Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	13000UZS
Размер	792.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	24 Октябрь 2025
Расширение	docx
Категория	Экономика

Janubiy iqtisodiy rayoni qishloq xo’jaligi

Qoramollar
Jumladan, sog’in
sigirlar
Qo’y va echkilar
Cho’chqalar
Yilqilar 4553,4
1966,9
9968,6
312,2
123,4 5437,3
2295,7
11454,4
545,9
94,2 4581,3
1856,2
9230,2
716,3
105,1 5351,6
2248,3
9330,6
86,8
147,3 6571,4
2821,3
11351,9
86,9
--- 9783,3
3956,0
16687,2
93,4
150,0
Qo’ychilik. Respublikada Qorako’l, hisori va jaydari qo’ylar ko’p boqiladi.
Ularning soni echkilarni ham qo’shib hisoblaganda 11351,9 ming boshdan ko’p.
Shundan yarmidan ortig’i Qorako’l qo’ylaridir.
1.1.3-rasm. Qorako`l qo`ylari.
Iqtisodiy islohotlarning dastlabki bosqichidayoq mamlakat chorvachiligi
ancha barqarorlashdi. Qorako’l qo’y zoti respublika qo’ychiligining faxri
hisoblanib, u mamlakat eksportida alohida o’rin tetadi. Qorako’l qo’ylari ko’p xil
tovlanadigan sifatli qorako’l terisi, go’shti hamda jun olish uchun katta-katta cho’l
11

Iqtisodiy rayon (mintaqa) tarkibiga Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari
kiradi. Uning umumiy maydoni 48,7 ming km 2
bo’lib, bu O’zbekiston
Respublikasi hududining 10,9 foizini tashkil qiladi. Janubiy mintaqada 4058 ming
yoki mamlakatning 16,2 foiz aholisi yashaydi. Yuqoridagi hudud va demografik
saloxiyatning nisbiy ko’rsatkichlaridan kelib chiqib aytish mumkinki, bu erda aholi
zichligi respublikaning o’rtacha darajasidan 1,8 barobar katta. Iqtisodiy rayon
hozirgi tarkibda 60—70-yillarda ham ajratilgan edi. Hatto qisqa muddat davomida
bu ikki qo’shni hudud ma’muriy jihatdan bitta—Surxondaryo viloyati nomi bilan
ham yuritilgan. Keyingi yillarga kelib, xususan qarshi dashtini o’zlashtirish, bu
erda hududiy agrosanoat va yoqilg’i-energetika majmuasini shakllantirish
munosabati bilan Qashqadaryo ba’zan alohida, ba’zan esa Samaqand Qarshi
iqtisodiy rayoni deb atalgan. Darxaqiqat, Sobiq Ittifoq davrida Surxondaryo
viloyati iqtisodiy geografik jihatdan O’zbekistonning qolgan qismidan biroz ajralib
turuvchi hudud edi. Uning Respublikaning boshqa viloyatlari bilan iqtisodiy
aloqalari (temir yo’l orqali) qisman Turkmaniston hududi orqali amalga oshirilib
kelinmoqda. Respublikamiz mustaqillikka erishgach mamlakatning yagona
transport tizimini shakllantirishga ham katta e’tibor berilmoqda. Ana shu
maqsadda hozirgi kunda G’uzor—Boysun— Qumqo`r g` on temir yo’li qurilyapti.
Bu yo’l nafaqat Surxondaryoning iqtisodiy aloqalarini yaxshilaydi, balki, shu
bilan birga u mazkur viloyatni qo’shni Qashqadaryo viloyati bilan iqtisodiy
geografik jihatdan yaqinlashtiradi. Hisor tizmasi va uning davomi bo’lmish uncha
baland hisoblanmaydigan Boysun va boshqa tog’lar avvallari bu ikki hududni
tabiiy geografik nuqtai nazardan ajratib turgan bo’lsa, endi ularni
iqtisodiy geografik holatini yaxlitlaydi. Natijada, Surxondaryo viloyatini alohida
iqtisodiy rayon sifatida ajratishga asos qolmaydi va uni Qashqadaryo bilan
birgalikda ancha salmoqli hududiy, iqtisodiy va demografik salohiyatga ega
bo’lgan makon—Janubiy iqtisodiy rayon darajasida qarash imkonini beradi.
20

bulg‘or qalampiri– 30 ga (issiqxonalarda); pomidor – 1 895 ga, bodring – 432 ga,
sabzi – 887 ga, piyoz – 165 ga, sarimsoq – 60 ga, karam– 774 ga (gulkarm
– 118 ga, brokkoli – 25 ga, karam – 631 ga), ko‘kat – 1 738 ga (ukrop – 707 ga,
petrushka – 751 ga, koriandr – 277 ga, ko‘kpiyoz – 3 ga); rediska – 47 ga, bulg‘or
qalampiri– 329 ga, qalampir – 1 ga, baqlajon – 257 ga, lavlagi – 85 ga, sholg‘om
– 76 ga, turp – 39 ga (bahorda asosiy ekin maydonlarida); poliz ekinlari – 3 386 ga
(tarvuz – 2 440 ga, qovun – 712 ga, qovoq – 234 ga); kartoshka – 4 128 ga;
ozuqabop ekinlar – 17 502 ga; past ball bonitetli ko‘p yillik daraxtlar – 13 162 ga
(mevali daraxtlar – 8 228 ga (danaklilar – 6 203 ga, mevalilar– 2 025 ga),
uzumzorlar– 1 698 ga, tutzorlar – 3 236 ga).
Takroriy ekin uchun yer maydoni – 94 389 ga. Shundan: sabzavotlar – 19
512 ga (sabzi – 4 362 ga, pomidor – 1 656 ga, bodring – 141 ga, sholg‘om
– 320 ga, turp – 237 ga, karam – 3 308 ga, baqlajon – 97 ga); ko‘kat – 8 877 ga
(petrushka – 2 310 ga, koriandr – 334 ga, ko‘kpiyoz – 98 ga, ukrop – 6 035 ga,
rediska – 100 ga); bulg‘or qalampiri – 396 ga; qalampir – 11 ga; lavlagi – 107 ga;
poliz ekinlari – 5 356 ga (tarvuz – 3 752 ga, qovun – 861 ga, qovoq – 743 ga);
moyli ekinlar– 1 ga (kunjut); ozuqabop makkajo‘xori – 5 803 ga; dukkaklilar – 40
194 ga (mosh – 20 480 ga, loviya – 154 ga, fasol – 251 ga, yeryong‘oq
– 19 309 ga); ozuqabop ekinlar – 17 508 ga.
Mevali daraxtlar va uzumzorlar qator oralariga ekiladigan yer maydoni – 23
551 ga (mevali bog‘lar – 14 735 ga, uzumzorlar – 8 816 ga). Ekinlar. Avgust-
sentyabr: piyoz – 86 ga; sarimsoq – 240 ga. To‘qsonbosti usulida: piyoz – 1
667 ga, sabzi – 1 061 ga, lavlagi – 146 ga, ko‘katlar – 1 191 ga, karam – 1 997 ga.
Bahorda: pomidor – 299 ga; bodring – 69 ga; sabzi – 43 ga; piyoz – 37 ga, karam
– 108 ga; ko‘kat – 124 ga; poliz ekinlari – 986 ga; dukkaklilar – 570 ga,
makkajo‘xori – 360 ga. Hozirgi vaqtda viloyatda 2 667 ga yer maydoni 525 fermer
xo‘jaliklariga intensiv bog‘lar uchun ajratilgan.
Surxon nе’matlari eksport qilinmoqda. O‘zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2016 yil 9 noyabrdagi 382-sonli "Surxondaryo viloyatida dеhqon
xo‘jaliklarining imkoniyatlaridan samarali foydalanishga doir qo‘shimcha chora-
37

qator ijobiy natijalarga erishildi. Tarmoqda mulkni davlat tasarrufidan chiqarishga
va xususiylashtirishga alohida e’tibor qaratildi. Islohotlarning birinchi bosqichida
(1991-1997 yillar) 1006 ta davlat xo’jaliklari tugatilib, ular negizida jamoa
xo’jaliklari tashkil etildi. Chorvachilik fermalari, bog’ va tokzorlar, kichik er
maydonlari hamda issiqxonalar xususiylashtirildi.
Qishloq xo’jaligining moddiy-texnika ta’minotini yaxshilash maqsadida
yangi texnika, o’g’it, yoqilg’i va moylash materiallari etqazib berishni yaxshilash
bo’yicha davlat dasturi ishlab chiqilgan va u bosqichma-bosqich amalga
oshirilmoqda. Jumladan, chet ellardan (AQSh, Germaniya) yuqori mehnat
unumdorligiga ega bo’lgan paxta teradigan, g’alla o’radigan (Keys) kombaynlari
keltirildi. Ularning ayrim turlari va ehtiyot qismlarini o’zimizda ishlab chiqarish
yo’lga qo’yildi.
O’tqazilayotgan iqtisodiy islohotlardan ko’zda tutilgan bosh maqsad
qishloqda haqiqiy mulkdorlar sinfini, er va mahsulotning haqiqiy egalarini
shakllantirishdir. Qishloq joylarda tadbirkorlikni rivojlantirish orqali qishloq
xo’jalik korxonalarining iqtisodiy samaradorligini oshirish asosiy masalalardan
hisoblanadi.
Ilg’or mamlakatlar tajribasiga ko’ra, qishloq xo’jaligining yuqori darajada
rivojlanishi avvalo sanoat rivoji bilan bog’liqdir. Ma’lumki, AQSh hamda
Evropaning bir qator rivojlangan mamlakatlarida aholining 4-5 foizini tashkil
etadigan, zamonaviy texnika va texnologiyaga ega bo’lgan fermer xo’jaliklari o’z
xalqini qishloq xo’jaligi mahsulotlari bilan to’liq taminlab qolmasdan ularning bir
qismini eksportga ham chiqaradilar. Hozirgi vaqtda respublikamiz xalq xo’jaligida
ish bilan band bo’lgan 3,8 mln. aholining salkam yarmi hamon qishloq xo’jaligi
sohasida mehnat qilmoqda. Kelajakda ana shu ortiqcha mehnat resurslarini
sanoatga, xizmat ko’rsatish sohalariga jalb etish iqtisodiy siyosatning muhim
yo’nalishi bo’lib qolishi lozim.
1.2. Janubiy iqtisodiy rayon haqida
19

kesimidagi hajmi bo‘yicha qaraydigan bo‘lsak, Chiroqchi (3 532,1
mlrd.so‘m), Koson (2 766,3 mlrd.so‘m), Qamashi (2 699,5 mlrd.so‘m), Kasbi (2
598,3 mlrd.so‘m), Kitob (2 474 mlrd.so‘m), Qarshi (2 431,3 mlrd.so‘m) tumanlari
yuqori ko‘rsatkichni tashkil qilgan. Tumanlar kesimida qishloq, o‘rmon va
baliqchilik xo‘jaligi mahsulotlarining hajmi (mlrd. so‘mda) 2021 yil yakuni
bo‘yicha viloyatda ovlangan baliqlarning jami hajmi 6 505,1 tonnaga yetib,
respublikadagi ulushi 3,7%ni tashkil qildi. Nishon (2 102,0
tonna), Qarshi tumanlari (1 194,7 tonna) yuqori ko‘rsatkich, Mirishkor (857,1
tonna), Shahrisabz (637 tonna), Yakkabog‘ (550,3 tonna), Chiroqchi (453,1 tonna)
tumanlari o‘rta ko‘rsatkich, Kitob (155,5 tonna), Kasbi (136,4
tonna), G‘uzor (133,7 tonna), Qamashi (119,4 tonna), Muborak (77,3
tonna), Koson (68,6 tonna) tumanlari va Qarshi shahri (20 tonna) past
ko‘rsatkichni tashkil qilgan hududlar hisoblanadi. Viloyatda yetishtirilgan don va
dukkakli don ekinlarining jami hajmi 801 865 tonnani tashkil qilgan bo‘lib,
shundan bug‘doy – 753 718 tonna, dukkakli don ekinlari – 11 937 tonnani tashkil
qilgan. Shuningdek, viloyatda sut – 1 248 399 tonna, sabzavotlar – 504 998
tonna, go‘sht (tirik vaznda) – 310 808 tonna, kartoshka – 181 776,1 tonna, oziqbop
poliz ekinlari – 177 112 tonna, mevalar va rezavorlar – 172 334 tonna, uzum – 100
579 tonna, asal – 1 303 ming tonna, tuxum - 519255 ming dona, olingan qorako‘l
terilar - 256280 dona, pilla - 2141,6 tonnani tashkil qilgan.
Viloyatda qishloq xo‘jaligi yerining umumiy maydoni 2 322 754 gektarni
tashkil etadi. Umumiy ekin maydoni – 362 871 gektar. Hammasi bo‘lib,
Qashqadaryo viloyatida 34 ta agroklaster ishlaydi. Shundan 13 tasi paxtachilik-
to‘qimachilik, 15 tasi g‘allachilik va 6 tasi meva-sabzavotchilik klasterlari.
Viloyatda 12 339 ta fermer xo‘jaligi va 462 606 ta dehqon xo‘jaliklari mavjud.
353,9 gektar maydon 382 ta fermer xo‘jaligi tomonidan issiqxonalarga
taqsimlangan. Ayni paytda 131 ta fermer xo‘jaligiga 3 213 gektar yer intensiv
bog‘lar uchun ajratib berilgan. Asosiy yerlarning maydoni – 381 875 gektar.
Shundan: vaqtinchalik yoshlarga ajratiladigan yerlar – 34 517 gektar; texnik
ekinlar (paxta) – 135 900 gektar; g‘alla ekinlari – 140 ming (bug‘doy – 137
28

