamaytiradi.
50
Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития Японии //Предпринимательство. – 2014.
– №1. – С. 164-181.
69

Biz xalqaro rivojlanish uchun kuchliroq moliyalashtirish bazasini yaratishga
qaratilgan Addis-Abeba Harakat dasturi talablarini qondirishga yordam berish
uchun Xalqaro moliya institutlari (XMI) bilan hamkorlik qilmoqda.
BMTTDning 2019-2020 yillarga mo‘ljallangan XMT hamkorlik strategiyasi
SDGga erishish uchun munosabatlarni mustahkamlash muhimligini ta’kidlaydi.
Shu maqsadda biz Yevropa investitsiya banki (EIB), Yevropa tiklanish va
taraqqiyot banki (YTTB), Yevropa Kengashi taraqqiyot banki (CEB), Islom
taraqqiyot banki (IsDB) va OPEKning Xalqaro hamkorlik fondi bilan yaqindan
hamkorlik qilmoqdamiz. Rivojlanish (OFID).
Yevropa investitsiya banki (EIB). Yevropa investitsiya banki Yevropada
barqaror rivojlanish tashabbuslarini moliyalashtirishda yordam beradi. YeIB va
BMT Taraqqiyot dasturining uzoq yillik hamkorlik tarixi mintaqada ko‘plab
tashabbuslarni, jumladan, Ukrainani erta tiklash dasturini, mojarodan jabr ko‘rgan
hududlarda infratuzilmaga sarmoya kiritishga yo‘naltirdi. 2021-yilda EIB va
BMTTD o rtasida iqlim o zgarishi, davom etayotgan migratsiya va majburiyʻ ʻ
ko chirilish inqirozi hamda yoshlar uchun ish o rinlari yaratish kabi asosiy mavzuli
ʻ ʻ
sohalarga e tibor qaratilgan o zaro anglashuv memorandumi muddatini besh yilga
ʼ ʻ
uzaytirdi.
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB). 1991-yilda tashkil etilgan
Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki uch qit’ada rivojlanayotgan iqtisodiyotlarni
raqobatbardosh, yaxshi boshqariladigan, yashil, inklyuziv, mustahkam va
integratsiyalashgan qilib mustahkamlaydi. YeTTB va BMTTD o‘rtasida 2021-
yilda yangi imzolangan o‘zaro anglashuv memorandumi bilan qayta tiklangan
uzoq yillik munosabatlar mavjud. Ushbu kelishuv Markaziy va Sharqiy Yevropa,
Markaziy Osiyo, Mo‘g‘uliston, shuningdek, Janubiy va Sharqiy O‘rta er dengizi
mintaqalarida COVID-19 kabi sohalarda barqaror o‘sishni ta’minlashga qaratilgan.
Yevropa Kengashi Taraqqiyot Banki (CEB). Yevropa Kengashi Taraqqiyot
banki Yevropada ijtimoiy integratsiya va hamjihatlikka yordam beruvchi
loyihalarni moliyalashtirish va texnik ekspertiza bilan ta’minlaydi. 2007 yilda CEB
70

va BMT Taraqqiyot dasturi Gruziyaning Shida Kartli mintaqasida jamoat
infratuzilmasini tiklash va sobiq Yugoslaviya Makedoniya Respublikasiga
shoshilinch oziq-ovqat yordamini yetkazib berish kabi loyihalarga olib kelgan
o zaro anglashuv memorandumini imzoladiʻ 51
. Ushbu dastlabki memorandumning
muvaffaqiyati bilan 2017 yilda ISB va BMTTD Turkiya, Moldova va Gruziyada
SDGga erishish uchun qo‘llab-quvvatlashni kengaytirish uchun ikki tomonlama
kelishuvni qo‘shimcha besh yilga yangiladi.
Islom taraqqiyot banki (ISDB)
Islom Taraqqiyot Banki 2021 yilda operatsion aktivlari 16 milliard AQSh
dollaridan oshib borayotgan rivojlanishni moliyalashtirish bo‘yicha eng tez
rivojlanayotgan hamkorlardan biri hisoblanadi 52
. ITB va BMTTD hamkorligi 1986
yilda boshlangan. O shandan beri ITB va BMTTD qashshoqlikni kamaytirish,
ʻ
tinchlik o rnatish, yoshlarni ish bilan ta minlash va inqirozdan chiqishga e tibor
ʻ ʼ ʼ
qaratdi – bularning barchasi 2019-yilda boshlangan Global Islomiy Moliya va
Ta sir Investitsiya Platformasi orqali. Qozog iston va Tojikistondagi suv xo jaligi
ʼ ʻ ʻ
infratuzilmasi, shuningdek, O zbekistondagi yashil qishloq uylari kabi keng
ʻ
ko lamli yo‘nalishlarda ITB bank bilan hamkorlik qilmoqda.
ʻ
OPEK Xalqaro taraqqiyot jamg‘armasi (OFID)
OPEK Xalqaro Taraqqiyot Jamg‘armasi infratuzilma, savdo va ijtimoiy
xizmatlar kabi sohalarda iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantirish orqali rivojlanayotgan
mamlakatlarda qashshoqlikni yumshatish uchun davlat hamkorlari va xalqaro
donorlar bilan ishlaydi. 2020-yilda BMTTD va OPEK Albaniya, Tunis va Kosovo
uchun mintaqalararo grantlar tanlovini boshladi1, suv resurslarini boshqarish,
yoshlar bandligi va tadbirkorlik sohalarida ko‘lamni kengaytirish uchun yuqori
potentsialga ega bo‘lgan kichik miqyosdagi tadbirlarni moliyalashtirdi 53
.
51
Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по экономическому сотрудничеству и интеграции.
Третья сессия. Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой базы для
развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2022 г.
52
Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной архитектуре мирового развития //
Экономика и политика. – 2019. №. 5. – С.11-18.
53
Ковалев М. Роль банков развития в XXI веке / М. Ковалев, Ю. Когут, С. Румас // Вестник ассоциации
белорусских банков. – 2022. – №2. – С. 2-17.
71

Yaqinda BMTTD va OPEK Markaziy Osiyoda barqaror energetika sohasida
jonli, oddiy kichik va o rta korxonalar hamjamiyatini rivojlantirish, havo sifati vaʻ
atrof-muhitni muhofaza qilish bilan birga odamlarning energiyadan foydalanishini
yaxshilashga qaratilgan mintaqaviy tashabbusni boshladi.
72

