Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	215.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi

Sotib olish

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi
Mundarija:
Kirish……………………………………………………………………….…2
I.BOB Jismoniy tarbiya nazariyasida umumiy jismoniy tayyorgarlik
1. 1 Sportchilarda umumiy jismoniy tayyorgarlik …………… … …… . … . ... 7
1.2. Sportchilarda mahsus jismoniy tayyorgarlik ........................................15
II. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani
2.1 Yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash …………………...…….....21
2.2 Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni…………..…….. ........35
Xulosa……………………………………………………………………… ..44
Fodalanilgan adabiyotlar………………………………………………... ....45
1

K i r i sh
Yurtboshimiz to’g’ri ta’kidlab o’tganlaridek, bugungi kunda yoshlar
jamiyatda hal qiluvchi kuchni tashkil qilganligi sababli mamlakatimizda ularga
bo’lgan e’tibor yanada kuchaymoqda. Yosh avlodni vatanparvarlik ruhida
tarbiyalash, ularni ham ma’nan ham jismonan baquvvat qilib tarbiyalash bugungi
kunning muhim vazifalaridan biriga aylanmoqda. Bu esa bolalar va yoshlar huquq
va manfaatlarini himoya qilishning ishonchli va adolati bo’lib xizmat qiladi.
Mamlakatimizda ta’lim tizimini takomillashtirish va bu borada «Ta’lim
to’g’risida» gi hamda «Kadrlar tayyorlash bo’yicha milliy dastur» qabul qilinishi
katta ahamiyatga ega.
Yosh avlodni har tamonlama: aqliy va ahloqiy va jismoniy jihatdan
rivojlanishida jismoniy tarbiya asosiy o’rinlardan
birini egallaydi.
SHuning uchun O’zbekiston Respublikasining «Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risida» gi qonunida «Maktabgacha yoshdagi bolalar, o’quvchilar, talabalarga
katta e’tibor qaratish qayd etilgan. Eng avvalo bolalik davridan boshlab sport
yuklamalarini yaxshi taqsimlash zarur. Bunda umumiy jismoniy tayyorgarlikni
rivojlantirishga katta e’tibor qaratish lozim. Inson jismonan barkamollikka erishish
uchun organizmdagi turli tizimlarning yaxshi rivojlanishiga erishish kerak .
Mamlakatimiz iqtisodiy taraqqiyotining eng muhim istiqbollari va ustuvor
yo’nalishlarini belgilab olar ekanmiz, biz ichki ehtiyojning o’sishiga alohida
e’tibor qaratishimiz kerak bo’ladi. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi oqibatlarini
yumshatishga qaratilgan Inqirozga qarshi choralar dasturida ana shunday
yondashuv asosida ish tutganimiz o’tgan yillarda o’zini to’la oqladi. Taьkidlash
kerakki, bugungi kunda Osiyodagi ko’plab mamlakatlar aynan shunday
pozitsiyaga amal qilib kelmoqda.
SHundan kelib chiqqan holda, bizning yaqin istiqboldagi eng muhim
vazifamiz boshlagan ishlarimizni izchil davom ettirish – istemol talabini
kengaytirish maqsadida sotsial sohani rivojlantirish, mehnatga xaq to’lashni
yanada oshirish, xizmat ko’rsatish sektorini, infratuzilma ob’ektlarini
2

rivojlantirishga, transport va kommunikatsiya loyihalari amalga oshirilishiga
alohida e’tibor berishdir.
Umumiy jismoniy mashqlarni bajarish, harakat ishini boshqaradigan,
mexanizm takomillashishiga yordam beradi. Harakat markazi uzoq muddat
davomida bir hildagi impulьslarni yuborish va qabul qilishga moslashadi. Uzoq
muddatli mashg’ulotlar bilan muntazam shug’ullanish natijasida mushaklarda
yuzaga keladigan o’zgarishlar morfologik va biokimyoviy hususiyatlar bilan
belgilanadi.
Ulardagi moddalar almashinuvi jarayoni, bajarilayotgan ish darajasiga
moslashadi. Bunday mashg’ulotlarni bajarishda vegetativ organlarda yuzaga
keladigan o’zgarishlar ayniqsa yurak —qon tomirlari va nafas organlari
termoreguliyatsiyasi takomillashishi kuzatiladi. Bu holat asosan nerv
gumoralregulyatsiyasi orqali boshqariladi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalashda sport mashg’ulotlarini
uslublari: standart o’zgaruvchan, konbinatsiyalashgan, aylanma mashg’ulot,
musobaqa va mahsus umumiy jismoniy tayyorgarlik, sport turlari talabiga
qarab bajariladi va o’yin uslublaridan foydalaniladi.
12—14 yoshdagi o’quvchilar mashg’ulotida turli shiddatlarda umumiy
jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish: Mashg’ulot jarayonini 60% ni umumiy
jismoniy tayyorgarlik tashkil etadi.
Sport o’yinida umumiy jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish o’yin
tehnikasi va taktikasini tarbiyalashga olib keladi. Tehnikani mukammal bajarishga
fundament yaratib beradi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik darajasini oshirish:
Birinchidan: yurak — qon tomir tizimini kuchaytirishni;
Ikkinchidan: funktsional tizimlarning faoliyati jarayonida paydo bo’ladigan
quvvatni tejab tergab sarflashni.
Uchinchidan: funktsional imkoniyatlardan iloji boricha to’la foydalanishni
ko’zda tutadi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlikni talab qiladigan, sport sport o’yinidagi
natijalarni yaxshilaydi jismoniy sifatlarni rivojlantiradi.
Shu sababli yuqoridagi ma’lumotlarni inobatga olgan holda bolalarda
umumiy jismoniy tayyorgarlikni rivojlantirish bugungi kunning dolzarb
muammolaridan biri hisoblanadi.
3