Janubiy iqtisodiy rayoni qishloq xo’jaligi
Reja:
.BOB O`ZBEKISTONNING Ⅰ QISHLOQ XO`JALIGI HAQIDA
1.1. O`zbekistonning qishloq xo`jaligi haqida
1.2. Janubiy iqtisodiy rayon haqida
.BOB
Ⅱ JANUBIY IQTISODIY RAYONI QISHLOQ XO`JALIGI
2.1. Janubiy iqtisodiy rayon qishloq xo`jaligi haqida
2.2. Qashqadaryo viloyati va uning qishloq xo`jaligi
2.3. Surxondaryo viloyati, uning qishloq xo`jaligi tarmoqlari va eksport salohiyati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati

8. Abdunazarov. H. M., Niyozov. X. M. “ISSUES OF ECONOMIC AND SOCIAL
DEVELOPMENT OF KUMKURGAN DISTRICT”, Middle scientific bulletin, vol
13 june 2021
9. Allanov Q.A., & Choriev A.Q. (2021). Effects on the Location and Development
of the Production Forces of the South Surkhan Reservoir. Middle European
Scientific Bulletin, 11. https://doi.org/10.47494/mesb.2021.11.495 .
Internet manbalari
1. www.stat.uz internet sayti
2. www.yuz.uz internet sayti
3. www.zamin.uz internet sayti
4. www.agro.uz internet sayti
5. www.toshvil.uz internet sayti
6. www.agronet.uz internet sayti
7. www.agroinspeksiya.uz internet sayti
8. www.qxjurnal.uz internet sayti
Mundarija:
Kirish .....................................................................................................................3-4
.BOB. O`ZBEKISTONNING Ⅰ QISHLOQ XO`JALIGI HAQIDA .
1.1. O`zbekistonning qishloq xo`jaligi haqida.....................................................5-19
1.2. Janubiy iqtisodiy rayon haqida..........................................................................19-22
.BOB.
Ⅱ JANUBIY IQTISODIY RAYONI QISHLOQ XO`JALIGI
2.1. Janubiy iqtisodiy rayon qishloq xo`jaligi.........................................................23
2.2. Qashqadaryo viloyati va uning qishloq xo`jaligi…………………………24-30
2.3. Surxondaryo viloyati va uning qishloq xo`jaligi………………………….30-37
41

qurilish materiallari
sanoati uchun katta istiqbollar ochadi.
Kurs ishining maqsadi: Janubiy iqtisodiy rayonning qishloq xo`jaligi
mavzusi haqida bilimlar berish. Ushbu mavzu bo`yicha bor bo`shliqlarni to`ldirish
va yangi ma`lumotlar bilan tanishtirish.
Kurs ishining vazifalari: Mavzuni yoritishda qo`yilgan vazifalar
quyidagilar:
-mavzuga doir manbalarni to`plash,
-mavzuga oid adabiyotlarni to`plash,
-mavzuga oid adabiyotlarni o`rganish va tahlil qilish,
-mavzuni yoritib berish
Kurs ishining obekti va predmeti. Janubiy iqtisodiy rayonning qishloq
xo`jaligi bilan bog`liq tarixiy jarayonlar tadqiqotning predmetini tashkil qilsa,
mavzuni o`rganishga xizmat qiluvchi yozma manbalar, tadqiqotchilarning
bizgacha yetib kelgan asarlari, internet ma`lumotlari obyektini tashkil qiladi.
Mavzuning nazariy asosi. Mavzuni o`rganish jarayonida unga haqqoniy ,
ilmiy tahlillarga asoslanganqarash, xolislik, tarixiy tamoyili, bugungi kun
talablaridan kelib chiqqan holda yondashishga harakat qilindi. Mavzuni yoritishda
manbashunos, tarixchi olimlarning tarixiy-ilmiy yutuqlari, tadqiqotlari, g`oyalar va
fikrlari nazariy-uslubiy asos bo`lib xizmat qilmoqda kurs ishimda.
Ishning tarkibiy tuzilishi. Ushbu kurs ishi kirish, ikki bob, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatidan iborat.
4

O’zbekiston mustaqillikka erishganidan keyin mamlakatning g’alla
mustaqilligiga erishish, don mahsulotlariga bo’lgan talab-ehtiyojni respublikaning
o’zida yetishtirilgan hosil hisobiga qondirish muhim strategik vazifa qilib
belgilandi. Istiqlolning dastlabki yillaridanoq g’ alla ekin maydonlarini
kengatirishga asosiy e’tibor berildi. Ayniqsa, mamlakat g’alla mustaqilligini
ta’minlashda 1995 xo’jalik yilida katta qadam tashlandi. O’sha yili respublikadagi
jami ekin maydonining 40 foizi g’alla eqish uchun ajratildi. G’alla ekin maydoni
1300 ming gektarga etkazildi. Shundan 828 ming gektari sug’oriladigan zonaga
to’g’ri keldi. 2005 yilda mamlakatning lalmikor va sug’oriladigan zonasida 1616,1
ming ga erga (jami ekin maydonining 44,3 foiziga) donli ekinlar ekildi va 6,4 mln.
tonna hosil yig’ib olindi.
Sholikorlik. O’zbekiston g’allachiligida sholikorlik ham muhim o’rin tetadi.
Sholi qimmatli oziq-ovqat ekinidir. Garchi O’zbekiston suv resurslari bilan yaxshi
ta’minlangan bo’lmasada, uning ayrim daryo qayirlarida sholikorlik yaxshi
rivojlangan. Sholi asosan suv ichida o’sadi, etiladi.
Sholi o’simligi sho’rxok tuproqlarni yoqtiradi. Ayni paytda issiqsevar
bo’lgan mazkur ekin Amudaryo, Sirdaryo, Surxondaryo va boshqa yirik daryolar
qayirlarida yaxshi hosil beradi. U ayniqsa, Amudaryo etaklarida ko’p etishtiriladi.
Xorazm viloyatiga respublikamiz sholi ekin maydonlarining va yalpi hosilining
43,2 foizi, Qoraqalpog’iston respublikasiga 37 foizi to’g’ri keladi. Shuningdek,
sholi Toshkent, Sirdaryo, Surxondaryo, Andijon, Namangan viloyatlarida ham
keng maydonlarda etishtiriladi. Sholining “O’zROS 7-13”, “Qoraqalpo-g’iston”
“O’zROS-17”, “Nukus-2”, “Avangard” navlari serhosildir.
Kartoshka, sabzavot, poliz ekinlari. Respublikaning iqlimi, unumdor
tuprog’i, sug’orma dehqonchilik sharoitlari sabzavot, poliz ekinlari va
kartoshkadan hosil olishga imkon beradi. Bu tarmoqda sabzi, piyoz, lavlagi,
sholg’om, turp, pomidor, karam, bodring, sarimsoq, baqlajon, qovun, tarvuz,
qovoq, bargli sabzavotlar (kashnich, ukrop, petrushka va b.), kartoshka ekiladi.
Ayni paytda O’zbekistonda har yili o’rtacha 5,0-5,5 mln tonna sabzavot va poliz
8

kanali orqali Zarafshondan suv keltirilishi natijasida obikor yerlar maydoni ancha
kengaydi
Tuproq va iqlim sharoiti ingichka tolali paxta, sabzavot, kartoshka va
mevalar yetishtirishga qulay. Biroq G‘uzordaryo kamsuv bo‘lib, faqat bahor
(aprel)da to‘lib oqadi. Uning oqimini tartibga solish maqsadida Pachkamar suv
ombori qurilgan. Shuningdek, vohada Hisorak suv ombori, deyarli 1 million gektar
maydonni sug‘ora oladigan Amu–Qarshi mashina kanali qurilgan. Bu kanal yo‘lida
bir yarim milliard kub metr suv sig‘adigan Talimarjon suv ombori, kuch li nasos
stansiyalari barpo etildi. Nasoslar suvni 132 metr yuqoriga ko‘tarib beradi.
Qarshi cho‘li mintaqasida ixtisoslashgan paxtachilik, mevachilik,
chorvachilik xo‘jaliklari tashkil etilgan. Paxta yetishtirish majmuyi takomillashgan
rayonga aylandi. Viloyat qishloq xo‘jaligida bahorikor don xo‘jaligi, yaylov
chorvachiligi, ayniqsa, qorako‘lchilik katta sal moqqa ega. Viloyat bug‘doy
yetishtirish bo‘yicha qadimgi mavqeyini tiklamoqda. Pillachilik, mevachilik va
sabzavotchilik ixtisosli xo‘jaliklarning qo‘shimcha tarmoqlaridir. Paxta, asosan,
Kitob–Shahrisabz botig‘i va Qarshi vohasida ekiladi. Kuzgi don ekinlari yozgi
issiq kun lar boshlanmasdan pishib ulguradi. Tabiiy sharoit tok hamda danakli
meva daraxtlari uchun ham qulay. Qarshi uzumi, ayniqsa, uning «maska» navi
shirinligi bilan mashhur. Olma, nok, anjir, anor kabi issiqsevar mevali daraxtlar
ham o‘stiriladi. Mevazorlar, sabzavot va poliz ekin maydonlari ham, asosan,
Kitob–Shahrisabz botig‘ida bo‘lib, ulardan shu yerning o‘zida sharob, meva-
sabzavot konservalari ishlab chiqariladi.
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: g‘allachilik, paxtachilik,
bog‘dorchilik, uzumchilik, go‘sht-sut chorvachiligi, qo‘ychilik, pillachilik.
Shaharlari. Viloyatda 12 ta sha har bor. Qarshi vilоyatning ma’muriy, mada
niy markazi. Qadimiy karv о n yo‘li usti da bunyod bo‘lgan mazkur shaharning
2700 yillik tantanalari nish о nlandi. Qarshi shahrining mayd о ni 75,5 kv.km ni
tashkil etadi. Bugungi Qarshi ko‘p funksiyali shahar his о blanadi. Shahardagi
san о at tarm о qlari tarkibida y е ngil san о at va о ziq- о vqat san о ati y е takchi o‘rin
tutadi. Pa х ta t о zalash zav о di, yog‘-sut zav о di, tikuv fabrikasi, qurilish mat е riallari,
25