3.3. O‘zbekistondagi Tijorat banklarining jahon banklari bilan hamkorligi
tahlili
2022-yilda Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki (YTTB) O‘zbekistondagi
26 ta loyihaga qariyb 920 million AQSh dollari (839 million yevro) investitsiya
kiritdi va bu uchinchi yildirki Markaziy Osiyoda moliyalashtirishning yetakchi
oluvchisiga aylandi. Qayta tiklanadigan energetikadan tortib bankka qadar
sohalarga investitsiyalar kiritildi.
Bankning mamlakatga yillik sarmoyasi bo‘yicha avvalgi rekord 2021 yilda
o‘rnatilgan 690 million AQSh dollarini tashkil etdi 54
.
YeTTB xorijiy investorlar va islohotlarga ko‘maklashuvchi hokimiyat
organlari o‘rtasida muloqot uchun platforma bo‘lib xizmat qiladigan Xorijiy
investorlar kengashining birinchi yalpi majlisini o‘tkazish orqali O‘zbekistonda
investitsiya muhitini yaxshilash bo‘yicha ishlarni davom ettirdi.
2023-yil boshida Parij kelishuviga to liq moslashgan YeTTBʻ
O zbekistonning yashil o tish jarayonini qo llab-quvvatlashni davom ettirdi.
ʻ ʻ ʻ
YeTTB Buxoro viloyatida umumiy o rnatilgan quvvati 1 GVt bo lgan ikkita
ʻ ʻ
shamol elektr stansiyasini qurish va ishga tushirishga ko maklashish uchun
ʻ
umumiy qiymati 520 million AQSh dollariga teng ikkita sindikatlashtirilgan kredit
ajratdi.
Ushbu moliyalashtirish YeTTBning o‘z mintaqalari bo‘ylab hozirgi kunga
qadar qayta tiklanadigan energiya bo‘yicha eng yirik loyihasidir.
Shuningdek, bank O‘zbekistonning Navoiy viloyatida quvvati 500 MVt
bo‘lgan yashil maydon shamol elektr stansiyasini rivojlantirish, qurish va
foydalanish uchun 74 million AQSh dollari miqdorida moliyalashtirish paketini
tashkil qildi. Bu to qnashuv xavfi ostida bo lgan turlarni aniqlash va kuzatish
ʻ ʻ
hamda tanlangan turbinalarni avtomatik ravishda qisqartirishni ishga tushirishga
qodir bo lgan Identiflight yordamida Markaziy Osiyodagi birinchi loyiha bo ldi.
ʻ ʻ
54
https :// cbu . uz / uz /
73

YeTTB va O‘zbekiston Iqtisodiy rivojlanish va qashshoqlikni qisqartirish
vazirligi birgalikda metan emissiyasi milliy dasturini ishlab chiqishga kelishib
oldilar, bu 2030 yilgacha metan emissiyasini 30 foizga qisqartirish bo‘yicha Global
metan garovi (GMP) maqsadiga erishish uchun asosiy rejalashtirish vositasiga
aylanadi. O‘tgan yili O‘zbekiston Markaziy Osiyoda GMPga qo‘shilgan ikkinchi
davlat bo‘ldi 55
.
Energetika sektoridan tashqari YeTTB Xorazm va Qoraqalpog‘istonda qattiq
maishiy chiqindilarni boshqarish uchun mas'ul bo‘lgan hududiy kommunal xo‘jalik
korxonalari uchun umumiy qiymati 120 million AQSh dollarigacha bo‘lgan uzoq
muddatli suveren kreditlar ajratdi. Loyiha O‘zbekistonning Parij kelishuviga
muvofiq dekarbonizatsiya sa’y-harakatlariga hissa qo‘shadi va qattiq maishiy
chiqindilarni boshqarish bo‘yicha milliy strategiyani qo‘llab-quvvatlaydi.
Moliya sohasida YeTTB “Asakabank”, “Ipoteka-bank”, O‘zbekiston Tashqi
iqtisodiy faoliyat milliy banki va SQB banki uchun 210 million AQSh dollari
miqdoridagi yangi savdoni moliyalashtirish limitlarini oshirdi. Bitim xususiy
mahalliy tadbirkorlik sub'yektlariga, jumladan, kichik va o‘rta korxonalarga
(KO‘B) zarur tovarlar, xizmatlar va uskunalarni import qilish hamda o‘z
mahsulotlarini eksport qilish imkonini beradi.
YeTTB tomonidan Ipak Yo‘li bankiga taqdim etilgan 10 million AQSh
dollari miqdoridagi moliyaviy paket mahalliy uy xo‘jaliklari va kichik va o‘rta
korxonalar uchun yashil texnologiyalardan foydalanishni yaxshilaydi va ayollar
tadbirkorligini rag‘batlantiradi.
YeTTB, shuningdek, TBC Bank Uzbekistan’ga 7 million AQSh dollari
miqdorida qo‘shimcha kapital kiritdi va O‘zbekiston bilan 20 million dollarlik
krossvalyuta svop bitimini amalga oshirdi, bu esa mamlakatga derivativlar bozorini
rivojlantirishga va xorijiy valyutadagi qarz olishdan kelib chiqadigan valyuta
riskini himoya qilishga yordam beradi.
55
https :// www . ebrd . com / home
74

Bank mamlakatning yetakchi pivo ishlab chiqaruvchisi UzCarlsberg
faoliyatini qo‘llab-quvvatlashga 14 million yevro yo‘naltirdi va bo‘ylama suv osti
yoyi bilan payvandlangan quvurlar ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish imkoniyatiga
ega bo‘lgan Toshkent quvur zavodiga 15 million AQSh dollari ajratdi. SQB Bank
bilan birgalikda YeTTB mamlakatdagi maishiy elektronika va maishiy texnikaning
yetakchi chakana sotuvchilaridan biri Idea Concept Group kompaniyasini
kengaytirishni qo‘llab-quvvatlamoqda.
YeTTB tomonidan boshqariladigan Markaziy Osiyo uchun Ekologik
reabilitatsiya hisobi (ERA) tomonidan ajratilgan 7 million yevro miqdoridagi grant
poytaxt Toshkentning sharqida joylashgan tog‘larda joylashgan ikkita sobiq uran
qazib olish maydonlari – Yangiobod va Chorkesarda atrof-muhitni qayta tiklash
ishlarini moliyalashtiradi.
2022-yilda YeTTBning O‘zbekistondagi Kichik biznes bo‘yicha maslahat
dasturi 100 ga yaqin maslahat loyihalarini ishga tushirdi va shu bilan mahalliy
KO‘B sub’ektlari bilan aloqani 50 foizga oshirdi. Ularning yarmi tadbirkor ayollar,
40 foizdan ortig‘i qishloq joylarida faoliyat yuritgan. Ixtisoslashtirilgan treninglar,
tarmoq yaratish va bilim almashish tadbirlari orqali butun mamlakat bo‘ylab 10
000 dan ortiq tadbirkorlar ishtirok etdi. “Gulobod mebel” mebel ishlab
chiqaruvchi, “Tillo domor” sut mahsulotlari ishlab chiqaruvchi, “Sifat-Biznes-
Savdo” elektron mahsulotlar sotuvchisi kabi qator mahalliy korxonalarga kreditlar
ajratildi 56
.
O‘zbekistonda 2023-yilning 16-18-may kunlari Samarqand shahrida bo‘lib
o‘tadigan YeTTBning 32-yillik yig‘ilishi va biznes-forumi bo‘lib o‘tadi. Tadbir
Bank investitsiya qiladigan mintaqalar uchun eng yirik tadbir hisoblanadi va
xalqaro biznes-forum bilan birga o‘tkaziladi.
Bugungi kunga qadar YeTTB butun mamlakat bo‘ylab 128 ta loyihaga
deyarli 3,9 milliard yevro sarmoya kiritdi.
56
https :// www . ebrd . com / home
75