I.BOB Jismoniy tarbiya nazariyasida umumiy jismoniy tayyorgarlik
1.1 Sportchilarda umumiy jismoniy tayyorgarlik
Sport sport o’yinida muvaffaqiyatga erishish, ularning jismoniy
tayyorgarligiga bevosita bog’liqdir.
Malakali sport o’yinchilarini tayyorlashda umumiy va mahsus jismoniy
tayyorgarlik darajasining beqiyos ahamiyatini ta’kidlab ushbu jarayon tehnik
mahoratni shakillanishida asosiy omil bo’lib hizmat qilishni ko’rsatib o’tganlar.
Sportchining umumiy va mahsus jismoniy tayyorgarligi jarayonida jismoniy
tarbiyaning barcha vositalaridan, ya’ni jismoniy mashqlarning chiniqish va
sog’lomlashtirishning tabiiy omillari (quyoshda chiniqish, havo va suv muhitining
hususiyatlari), rejm va boshqa gigenik sharoitlardan foydalanililadi.
Hozirgi vaqtda sportning hamma turlarida jismoniy tayyorgarlik ikki;
– umumiy va mahsus tayyorgarlikdan iborat. Umumiy jismoniy tayyorgarlik,
mahsus jismoniy tayyorgarlik vazifalarini hal etishga yordam beradi.
Organizmning hamma tizimlarini mahsus jismoniy va qo’shimcha
(yordamchi) jismoniy tarbiya vositalari bilan uzviy ravishda qo’shib olib borilgan
taqdirdagina sportchining umumiy va mahsus irodaviy harakat sifatlari
muvoffaqiyatli rivojlanadi.
Bu hol sportchining har tomonlama rivojlanishini va yuqori natijalarga
erishishni ta’minlaydi.
Sport bilan shug’ullanuvchi sportchilarning jismoniy tayyorgarligi bevosita
yo’nalishiga ega bo’lgani uchun, ayni vaqtda organizimning umumiy jismoniy
rivojlanishi, mustahkamlanishi va chiniqishi bilan tamomila bog’liqdir.
Sport sport turidagi muvoffaqiyat faqat shu turning o’ziga hos tomonlarini
ifoda etuvchi ayrim qobiliyatlar bilangina emas organizmning funktsional
imkoniyatlarining umumiy darajasi bilan ham belgilanadi.
SHu sababdan mahsus jismoniy tayyorgarlik, umumiy jismoniy tayyorgarlik
bilan birga qo’shib olib boriladigan sportchining jismoniy tayyorgarligi har
tomonlama bo’lishi mumkin.
4

Umumiy jismoniy tayyorgarlik, mahsus jismoniy tayyorgarlik uchun zamin
yaratadi, ya’ni tanlangan sport turida yuqori natijalarga erishish uchun zarur shart -
sharoit sifatida; kuchlilik, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik xar
tomonlama rivojlanishini ta’min etadi.
Sportchining jismoniy tayyorgarligini qaysi sport bo’yicha
ixtisoslashganligiga bog’liq. Biroq ihtisosligigaga qarab g’oyat katta farqlar
bo’lishiga qaramay, hamma sohadagi umumiy jismoniy tayyorgarlikda qator
o’xshash tomonlari saqlanib qoladi .
Bunga sabab birinchidan;
Sportning har hil turlari faqat bir biridan farq qilib qolmay ma’lum darajada
umumiylikka ham ega ekanligida bo’lsa;
ikkinchidan;
U mumiy jismoniy tayyorgarlikning mazmuni faqat sport faoliyatidagi
vazifalarni hisobga olib belgilanmay, balki jismoniy tarbiyaning umumiy
vazifalariga ham muvofiqlab belgilashdadir.
SHuning uchun bizning sharoitimizda sportchining umumiy jismoniy
tayyorgarligi, ayniqsa sport mahoratining dastlabki paytlarida «Alpomish» va
«Barchinoy» majmuasining mezon va talablarini bajarish bilan bog’liq.
Platonov V.N fikricha umumiy jismoniy tayyorgarlik tushunchasi bu
sportchining harakat sifatlarini har tomonlama garmonik ravishda rivojlanganlik
darajasini anglatadi.
So’z umumiy jismoniy tayyorgarlik va hususan sportchilarni tayyorlashda
xarakat sifatlarini (tezkorlik, kuch, chidamkorlik, chaqqonlik, egiluvchanlik) bir
birga bog’lab shakillantirish muhimligi haqida borar ekan, bu borada tezkor – kuch
sifatiga alohida urg’u berish maqsadga muvofiqdir.
Sportda ijro etiladigan harakat malakasi negzida tezkor –kuch sifati hal
qiluvchi muhim manbaa bo’lib hisoblanadi.
Yu.I.Portniyx kitobida uzoq yillar davomida turli yoshdagi va malakaga
ega sportchilar ustida tadqiqotlar o’tkazish natijasida jismoniy sifatlarning tehnik
mahoratiga va musobaqa jarayoniga to’g’ridan to’g’ri aloqador ekanligini
5