Bundan tashqari aholi tomorqa yerlari 198 gektar fermer va qishloq xo’jaligi
yerlari 91 ming gektar mavjud.
Viloyatda qishloq xo‘jaligi yerlarining umumiy maydoni 276 399 gektarni
tashkil etadi. Umumiy ekin maydoni – 237 471 gektar. Surxondaryo viloyatida
jami 29 ta agroklaster faoliyat ko‘rsatmoqda. Ulardan 8 tasi paxta-to‘qimachilik
(ishlab chiqarish hajmi 24 677 tonna), 8 tasi g‘allachilik (ishlab chiqarish hajmi
– 171 500 tonna) va 13 tasi meva-sabzavotchilik (ishlab chiqarish hajmi – 92
688 tonna). Ularga 169 217 gektar yer biriktirilgan, shundan 11 340 gektari
klasterga biriktirilgan bo‘lsa, klasterga kiradigan 4 961 ta fermer xo‘jaligi 157
877 gektar maydonga egalik qiladi. 3 ta agrologistika markazlari faoliyat yuritadi.
Viloyatda 5 698 ta fermer xo‘jaligi faoliyat ko‘rsatmoqda, ulardan 1 859 tasi paxta-
g‘allachilik, 136 tasi g‘allachilik, 964 tasi bog‘dorchilik, 780 tasi bog‘dorchilik-
uzumchilik, 465 tasi uzumchilik, 98 tasi bog‘dorchilik va polizchilik, 86 tasi
bog‘dorchilik-g‘allachilik, 983 tasi chorvachilik, 31 tasi ipakchilik, 35 tasi
parrandachilik, 189 tasi baliqchilik, 21 tasi asalarichilik, 51 tasi boshqa
yo‘nalishlarga ixtisoslashgan. Viloyatda 404,1 gektar maydon 122 ta fermer
xo‘jaliklari tomonidan issiqxonalar uchun ajratilgan bo‘lib,
ularning 45 gektarlik 5 tasi gidroponika usulidagi, 359,1 gektarlik 117 tasi esa
plyonka usulidagi issiqxonalardir.
Asosiy yer maydondari – 231 428 gektar. Shundan: yoshlarga vaqtinchalik
beriladiganlari – 16 020 gektar; texnik ekinlar – 72 370 gektar (paxta – 72
370 gektar); g‘alla ekinlar (bug‘doy) – 90 800 gektar; ozuqabop makkajo‘xori – 2
450 gektar; sholi – 2 424 ga; dukkaklilar – 6 131 ga (no‘xat – 363 ga, mosh
– 1 062 ga, loviya – 37 ga, yeryong‘oq – 4 669 ga); moyli ekinlar – 1 000 ga (soya
– 1 000 ga); sabzavotlar – 18 075 ga, shundan: piyoz – 461 ga, sarimsoq
– 383 ga (avgust-sentyabrdagi ekish); piyoz – 3 358 ga, sabzi – 595 ga, lavlagi
– 89 ga, ko‘kat– 3 361 ga (selderey – 2 ga, aysberg – 2 ga, ukrop – 1 878 ga,
petrushka – 1 347 ga, koriandr – 34 ga, ko‘kpiyoz – 98 ga, karam – 2 719 ga
(gulkaram – 593 ga, brokkoli – 340 ga, kolrabi – 11 ga, karam – 1 775 ga); rediska
– 46 ga (to‘qsonbosti usulida); pomidor – 172 ga, bodring – 63 ga, ko‘kat – 13 ga
36

tadbirlar to‘g‘risida"gi qarori asosida mamlakatimizning janubiy sarhadi bo‘lmish
Surxon vohasining har bir tumanida O‘zmilliybank Toshkеnt shahar Bosh
boshqarmasi filiallari va O‘zmilliybank qoshidagi Kichik biznеs va xususiy
tadbirkorlik sub’yektlari eksportini qo‘llab-quvvatlash Jamg‘armasi (kеyinchalik
Jamg‘arma) ishtirokida agrofirmalar tashkil etilgan edi. Bugungi kunda mazkur
agrofirmalar viloyatda qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini eksport salohiyatini
ko‘paytirish maqsadida samarali faoliyat olib bormoqda. "Surxon eksport import"
agrofirmasi Rossiya Fеdеratsiyasining “Agro yug” korxonasi bilan qishloq
xo‘jaligi mahsulotlari yetkazib bеrish maqsadida 15 mln. AQSh dollariga t е ng
shartnoma imzolanib, joriy yilning apr е l, may oylarida 200 ming AQSh dollaridan
ortiq mahsulotlar eksport qilindi. Bugungi kunda korxona tomonidan 2,8 mln.
AQSh dollarlik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari eksporti amalga oshirilgan. Birgina
Jarqo‘rg‘on tumanidagi "Agro peanut trade" agrofirmasi joriy yilda BAA davlati
bilan 78 000 AQSH dollariga t е ng 130 tonna mosh mahsulotiga shartnoma
imzolangan bo‘lsa, Xitoyning «Kwok luen trading Co» korxonasi bilan 117 ming
AQSH dollariga t е ng 195 tonna mosh mahsuloti yetkazib b е rish maqsadida
shartnoma imzolagan bo‘lib, k е lishilgan mahsulotlar to‘liq yetkazib b е rildi.
XULOSA
Qashqadaryo viloyatida eng avvalo ikkita shakllanayotgan asosiy ichki
iqtisodiy rayon ajratiladi. Quyi mintaqa yoki Qarshi iqtisodiy rayoni paxta va
g’alla, chorvachilikka, neft-gaz, tog’-kon hamda elektroenergetikaga
ixtisoslashgan. Uning tarkibiga Qarshi shaxri, Qarshi, Nishon, Muborak, Kosoy,
G’uzor, U.Yusupov, Kasbi va Baxoriston tumanlari kiradi.
Yuqori yoki Shaxrisabz iqtisodiy rayonida ko’proq agrosanoat majmuasi
rivojlangan. U Shaxrisabz, Yakkabog’ va Kitob tumanlarini birlashtiradi. Bu ikki
shakllangan rayonlardan tashqari Qashqadaryo geografi M.Yangiboev yana ikki
«oraliq» Shimoliy (Chiroqchi tumani) va Janubiy (Dexqonobod va Qamashi
tumanlari) rayonlarni ham ajratgan. Albatta, bu yangi rayonlarda hududiy ishlab
chiqarish majmuasining shakllanishi kelajakda yuz berishi mumkin.
38

Agrosanoat majmuasi (ASM) - qishloq xo’jaligi mahsulotlarini ishlab
chiqarish, ularni tayyorlash, qayta ishlash, saqlash va tayyor mahsulotni
iste’molchilarga et k azib berish bilan bog’liq tarmoqlar yig’indisidir. Agrosanoat
majmuasining asosiy vazifasi-aholining oziq-ovqat mahsulotlari va xalq iste’moli
tovarlariga bo’lgan ehtiyojlarini to’laroq va samaraliroq qondirishdan iborat.
Mamlakatimiz ASM agrosanoat integratsiyasi va kooperatsiyasining mahsuli
bo’lib, o’tgan asrning 70-yillaridan boshlab yagona tizim sifatida shakllana
boshladi. Bu davrga kelib bir nechta tarmoqlarning yagona majmuaga birlashishi
uchun moddiy-texnik va ijtimoiy-iqtisodiy shart-sharoitlar barpo etilgan edi.
ASMning pirovard mahsulotini yaratishda ishlab chiqarish va muomala
sohasining turli bosqichlarida bevosita va bilvosita 70 dan ortiq tarmoqlar ishtirok
etadi. ASM tarkibiga texnologik va iqtisodiy jihatdan o’zaro bog’liq va qishloq
xo’jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishdan oxirgi iste’molchiga etqazib
berishgacha bo’lgan jarayonda bevosita ishtirok etuvchi tarmoqlar kiradi. Ushbu
jarayonda ishtirok etayotgan tarmoqlar o’rtasidagi nisbat agrosanoat majmuasining
tarmoq tarkibini tashkil etadi.
ASM 3 ta sohani o’z ichiga qamrab oladi. Birinchi soha sanoatning
agrosanoat majmuasini ishlab chiqarish vositalari bilan ta’minlovchi, shuningdek,
qishloq xo’jaligiga ishlab chiqarish va texnik xizmat ko’rsatuvchi tarmoqlardan
iborat. Bu sohaga ASM uchun mashina, traktor, kombayn, stanoklar, ishchi
mashinalar, qishloq xo’jaligi texnikalari uchun ehtiyot qismlar, yoqilg’i-moylash
materiallari etqazib beruvchi, mineral o’g’it va ximikatlar, qishloq xo’jaligi
zararkunandalariga qarshi vositalar ishlab chiqaruvchi, chorvachilik uchun omixta
em ishlab chiqaruvchi korxonalar, qishloq xo’jaligi ekinlari va chorva mollari
uchun dori-darmon ishlab chiqaruvchi ixtisoslashgan korxonalar va boshqalar
kiradi.
ASMning birinchi sohasiga kiruvchi tarmoqlar ishlab chiqarish jarayonini
resurslar bilan ta’minlash, qishloq xo’jaligini sanoatlashtirish va qayta ishlash
sanoatida texnika taraqqiyoti uchun asos yaratish, majmuaning barcha bo’g’inlarini
samarali faoliyat ko’rsatishi uchun shart-sharoit barpo etishga imkon yaratadi.
15

bo’lgan. Demak, agrar sohada iqtisodiy o’sishga dehqonchilik salmoqli ta’sir
ko’rsatgan. Qishloq xo’jaligidagi iqtisodiy islohotlar mamlakatimiz oziq-ovqat
mustaqilligini mustahkamlashga yanada qulayroq shart-sharoitlar yaratmoqda.
2005 yilda oldingi yilga nisbatan paxta xom ashyosi etishtirish 126,1, meva va
sabzavot etishtirish-110,5, uzum-143,9, Go’sht ishlab chiqarish-106,4, sut ishlab
chiqarish-106,2, tuxum ishlab chiqarish-113,9, jun tayyorlash-106,8 foizga
ko’paydi.
Ma’lumki, er va suv resurslari agrar sektorning asosiy ishlab chiqarish
vositalari hisoblanadi. O’zbekistonda erlarning 72 foizi qishloq xo’jaligida turli
yo’nalishda foydalaniladi hamda respublika suv limitining 86 foizi agrar sektorda
ishlatiladi. Vatanimiz er yuzasidagi sug’orma dehqonchilik hamda
chorvachilikning eng qadimiy mintaqalaridan biri. Uning qulay tabiiy sharoitiga
muvofiq tarzda xalqimizning mehnat ko’nikmasi tufayli O’zbekiston paxta, pilla,
qorako’l terisi, mayiz, qovun va boshqa mahsulotlar etishtirish bilan jahonga dong
taratgan.
Yaqin o’tmishda mamlakat qishloq xo’jaligi bir tomonlama rivojlantirilgan,
"O’zbekiston-mamlakatning asosiy paxta bazasi" shiori amalda edi. Respublikamiz
mustaqilligining dastlabki yilidanoq, paxta yakka- hoqimligini bartaraf etishga
kirishildi va "g’alla mustaqilligi"ni taminlash maqsadida dastur ishlab chiqildi.
Paxta yakkahoqimligiga barham berilib, don va boshqa ozuqa ekinlari maydonlari
kengaytirildi. 2005 yilda 1,5 mln. ga maydonga boshoqli don ekinlari ekildi. 6,4
mln. t. boshoqli don, jumladan, 5,9 mln. tonnadan ko’proq bug’doy hosili yig’ib
olindi. 2012 yil qishloq xo’jalik ekin maydonlari tarkibi quyidagicha: don ekinlari-
44,9%, texnik ekinlar-37,8%, sabzavot-poliz ekinlari va kartoshka-8,6%, em-
xashak ekinlari-8,7%. Ekinlar tarkibi o’zgardi.
Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqarishda-fermer xo’jaliklari-25,1
%, dehqon xo’jaliklari-72,8 %, qishloq xo’jalik korxonalari-2,1 %. Etishtirilgan
qishloq xo’jaligi mahsulotlarida-53,9 foizi dehqonchilikka, 46,1 foizi
chorvachilikka to’g’ri keladi (2012 yil).
O’zbekistonda mustaqillik yillarida agrar sertorni isloh qilish sohasida bir
18

ko'ra, yakunlangan yilda viloyatda jami 19 trillion 904 million so'mlik qishloq
xo'jaligi mahsulotlari yetishtirilgan. Jumladan:
?????? 808,6 ming tonna g'alla;
?????? 383,4 ming tonna paxta;
?????? 714,8 ming tonna sabzavot;
?????? 187,9 ming tonna kartoshka;
?????? 315,7 ming tonna poliz mahsulotlari;
?????? 149,5 ming tonnaga yaqin meva;
?????? 2013 tonna pilla;
?????? 132,4 ming tonna go'sht;
?????? 523,8 ming tonna sut;
?????? 270,9 mln dona tuxum tayyorlashga erishilgan.
Shuningdek, joriy yilda G'uzor tumanida ilk bor soya yetishtirildi, Chiroqchi
va Koson tumanida esa 12,4 ming tonna tarvuz hosili yig'ib olindi. Qovun
mahsulotlari chetga eksport qilingan.
2.3. Surxondaryo viloyati va uning qishloq xo`jaligi
Surxondaryo viloyati O’zbekistonning sharqda Tojikiston Turkmaniston
viloyati bilan, janubda esa Amudaryo orqali Afg’oniston bilan chegaradosh.
Viloyat 1941 yil martda tashkil topgan. Uning maydoni 20,8 ming km 2
.
Surxondaryo viloyati ma’muriy jihatidan o’n to’rtta tumanga bo’linadi. Ular
quyidagilardir: Angor, Bandixon, Boysun, Denov, Jarqo’rg’on, Muzrobot,
Oltinsoy, Sariosiyo, Termiz, Uzun, Sherobod, Shurchi, Qizirik va Qumqo’rg’on.
Viloyat markazi Termiz shaxri bo’lib, unda 120 mingdan ko’proq aholi
istiqomat qiladi. Termizdan poytaxtimiz Toshkent shaxrigacha bo’lgan masofa 708
km ga teng. Viloyat aholisi 1800 ming kishini tashkil etadi. U Respublika
xududining 4,6 % ini tashkil etgani holda aholisi 7,2 foizga teng. Viloyatga
30