Bugungi kunda YeTTB ekologik loyihalarga ham pul ajratmoqda. Jumladan
2020 yil SQB bank bilan bu sohada ham yangi loyiha boshlandi. Ushbu loyiha
Bankning COVID-19 pandemiyasiga javobi doirasida ma'qullandi.
Loyihaning amalga oshirilishini kechiktirmaslik maqsadida Bank prezidenti
Axborotdan erkin foydalanish siyosatining V bo‘limiga muvofiq loyihaning
qisqacha mazmuni (LQM) odatiy muddatlardan og‘gan holda chop etilishiga
ruxsat berdi. Bankning COVID-19 ga javobi va ushbu og‘ish haqida batafsil
ma'lumotni bizning veb-saytimizda topishingiz mumkin.
Barqarorlikni ta minlash dasturi doirasida “Sanoat Qurilish Banki” (SQB) gaʻ
25 million AQSH dollarigacha bo lgan birinchi navbatdagi ta minotsiz kreditni
ʻ ʼ
sintetik o zbek so mi yoki AQSH dollarida taqdim etish.
ʻ ʻ Kredit tushumlari SQB
tomonidan O zbekistonning biznes korxonalariga biriktirilgan Kredit siyosatiga
ʻ
asosan yo naltiriladi.
ʻ
Taklif etilayotgan loyiha SQB ga: (1) tegishli sub-qarz oluvchilar faoliyatini
milliy valyutada moliyalashtirish imkonini beradi, bu esa moliyaviy sektorning
barqarorligini oshiradi; va (2) COVID19 pandemiyasi sharoitida bozorning
noqulay sharoitlariga javob tariqasida mahalliy xususiy korxonalarni
kreditlashdagi bozor ulushini ushlab turish va kengaytirish imkonini beradi.
SQB YTTBning Savdoga ko maklashuvchi dasturning (TFP) 1 joriy mijozi
ʻ
hisoblanadi va yaqinda kichik va o rta biznes korxonalari (KO BK)ni
ʻ ʻ
moliyalashtirishga yo naltirilgan kredit liniyasini imzoladi. KO BK kredit liniyasi
ʻ ʻ
uchun o tkazilgan Ekologik va ijtimoiy ekspertiza mijozning Atrof-muhit va
ʻ
ijtimoiy masalalar bo‘yicha boshqaruv tizimi (AIMBT) Xalqaro moliya
korporatsiyasi tomonidan qayta ko rib chiqilayotganiga ishonch hosil qildi.
ʻ
Mijozning AIMBTi loyiha talablari (PR) 2 hisoblangan PR9 shartlariga javob
beradi, shuningdek, mijozdan ESP2019 yo llanmalari va istisnolar ro yxatlariga
ʻ ʻ
rioya qilish talab etiladi. Qarz oluvchi YTTBning PR2 va PR4 shartlariga va
Korporativ hamda KO BK mijozlar uchun ishlab chiqilgan Ijtimoiy risklarni
ʻ
76

boshqarish shartlariga amal qilishda davom etadi. SQB har yili YTTBga ekologik
va ijtimoiy sohaga oid hisobotlarni taqdim etishi shart.
SQB avvalgi loyihalar doirasida boshlangan Texnik ko maklardan (TK)ʻ
foydalanishda davom etadi:
O‘zbekistondagi moliyaviy vositachi muassasalarning salohiyatini oshirish
TK dasturi " (TCRS 8332, loyiha umumiy qiymati 5 million EUR, TK Qo mitasin
ʻ
tomonidan 12/07/2017 da tasdiqlangan). SQBga ajratilgan ko mak KO BK ni
ʻ ʻ
kreditlash va G aznachilikni rivojlantirishga yo‘naltiriladi. TK ning 15% qiymati
ʻ
SQB tomonidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan 57
.
SQB, shuningdek “Markaziy osiyo uchun mintaqaviy kichik biznes TK
dasturi” (TCRS 7579) doirasida markazlashgan treninglarda va masofaviy ta’lim
dasturlaridan foydalanadi. COVID-19 pandemiyasi tufayli to‘xtatilgan
sinfxonalardagi treninglar pandemiya cheklovlari tugashi bilan yana amalga
oshiriladi; COVID-19 pandemiyasi sharoitida yuzaga kelgan bozorning noqulay
sharoitlari SQB tomonidan kreditning samarali o‘zlashtirilishiga ta’sir
o‘tkazmasligi kutilmoqda.
YTTB o‘zining “ekologik jihatdan mas ul va barqaror rivojlan
ʼ ??????rish”
tashabbusini ilgari surishda Ekologik va ijtimoiy siyosat va uning tarkibiy qismi
bo‘lgan loyiha talablari (PR) Bank loyihasini amalda qo‘llash tartibini belgilab
beradi.
ESP va PR tegishli milliy qonunchilik doirasida Bank mijozlarining keng
jamoatchilikka axborot berishi va maslahatlashishini ta’minlash, shuningdek
manfaatdor tomonlarning xavotirlari va shikoyatlarini, ayniqsa, ekologik va
ijtimoiy muammolarni ko‘rib chiqish va hal qilishga yordam beradigan
mexanizmni yaratishdagi aniq talablarni o‘z ichiga oladi. Loyihaning ekologik va
ijtimoiy risklarni va ta’sirining mohiyati va ko‘lamidan kelib chiqqan holda,
zarurat tug‘ilganda, YTTB o‘z mijozlaridan qo‘shimcha ravishda loyihalarning
risklarni va ta’sirlari haqida ma’lumotni oshkor qilishni, shuningdek, manfaatdor
57
https :// www . ebrd . com / home
77