takidlaydi. Uning fikricha, jismoniy sifatlar qanchalik yuqori darajada shakillangan
bo’lsa sport mahorati shunchalik mukammal o’sib boradi.
Yuqorida qayd etilgan ilmiy adabiyotlarning tahlili sharhi tanlangan
mavzuning qanchalik dolzarb ekanligidan dalolat berib turibdi. Darhaqiqat
umumiy jismoniy tayyorgarlik yosh sportchilarni tayyorlashda eng muhim
poydevor sifatida sport mahoratini samarali shakillanishida beqiyos omil bo’lib
hisoblanadi.
SHu bilan birga ilmiy ma’lumotlarning tahliliga ko’ra har qanday jismoniy
tayyorgarlik jarayoni ham jismoniy sifatlarni samarali rivojlanishiga olib
kelavermaydi va tehnik taktik mahoratni shakillanishiga ijobiy ta’sir eta olmasligi
mumkin. Aksincha, aksariyat hollarda sport mahoratiga salbiy ta’sir etish ham
ehtimoldan holi emas.
Binobarin o’quv trenirovka jarayonida jismoniy tayyorgarlik mashqlarini
qo’llash har bir sportchining yoshi, sport sport o’yining hususiyati va sportchining
malakasi hamda nasliy imkoniyatlarini e’tiborga olishni taqozo etadi.
SHuning uchun yosh sportchilarni tayyorlash masalasi sport trenirovkasi
jarayonida muayan maqsadga yo’naltirilgan jismoniy mashqlar majmuasidan
iborat bo’lishga undaydi.
Malakali sportchilarni tayyorlashda va tehnik mahoratini shakillantirishda
egiluvchanlik sifati ham zarur omillardan biridir.
Sportda qo’llaniladigan usullar, (tehnik) malakalarni sportchi o’z
egiluvchanligida shakillantirib boradi. Lekin, buni o’zi ushbu sifatni to’laqonli
rivojlantirish imkoniyatini bermaydi. Bu sifatni samarali takomillashtirish uchun
mushak, pay, bo’g’imlarni cho’zish, egish, yoyish, siqish, burash kabi mahsus
mashqlarni sekin asta muntazam qo’llash kerak bo’ladi.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik vositalari sportchining har tamonlama
rivojlanishiga yordam beradigan va uning uchun zarur bo’lgan mahsus sifatlarni
takomillashtirishga ta’sir etuvchi sportchining boshqa faoliyat turiga o’tishda,
hamda hayoti muhim ko’nikma va malakalarni egallashda asosiy vosita bo’lib
hizmat qiladigan sifatlar kompleksini rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi lozim.
6

1.2 Sportchilarda mahsus jismoniy tayyorgarlik
Mahsus xarakat malakalarini rivojlantirishga qaratilgan katta xajmdagi ishni
samarali bajarish uchun zarur bo’lgan mahsus yo’nalishga ega, hamda quyidagi
vazifalarni hal etadi.
1.Asosan sport uchun ko’proq hos bo’lgan sifatlarni rivojlantirish.
2.Sportchi harakatlarida katta darajada ishtirok etuvchi fizologik tizimlar
guruhini tanlab rivojlantirish. Yordamchi jismoniy tayyorgarlikning ilg’or
vositalari sifatida shunday mashqlar qo’llaniladiki, ular o’zining knematik va
dinamik tarkibi, hamda asab mushak kuchlanishi hususiyatiga ko’ra sportchining
musobaqa faoliyatida bajaradigan asosiy xarakatlariga mosdir. SHunday mashqlar
orasida quyidagilarni ajratish mumkin.
-Texnikaning turli usullarini ishora orqali bajarish.
-mahsus trenajyor moslamalarida bajariladigan mashqlar.
-Sportchilar monikeni bilan mashqlar.
Mahsus jismoniy tayyorgarlik; harakatlanish sifatlarini sportchilarning
musobaqa faoliyati hususiyatlari tomonidan qo’yiladigan talablarga qa’tiy muvofiq
holda rivojlantirishga qaratilgan.
SHuning uchun trenirovka jarayonida ko’rsatilgan jismoniy tayyorgarlik
ko’rishi tanlangan sport turini o’ziga hos talablariga javob bera oladigan jismoniy
sifatni tarbiyalash jarayonidan iboratdir
Ma’lumki sportning har bir turi sportchining jismoniy sifatlariga mahsus
talablar qo’yadi, hilma hil jismoniy sifatlar o’ziga hos uyg’unlashgan bo’lishi va
namoyon etilishini talab qiladi.
Masalan sportchi avvalo tezkor-kuchlilik sifatlarining mahsus nisbatda
bo’lishi (ba’zan uni kuch-quvvat deb ataladi), shuningdek mushak qisqarishining
energetik resurslari anaerob (kislorod yetishmagan xolda ) foydalanishga
asoslangan tezlikka chidam talab qilinadi. Turli jismoniy sifatlarni o’ziga hos
ravishda namoyon etish va uyg’unlashtirishga asoslangan, ana shunday spetsfik
qobiliyatlarni tarbiyalash sportchi mahsus jismoniy tayyorgarlik ko’rishi orqali
erishiladi.
7