bir-biridan keskin farq qiladi. Qashqadaryo viloyatida, asosan,
qazib oluvchi sanoat hisobiga sanoat yuksak rivojlangan bo‘lsa,
Surxondaryo viloyatining sanoatini mamlakat sanoatidagi
hissasi juda kam. Qashqadaryodagi Talimarjon IES, «Muborakgaz» kabi yirik
korxonalar nafaqat iqtisodiy rayon, balki mamlakatimiz iqtisodiyotini faxri
hisoblanadi. AQSH va Yaponiya kompaniyalari ishtirokida qurilgan, 600
atmosfera bosimi ostida ishlaydigan, bir kecha-kunduzda 4,2 mln kub m
gaz ishlab chiqaradigan Ko‘kdumaloq kompressor stansiyasi, strategik
ahamiyatga molik «Sho‘rtangaz» majmuasi ham shular jumlasidandir.
Transporti. Iqtisodiy rayonda transportning barcha turlari mavjud. So‘nggi
vaqtlarda rayondagi har ikkala viloyatning ijtimoiy-iqtisodiy
taraqqiyotini tezlashtirish, yuk tashishning transport ta'minotini yaxshilash
maqsadida «Toshg‘uzor-Boysun-Qumqo‘rg‘on» yangi temiryo‘li ishga
tushirildi. Bu temiryo‘l Boysun tumani orqali iqtisodiy va ijtimoiy jihatdan
kam rivojlangan tuman qishloqlariga sanoatning kirib kelishiga, yerusti va
yerosti boyliklaridan keng foydalanishga, musaffo tog‘ havosida davolash
maskanlari, turistik bazalar, dam olish uylari qurishga katta imkoniyat
yaratadi. Eng muhimi, yangi, zamonaviy ijtimoiy-iqtisodiy obyektlar
qurilishi yangi ish o‘rinlarining yaratilishi, tadbirkorlikning rivojlanishi
uchun keng yo‘l ochib berdi. Natijada iqtisodiy rayonda yuk tashish
hajmi keskin ko‘paydi, mahalliy xomashyolarni qayta ishlash asosida 100
dan ziyod yangi korxonalar ishga tushirildi, o‘n minglab aholi ish bilan
ta'minlandi.
22

sanoati, yog’-moy, go’sht, sut sanoati, konserva sanoati, un tortish va yorma
sanoati, tamakichilik sanoati, engil va oziq-ovqat sanoati, qishloq xo’jaligidan
olingan mahsulotlarni iste’molchilarga etqazib beruvchi (ulgurji va chakana savdo)
tarmoqlar.
2013-yilda 2000-yilga nisbatan g’alla etishtirish 2-marta, kartoshka-3,1
marta, sabzavot-3,2 marta, uzum-2 marta, go’sht va sut-2,1 marta, tuxum-3,4 marta
oshdi. Qishloq xo’jalik mahsulotlarini ishlab chiqaruvchilar tarkibi va hissasini
foizda quyidagicha ko’rishimiz mumkin: dehqon xo’jaliklari-jun ishlab
chiqarishda-82, tuxumda-58, sutda-98, go’shtda-96, boshoqli donda-18,
sabzavotda-64, kartoshkada-84.
Qishloq xo’jaligi ASMning muhim bog’lovchi bo’g’ini hisoblanadi. U
nafaqat agrosanoat majmuasida, balki milliy iqtisodiyotda alohida o’rin tetadi.
Darhaqiqat, qishloq xo’jaligi O’zbekiston iqtisodiyotining etakchi tarmog’i
hisoblanib, bugungi kunda mamlakatimiz aholisining 6 0 foiz dan ortig’i qishloq
joylarida istiqomat qiladi , YaIMning 16,8 foizi to’g’ri keladi, 2000-yilda 30,1
foizni tashkil etgan. Bu mamlakatimiz iqtisodiyoti tarkibiy tuzilishidagi ijobiy
o’zgarishlarning, ya’ni agrar respublikadan izchil ravishda sanoati rivojlangan
industrial davlatga aylanayotgani alomati deya faxrlanmog’imiz lozim. 2013 yil
qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish hajmi 2000-yilga nisbatan 2,3
barobar ko’paydi. 2013 yil qishloq xo’jalik mahsulotlar ishlab chiqarish 6,8%ga,
jumladan dehqonchilik-6,4%ga, chorvachilik-7,4foizga o’sdi. G’alla etishtirish
2000 yilga nisbatan 2 barobar, kartoshka-3,1 marta, sabzavot-3,2 barobar, uzum-2
marta, go’sht va sut-2,1 karra, tuxum-3,4 barobar oshdi. 7,8 mln tonna g’alla, 8,4
mln tonna sabzavot, 3 mln 360 ming tonna paxta etishtirildi. Hozirda ko’p tarmoqli
fermer xo’jaliklar soni 18 mingdan ziyod. 2008 yildan boshlab 1 mln 500 ming
gektar sug’oriladigan erlarni meliorativ holati yaxshilandi, er osti suvlari yuqori
bo’lgan maydonlar 415 ming gektarga yoki salkam 10 foizga qisqardi, kuchli
sho’rlangan maydonlar 113 ming gektarga kamaydi.
Agrar sohada iqtisodiy o’sish sur’atlari 2000-2004 yillarda yiliga o’rtacha
6,2 %, jumladan, dehqonchilikda 7,2 % va chorvachilikda 5,0 foizdan iborat
17

2.3.7-rasm. Termiz shahri
Denov - qadimgi yirik savdo va hunarmandchilik qishlog‘i o‘rnida barpo
bo‘lgan shahar. 1929-yilda Denovdan temiryo‘l o‘tgach, ishlab chiqarish tez
rivojlana boshladi. Denov sanoati qishloq xo‘jalik xomashyosini qayta ishlashga
ixtisoslashgan. Unda paxta tozalash, sharob, moy-sut, motor ta'mirlash, g‘isht
zavodlari bor. R.Shreder nomidagi Respublika bog‘dorchilik, uzumchilik va
sharobchilik ilmiy tadqiqot institutining tajriba stansiyasi shu shaharda.
Viloyatda bog’dorchilik maxsulotlarini qayta ishlash ham viloyatning
rivojlanmayotgan sohalaridan biri hisoblangan bog’dorchilik maxsulotlarini qayta
ishlash va xususan sitrus mevalarni o’zimizda qayta ishlash orqali viloyat sanoat
maxsulotlari ulishini oshirish muhim sanaladi. Bu borada viloyat iqtisodiyotining
rivojlanishiga hamda bog’zorchilikning rivojlanishiga birqancha omillar ta`sir
ko`rsatadi. Chunonchi: viloyatning geografik o`rni; yetarli tabiiy sharoit, yer suv
bilan yaxshi ta`minlanganligi; tashqi bozorning yaqinligi (viloyat 3 ta xorijiy
davlat bilan chegaradosh); demografik vaziyatning qulayligi.
Ayni vaqtda mintaqada bog’dorchilik maxsulotlarini qayta ishlashga va ularni
33

Pillachilik. Qishloq xo’jaligining qadimiy va istiqbolli tarmoqlaridan biri
bo’lgan pillachilik ham mamlakatimiz iqtisodiyotida katta o’rin tetadi. O’zbekiston
hududida ipak qurti juda qadimdan boshlab boqilgan. Ayrim ma’lumotlarga ko’ra
ipak qurti boqish milodning IV asrida Xitoydan O’rta Osiyoga tarqalgan. 1913
yilda O’zbekistonda 4 ming tonnaga yaqin pilla yetishtirilgan bo’lsa, uning 90 foizi
Farg’ona vodiysiga to’g’ri kelgan. Sobiq Ittifoq davrida pillachilik geografiyasi
ancha o’zgarib ketdi. Endilikda pillachilik O’zbekistonning barcha viloyatlarida va
Qoraqalpog’istonda ham rivojlangan.
Baliqchilik O’zbekistonda tabiiy va sun’iy suv havzalarida
rivojlantirilmoqda. O’zbekistonning daryo va ko’llarida 62 baliq turi yashaydi.
Shulardan zog’ora baliq, do’ngpeshona, sudak, oqcha (leshch), ilonbosh, cho’rtan
qizilko’z xo’jalik ahamiyatiga ega. 1960 yilgacha Respublikada baliqning asosiy
qismini Orol dengizi berar edi. Orol suvining kamayib ketishi natijasida uning
baliqchilikdagi ahamiyati tobora pasayib bormoqda. Ayni paytda baliq
mahsulotlari etishtirishda intensuv rivojlanayotgan sun’iy suv havzalarining hissasi
oshib bormoqda. Yirik baliqchilik xo’jaliklari Jizzax, Sirdaryo (Aydarko’l,
Arnasoy), Toshkent (Damachi), Xorazm viloyatlari va Qoraqalpog’iston
Respublikasidadir. Arnasoy suv havzasida yiliga 2 ming t, Qoraqalpog’iston
Respublikasining Orolbo’yi ko’llarida esa 3 ming tonnagacha baliq ovlanmoqda.
Respublikadagi suv omborlari ham baliqchilikni rivojlantirishda ma’lum
ahamiyatga ega. Har yili To’dako’l suv omboridan 500, Chimqo’rg’on va Jizzax
suv omborlaridan 70-100 tonnagacha baliq ovlanadi.
Darrandachilik. Respublika chorvachiligining an’anaviy tarmoqlari
qatorida darrandachilik ham rivojlanmoqda. Asosan muskulli kalamush (ondatra),
suv bobri (nutriya), tulki, norqa kabilar Quyi Amudaryo, Mirzacho’l hamda
Surxondaryo mintaqalarida boqiladi. Shuningdek, mamlakat chorvachiligida
quyonchilik va asalarichilik kabi tarmoqlar ham mavjud. Mazkur tarmoqlarining
mamlakat chorvachilik mahsulotlari etishtirishdagi salmog’i uncha katta
bo’lmasada, o’ziga xosligi bilan ajralib turadi.
13

000 gektar, arpa – 3 000 gektar); ozuqabop makkajo‘xori – 2 450 gektar;
dukkaklilar – 15 308 gektar (no‘xat – 6 490 gektar, mosh – 4 850 gektar, loviya
– 1896) fasol – 1 310 gektar, yeryong‘oq – 756 gektar); moyli ekinlar – 17
722 gektar (soya – 15 000 gektar, kungaboqar – 1 972 gektar, kunjut – 750 gektar);
sabzavotlar – 9 744 gektar, ulardan piyoz – 1 862 gektar, sarimsoq – 1 078 gektar
(avgust-sentyabr uchun ekish); sabzi – 1 422 gektar, lavlagi – 161 gektar, ko‘katlar
– 1 000 gektar, ukrop – 468 gektar, petrushka – 522 gektar, ko‘kpiyoz – 10 gektar,
karam – 494 gektar (gulkaram – 161 gektar, brokkoli – 145 gektar, karam
– 188 gektar) (to‘qsonbosti usulida); pomidor – 69 gektar, bodring – 57 gektar,
ko‘katlar – 4 gektar (issiqxonalarda); pomidor – 373 gektar, bodring – 455 gektar,
sabzi – 727 gektar, piyoz – 503 gektar, sarimsoq – 323 gektar, karam – 319 gektar,
(gulkaram – 91 gektar, karam – 228 gektar), ko‘katlar – 378 gektar, ukrop
– 195 gektar, petrushka – 178 gektar, ko‘kpiyoz – 5 gektar, bulg‘or qalampiri
– 281 gektar, qalampir – 156 gektar, sholg‘om – 80 gektar (bahorda asosiy ekin
yerlarida); poliz ekinlari – 3 478 gektar (tarvuz – 1 760 gektar, qovun – 479 gektar,
qovoq – 1239 gektar); kartoshka – 3 968 gektar; ozuqabop ekinlar – 45 379 gektar;
past ball bonitetli ko‘p yillik daraxtlar – 7 926 gektar (mevali daraxtlar – 3
000 gektar (danaklilar – 3000 gektar); uzumzorlar – 2 700 gektar, tutzorlar – 2
700 gektar.
Takroriy ekin uchun yer maydoni – 85 418 gektar. Shundan: sabzavot – 4
935 gektar (sabzi – 4 935); kartoshka – 2 500 gektar; poliz ekinlari (tarvuz)
– 520 gektar; moyli ekinlar – 9 006 gektar (kunjut – 1 806 gektar, kungaboqar – 7
200 ga); ozuqabop makkajo‘xori – 9 155 gektar; dukkaklilar – 24 220 gektar
(mosh – 23 020 gektar, loviya – 450 gektar, yenyorg‘oq – 750 gektar.
Qashqadaryoda yil davomida 20 trillion so mga yaqin qishloq xo jaligiʻ ʻ
mahsulotlari yetishtirildi . Joriy yilda G'uzor tumanida ilk bor soya yetishtirildi,
Chiroqchi va Koson tumanida esa 12,4 ming tonna tarvuz hosili yig'ib olindi.
Viloyat hokimligi matbuot xizmati xabariga ko'ra, Qashqadaryo bo'yicha
etishtirilgan qishloq xo'jaligi mahsulotlarining statistikasi ma'lum qilindi. Unga
29