tomonlar bilan batafsil fikr almashish va muammolar yuzasidan choralar
ko‘rilishini talab qiladi.
YTTBning muvofiqlik nazorati boshqarmasi (OCCO) Bankda mas’uliyatli
boshqaruvga ko‘maklashish bilan birga Bank faoliyatining barcha jabhalarida eng
yuqori standartlarda ish olib borilishini va barcha jarayonlar ilg‘or xalqaro
tajribalarga muvofiq bo‘lishini ta’minlaydi.
Bankning barcha mijozlari uchun ularning ish faoliyatidagi halolligini
tekshirishdan maqsad, Bank loyihalari uchun qabul qilinishi mumkin bo‘lmagan
huquqiy va nufuzga oid risklarga yo‘l qo‘yilmaslikdan iborat. Bank nuqtai
nazariga ko‘ra, loyihani dastlabki baholash va tasdiqlash bosqichida muammoli
jihatlarni aniqlash va ularni bartaraf qilish Bank faoliyati nufuziga putur
yetkazmaslikning eng samarali vositasidir. OCCO ushbu profilaktika chora-
tadbirlarida muhim ahamiyatga egaligi bilan birga investitsiya qilinganidan keyingi
davrda Bankning nufuziga xavf soladigan risklarni nazorat qilishga yordam beradi.
78

XULOSA VA TAVSIYALAR
Yangi O zbekiston iqtisodiyotini yanada rivojlantirish borasida bir qanchaʻ
strategik vazifalar turibdi. Yangi Taraqqiyot strategiyasini ta minlash uchun
ʼ
tarkibiy izchil islohotlarni amalga oshirish darkor. Prezidentimiz tomonidan bosh
mezon sifatida ilgari surilgan “Harakatlar strategiyasidan – Taraqqiyot strategiyasi
sari!” g oyasini hayotga tatbiq etishda ilm-ma rifat va innovatsiya asosiy tayanch
ʻ ʼ
ustunlarga aylanadi.
Iqtisodiyotni investitsiya resurslari bilan ta minlash korxonalarni sog lom
ʼ ʻ
raqobat tamoyillari asosida moliyalashni taqozo etadi. Kapital bozori va bank
tizimi barqarorligi esa mamlakat iqtisodiy salohiyatini oshirishning muhim
omillaridandir. Shu maqsadda kapitalni jalb qilish hamda korxonalar, moliyaviy
institutlar va aholining erkin mablag larini joylashtirishning muqobil manbai
ʻ
sifatida moliya bozorini o rta va uzoq muddatli istiqbolda rivojlantirish
ʻ
konsepsiyasini ishlab chiqish talab etiladi.
Milliy iqtisodiyotimizni shakllantirish sharoitida bank-moliya va sanoat
sohasi taraqqiyotiga alohida e tibor qaratib kelinmoqda. Bunda iqtisodiyoti
ʼ
rivojlanayotgan mamlakatlar singari O zbekistonda ham tijorat banklari
ʻ
resurslarini faol tarzda turli sanoat korxonalarining kapitallashuv darajasi va
moliyaviy barqarorligini ta minlashga jalb qilish muhim o rin tutadi.
ʼ ʻ
Bank tizimining rivojlanishi va barqarorligini oshirishning muhim
shartlaridan biri banklarning o z mablag lari hajmini oshirish va kredit tashkilotlari
ʻ ʻ
tomonidan olingan xatarlarni o z kapitali bilan yetarli darajada qoplanganida
ʻ
namoyon bo ladi.
ʻ
Bu borada ko plab normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilingani ijobiy amaliy
ʻ
natijalarga erishishga asos bo lmoqda. Xususan, Prezidentimizning 2018-yil 23-
ʻ
martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo yicha qo shimcha chora-
ʻ ʻ
tadbirlar to g risida”gi qarori tijorat banklarini yangi infratuzilmalar bilan
ʻ ʻ
ta minlash, raqamli texnologiyalarga asoslangan xizmat turlaridan foydalanishga
ʼ
keng yo l ochdi.
ʻ
79

Mamlakatimizda milliy to lovlar tizimi, naqd pulsiz hisob-kitoblarʻ
infratuzilmasini yanada rivojlantirishga qaratilgan chora-tadbirlar amalga
oshirilmoqda. Shunga ko ra, 2021-yil 1-noyabrda “To lovlar va to lov tizimlari
ʻ ʻ ʻ
to g risida”gi qonun qabul qilinishi ortidan yurtimizda to lovlarni uzluksiz amalga
ʻ ʻ ʻ
oshirish va zamonaviy texnologiyalarni keng joriy qilish, shu bilan birga, tizimning
samarali, ishonchli va xavfsiz ishlashini ta minlashga imkoniyat yaratildi.
ʼ
2019-yil 5-noyabrda kuchga kirgan “Banklar va bank faoliyati to g risida”gi
ʻ ʻ
O zbekiston Respublikasi qonuniga o zgartish va qo shimchalar kiritish haqida”gi
ʻ ʻ ʻ
qonun Jahon banki ko magida ilg or xorijiy tajriba, umume tirof etilgan normalar
ʻ ʻ ʼ
va standartlar asosida ishlab chiqildi. Oxirgi besh yilda pul-kredit siyosati sohasida
islohotlar natijasida iste mol tovarlari hajmi sezilarli oshib, o zaro muvofiqlashgan
ʼ ʻ
makroiqtisodiy siyosat hamda tarif va notarif borasida salmoqli ishlar qilindi.
Inflyatsion targetlashga bosqichma-bosqich o tishga tayangan holda Markaziy
ʻ
bank tomonidan inflyatsiyani pasaytirishga qaratilgan qat iy pulkredit siyosati
ʼ
yuritilmoqda.
Davlatimiz rahbarining 2020-yil 12-maydagi “2020-2025-yillarga
mo ljallangan O zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
ʻ ʻ
to g risida”gi farmonida mamlakatimiz bank tizimida davlat ulushini bosqichma-
ʻ ʻ
bosqich kamaytirish, moliya bozorida teng raqobat sharoitlarini yaratish,
kreditlashni faqat bozor shartlari asosida amalga oshirish, banklarning davlat
resurslariga qaramligini pasaytirish, xizmat ko rsatishni modernizatsiya qilish,
ʻ
sohada samarali infratuzilma yaratish va avtomatlashtirish, shuningdek, ular
faoliyatiga xos bo lmagan funksiyalarni bekor qilish orqali samaradorlikni oshirish
ʻ
vazifalari belgilab berildi.
Ushbu farmonga muvofiq, “Ipotekabank”, “O zsanoatqurilishbank”,
ʻ
“Asakabank”, “Aloqabank”, “Qishloqqurilishbank” va “Turonbank”ni
xususiylashtirish bo yicha qaror qabul qilindi. Bundan tashqari, 2020-yilda
ʻ
“O zsanoatqurilishbank” va YETTB o rtasida mahalliy ishlab chiqaruvchilar,
ʻ ʻ
eksportyorlar, kichik va o rtabiznesni moliyalashtirish uchun 40 million dollar
ʻ
80