Yosh sportchilarni tayyorlashda maqsadga muvofiq rejalashtirilgan jismoniy
tayyorgarlik mahoratini shakillantirishda va musobaqa davomida yuksak natijaga
erishish nihoyatda muhim omillardan biridir.
Buning asosiy sabablaridan biri mashg’ulotlarda qo’llanilgan u yoki bu
jismoniy mashqlarning xajmi va shiddati, hamda ushbu ko’rsatgichlarni
shug’ullanuvchilar organizmiga ta’sir etish darajasi (organizmni yuklamaga
bo’lgan javob raktsiyasi) ob’ektiv ravishda baholanmasligidadir.
SHuning uchun ham o’quv trenirovka jarayonida qo’llanilayotgan jismoniy
yuklamalar (jismoniy mashqlar) ning shug’ullanuvchilar organizmining
funktsional imkoniyatlariga muvofiqligi e’tiborga olinishi shu yuklamalarning
maqsadga muvofiq rejalashtirish imkonini beradi.
Sportchining mahsus umumiy jismoniy tayyorgarligini samarali
rivojlantirishda asosiy vositalardan biri maydonda o’yin jarayonidagi tehnik
malakalaridir.
Yu.V.Vershanskiyning kuzatuvlariga qaraganda sport turlarining jahon
chempionati ishtirokchilarining musobaqa davomida ijro etgan tehnik malakalari
o’z samarasini keskin susaytirgan. Ushbu vaziyat ana shu sport o’yin turlari
ishtirokchi sportchilarning mahsus chidamliligi yuqori darajada shakillanganligiga
e’tibor qaratadi.
Demak bundan ko’rinib turibdiki, tehnik mahorat samarasini musobaqalar
davomida uzoq vaqt saqlab turishda mahsus chidamkorlik sifati alohida o’rin
egallaydi. Ma’lumki umumiy jismoniy tayyorgarlik rivojlangan holda samarali
shakillanishi isbot qilingan.
Klusov I.P ning fikricha umumiy jismoniy tayyorgarlikni rivojlanganligi
sportchi uchun mahsus tehnik mashqlarni uzoq vaqt davomida katta charchash
asoratlari mavjud bo’lganda ham , ijro etishi kerak bo’ladi. Umumiy jismoniy
tayyorgarlik o’rtacha shiddatda ko’p xajmli mashqlarni (uzoq masofaga yugurish,
suzish, velosipedda yurish va h.k.) surunkasiga bajarish asosida shakillantiriladi.
Ignat ь evV.Ya va boshqalar sportchilarni jismoniy sifatlarini baholash uchun
quyidagi test mashqlarni tavsiya etishgan.
8

-yuqori startdan 30 metrga yugurish.
-arqon uzra oyoqlar yordamisiz chiqish (5 m).
-qo’l, yelka va bel, oyoq muskullari ish koeffitsentini aniqlash.
-joyidan turib yuqoriga sakrash.
-2x800 metrga yugurish.
-katta tezlikda (20 s) xar xil inventarlar dan foydalanish.
Pavlov SH.K, Akramov J.A, Abduraxmonov F.A va boshqalar (34) tezkor-
kuch va mahsus mashqlar sifatlarini rivojlantirishga mashg’ulotlar bilan uzoq
muddat mobaynida muntazam shug’ullanish natijasida sportchilarning tehnik-
taktik mahorati hamda boshqa qobiliyatlari qanchalik sezilarli shakillanishi
mumkinligini tadqiqot asosida isbot qilib berganlar.
Sportchilarda tezkorlik sifatlari ni tarbiyalash.
Ta’kidlab o’tish joizki, o’quv - mashg’ulot jarayonida barcha jismoniy
sifatlarni garmonik ravishda rivojlantirish mahoratli sportchilarni tayyorlash
garovidir.
Sportchining umumiy jismoniy tayyorgarligini jismoniy sifatlar tashkil
qilgani uchun eng qisqa ma’lumotlarga to’htalib o’tamiz.
Sportchining tezkorligi – uning ma’lum harakatini qisqa muddat ichida
bajara olish qobiliyatidir. Agar sportchining tezkorligi haqida gapiradigan bo’lsak,
ideal harakat sifatida sportchi raktsiyasi uchun eng kam vaqt sarflanishini, tezda
chalg’itib, ma’lum usulni qo’llashi yoki himoya va qarshi xujum harakatini
qo’llashni tushinamiz.
Sport o’yinlari uchun harakat raktsiyasining tezligi alohida o’rin tutadi. U
signal berilishidan boshlab (ko’rish, eshitish yoki taktik his etish bilan qabul
qilingan) javob harakati boshlanguncha bo’lgan vaqtni o’z ichiga oladi.
Oddiy va murakkab harakat reaktsiyasining vaqti turlicha bo’ladi.
Reaktsiya tezligi faqat sportchining himoya va qarshi hujum harakatlarida emas,
balki xujum bilan alohida harakatlarda ham katta ahamiyatga ega.
Himoyalanish qarshi xujumda sportchiga ta’qiq soluvchi harakatni kuzatadi.
9