.BOB O`ZBEKISTONNING Ⅰ QISHLOQ XO`JALIGI HAQIDA
1.1. O`zbekistonning qishloq xo`jaligi haqida
Mamlakatimizda qishloq xo‘jaligi texnika bilan yaxshi ta'minlangan.
Dehqonchilik va chorvachilikdagi sermehnat ishlarni mashinalar bajarmoqda. Ko‘p
ish jarayonlari elektrlashtirilgan, kimyoviy o‘g‘itlardan, o‘simlik
zararkunandalariga qarshi zaharli kimyoviy moddalardan hamda chorva
mollari kasalliklariga qarshi kurash vositalaridan keng foydalanilmoqda.
Shuningdek, kartoshka va sabzavotlarning serhosil, tashishga chidamli
navlari ekila boshlandi. Bog‘dorchilikda ishlov berish hamda terishga
qulay meva navlari yaratildi. Natijada qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
yetishtirish va tayyorlash texnologiyasida tub o‘zgarishlar yuz berdi,
mehnat unumdorligi ortdi. Bu hodisa «Yashil inqilob» deb baholandi. Agar qishloq
xo‘jalik yalpi mahsuloti ekin maydonlarini kengaytirish
va chorva mollari sonini oshirish hisobiga ko‘paysa, bu ekstensiv qishloq
xo‘jaligi deyiladi. Aksincha, qishloq xo‘jalik yalpi mahsuloti maydon birligida
agrotexnika vositalaridan samarali foydalanish evaziga hosildorlikni
oshirishga erishish va chorva zotlarini yaxshilash hisobiga uning mahsuldorligi
oshsa, u intensiv qishloq xo‘jaligi deb ataladi. Qo‘riq yerlarni o‘zlashtirish va
5

Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Janubiy iqtisodiy rayon mamlakatimizning
janubiy qismida joylashgan bo‘lib, Qashqadaryo va Surxondaryo
viloyatlaridan tashkil topgan. Rayon uchta davlat - Afg‘oniston,
Turkmaniston
va Tojikiston bilan, shimolda esa Zarafshon iqtisodiy rayoni bilan
chegaralanadi. Maydoni qariyb O‘zbekiston maydonining 1/10 qismiga
teng bo‘lib,
bu hududda mamlakat aholisining har yettitasidan biri
yashaydi. Iqtisodiy rayon mamlakatimizning janubiy darvozasi
hisoblanadi.
Amudaryoda qurilgan avtomobil va temiryo‘l ko‘prigi rayonning
iqtisodiy
geografik o‘rnini xalqaro miqyosga ko‘targan. O‘zbekistonga
nisbatan shimolda joylashgan aksariyat davlatlar Afg‘oniston bilan
savdoiqtisodiy aloqalarini shu ko‘prik orqali amalga oshirmoqda.
Iqtisodiy rayonda cho‘l va tog‘ yaylovlarini o‘zlashtirilishi bilan
tabiiy yaylovlar tobora qisqarib bormoqda. Bundan qorako‘lchilik zarar
ko‘rmasligi uchun cho‘llarda fitomeliorativ tadbirlar ko‘rilmoqda.
Iqtisodiy rayonda yoqilg‘i-energetika boyliklari nihoyatda ko‘p.
Sho‘rtan gazi Sirdaryo IESni, hatto Angren IESni ham yoqilg‘i bilan
ta'minlaydi. Muborak gaz konlari butun mamlakatga va xorijiy
davlatlarga
yoqilg‘i yetkazib bermoqda. Bir nechta neft, yonuvchi slanes konlari
aniqlangan. Osh tuzi, marmar, ohaktosh, gips zaxiralari kimyo va
3

Ishlab chiqarishni to’g’ri joylashtirish va uning xududiy tashkil etilishini
takomillashtirishdan boshqa muammolar ham dolzarbdir. Ular jumlasiga mehnat
resurslari va rekreatsiya boyliklaridan foydalanish, yoqilg’i-energetika va qurilish
sanoati bazasini mustaxkamlash, trans port va ijtimoiy infrastrukturani rivojlantirish
muxim hisoblanadi. Qishloq sanoati va infrastrukturasini yaxshilash, aholini toza
ichimlik suvi va tabiiy gaz bilan ta’minlash ham mintaqaviy muammolar sirasiga
kiradi.
Tabiiy gaz zaxirasiga eng boy bo’lgan viloyatda ana shu yoqilg’i bilan
ta’minlanganlik darajasining nixoyatda pastligi ayanchli holdir. Mazkur
ko’rsatkich viloyat bo’yicha o’rtacha 55,2 foizga teng, holos. Dexqonobod,
Qamashi, Chiroqchi, Yakkabog’ tumanlarida esa u yanada pastroq (ularning
ba’zilarida mazkur ko’rsatkich xatto 20 foizga ham etmaydi). Dexqonobod
tumanida toza ichimlik suvi bilan ta’minlanish darajasi viloyat o’rtacha
ko’rsatkichidan ikki barobar past.
Shunday qilib, Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari iqtisodiyotida
o’xshashlik hamda farqlar mavjud. Ularning rivojlanishini o’zaro
muvofiqlashtirish, viloyatlararo iqtisodiy integratsiya jarayonlarini kuchaytirish,
yoqilg’i-energetika (Surxondaryodagi ko’mir konlari asosida ham).
Tog’-kon kimyosi, mintaqa transport tizimini shakllantirish bu erda yagona
iqtisodiy rayonning shakllanishiga olib keladi. Qolaversa, O’zbekiston kartasida bu
ikki viloyat xududi mamlakatning janubida alohida ajralib turadi, xatto ularning
kartasi ham ko’pincha birgalikda, yaxlit tuziladi. Binobarin, Surxondaryo va
Qashqadaryo viloyatlarini Janubiy iqtisodiy rayon doirasida ko’rish xar tomonlama
asoslarga ega.
Xulosa o’rnida shuni takidlash joizki viloyatda yangi turdagi bog’larni
tashkil qilishni ko’paytirish xususan Zaytun bog’larni kirib kelishini ko’paytirish
hamda uni qayta ishlashni rivojlantirish, zaytuning mevasi, bargi, hattoki tanasi
ham inson salomatligi uchun foydali. Hozirgi kunda Jarqo’rg’on tumanida 6 g yer
maydonga zaytun ko’chatlari ekilgan, takidlash joizki Oltinsoy tumanida 35 so’tix
joydan 2021 yil oxirida 200 kg maxsulot olish rejalashtirilgan,
39

Agrar sohani isloh qilish, qishloq xo‘jaligida bozor mexanizmlarini,
zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy qilishning normativ-huquqiy
bazasini takomillashtirish maqsadida jami 63 ta hujjatlar, shundan 6 ta O‘zbekiston
Respublikasining Qonuni, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 9
ta Farmoni, 26 ta qarori, Vazirlar Mahkamasining 42 ta qarori qabul qilinib,
islohotlarning huquqiy asoslari yanada takomillashtirildi. Qishloq xo‘jaligida yer
munosabatlarini tartibga solish, oziq-ovqat sanoatini rivojlantirish hamda sohani
raqamlashtirish bo‘yicha qo‘shimcha vazifa, funksiya va vakolatlar vazirlikka
o‘tkazildi. Dastlabki hisob-kitoblarga ko‘ra, joriy yilda 22 mln tonnadan ortiq
meva-sabzavotlar ishlab chiqarildi va o‘sish 106,1 foizni (sh.j: dehqonchilikda
107,5%) tashkil etdi. Jumladan, 11,6 mln. tn (111,4%) sabzavotlar, 3,3 mln tn
(115,8%) kartoshka, 2,3 mln tn (108,6%) poliz, 3 mln tn (106,3%) meva, 1,8 mln.
tn (111,5%) uzum, shuningdek, 7,9 mln tn (104,8%) don va dukkakli don ekinlari,
qariyb 3,4 mln tn (110%) paxta xomashyosi yetishtirildi. Davlat tomonidan agrar
sohani qo‘llab-quvvatlash, iqtisodiy manfaatdorligini oshirish bo‘yicha amalga
oshirilgan tizimli tadbirlar natijasida joriy yilda 1 gektar maydondan olingan
o‘rtacha daromad 47,2 mln so‘mni (o‘tgan yilga nisbatan 2 barobar ko‘p) tashkil
etdi. Misol uchun, Andijon viloyatida 97,7 mln so‘mni, Samarqandda 86,5 mln
so‘mni, Buxoroda 85,3 mln so‘mni, Namanganda 66 mln so‘mni, Farg‘onada 61,3
mln so‘mni, Navoiyda 52,3 mln so‘mni tashkil etib, Respublika o‘rtacha
ko‘rsatkichidan yuqori bo‘ldi.
Yer va suv resurslaridan foydalanishga bo‘lgan munosabatni tubdan
o‘zgartirish, samaradorligini keskin oshirish yo‘nalishida ham izchil islohotlar
amalga oshirilib, joriy yilda Yer va suv resurslaridan samarali foydalanish
konsepsiyasi doirasida jami 274,8 ming ga (2020 yilda 101,8 ming ga, 2,7 barobar
ko‘p) shundan, 99 ming ga sug‘oriladigan, 171 ming ga lalmi-yaylov va suv talab
qilmaydigan ekin ekiladigan yerlar hamda 5 ming ga o‘rmon yerlari foydalanishga
kiritildi. O`zlashtirish uchun Respublikada 1410 km sug‘orish tarmoqlari qurildi,
396 km kollektor tarmoqlari ta mirlandi,ʼ 1522 dona quduq qazildi, 221 dona nasos
agregatlari o‘rnatildi hamda 2169 km elektr uzatish tarmoqlari tortildi.
14

Qashqadaryo viloyatining qishloq xo‘jaligi sohasida keskin o‘sish kuzatildi.
2021 yilda viloyatning qishloq xo‘jaligi mahsulotlari 2020 yilga nisbatan 101,9
foizga o‘sgan. Bu haqda Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi ekspertlari
tomonidan Qashqadaryo viloyatining qishloq xo‘jaligi sohasi ko‘rsatkichlarini
tahlilida keltirilgan. Shuningdek, qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi
mahsulotlarining tumanlar kesimidagi hajmi bo‘yicha ham ma’lumotlar keltirilgan.
Viloyatda 2021 yilda yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining umumiy
miqdori 28 342,6 mlrd.so‘m (2020 yilga nisbatan 101,9% o‘sish) bo‘lib, shundan
dehqonchilik – 11 117,7 mlrd so‘m, chorvachilik – 17 224,9 mlrd so‘mni tashkil
qilgan. Viloyat qishloq xo‘jaligi mahsulotlari qiymatining Respublikadagi ulushi
9,4%. Viloyat qishloq, o‘rmon va baliqchilik ho‘jaligining YaHM tarkibidagi
ulushi 41,4% (2020 yilda 42,2%)ni tashkil qilgan.
2.2.6-rasm. Qashqadaryo viloyatining qishloq xo`jalik mahsulotlati.
Viloyat qishloq xo‘jaligi ekinlari uchun foydalanilgan umumiy ekin
maydoni 426 174 gektar (2020 yilda 454 629 gektar)ni tashkil qilgan. Qishloq
xo‘jaligi mahsuloti ishlab chiqarishda dehqon (shaxsiy yordamchi)
xo‘jaliklari 70,7%, fermer xo‘jaliklarining ulushi 26,2%, qishloq
xo‘jaligi faoliyatini amalga oshiruvchi tashkilotlar 3,1%ni tashkil qilgan.
Viloyatdagi qishloq, o‘rmon va baliqchilik xo‘jaligi mahsulotlarining tumanlar
27