miqdorida kredit liniyasini jalb qilish yuzasidan kredit shartnomasi imzolandi.
Bank anderrayting joriy etdi va bu kreditlash operatsiyalarini xodimlar ishtirokisiz
amalga oshirishga o tdi.ʻ
Mamlakatimizda 2017-yilgacha ichki valyuta bozori va naqd pul
muomalasida mavjud muammolar yillar davomida inflyatsiyaning yuqori darajada
shakllanishiga yo l ochishi bilan birga tadbirkorlikni rivojlantirishga salbiy ta sir
ʻ ʼ
ko rsatib kelardi. Bu muammolarning bartaraf etilishi pul-kredit siyosatini
ʻ
takomillashtirish va inflyatsiya darajasini pasaytirish uchun zamin yaratyapti.
2017-yilga kelib, pul-kredit siyosatini rivojlantirishda inflyatsion targetlash
rejimini joriy qilishga kirishildi. Mamlakatimizda narxlar barqarorligini ta minlash
ʼ
maqsadida 2020-yildan inflyatsiyani targetlashning faol bosqichiga o tilib, 2021-
ʻ
yilda inflyatsiya darajasini 10 foiz, 2023-yilda esa 5 foiz darajadagi doimiy
inflyatsion targetgacha pasaytirish vazifasi qo yildi. Buning natijasida inflyatsiya
ʻ
darajasini 2017-yil yakunidagi yillik 18,8 foizdan 2020-yil oxirida 11,1 foizgacha
pasaytirishga erishildi.
Shuningdek, aholining bankomatlardan naqd pul yechib olish hajmi 2017-
yilda 98 milliard so mni tashkil etgan bo lsa, 2021-yilga kelib, 90 trillion so mga
ʻ ʻ ʻ
yetdi. Muomaladagi naqd pulning banklarga kelib tushish ko rsatkichi 2017-
ʻ
yildagi 27 foizdan 2020-yilda 65 foizgacha ko paydi. Aholining naqd pul yechish
ʻ
imkoniyatini kengaytirish maqsadida bankomat va infokiosklar soni 4,9 mingtadan
qariyb 12,7 mingtaga yetkazildi. Hududlardagi chakana savdo va pulli xizmatlar
ko rsatish shoxobchalari hamda bank infratuzilmalariga o rnatilgan to lov
ʻ ʻ ʻ
terminallari soni 2017-yildagiga nisbatan 2 barobar ko payib, 2021-yil oktyabr
ʻ
holatiga umumiy soni 435 mingtadan oshib ketdi. Tijorat banklari tomonidan aholi
va tadbirkorlik subyektlari uchun bank kartalarining umumiy soni 2017-yildagiga
nisbatan 1,3 barobar ortib, 2021-yilning 1-oktyabr holatiga qariyb 25,2 million
donani tashkil etdi.
Yuridik va jismoniy shaxslarning o z ehtiyojlari uchun valyuta sotib olishi
ʻ
va sotishi uchun to liq imkoniyatlar eshigi ochildi, tovarlar (ish, xizmatlar)
ʻ
81

eksportidan tushgan valyuta tushumini majburiy sotish tartibi mulkchilik shaklidan
qat i nazar, barcha eksportchi tashkilotlar uchun butunlay bekor qilindi. Buningʼ
natijasida yuridik shaxslar tomonidan ichki valyuta bozorida sotib olingan xorijiy
valyuta hajmi 2020-yilda 2017-yildagiga nisbatan 2,1 barobar ortib, 22 milliard
AQSH dollaridan oshdi. Jismoniy shaxslar tomonidan ayirboshlash shoxobchalari
orqali xorijiy valyutani sotish hajmi 2020-yilda 2017-yildagiga nisbatan 5,3
barobar oshib, 4,5 milliard AQSH dollariga hamda xorijiy valyutani sotib olish
hajmi 22 barobardan ziyod ko payib, 4,2 milliard AQSH dollariga yetdi.
ʻ
Mamlakatimizning oltin- valyuta zaxiralari hajmi 2021-yil 1-sentyabr holatiga 36,5
milliard AQSH dollarini tashkil etib, 2017-yildagiga nisbatan 1,3 barobar ko p
ʻ
bo ldi.
ʻ
Iqtisodiyotimizga ajratilgan kredit qo yilmalari hajmi 2017-yildagiga
ʻ
nisbatan 6 barobar oshib, 2021-yil yakuni bo yicha 332 trillion so mga hamda
ʻ ʻ
uning YAIMdagi ulushi 25 foizdan qariyb 60 foizga yetishi kutilyapti. Aholini
uyjoy bilan ta minlashning bozor tamoyillariga asoslangan yangi tartibi joriy etildi
ʼ
va ipoteka kreditlari ajratish tartibi soddalashtirildi. Tijorat banklari tomonidan
2017-2020-yillarda jami 262,1 ming fuqaroga umumiy qiymati 32,1 trillion so m
ʻ
ipoteka kreditlari ajratildi. Ko chmas mulk bozorida ipoteka kreditlari asosida
ʻ
sotilgan uy-joylar sonining jami ko chmas mulk oldi-sotdisidagi ulushi 2017-
ʻ
yildagi 22 foizdan 2020-yilda 34 foizgacha oshdi.
Oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish dasturlari doirasida tijorat banklari
tomonidan aholining daromad topishga qaratilgan faoliyat bilan shug ullanishi
ʻ
hamda kichik tadbirkorlik subyektlarining loyihalarini moliyalashtirish uchun
imtiyozli shartlarda kreditlar ajratishning aniq tizimi joriy etildi. So nggi 4 yil
ʻ
davomida qariyb 934 mingdan ortiq oilaga 23 trillion so m miqdorda shunday
ʻ
kredit ajratildi.
Kreditlarning real o sishi yiliga o rtacha 39,5 foizni tashkil etdi. 2021-yil 1-
ʻ ʻ
yanvar holatiga ko ra, iqtisodiyotga ajratilgan kreditlar miqdori 288 trillion so mni
ʻ ʻ
tashkil etib, uning umumiy hajmi 2017-yildagiga nisbatan 150 foiz oshdi.
82