Raqibning bu harakati signal vazifasini o’tab, shu harakat uchun yaxshi
sharoit yaratuvchi raqibning holati yoki uning harakati sportchi uchun signal bo’lib
hisoblanadi .
SHunday qilib sportchilarning musobaqalardagi harakat raktsiyasiga javob
raktsiyasi harakteriga ega bo’ladi. Harakat reaktsiyasining tezligi esa sportchining
har bir harakatida yuzaga keladi, deyish mumkin. Bu harakatning himoya va qarshi
hujum ruhida bo’lishidan qa’tiy nazar, nima uchun sportchi harakat signallariga tez
yoki sekin e’tibor beradi yoki ularga butunlay e’tibor bermaydi. harakat
reaktsiyasining tezligi nimaga bog’liq degan haqqoniy sovol tug’ulishi mumkin.
Bunda sportchining shaxsiy hususiyatlari va uning sport formasi holatidan
tashqari amalda tajribasining boyligi bilan aloqador omillar ham xisobga olinishi
kerak.
Misol uchun mazkur paytda raqib harakat yoki o’zini tutishi qanday haf
tug’ulmasligini ko’zdan kechirilishligiga raqibning harakatini tushunishiga va
uning o’zi bularda xujum uchun foydalana olishiga bog’liq.
Sportchining shaxsiy hususiyatlari va uning sport formasidagi ahvoli,
harakatni baholashda amaliy tajribasi va raqibning qay holatda turgani, javob
harakatining murakkablik darajasi, javob harakatining qanchalik tez bajara bilishi,
chaqqonligiga bog’liqdir.
Tehnika harakatlari bajariladigan tezlik oddiy va murakkab harakat uchun
har hildir.
Murakkab harakatning tuzilishi qanchalik sodda va tejamli bo’lsa, u
shunchalik katta tezlikda bajariladi.
Boshqacharoq qilib aytganda harakat reaktsiyasining tezligi va tehnik
harakatni bajarish tezligi umumiy qonunga ega deyish mumkin, ular bajaradigan
tehnik harakatning murakkablik darajasi va uni qanchalik o’zlashtirganligiga
bog’liq. Amalda reaktsiya tezligini tarbiyalash mazmunini mahsus mashqlarda
ham tehnikani takomillashtirish jarayonida xam e’tiborni bir joyga yig’ish, tehnik
harakatni sport fazasini tez bajarishdan iborat.
10

Sportchilarda harakat reaktsiyasi
Faol xujumkorlik yoki qarshi xujum harakatida qulay vaziyat yuzaga
kelganligini o’z vaqtida payqash ma’lum darajada qiyin bo’lib uni bilish
sportchining amaliy tajribasi bilan bevosita bog’liq.
Sportda reaktsiyaning uchta asosiy turi uchraydi;
oddiy reaktsiya, tanlash reaktsiyasi, kuzatish reaktsiyasi.
Oddiy reaktsiya;
Sportda usul qo’llanishini boholaganligini sezganda, shuningdek, himoya
yoki qarshi xujum harakatining boshlanishida yuzaga keladi.
Oddiy reaktsiya juda muhim ahamiyatga ega bo’lib ,bu orqali sportchi raqibi
to’g’risida dastlabki ma’lumotga ega bo’ladi. O’rta malakadagi sportchilar uchun
oddiy reaktsiya vaqti 220-240 metr-sekundga teng.
-Oddiy reaktsiyani tarbiyalash uchun avval belgilangan signal bo’yicha
harakatni bajarish foydalidir. Bunda sportchi signal berilishi paytini ko’ra bilishi
shart emas.
Tanlash reaktsiyasi;
Sportda o’yinchilarning ikki va undan ortiq signal variantlaridan qaysi biri
tayyorlangan harakatiga mos kelishini belgilashda yuzaga keladi.
Tanlash reaktsiyasi vaqti sportda o’quv o’yinlari paytida yaxshi rivojlangan.
Bunda sportchi raqibiga ikki hil usul bilan taqiq solishi mumkin, hamda ikki
tomonlama usul qo’llash va shu kabi topshiriqlar beriladi.
Sportda esa eng hafli harakatni tanlab uni qaytarish lozim.
Kuzatish reaktsiyasi;
Harakatidagi raqibning ma’lum holatga erishgandan so’ng sportchi o’z
harakatining boshlanishida ko’rinadi. Agar sportchi zarur daqiqada o’z harakatini
boshlasada kuzatish reaktsiyasining vaqti ijobiy bo’lishi mumkin.
Demak u nolь bo’lishi ham mumkin. Sportda zarur bo’lgan kuzatish
reaktsiyasini tarbiyalash sherik bilan juft bo’lib mashq qilishda yaxshi natija
beradi.Shuningdek muskullar yetarlicha egiluvchan va bug’imlar harakatchan
11