Qishloq xo’jaligi mahsulotlari va umuman pirovard mahsulot ishlab chiqarishning
bir maromda kechishi, uzluksizligi va ommaviyligi ushbu tarmoqlar faoliyatiga
bog’liq.
Ikkinchi sohaga bevosita qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqarish bilan
shug’ullanuvchi korxonalar, birinchi navbatda, fermer va dehqon xo’jaliklari
kiradi. Bundan tashqari ASMning ikkinchi sohasiga-pillachilik, asalarichilik,
qisman o’rmonchilik (tabiiy oziq-ovqat va dorivor o’simliklar etishtirish) hamda
baliqchilik kiradi. Bu soha ASMning asosini, yadrosini tashkil etadi. Majmuaning
boshqa sohasiga kiruvchi tarmoqlar asosan shu soha mahsulotlari asosida faoliyat
yuritadilar yoki ushbu sohaga xizmat ko’rsatadilar.
ASMning uchinchi sohasi qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi,
qayta ishlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga etqazib beruvchi
tarmoqlar va korxonalarni o’z ichiga qamrab oladi. Paxta, Go’sht va sut zavodlari,
meva sharbatlari chiqaruvchi zavodlar, yog’-moy kombinatlari, jun, kanop, pillani
qayta ishlash korxonalari, qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yoki ularni qayta ishlash
natijasida olingan mahsulotlarni saqlaydigan korxonalar, ularni sotish bilan
shug’ullanuvchi korxonalar shu sohaning tarkibiy qismlari hisoblanadi.
ASMning uchinchi sohasi qishloq xo’jaligi xom ashyosini sanoat usulida
birlamchi qayta ishlash, uni tayyorlash va saqlash, shuningdek, xom ashyoni
ikkilamchi qayta ishlash va aholiga sotish uchun tayyor darajaga etkazishni
ta’minlaydi. Ushbu sohaga kiruvchi tarmoqlar tayyor mahsulotni saqlash va sotish
joyiga etqazib berishni ham amalga oshiradi. Mamlakat aholisining turmush
darajasi ASM, ayniqsa, uning uchinchi sohasi rivojlanishining holati va
sur’atlariga bog’liq. Agrosanoat majmuasi tarmoqlari uchun ishlab chiqarish
vositalari ishlab chiqaruvchi soha: Qishloq xo’jaligi mashinasozligi, kimyoviy
mahsulotlar ishlab chiqarish, omuxta em ishlab chiqarish sanoati, mikrobiologiya
sanoati va boshqalar.
Qishloq xo’jaligi: Qishloq xo’jaligi, o’rmon xo’jaligi, baliqchilik, pillachilik,
asalarichilik Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tayyorlovchi, qayta ishlovchi,
saqlovchi va tayyor mahsulotlarni iste’molchilarga etkazib beruvchi soha: Paxta
16

tonna paxta xom ashyosidan o’rtacha 320-350 kg tola (3500 m² gazlama), 10 kg
momiq, 620 kg chigit olinadi. O’z navbatida 620 kg chigitdan 110 kg moy, 225 kg
kunjara, 175 kg shulxa 35 kg lint, 30 kg tuk (delint) chiqadi. Umuman paxtadan
sanoat usulida 1200 dan ortiq mahsulotlar ishlab chiqarish mumkin.
G ` allachilik . O’zbekiston azal-azaldan aholisini don, un va un
mahsulotlariga bo’lgan ehtiyojini o’z ichki imkoniyatlari hisobiga qondirib kelgan
va bug’doy etishtirishda yangi-yangi serhosil navlar yaratib, katta tajriba orttirgan
mamlakatlardan biridir. Biroq sobiq Ittifoq davrida bug’doy va arpa maydonlari
keskin qisqarib bordi, ular sug’oriladigan zonadan siqib chiqarilib asosan ekstensiv
rivojlanishga ega bo’lgan lalmikor hududlarda yetishtirildi . 2 Jahon urushidan
oldin bug’doy va arpa qariyb 1,5 mln ga erga eqilgan (1940 y). Bug’doy va arpa
barcha g’alla ekinlari maydonining 90 foizdan ortiqrog’ini tashkil etar edi. 1970
yilda 640 ming ga bug’doy va 387,4 ming ga arpa ekildi, hosildorlik 8,5 sG’ga,
yalpi hosil 1 mln tonnani tashkil etdi. 2013 yil 7,8 mln tonna g’alla etishtirildi.
1.1.1-rasm. G`alla o`rimi jarayoni
7

Respublika bog’larida meva va rezavor meva beradigan 20 turga mansub daraxt,
buta va o’t o’simliklar o’stiriladi. Urug’li meva daraxtlari (olma, nok, behi),
danakli meva daraxtlari (o’rik, shaftoli, olxo’ri, gilos, olcha), subtropik o’simliklar
(anor, anjir), yong’oq mevalilar (yong’oq, pista, bodom), rezavor mevalilar
(qulupnay, malina, smarodina (qoraqat)) asosiy o’rinni egallaydi. Olma, nok va
tokning yozgi, kuzgi va qishki navlari muhim xo’jalik ahamiyatiga ega. Tokchilik
qadimdan Samarqand, Toshkent viloyatlari va Farg’ona vodiysida taraqqiy etgan.
Tokchilik xo’raki, mayizbop va konserva mahsulotlari (shinni, murabbo,
sharbatlar) hamda vinochilik yo’nalishlariga ega.
Qishloq xo‘jaligining chorvachilik tarmog‘i: qoramolchilik, qo‘ychilik,
pillachilik, yilqichilik va parrandachilikka bo‘linadi. Unga asalarichilik,
cho‘chqachilik va baliqchilik ham kiritiladi. Qishloq xo‘jalik yerlarining 2/3
qismidan chorvachilikda foydalaniladi. Mamlakatimizning dasht va cho‘llaridagi
o‘tloq va butazorlar qorako‘l qo‘ylari va tuya boqish uchun qulay. Tog‘ va tog‘oldi
mintaqalarida anchagina sero‘t yaylovlar bor. Bu mintaqalarda qo‘y, mayin junli
echki, go‘shtsut uchun qoramol boqiladi hamda yilqichilik rivojlangan.
Chorvachilik paxtachilik bilan ko‘p tomonlama bog‘liq. Buni fermer
xo‘jaliklarda paxtachilikdan olinadigan (kunjara, sheluxa singari) ozuqa
yemdan foydalanishda yaqqol ko‘rish mumkin. Paxtani beda va jo‘xori bilan
almashlab ekish go‘sht-sut chorvachiligini ozuqa bilan ham ta'minlaydi.
Qoramolchilik - R espublika chorvachiligining etakchi tarmoqlaridan biri. U
respublikada etishtiriladigan Go’shtning to’rtdan uch qismini va sutning deyarli
hammasini beradi. Mamlakatda qoramolchilikning sut, sut-go’sht, go’sht, go’sht-
sut yo’nalishlari rivojlangan. Sut va sut-go’sht yo’nalishidagi qoramolchilik yirik
shahar atrofi xo’jaliklarida hamda yaqinda o’zlashtirilgan mintaqalarda, Go’sht-
sut, Go’sht yo’nalishidagi qoramol zotlari esa tog’ va tog’oldi mintaqalarida
nisbatan ko’proq boqiladi.
1.1.1-jadval. O’zbekistonda chorva mollarining soni(barcha turdagi
xo’jaliklarda, yil boshida, ming bosh hisobida)
Chorva mollari 1971 1981 1990 1996 2006 2012
10

.BOB Ⅱ JANUBIY IQTISODIY RAYONI QISHLOQ XO`JALIGI
2.1. Janubiy iqrisodiy rayon qishloq xo`jaligi
Viloyat iqtisodiyotida qishloq xo’jaligi y etakchi o’rinda turadi. U
mamlakatimiz janubida joylashganligi sababli vegetatsiya davri ancha uzoq bo’lib,
bu davrda xarorat yig’indisi 55°-59°C ga etadi. Bu ingichka tolali paxta,
shakarqamish kabi issiqsevar o’simliklar yetishtirishga qulay sharoit yaratadi.
Shuningdek, Surxon vodiysida anjir, anor, pista, uzum, xurmo kabi o’simliklar
ko’plab ekiladi. Tog’ yonbag’irlarida lalmikor dexqonchilik (bug’doy),
sug’oriladigan yerlarda esa sholi ham yetishtiriladi. Viloyat Respublika
paxtasining 10 foizi, shu jumladan ingichka tolali paxtaning 75 foizini beradi.
Surxondaryoning cho’l va tog’ yaylovlarida chorvachilik yaxshi rivojlangan.
Viloyatga O’zbekistonning 9 foiz yirik shoxli qoramollari hamda 10 foiz atrofida
qo’ylari to’g’ri keladi. Bu yerda qorako’l va xisori qo’ylari ko’plab boqiladi.
Viloyatda qishloq xo’jaligi xar tomonlama rivojlangan. Bu soxada asosan
sug’orib dexqonchilik qilish ustun turadi. Surxondaryoda 272 ming ga sug’orish
mumkin bo’lgan yerlar bo’lib, hozirgi kunda buning 230 ming gektardan ortig’i
sug’orilmoqda. Viloyatda sug’orishni yaxshilash uchun Qazorbog’,
Qumqo’rg`on, Zang, Katta Hisor, Sherobod, Amu-Zang mashina kanallari,
Uchqizil, Degrez, Janubiy Surxon kabi suv omborlari qurilgan. Paxta yetishtirish,
ayniqsa ingicha tolali paxta etishtirish yaxshi rivojlangan. Viloyatning Angor,
23

yaylovlarida boqiladi. Qorako’l qo’y zoti Zarafshon vohasida yashagan
chorvadorlar yaratgan zot hisoblanadi.
Yilqichilik xalq xo’jaligida muhim ahamiyatga ega. Otlarning eng asosiy
mahsuldorligi ularning ish layoqati bilan belgilanadi. Sut, Go’sht, teri va boshqalar
esa ulardan olinadigan qo’shimcha mahsulotlardir. Qorabayir Markaziy Osiyo,
jumladan O’zbekistondagi asosiy mahalliy ot zotidir. Bu otdan minishga, yuk
tasishda, harbiy ishlarda, qishloq xo’jaligi ishlarida, sport musobaqalari (ayniqsa
ko’pkari)da va go’sht-sut ishlab chiqarishda foydalaniladi. Ot go’shti yuqori
sifatli parhez xususiyatiga ega. Biya sutidan shifobaxsh qimiz tayyorlanadi.
Biyalarning sog’in davri 6-9 oy, bu davrda har biyadan 750-3700 kg sut sog’ib
olish mumkin. Biya suti (qimiz) sil, kamqonlik, oshqozon-ichak, yurak, asab
kasalliklarini davolashda qo’llanadi.
Tuyachilik. Tuyalar miloddan 2000 yilcha ilgari xonakilashtirilgan.
Ularning bir o’rkachli (dromedar) va ikki o’rkachli (baktriya) turlari mavjud.
Tuyachilik cho’l, chalacho’l va quruq dasht zonalarida taraqqiy etgan. Buyuk ipak
yo’li orqali boshqa ashyolar qatori Xitoyga Baqtriya va Davan (Farg’ona
vodiysi)dan tuyalar ham olib ketilgan. Tuyachilik O’zbekistonda Qoraqalpog’iston
Respublikasi, Navoiy, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida yaxshi rivojlangan.
Tuyalardan asosan ulov sifatida (200-400 kg yuk ko’taradi), shuningdek, go’sht,
sut va jun tayyorlashda foydalaniladi. O’rtacha bir bosh tuya 300-350 kg g o’sht,
sog’in davridagi har bir biyadan 1500-5300 kg sut olish mumkin. Bir o’rkachli
tuyalardan 2-4 kg, ikki o’rkachlilaridan 5-10 kg jun olish mumkin. Tuya juni
to’qimachilik sanoati va gilamchilik uchun xom ashyo hisoblanadi. Tuya junining
75 foizini tivit tashkil qiladi.
Parrandachilik ham tez ko’payadigan va serdaromad tarmoqdir (tovuq
yetti xazinaning biri). Bu tarmoq keyingi davrda Respublikaning barcha
mintaqalarida asosan shaxsiy va fermer xo’jaliklarda tez rivojlanib bormoqda.
Tarmoqda 2005 yilda 1966,7 mln dona tuxum ishlab chiqarilgan. Mamlakatda
poytaxt viloyati tuxum ishlab chiqarishda etakchi. Unda 2005 yil 596,6 mln dona,
Samarqand viloyatida esa 362,3 mln dona tuxum tayyorlangan .
12