Yuqoridagilardan kelib chiqib quyidagilarni tavsiya qilamiz:
 xalqaro moliya institutlari va tashkilotlari, jumladan Xalqaro valyuta fondi
(XVF), Jahon banki guruhi (JBG), Osiyo taraqqiyot banki (OTB) Yevropa
tiklanish va taraqqiyot banki (YeTTB), Yevropa investitsiya banki (YeIB),
Islom taraqqiyot banki guruhi (ITBG) bilan hamkorlik qilish masalalarida
Markaziy bank manfaatlarini taqdim qilish;
 Markaziy bankning chet el markaziy banklari, moliya muassasalari,
O‘zbekiston Respublikasi hududida joylashgan xorijiy banklar va
tashkilotlar vakolatxonalari bilan aloqalar o‘rnatish, kengaytirish va
muvofiqlashtirish;
 Markaziy bank faoliyatini takomillashtirish va mamlakat bank-moliya
sohasini rivojlantirishda xalqaro moliya institutlari, chet el markaziy
banklarining texnik hamkorligini jalb qilishda masalalarni ishlab chiqish va
ishlarni tashkil etish;
 hukumatlararo va idoralararo komissiyalar (komitetlar) va kichik
komissiyalar (kichik komitetlar), shuningdek davlatlaro integratsion idoralar
va boshqalar doirasida Markaziy bank faoliyatini muvofiqlashtirish;
 manfaatdor bo‘linmalar bilan birgalikda hukumatlararo va davlatlararo
bitimlar, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining chet el mamlakatlari
markaziy banklari, chet el moliya institutlari va boshqalar bilan tuziladigan
bitimlari loyihalarini tayyorlash, davlat idoralari bilan kelishish, imzolash
jarayonlarini bajarish;
 davlatlararo, hukumatlararo va idoralararo bitimlar, xalqaro moliya
institutlari va boshqa xalqaro tashkilotlar bilan bitimlar loyihalarini ishlab
chiqish (kelishish)da Markaziy bankka tegishli qismi bo‘yicha qatnashish;
 moliyaviy majburiyatlar va o‘zaro hisob-kitoblar ijrosini ta’minlash
masalalarida Xalqaro valyuta fondi bilan hamkorlik qilish;
83

 XVF Ustav fondining IV moddasi doirasida XVFning yillik missiyasi
masalalarida O‘zbekiston Respublikasi vazirliklari va idoralari bilan ishlarni
muvofiqlashtirish va tashkil etish;
 xalqaro moliya institutlari oldidagi majburiyatlar bo‘yicha hisob va hisob-
kitoblarning yuritilishi masalalarida, ularning Markaziy bankdagi
hisobvaraqlari bo‘yicha Markaziy bankning ishlarini Moliya vazirligi bilan
muvofiqlashtirish;
 xalqaro moliya institutlarining tijorat banklari bilan hamkorligi bo‘yicha
faoliyatini monitoring qilib borish;
 Markaziy bankning xalqaro moliya tashkilotlari bilan tuzilgan shartnomalari
(kontraktlar, bitimlar) majburiyatlari bajarilishini monitoring qilib borish;
 chet el banklari vakolatxonalarini akkreditatsiyadan o‘tkazish;
 Markaziy bank tarkibiy bo‘linmalari tomonidan taqdim etilgan materiallar
asosida ommaviy axborot vositalari va Markaziy bank rasmiy veb saytida
yoritish uchun tayyorlangan axborotlarni umumlashtirish;
84

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari
1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: O‘zbekistan, 2018 y.
2. O‘zbekiston Respublikasining «Markaziy bank to‘g‘risida»gi qonuni.
15.11.2019, №O‘RQ-582.
3. O‘zbekiston Respublikasining “Valyutani tartibga solish to‘g‘risida”gi
(yangi tahriri) qonuni. 22.10.2019, №O‘RQ-573.
4. O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-580.
5. O‘zbekiston Respublikasining “To‘lovlar va to‘lov tizimlari to‘g‘risida”gi
Qonuni. 2019 yil 07 noyabr, №O‘RQ-578
II. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari,
Vazirlar Mahkamasining qarorlari
6.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 24 yanvardagi Oliy
Majlisga yo‘llagan Murojaatnomasi.
7.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Davlat aktivlarini boshqarish,
monopoliyaga qarshi kurashishni tartibga solish tizimini va kapital bozorini tubdan
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2019 yil 14 yanvardagi PF-5630-
sonli farmoni
8.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni. 2018 yil 9 yanvar.
9.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasini
yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli
farmoni. 2017 yil 7 fevral.
10. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2019 yil 17 yanvardagi PF-
5635-son, “2017-2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning
beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha Harakatlar strategiyasini “Faol investisiyalar va
85

ijtimoiy rivojlanish yili”da amalga oshirishga oid davlat dasturi to‘g‘risida”
farmoni.
11. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-
3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.
12. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 sentyabrdagi
“Respublika bank tizimini yanada rivojlantirish va barqarorligini oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-3270 sonili qarori.
13. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika
bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro
reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 1438-
sonli qarori. 2010 yil 26 noyabr.
14. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimining moliyaviy
barqarorligini yanada oshirish va investisiyaviy faolligini kuchaytirish chora–
tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ–1317–sonli qarori. 2010 yil 6 aprel.
15. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va ularning resurs bazasini rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi PQ 2344- sonli qarori. 2015 yil 6 may.
16. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kichik tadbirkorlikni
rivojlantirish kafolat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-2768-sonli
qarori. 2017 yil 10 fevral.
17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Pul muomilasini yanada
takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-
kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ2777-sonli qarori. 2017
yil 15 fevral.
18. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 488 b.
86

19. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. –
Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 104 b.
20. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU, 2017. – 56 b.
21. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O‘zbekiston” NMIU,
2017. – 48 b.
22. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston
Respublikasida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini tasdiqlash
to‘g‘risida”gi qarori, 31.08.2020, №3281.
23. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2020 yil 15
fevraldagi 3/12-son qaroriga ilova “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar to‘g‘risida”gi nizomi
24. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarida
korporativ boshqaruv to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi
qarori, 26.02.2019, №943-5.
25. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “O‘zbekiston
Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi
to‘g‘risidagi yo‘riqnomaga o‘zgartirishlar kiritish haqida”gi qarori, 19.03.2019,
№2711-4.
26. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari
kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risidagi nizomga o‘zgartirish
va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi qarori, 06.03.2019, №2693-5.
III. Asosiy adabiyotlar
20. Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi. T.: Moliya. 2017 yil. 148-bet.
21. Azizov U.O‘., Qoraliyev T.M. va b. Bank ishi. Darslik. T.:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2016 yil, 760 b.
87