bo’lishi kerak. Sportchining o’z vaqtida muskullarni bo’shashtira olishi juda ham
muhim.
Tezlikni tarbiyalash maqsadida sharoitni murakkablashtirish musobaqa
sharoiti yoki yanada qiyinroq sharoitga maksimal ravishda yaqinlashtirish
maquldir; (misol uchun ancha yuqori malakadagi sportchi yoki boshqa og’ir
vazndagi sportchi bilan mashq qilish qo’llaniladi.
SHu maqsadda zarur mushak guruhlarini rivojlantirish uchun zarur
harakatning aniq tezligini ifodalovchi ma’lum tezlik bilan bajaruvchi mashqlarni
murakkablashtirish qo’llaniladi.
Murakkablashtirish bilan birga sharoitni yengillashtirish ham qo’llaniladi
(futbol, basketbol).
Tezkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish umumrivojlantiruvchi va mahsus
mashqlardan foydalanish. Tezkorlik qobiliyatlarini rivojlantirish uchun
umumrivojlantiruvchi mashqlarga e’tibor qaratish lozim bo’ladi.
-qisqa masofaga yugurish (vaqtga qarab).
-uzunlikka sakrash va balandlikka sakrash mashqlari kiradi.
O’tkazilgan har bir mashqga musobaqa elementlarini kiritish maqsadga
muvofiqdir. Har hil sport o’yinlari tezkorlik qobiliyatlarini rivojlantirishga yordam
beradi.
Tezkorlik qobiliyatlarini rivojlantarish quyidagi mahsus mashqlardan
foydalaniladi.
1.Turgan holda yoki ko’lni yerga tirab turgan holatda mustaqil va
mashg’ulot mashqi bilan bajariladigan usullar uchun yondoshtiruvchi mashqlar.
-sherik bilan bajariladigan mashqlar.
–kim o’zish mashqlari.
–texnikaning ayrim elementlarini tez bajarish mashqlari.
-qarama qarshi va tezkor xujumlar bilan bajariladigan mashg’ulotlar.
Sportchilarda kuchni tarbiyalash.
Sportchining kuchi deb, qarshilikini mushaklar kuchi orqali yengish
qobiliyatiga aytiladi.
12

Mushaklarning maksimal kuchlanishini yuzaga keltirish bilan
(mushaklarning tarang turishi va bo’shashishi) kuch qobiliyatlarini rivojlantirish
va takomillashtirish mumkin.
SHuning uchun ham kuchni tarbiyalash metodikasi bunday xolatlarni
mushaklarni maqsadini bajarishda sharoit yaratishga qaratilgan(32).
Sportchi raqib bilan bevosita ro’baro bo’lganda sarflaydigan ko’pchilik
harakati tezkor-kuchlilik yoki dinamik holatda bajariladi. Asta sekin bor kuch bilan
ushlab turish yoki harakatsiz zo’r berish mushaklarni o’zgartirmay turish yoki
izotermik rejmda kuch ko’rsatayapdi deb tushuniladi.
SHunday qilib sportchining asab mushak sistemasi ham dinamik va ham
statik harakatga tayyor bo’lishi kerak.
Musobaqalar paytida mushaklarning «Otilib chiqqan kuch», boshqacha qilib
aytganda juda qisqa vaqt ichida maksimal kuch ko’rsata olish qobiliyatlari alohida
ahamiyat kasb etdi, u sportchiga bellashuvda raqibidan ustunlik imkonini beradi.
Ko’p sonli tadqiqotchilarning natijalari mushak natijalarini aytarli
yuksaltirmay yoki ularni yuksaltirgan holda kuchni rivojlantirish mumkinligini
ko’rsatmoqda.
- Mushak massasini ko’p oshirmay kuchni rivojlantirishga qaratilgan
mashg’ulotlarda iloji boricha katta yuk bilan kam takrorlangan holda (1-3 marta)
va harakatlar o’rtasida dam olish oralig’ini oshirgan holda ishlash kerak.
- Mushak massasini orttirgan holda kuchni rivojlantirishga qaratilgan
mashg’ulotlarda og’irlikni kamaytirib ishlash zarur bunda sportchi ko’taradigan
yuklamani 50% foiz 8-10 marta kuchaytariladi. Musobaqadan keyin tezda kuchni
tiklash uchun mashq bajarish tavsiya qilinmaydi.
Ammo dam olish uchun 30 daqiqadan oshmasligi zarur, yo’qsa organizm
soviydi.
Maksimal kuchlanish metodi.
U imkoniyat doirasida va iloji boricha og’rlashtiriladigan mashqlarni ko’zda
tutadi. Eng yuqori 90 foiz hisoblanadi.
13

Bu metod sportchi hissiyotini to’lqinlanishini ataylab oshirishni toqozo
etmaydi. Bunday mashqlar organizm to’liq qizib turgan holatda bir urinishda bir
ikki martadan ko’p bajarmaslik kerak.
Mashqga yondoshishlar miqdori bajarishda almashish jarayoni maksimal
darajada bo’lmaydi va mushaklar massasi oshmaydi. Asab mushak reaktsiyasining
takomillashishi xisobiga kuch ortadi. Bu metod ahamiyatlidir. CHunki
sportchining vaznini oshirmay turib kuchni oshirishga yordam beradi. Bunda faqat
yuqori malakali sportchilarda foydalanish tavsiya qilinadi.
Qayta kuchlanish metodi.
U cheksiz ko’lamni og’irlashtirib borgan holda (maksimaldan 40-70% foiz)
«oxirgi kuchgacha» mashq qilishni ko’zda tutadi. Sportchining kuchi yoki o’z
vaznini kamaytirmoqchi bo’lganda ham qo’llasa bo’ladi. Mashq 8-12 marta
bajariladi.
Bevosita o’yinlarda egilish uchun harakatlar uchraydi shuning uchun
egilishni mustahkamlash lozim bo’ladi; mashq 8-12 marta bajariladi.
Bu bilan sportda u orqali ko’p natijalarga erishiladi .
Dinamik kuchlanish metodi.
Tezkor kuchlilik qobiliyatlarni rivojlantirish mahsadida qo’llaniladi. Uning
mazmuni, harakat texnikasining asosiy tezligini saqlagan xolda og’irlikni
yengillashtirish hisobiga bajarishdan iborat.
Izotermik kuzatish metodi.
U ma’lum holatda statik yo’nalishdan foydalanishni ko’zda tutadi; (to’g’ri
ilib olib ushlab turish va mashqlar ) 8 sekundgacha davom etadigan bunday
mashqlardan 5-10 martagacha takrorlash bilan foydalaniladi .
Kuchni rivojlantirish uchun umumrivojlantiruvchi va mahsus mashqlar.
Umumrivojlantiruvchi mashqlarga quyidagilar kiradi.
-shtanga bilan mashq qilishlar, tosh bilan mashqlar bajarish, arqonda
ko’tarilishlar, halqadagi mashqlar, sherik bilan mashq (sherigini ko’tarish), sherik
bilan egilish, sherik bilan burilish, sherik bilan sakrash va boshqalar.
Mahsus mashqlarga quyidagilar kiradi.
14