rivojlanishiga ayrim salbiy ta`sir ko`rsatuvchi omillar ham mavjud. Ularga
quyidagilarni kiritish mumkin;
-aksariyat bog’dorchilik fermer xo’jaliklarining tog’li va tog’ oldi
hududlarda joylashganligi;
-intensiv bog’larning kamligi;
-bog’dorchilik maxsulotlarini qayta ishlaydigan zavod va korxonalarning
kamligi;
Viloyat iqtisodiyotini yaqin kelajakda barqaror rivojlanishi ko`p jihatdan
qishloq xo`jaligi va qayta ishlash sanoatiga bog`liq. Viloyat qishloq xo`jaligi 1960-
1990 yillar davomida yangi yerlarni o`zlashtirish hamda chorvachilik sohasida
chorva mollar bosh sonini oshirish evaziga, ya`ni ekstensiv tarzda rivojlanib bordi.
Yaqin kelajakda esa qishloq xo`jaligi tarmoqlarini
rivojlantirish, dehqonchilikda va bog’dorchilik mahsuldorligini intensiv tarzda
oshirib borish nazarda tutiladi. Viloyatning hozirgi eksport tarkibini asosan paxta
tolasi tashkil etadi. Ayni vaqtda bu yerda paxta va ipak xom ashyosi yetarli
bo`lsada, uni qayta ishlash negizida tayyor mahsulotlar ishlab chiqarish sust
rivojlangan. Bu sohada qo’shimcha tarmoq sifatida viloyat iqilimidan kelib
chiqqan holda zamonaviy sitrus bog’lar tashkil etish yangi daraxt va ekin turlarini
joriy qilish nazarda tutilgan.
2.3.2-jadval. Surxondaryo viloyatidagi bog’dorchilik bilan shug’ullanadigan
fermerlar va ularning yer maydoni
Tuman
nomlari Fermerlar
soni Umumiy
maydoni ga Shu
jumladan,
bog’zorlar
ga
Angor 82 1053 474
Bandixon 19 235 72
Boysun 78 4070 329
Denov 95 1450 520
Jarqo’rg’on 56 924 409
Qiziriq 43 457 142
Qumqo’rg’on 44 467 123
Muzrabot 34 409 202
Oltinsoy 74 1292 377
34

Jarqo’rg’on, Qumqo’rg’on, Termiz, Sherobod tumanlari ingichka tolali paxta
etishtirishga ixtisoslashgan.
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng g’alla maydonlari kengaytirilib
bug’doy, arpa, sholi, makkajo’xori ko’plab ekilmoqda. Donli ekinlar
sug’oriladigan yerlardan tashqari lalmikor yerlarda ham etishtiriladi. Ammo bu
yerlarda hosildorlik nisbatan kam.
2.2. Qashqadaryo viloyati va uning qishloq xo`jaligi
Maydoni 28,6 ming km.kv. Aholisi 3 mln. 213 ming 100 kishidan ortiq
(01.01.2019-yil). Qashqadaryo viloyatida 13 ta tuman, 12 ta shahar va 117 ta
shaharcha. Qashqadaryo viloyati mamlakat hududining 6,4 foizini egallaydi. U
yerda O‘zb е kiston aholisining 9,6 foizi ya shaydi. R е spublikamizdagi asosiy n е ft
va gaz konlari shu hududda joylashgan. Qashqadaryo yoqilg‘i sanoati yalpi
mahsulot hajmi bo‘yicha mamlakatda 1-o‘rinda turadi. Shuningd е k, r е spublikada
ishlab chiqariladigan el е ktroen е rgiyaning 1/10 qismini, y е ngil sanoat
mahsulotlarining 7 foizdan ortig‘ini b е radi. Qulay tabiiy sharoiti tufayli ekin
maydonlari katta. Viloyat jami ekin maydoni, xususan, g‘alla va pa х ta ekin
maydonlari bo‘yicha r е spublikada birinchi o‘rinda turadi.
Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Bu viloyatda yillik o‘rtacha
harorat O‘zbekistonning boshqa joylaridagidan birmuncha yuqori. Viloyatda 1 mln
gektarga yaqin sug‘orishga yaroqli yer bor, biroq suv tanqis. Hatto suvdan eng
samarali foydalanilganda ham ko‘p yerlarga suv yetib bormaydi. Shu tufayli aksar
yerlarga bahorikor donli ekinlar ekilmoqda. Qashqadaryo vodiysi Qashqadaryo va
uning chap irmoqlari – Oqsuv, Tanxozdaryo, Yakkabog‘ va G‘uzordaryo suvi
bilan sug‘oriladi. Vodiyda Chimqo‘rg‘on suv ombori qurilib, Qashqadaryoning
o‘rta va quyi oqimida suv sarfanishining tartibga solinishi hamda Eski Anhor
24

buysunuvchi shaxarlar soni 2 ta, (bular Termiz va Denov). Tumanga buysunuvchi
shaxarlar esa 6 ta.
Iqtisodiy geografik o‘rni va tabiiy boyliklari. Surxondaryo O‘zbekistonning
eng janubida joylashgan. Viloyatning Surxon-Sherobod vodiysidan bo‘lak
qismi, asosan, tog‘lardan iborat. Tog‘lar shimoldan keladigan sovuq havo
oqimini to‘sib turadi. Shu sababli viloyat O‘zbekistonning subtropik o‘lkasi
hisoblanadi. Hududning yana bir o‘ziga xosligi janubdan issiq va quruq
«afg‘on shamoli» esib, ekinlargajiddiy zarar yetkazishidir. Ziroatchilikni tashkil
etishda, albatta, bu omil e'tiborga olinadi. Tekislik va tog‘lardan yaylov sifatida
foydalaniladi. TogTardagi mevali daraxtlar oziq-ovqat sanoati uchun qimmatli
xomashyo yetkazib beradi. Surxondaryo viloyatida foydali qazilmalar
Qashqadaryo viloyati kabi ko‘p. Yer bag‘rida neft, gaz, ko‘mir, rangli metall va
qurilish materiallarining borligi sanoatning bir qancha tarmoqlarini rivojlantirish
uchun imkon beradi. Hududda sanoatni rivojlantirish, tabiiy boyliklarni oqilona va
samarali ishlatish yuzasidan qator loyihalar amalga oshirilmoqda.
Jumladan, Sariosiyo tumanidagi Xonjiza konida polimetall rudalarni, ya'ni rux,
qo‘rg‘oshin, mis va kumushning katta zaxirasini qayta ishlash bo‘yicha yirik
loyiha amalga oshirildi. Sobiq Ittifoq davrida Surxondaryo vdoyati Respublikasida
Surxondaryo hududidan qazib olinadigan neftning tarkibida viloyatining salmog‘i
bitum qotishmasi ko‘pligi sababli u, asosan, yo‘l qurilishida ishlatilar edi. Bu
xomashyodan qo‘shimcha mahsulot olish uchun Jarqo‘rg‘on neftni qayta ishlash
zavodi barpo etildi. Zavodda yiliga 80 ming tonna neft qayta ishlanib, benzin va
dizel yoqilg‘isi olinmoqda.
Qishloq xo‘jaligi . Viloyat xo‘jaligida agrosanoat majmuasi yetakchilik
qiladi. Vohaning eng issiq janubiy qismida ingichka tolali paxta yetishtiriladi.
Pillachilik va go‘sht-sut chorvachiligi ham yo‘lga qo‘yilgan. Dehqonchilikni
rivojlantirishda Surxon va Sherobod daryolari alohida ahamiyatga ega.
Janubiy Surxon va Uchqizil suv omborlarining qurilishi talaygina
yerlarni o‘zlashtirish imkonini bergan. Aholining qishloq xo‘jaligidagi faoliyatida
mevachilik, polizchilik, sabzavotchilik muhim ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa,
31

ekinlari etishtiriladi. Jumladan, 2005 yilda respublikamizda 222,7 ming gektarga
ushbu tarmoq ekinlari ekilib, 3517,5 ming t sabzavot, 615,3 ming t poliz ekinlari,
924,2 ming t kartoshka yetishtirilgan. Sabzavot mahsulotlari etishtirishda Toshkent
viloyati (716,5 ming t), Samarqand (625,0 ming t) va Andijon viloyatlari (461,7
ming t) etakchi. Qoraqalpog’iston Respublikasi va Navoiy viloyatlariga esa
mamlakatda yetishtirilgan sabzavotlarning mos holda 1,4 va 2,4 foizi to’g’ri kelgan
(2005 y). Polizchilik Sirdaryo (109,9 ming t) va Jizzax viloyatlarida (107,4 ming t)
eng yaxshi rivojlangan.
1.1.2-rasm. Poliz ekinlari
Mevachilik va uzumchilik. O’zbekistonning agroiqlim resurslari har
qanday meva va uzum donasining qandlilik darajasini oshirishga qodir. Shuning
uchun serquyosh diyorimizda etishtiriladigan turli mevalar va uzum navlari shirin-
shakar, o’ta lazzatli bo’ladi. O’zbekiston hududida meva daraxtlari haqidagi
dastlabki ma’lumotlar miloddan avvalgi bir ming yillik o’rtalariga to’g’ri keladi.
Asrlar davomida xalq seleksiyasi asosida shaftoli, o’rik, olma, yong’oq, bodom,
anor, tut hamda tokning juda sarxil mevali navlari yaratilgan. XX asr boshlarida
hozirgi O’zbekiston hududida 24 ming ga bog’, 30,6 ming ga tokzor bo’lgan.
9

Denov va Oltinsoy tumanlarida bog‘lar va uzumzorlar ko‘p. Chorvachilik keyingi
muhim tarmoqdir. Sug‘orib dehqonchilik qilinadigan yerlarda go‘sht-sut uchun
jaydari zot qoramollar boqiladi. Tog‘ yaylovlarida go‘sht va yog‘ uchun hisor zotli
qo‘ylar boqiladi. Bu qo‘ylarning ba'zilari 150-160 (tirik vazni) kg keladi. Tog‘li
tumanlarda go‘sht, tivit va dag‘al jun uchun angor echkilari boqiladi. Viloyatning
cho‘l mintaqasida qorako‘l qo‘ylari boqish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan. Jahonga
mashhur «Surxon suri» qorako‘l terisi shu hududda yetishtiriladi.
Shaharlari. Termiz viloyatning ma'muriy hamda madaniy markazidir
U O‘rta Osiyoning qadimiy shaharlaridan hisoblanadi. O‘tgan asr
boshlariga qadar Termiz harbiy va kichik chegara shahri edi. Unda yarim
hunarmandchilik holatidagi bittagina paxta tozalaydigan zavod bo‘lgan.
Hozirgi Termiz obod shahar. Amudaryo porti hamda temiryo‘l va avtomobil yo‘li
qurilgach, shahar muhim transport tuguni bo‘lib qoldi. 1995-
yilda Termizda yangi zamonaviy aeroport qurildi. Afg‘onistonga va u orqali
boshqa davlatlarga chiqariladigan hamda xorijdan keltiriladigan yuklarning talay
qismi Termiz porti orqali o‘tadi. Demak, Termiz qishloq xo‘jalik xomashyosini
qayta ishlovchi markaz hamda yirik daryo porti sifatida rivojlanmoqda. Shaharda
paxta tozalash zavodi, sut-yog‘, non va go‘sht kombinatlari, limonad zavodi,
binokorlik materiallari ishlab chiqaradigan va boshqa mahalliy sanoat korxonalari
bor. Shaharda zamonaviy ko‘rinishga ega bo‘lgan Termiz davlat universiteti
viloyatda ilmiy, ma'rifiy va madaniy markaz hisoblanadi. Shaharda, shuningdek,
kinoteatrlar, kutubxonalar, klublar, o‘lkashunoslik muzeyi faoliyat ko‘rsatmoqda.
Termizda hayvonot bog‘i ham mavjud.
32