22. Банковское дело. Учебник. Под рq. Проф О.И. Лаврушина – М.:
КНОРУС, 2015. – 768 с.
23. Деньги, крqит, банки. Под рq. Проф. О.И. Лаврушина. – М.:
КНОРУС, 2015. – 560 с.
24. Костерина Т.М. Банковское дело: учебник для бакалавров. М.:
Юрайт-Издат, 2012. 345 c.
25. Abdullaeva Sh.Z. Xalqaro valyuta-kredit munosabatlari. - T.:
«IQTISOD-MOLIYA» 2005. - 585 b.
26. Angelidi M.S., Karimov N.G. Investitsiyalarni loyihaviy
moliyalashtirish tizimida sindikat asosida kreditlashtirish. - T.: «TMI», 2005. - 96
b.
27. Ergasheva Sh., Uzoqov A. Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish. O‘quv qo‘llanma. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2008. - 208 b.
28. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari. - T.:
«Moliya», 2003. - 332 b.
29. G‘ozibekov D.G‘. Investitsiyalarni moliyalashtirish muammolari. -
Toshkent. 2002., i.f.d. dissertatsiyasi avtoreferati.
30. G‘ozibekov D.G‘., Nosirov E.I. O‘zbekiston iqtisodiyotiga xorijiy
investitsiyalarni jalb qilish. Risola. - T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2007. - 96 b.
31. Z.Mamadiyarov, M.Maxmudova, M.Kurbоnbekova Bank ishi.
Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021 – 160 b.‒
32. Абалкина А. Роль многосторонних банков развития в содействии
экономической интеграции. Munich Personal RePE c Archive. 2020. – 10 p.
33. Абалкина А. Специфика деятельности многосторонних банков
развития// Банковское дело. – 2006. – N 10. – С. 10-21
34. Андропова И.В., Кучерявый П.В. Азиатский банк развития:
инвестиции в развитие // Вестник международных организаций. 2011. – №4. –
С. 61-67
88

35. Байбикова Э. Деятельность международных банков развития во II
полугодии 2014 года. Информационно-аналитические материалы ЕЭИ. –
2015.- №1. – 34 с.
36. Балабанов И. Т. Основы финансового менqж- мента. – М.:
Финансы и статистика, 2000. – 522 с.
37. Банки развития. Юнктад [Электронный ресурс]. – 2015. – Режим
доступа: http://unctad.org/meetings/en/SessionalDocuments/td490_ru.pdf. – Дата
доступа: 16.10.2014.
38. Бланк И. А. Концептуальные основы финансо- вого
менqжмента. – К.: Ника-Центр, Эльга, 2003. – 448 с.
39. Большой экономический словарь / Под рq. А. Н. Азрилияна – 5-е
изд., доп. – М.: Институт новой экономики, 2002. – 1 280 с.
40. Воловик Ю.А. Основы инвестиционной политики Банка развития
Японии //Прqпринимательство. – 2014. – №1. – С. 164-181.
41. Европейская экономическая комиссия ООН, Комитет по
экономическому сотрудничеству и интеграции. Третья сессия.
Стратегические рекомендации по совершенствованию нормативно-правовой
базы для развития эффективного ГЧП, Женева, 3–5 декабря 2008 г.
42. Емельянов Ю.С. Банки развития и государство в современной
архитектуре мирового развития // Экономика и политика. – 2009. №. 5. –
С.11-18.
43. Захарова М.А. О роли институтов развития в диверсификации
экономики России // Вестник Нижегородского университета им. Н.И.
Лобачевского. – 2009. – №5. –С. 242-248.
44. Зеленкевич М.Я. Национальные банки развития как институты
поддержки проектов государственно-частного партнерства. Мн.: ГИУСТ.
45. Исаев Ю.Ю. Банки развития как важнейший инструмент
реализации государственной инвестиционной политики // Вестник
финансового университета. 2006. – №4. –С. 61-72.
89

46. Ключников К.Ф. Международные банки развития. Проблемы и
перспективы.М.: 1974. – 320 с.
47. Ковалев М. Роль банков развития в XXI веке / М. Ковалев, Ю.
Когут, С. Румас // Вестник ассоциации белорусских банков. – 2021. – №2. –
С. 2-17.
48. Финансово-крqитный энциклопqический словарь. / Под рq. А.
Г. Грязновой – М.: Фи- нансы и статистика, 2002. – 1 280 с.
49. Шеремет А.Д. , Ионова А.Ф. Финансы прqпри- ятий:
менqжмент и анализ: Учеб. пособие. – 2-е изд., исп. и доп. – М.: ИНФРА-М,
2007. – 479 с.
50. Шеремет А.Л., Сайфулин Р.С. Финансы прq- приятий. – М.:
ИНФА-М, 1998. – 343 с.
IV. Internet saytlari
51. https://www.ebrd.com/home (Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki
rasmiy sayti)
52. www.cbu.uz (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki rasmiy vev
sayti).
53. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari
milliy bazasi rasmiy vev sayti).
54. www.stat.uz (O‘zbekiston Respublikasi Statistika qo‘mitasi rasmiy vev
sayti).
55. https://www.uzse.uz - “Toshkent” Respublika fond birjasi rasmiy sayti
ma’lumotlari.
90

ILOVALAR
1-ilova
ATB "Qishloq qurilish bank" tomonidan jalb qilingan Xalqaro Taraqqiyot
Assotsiatsiyasi kredit liniyasi to‘g'risida ma'lumot
Xorijiy kredit liniyasi hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlariga kredit
ajratish to‘g'risida ma'lumot
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
sohasi Qishloq xo‘jaligi
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
maqsadi Qishloq xo‘jaligini rivojlantirish uchun asosiy
vositalar va xom-ashyo sotib olish
Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan
kreditning maksimal summasi Investitsiya maqsadlari uchun - 300 000,0
AQSh dollari Aylanma mablag'lar uchun - 50
000,0 AQSh dollari
Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan
kreditning maksimal muddati Aylanma mablag'larni to‘ldirish uchun - 18
oygacha; Investitsiya maqsadlari uchun - 120
oy (10 yil) gacha
Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan
to‘lanadigan yillik foiz to‘lovlari yillik LIBOR (6 oylik)+2%
Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr Aylanma mablag'larni to‘ldirish uchun - 6
oygacha; Investitsiya maqsadlari uchun - 36
oy (3 yil) gacha
Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka
to‘laydigan komissiyalari -
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi
ulushi 25%
Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob-
uskunalarning kelib chiqish mamlakati Chegaralanmagan
Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko 'zda
tutilmagan boshqa muhim shartlar ko
'rsatiladi) Mazkur kredit liniyasi hisobidan kreditlar
faqat Andijon, Buxoro, Farg'ona,
Qashqadaryo, Samarqand, Sirdaryo va
Toshkent viloyatlari (shahar markazlaridan
tashqari)da faoliyat ko‘rsatayotgan
tadbirkorlik sub'ektlariga ajratiladi
91