-Sport tehnikasining ayrim elementlarni bajarishda (har hil uzatishlar, qabul
qilish, sherigi bilan bo’ladigan harakatlar);
-topshiriq bo’yicha mashqlar.
Sportchilarning sport formasini takomillashtirishda omillar o’rtasida mahsus
chidamlilik alohida ahamiyat kasb etadi. CHunki musobaqa qoidasi bilan o’tkazish
charchashga qaramasdan tehnik harakatlarni bajarish kerak.
Sportchining chidamliligi musobaqa jarayonida ma’lum shiddatda samarali
ishlash qobiliyatidir.
Mashg’ulotning ko’p davom etishi toliqish bilan chegaralanadi.
SHuning uchun ham chidamlilik organizmni charchashga qarshi turish
qobiliyati va yuksalishdan keyin shu qobiliyatni yana qaytib tiklash bilan
harakterlanadi. CHidamlilikda barcha jismoniy sifatlar va sportga tayyorgarlikning
hamma tomoni (tehnik sifatlar va g’oyaviy – irodaviy )o’z ifodasini topadi.
Yurak-qon tomir va nafas olish tizimlarida katta o’zgarishlar ro’y beradi.
Misol uchun nafas olish tezlashib chuqurligi ortib, yurak urishi bir daqiqada
220 zarbagacha yetadi, maksimal ancha oshib, minimal (AB) pasayadi, qonning
tsirkulyar aylanma zahira chiqishi hisobiga ancha ortadi (jigardan, boshqa
organlarda), tayyorgarlik tizimi va ichki sekretsiya organlari ham katta yuklanish
bilan ishlaydi.
Sportchi bunday o’zgarishlar sharoitida mashg’ulotni davom etirib, ortib
borayotgan charchashga qarshi turadi, ayni vaqtda barcha organlar va tizimlar shu
sharoitda yanada harakatchan va shiddatli ishlashga o’tadi.
Mashg’ulot o’yin jarayonida organizmning (yuzini) belgilari bo’yicha
charchash aniqlanadi.
1.Tomir urish sur’atini sekinlashish.
2.Maksimal AB ning ma’lum darajada pasayishi.
3.Dam olishda, nafas olishda uni ushlab turish va vaqtini aniqlash.
4.Organizmning yuksalishidan keyingi kuchni qayta tiklash jarayonida
gormatonik reaktsiya tipni ko’tarilishi.
15

Quyidagilar umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalash manbai bo’lib
hisoblanadi. Sport o’yinlari turlarida o’rtacha sur’atda o’rta masofaga yugurish,
suzish, krosslar va boshqalar. Sportchi o’zining butun mashqlar faoliyatida
umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalash va uni saqlab turish bilan
shug’ullanadi.
Sportda umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalash uchun quyidagi
metodlardan foydalaniladi.
-Bir tekis bajariladigan mashq metodi;
umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalashda qo’llaniladi.
Bu metod sportning tomir urishi bir daqiqada 130 dan ko’p bo’lmagan holda
muntazam shiddatda bajariladigan maksimal tinimsiz (40 daqiqagacha) ishlashi
bilan harakterlanadi. U asosan mashg’ulotlarning tayyorgarlik davrida o’quv
o’yinlarida qo’llaniladi.
-Ko’pchilik holatda bir tekis bajariladigan mashq metodida bajariladigan
yuklamani kam deb hisoblash mumkin.
-O’zgaruvchan mashq metodlari;
umumiy jismoniy tayyorgarlikni tarbiyalash uchun qo’llaniladi. Bunda
maksimal tomir urish bir daqiqada 180 bo’lganda o’zgaruvchan shiddat bilan
uzluksiz mashq bilan harakterlanadi.
Mashg’ulotlar jarayonida vaqti vaqti bilan tezlikni o’zgartirgan holda
yugurish sport o’yinlarida keng qo’llaniladi.
Takrorlash mashq metodi;
Bir hil mashqlar ish faoliyatini tiklash uchun dam olish oralig’i bilan
takrorlash orqali kechadi.
Sportchilarda chaqqonlikni tarbiyalash.
CHaqqonlikni birinchidan, yangi harkatlarni tezda o’zlashtirib olish
qobiliyati;
Ikkinchidan; harakat faoliyatini to’satdan o’zgarayotgan sharoit talablariga
muvofiq ravishda tez qayta ko’rish qobiliyati deb qarash mumkin.
16