bundan ko’rinib turibdiki viloyatimiz sitrus va tropik maxsulotlarni yetishtirish
samaraliroq natija beradi. Surxondaryo viloyati respublikada limon, apilsin,
mandarin maxsulotlarini yetishtirishda yetakchilar qatorida turadi. Ushbu
maxsulotlarni viloyatimiz yetishtiradi va sotadi, vaholanki
ularni qayta ishlasak olinadigan daromat bundan ham ko’proq bo’ladi. Limonli
kundalik suv ichish (qorin bo'shlig'iga, nonushta oldidan 20 daqiqa oldin) ichish
immun tizimini mustahkamlash, yurak funktsiyasini va terining ko'rinishini
yaxshilash, ovqat hazm qilish jarayonlarini normallashtirishi mumkinligiga
ishoniladi. Limonli suv tomoq og'rig'i bilan
og'riydi, og'iz bo'shlig'i esa shilliq qavatning yallig'lanishi bilan tavsiya etiladi.
Sochni terining shunday yog'li sochlari bilan yuvish foydalidir, chunki u yog`-
bezlarini ishlashini yaxshilaydi, sochlar ipak va porloq bo'ladi. Bundan ko’rinib
turibdiki tibbiyot sohasida ham situris mevalardan foydalanish mumkun.
Viloyatimizdagi qulay agroiqilimiy resurslardan munosib foydalanishimiz
xalqimiz uchun foydali xisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. Baratov P. ,,O`zbekiston tabiiy geografiyasi” Toshkent, 2019-y.
2. Soliyev A., Muxamadaliyev R., ,,Iqtisodiy geografiya asoslari” Toshkent 2021-y.
3. Salimov X., Xatamov A., Mamajonov M. O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy geogra
fiyasi. O’quv qo’llanma. – T.: “Yangi asr avlodi”, 2008.
4. А. А. Solyev “Qishloq xo’jaligi geografiyasi” Toshkent 2002 -y
5. Н . Т ў хлиев , Қ . Ҳ а қ бердиев , Ш . Эрматов , Н . Холматов . – T.: “O’zbekiston
milliy ensiklopediyasi” Давлат илмий нашриёти , 2020-y
6. Abriqulov Q., Qurbaniyazov R., ,,Iqtisodiy geografiya” Urganch 2018-y.
7. Новейший энциклопедический справочник. Страны мира / Авт. – сост. Д.О.
Хвостова. – М. : ОЛМА Медиа Групп, 20 20.
40

Sariosiyo 142 3970 579
Termiz 70 604 230
Uzun 100 1072 441
Sherobod 174 3274 730
Sho’rchi 91 1357 483
Termiz sh. 1 10 4
JAMI: 1101 18725 4471
Surxondaryo viloyatida bog’dorchilik bilan shug’ullanuvchi 1101 ta fermer
xo’jaligi faoliyat ko’rsatmoqda (01.03.2020 y). Bog’dorchilik bilan tog’ oldi
tumanlar xususan Sho’rchi, Denov, Qumqo’rg’on tumanlarida ko’proq
yetishtirilishini ko’rishimiz mumkin, ayniqsa, bog’dorchilikka Denov tumani
anchayin iqtisoslashganini ko’rishimiz mumkin, ushbu tumanda
100 ga yaqin bog’dorchilik fermer xo’jaliklari faoliyat ko’rsatayotgan bo’lib,
ularning aksari bog’dorchilik bilan shug’ilanadi. Ushbu tumanda viloyatda
yetishtiriladigan sitrus mevalarning ( limon, apelsin, mandarin, xurmo, banan)
daraxt ko’chatlari va mevalarini barcha tumanlarga va qo’shni viloyatlarga ham
yetkazib bermoqda, viloyatimizning janubiy tumanlarida Qiziriq, Muzrabod,
Angor tumanlarida tuprog’i sho’rtob bo’lganligi tufayli, hattoki, ko’p yillik yirik
daraxtlarni ham uchratish qiyin, bunga asosiy sabab qilib yer osti suvlarining
yaqinligi va ushbu suvlarning sho’rligini hamda obhavo injiqliklari sabab bo’ladi.
Surxondaryo viloyatida bundan tashqari uzumchilik bilan ham shug’ullanuvchi
465 ta fermer xo’jaligi faoliyat ko’rsatib kelmoqda, ushbu fermer xo’jaliklariga
5652 ga yer ajratilgan bo’lib, ularning aksari Oltinsoy 400 ta, Jarqo’rg’on 16 ta,
Qiziriq 12 ta va boshqa tumanlar hissasiga to’g’ri keladi. Ko’rib turganimizdek, bu
soha bo’yicha Oltinsoy tumani mutloq yetakchi sanaladi ushbu tumanda
uzumchilik fermer xo’jaliklari uchun ajratilgan yerlar 4661 ga
ni tashkil qiladi. Surxondaryo vohasida qoriq va bo’z yerlarni o’zlashtirish
maqsadida bo’glar va ekinzor maydonlari hosil qilinmoqda. Hozirgi kunda
viloyatning umumiy yer maydoni 289 ming gektarni tashkil qiladi. Shundan yangi
intensiv bog’lar 36 ming gektarni va xosilli maydon 254 ming gektarni tashkil
qiladi va bu bog’lardan kutilayotgan yalpi hosil miqdori 16.5 tonnaga teng.
35

Xulosa …………………………………………………………………………38-39
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yxati …………………………………………….40
42

rekultivatsiya ishlari natijasida qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan yer maydoni
ortadi. Ayni vaqtda sanoat va transport yuksalishi, uy-joy massivlari ko‘payishi
bilan qishloq xo‘jaligida foydalanilayotgan yerlar qisqaradi. Yerdan foydalanish
qoidalariga rioya qilmaslik azaldan foydalanilayotganyerlar sho‘rlanishi, hatto
cho‘llashishiga sabab bo‘ladi. Binobarin, qishloq xo‘jaligida foydalaniladigan
yerlar kengayishi va ayni vaqtda qisqarishi ham mumkin.
Qishloq xo‘jaligi maqsadlaridagina foydalaniladigan yerlar qishloq
xo‘jalik yerlari deyiladi. Qishloq xo‘jaligidagi bosh vazifa - ishlab chiqarishni
intensivlashtirish, ya'ni hosildorlikni va chorva mahsuldorligini oshirishdir. Yer va
suv resurslari cheklanganini hisobga olib, mamlakatimiz qishloq xo‘jaligini
rivojlantirishning yagona to‘g‘ri yo‘li - qishloq xo‘jaligini intensiv rivojlantirish,
yerlarning meliorativ holatini tubdan yaxshilash, seleksiya ishlarini
chuqurlashtirish, yuksak agrotexnologiyalarni joriy etish va suvdan oqilona
foydalanishdan iborat. Qishloq xo‘jaligi yalpi mahsulotining yarmidan ortiqrog‘i
dehqonchilikdan, qolgani esa chorvachilikdan olinadi.
Dehqonchilikda tuproq-iqlim sharoiti qat'iy hisobga olinadi. Dehqonchilik
dalachilik, bog‘dorchilik va uzumchilikdan iborat. Ekin turlari bo‘yicha don
ekinlari, texnika ekinlari, yem-xashak, sabzavot, kartoshka va poliz ekinlari
xo‘jaliklariga bo‘linadi.
Paxtachilik Respublika qishloq xo’jaligining asosiy tarmog’idir. Uning
mamlakat iqtisodiyotida ahamiyati juda katta bo’lib asosiy valyuta tushumlari shu
sohaga to’g’ri keladi. O’zbekistonning saxiy tabiati, issiq iqlimi, er, suv va boy
mehnat resurslari, xalqining asrlar davomida to’plagan tajribasi paxtachilikning
serdaromad tarmoqqa aylanishini taminlagan. Shuning uchun ham uning paxta
etishtirishdagi yuksak ko’rsatkichlari jahondagi katta mavqeini belgilab bergan.
O’zbekiston paxta etishtirishda jahondagi kuchli to’qqizlik orasida beshinchi
o’rinni mustahkam egallab kelmoqda. Paxta tolasini eksport qilishda esa
O’zbekiston jahondagi (AQSh dan keyin 2-o’rinda) eng yirik mamlakatlardan
biridir.
Paxtachilikning pirovard asosiy mahsuloti – paxta tolasi va paxta moyidir. 1
6

m е tallga ishl о v b е ruvchi k о mbinatlar vil о yat iqtis о diyotining riv о jiga mun о sib
ulush qo‘shib k е lm о qda. H о zirgi vaqtda Qarshi shahrida ko‘plab qo‘shma k о r хо na
fa о liyat ko‘rsatm о qda. « Ме valar kamalagi» O‘zb е kist о n–Britaniya, «Qarshiyog‘»
O‘zb е kist о n–Singapur qo‘shma k о r хо nalari mahalliy хо mashyoni qayta ishlash
yo‘li bilan mahsul о t ishlab chiqarm о qda. Qarshi va uning tevaragida paxta,
ipak, yog‘ zavodlari, metall ishlash korxonalari, tikuvchilik fabrikalari,
binokorlik materiallari kombinati kabi korxonalar qurilib, Qarshi sanoat tuguniga
aylandi. Cho‘lni o‘zlashtirishda Qarshi tayanch manzil hisoblanadi. Temiryo‘l va
avtomobil yo‘llari Qarshida birlashadi. Bu hol Nishon, Talimarjon, Koson kabi
shahar va shaharchalarning ishlab chiqarish aloqalarini rivojlantiradi. Shaharda
Qarshi davlat universiteti, Qarshi muhandislikiqtisodiyot instituti, Toshkent
axborot texnologiyalar universitetining Qarshi filiali va boshqa ta’lim muassasalari
bor. Shahrisabz. Shahar azaldan hunarmand chilik ning yirik markazi bo‘lib
kelgan. Shahri sabzning gilam do‘ppisi Parij ko‘rgazmasida yuqori baholangan.
Paxta tozalash zavodi shahardagi yirik korxonalardan hisoblanadi. Shahrisabz
buyuk jahongir Amir Temur tug‘ilgan yurt. Shahar qiyofasida qadimiy
me’morchilik obidalari, shu jumladan, Oqsaroy yodgorligi ko‘zga yaqqol
tashlanadi.
2.2.5-rasm. Shahrisabzdagi Amir Temur haykali.
26

1.2.4-rasm. Janubiy iqtisodiy rayon.
Hozirgi kunda mazkur rayon Respublikamizda neft-gaz, engil sanoat,
asosan, paxta tozalash sanoati, paxta, pilla etishtirish, bog’dorchilik kabi
iqtisodiyot tarmoqlari bilan ajralib turadi. U mamlakatning 11,5 foiz yalpi ichki
maxsuloti, shu jumladan, 10,6 foiz sanoat va 15,7 foiz qishloq xo’jaligi
mahsulotlarini etqazib beradi. Ana shu raqamlardan kelib chiqqan holda ushbu
rayon iqtisodiyotini ko’proq agrar-industrial yo’nalishli deb ta’riflash mumkin.
Ammo, ta’kidlash joizki, Janubiy rayon katta tabiiy boylikka (agroiqlimiy
resurslar, er maydoni, yoqilki-energetika, tog’-kon kimyosi, rangdor metallar va
b.) ga bo’lsada, uning iqtisodiyoti hozircha yuqori darajada rivojlanmagan.
Aholisi. Iqtisodiy rayon bo‘ylab aholi juda notekis joylashgan. Sug‘orib
dehqonchilik qilinadigan tumanlarda aholi zich (har bir kv. km ga 100-250 kishi),
tog‘, cho‘l, chala cho‘llarda aholi siyrak. Shaharlar kengaymoqda, yangi
shaharchalar paydo bo‘lmoqda.
Xo‘jaligi va uning hududiy tashkil etilishi. Iqtisodiy rayon qishloq
xo‘jaligidachorvachilik alohida o‘rin tutadi. Qorako‘l yetishtirish bo‘yicha rayon
mamlakatda yetakchi o‘rinlardan birini egallaydi. Keng yaylovlar,
makkajo‘xori va beda yetishtirish, sanoat chiqindilaridan foydalanish
chorvachilik yuksalishiga imkon bermoqda. Go‘sht va yog‘ uchun
boqiladigan dumbali qo‘ylar hamda echkilar tog‘ va tog‘oldi yaylovlarida boqiladi.
Tog‘ oldilarida hamda quruq dashtlarda mayin, uzun junli qo‘y va echkilar
boqilmoqda. Iqtisodiy rayonni tashkil etgan ikki viloyatda sanoatni holati
21

Janubiy iqtisodiy rayoni qishloq xo’jaligi

Купить