2-ilova
ATB "Qishloq qurilish bank" tomonidan jalb qilingan xususiy Sektorni
rivojlantirish bo‘yicha Islom Korporatsiyasi moliyalashtirish liniyasi to‘g'risida
ma'lumot
Xorijiy kredit liniyasi hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlari loyihalarini
moliyalashtirish to‘g'risida
ma'lumot
Moliyalashtirish liniyasi mablag'larining
yo‘naltirish sohasi Kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash
Moliyalashtirish liniyasi mablag'larining
yo‘naltirish maqsadi Kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash
Moliyalashtiriladigan har bir loyihaning
minimal va maksimal summasi 100 000,0 AQSh dollaridan 2 000 000 AQSh
dollarigacha
Moliyalashtiriladigan loyihaning maksimal
muddati 5 yilgacha
Moliyalashtirilgan loyiha bo‘yicha mijoz
tomonidan to‘lanadigan ustama to‘lovlari 12 %
Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 6 oygacha
Bank tomonidan taqdim etilgan bank kafolati
uchun mijoz tomonidan to 'lanadigan komission
to‘ lov 1 %
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi
ulushi - yangidan ishga tushuriladigan loyihalarda - 50
%
- ishlab chiqarishni kengaytirishni nazarda
tutuvchi loyihalarda
- 60%
Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob-
uskunalarning kelib chiqish mamlakati Isroil davlatidan tashqari barcha mamlakatlar
Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko 'zda
tutilmagan boshqa muhim shartlar ko 'rsatiladi) Turizm, mudofaa va ko‘chmas mulk bilan
bog'liq loyihalardan tashqari barcha sohalarni
moliyalashtirish ko‘zda tutilgan. Bitim
qoidalariga asosan kichik biznes sub'ektlarining
asosiy faoliyati islom shariati qoidalariga zid
kelmasligi lozim. Bunda yuqorida ko‘rsatilgan
korxonalar spirtli ichimliklar, cho‘chqa go‘shti,
shariatda ta'qiqlangan iste'mol maxsulotlari,
tungi klub va fahsh kinolar faoliyati bilan
shug'ullanmasligi lozim
92

3-ilova
«Asaka» bankda Commerzbank AG (Germaniya) kredit liniyasi bo‘yicha
MA'LUMOT
L Xorijiy kredit liniyasi yoki grant hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub'ektlariga kredit ajratish
to‘g'risida ma'lumot
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
sohasi Sanoat yoki qishloq xo‘jaligi
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
maqsadi Import asbob-uskuna va texnologiya sotib
olish
Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan
kreditning maksimal summasi Kredit liniyasining o‘zlashtirilmagan summa
miqdorigacha
Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan
kreditning minimal va maksimal summasi Minimal - 500 000 Evro, Maksimal - kredit
liniyasining o‘zlashtirilmagan summa
miqdorigacha.
Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan
to‘lanadigan yillik foiz to‘ lovlari EUROIBOR 6M + xorijiy bank marjasi
(yillik 1.5-2.5%) + "Asaka" bank marjasi
(yillik 4%)
Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan
kredining maksimal muddati Kredit shartnomasida individual tarzda
kelishiladi
Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 12 oygacha
Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka
to‘laydigan komissiyalari Boshqaruv uchun komissiya - kredit
summasining 1%; Majburiyat komissiyasi -
yillik 0,25%
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub'ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi
ulushi 1) Loyiha qiymatining 15%dan kam
bo‘lmagan miqdorda
Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob-
uskunalarning kelib chiqish mamlakati Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
a'zosi
Boshqa shartlar
(ushbu jadvalda ko 'zda tutilmagan boshqa
muhim shartlar ko 'rsatiladi) Kredit liniya bo‘yicha garov ta'minoti
sifatida Eksport kredit Milliy agentligining
sug'urta polisi qatnashadi, EKMA tomonidan
sug'urta qiymati kredit summasining 8-
12,5% tashkil qiladi
93

4-ilova
«Asaka» bankda LANDESBANK AG (Germaniya) kredit liniyasi bo‘yicha
MA'LUMOT
L Xorijiy kredit liniyasi yoki grant hisobidan kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlariga
kredit ajratish to‘g'risida
ma'lumot
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
sohasi Sanoat yoki qishloq xo‘jaligi.
Kredit liniyasi mablag'larining yo‘naltirish
maqsadi Yangi ishlab chiqarishni tashkil etish,
kengaytirish yoki/va rekonstruktsiya qilishga
yo‘naltirilgan ekportbop loyiha.
Har bir loyiha bo 'yicha ajratiladigan
kreditning minimal va maksimal summasi Minimal - 250,000 Evro (AQSh doll.
ekvivalentida; Maksimal - kredit liniyasining
o‘zlashtirilmagan summa miqdorigacha
Mazkur kredit liniya hisobidan ajratiladigan
kredining maksimal muddati Belgilanmagan
Ajratilgan kredit uchun mijoz tomonidan to
'lanadigan yillik foiz to‘lovlari EUROIBOR 6M + xorijiy bank marjasi (yillik
1.5-2.5%) + "Asaka" bank marjasi (yillik 4%)
Loyiha bo 'yicha beriladigan imtiyozli davr 12 oygacha
Ajratilgan kredit uchun mijozning bankka
to‘laydigan komissiyalari Boshqaruv uchun komissiya - kredit
summasining 0,50%; Majburiyat komissiyasi -
yillik 0,25%
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik
sub ' ektlarining loyihani moliyalashtirishdagi
ulushi 1) Loyihaning boshlang'ich qiymatining
15%dan kam bo‘lmagan miqdorda
Kredit hisobidan xarid qilinadigan asbob-
uskunalarning kelib chiqish mamlakati Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti
a'zosi
Boshqa shartlar (ushbu jadvalda ko‘zda
tutilmagan boshqa muhim shartlar ko
'rsatiladi) Kredit liniya bo‘yicha garov ta'minoti sifatida
Eksport kredit Milliy agentligining sug'urta
polisi qatnashadi, EKMA tomonidan sug'urta
qiymati kredit summasining 8-12,5% tashkil
qiladi
94

Jahon banklari bilan hamkorlikda ishlashni rivojlantirish yo‘llari

Купить