O’zgaruvchan sharoitda harakatni to’g’ri bajarish uchun sportchiga umumiy
va mahsus tayyorgarlik zarur.
Bundan tashqari sportchi vaqtining ma’lum qismida harakat qilishiga to’g’ri
keladi.
Demak uning reaktsiya vaqti va harakatiga to’g’ri tayyorgarligi bilan
bog’liq.
SHuning uchun ham chaqqonlik sportchining yuksak trenirovka qilgan
holatda yaxshi namayon bo’ladi. Bundan chaqqonlik yetarlicha ma’nafiy -
g’oyaviy tayyorgarlik darajasida (dadillik, qa’tiylik kabi hislatlar), shuningdek
ko’tarinki ruhiy holatda (umumiy his-hayajon ko’tarinkiligida o’zini yaxshi his
qilish va boshqalarda) namoyon bo’ladi.
CHaqqon ish bajaradigan sportchining asosiy ustunligi –yangi murakkab
harakat uyg’unligini tezroq o’zlashtirish qobiliyatiga bog’liqdir.
Sportchi qanchalik yoshlikdan jismoniy mashqlar bilan mashg’ulotni
boshlasa, mashg’ulotlar doirasi qanchalik mazmunli bo’lsa, u shunchalik
chaqqonlik talab qiladigan harakatni ko’proq rivojlantirish mumkin.
Sportchilarda ch aqqonlikni rivojlantirish uchun sportchini mushak
taranligini va bo’shashtirishni boshqarish, boshqacha qilib aytganda ishlayotgan
mushaklarni tarang tutish va bo’shashtirish, almashtirish katta ahamiyatga ega.
CHaqqonlikni rivojlantirish maqsadida jismoniy tayyorgarlik manbaalaridan
foydalanishda yuklamalarning ta’sirida malakali sportchilarning indiv idu al
hususiyatlarini hisobga olishni taklif qiladi.
Morfofunktsional va ruhiy fiziologik taasiflarning indivuyudal dinamikasini
hisobga olish, muaalliflarning fikricha, mashg’ulot yuklamasining sportchi
organizmiga bir hilda ta’sir ko’rsatishini oshiradi hamda mavsumdagi hal etuvchi
startlar uchun sportchi mustahkam emotsional irodaviy muhitni shakillantiradi.
Klusov A.P ta’kidlashicha; sportchining jumladan, sport o’yini sportning
kelajagi energiya ta’minotining anaerob mexanizmlarini shakillantirishga
qaratilgandir.
17

Ko’p qismli mashg’ulotlar uslubiyotning ko’pgina variantlari yetakchi o’rin
egallashi ehtimoldan holi emas. Bunda yuklamaning ayrim tarkiblari, davom etishi,
shiddat oralig’i, dam olish hususiyati va boshqa qismlar ichidagi takrorlashlar soni
o’zgarib turadi.
Pavlov SH.K, Abduraxmonov F.A, Akramov J.A, musobaqa faoliyatini
tahlil qilish asosida yillik tsiklda tayyorgarlikni strategik rejalashtirishni
elementlarini ishlab chiqishni tavsiya etadilar.
Insoniyat taraqqiyotining XX asri o’tib, XXI asriga qadam qo’ydik. O’tgan
asrda yuz bergan ijobiy o’zgarish ilm-fan taraqqiyotining yuqori bosqichlarga
ko’targanligi, yangi texnika va texnologiyalarni paydo bo’lganligidan dalolat
beradi.
Ma’lumki, fan-texnikaning rivojlanishi birinchi navbatda ishlab chiqarish
kuchlarini qayta taqsimlashga olib keladi. Yangi texnologiya bilan ishlab chiqarish
samaradorligi oshadi, ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifati yaxshilanadi, jahon
bozoridagi raqobatni vujudga keltiradi va ilm-fan darajasi past bo’lgan davlatlarda
ishlab chiqarilgan mahsulotlarni jahon bozorida sotish imkoniyati yo’qoladi.
SHuning uchun ham davlatimiz siyosatining asosiy yo’nalishlaridan biri –
ta’lim va ishlab chiqarish tizimini isloh qilish, investitsiya kiritish va mavjud
imkoniyatlardan unumli foydalanishdir.
Prezident I.A. Karimov tashabbusi bilan ishlab chiqarilgan “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” ning amaldagi ifodasi sifatida bugungi kunda ko’pgina
ishlar amalga oshirilmoqda. Bunda birinchi bosqich to’liqsiz o’rta ma’lumot,
to’qqiz yillik maktablarda amalga oshiriladi, ikkinchi bosqich kasb-hunar kollejlari
va akademik litseylarda bajariladi va keyingi bosqichda universitet va institutlarda
bakalavrlar tayyorlash yo’lga qo’yiladi, nihoyat oxirgi bosqich magistrlar, ya’ni
yo’nalish bo’yicha yetuk mutaxassislar tayyorlash bilan natijalanadi.
Bu ishlarni amalga oshirishda ikkita katta muammo paydo bo’ladi. Bulardan
birinchisi bu tayyorlov bosqichlarini amalga oshirish kerak bo’lgan mutaxassis
kadrlar masalasi va ikkinchisi o’quv-uslubiy ko’rsatmalar va darsliklar masalasidir.
18

Xozirgi vaqtda bu masalalarni hal qilishga bir muncha ahamiyat berilayotgan
bo’lsa ham, o’zbek tilida darsliklar bilan ta’minlanganlik darajasi yuqori emas.
Ammo bugungi kunda olib borilayotgan islohotlarning samarasi ko’zga ko’rinarli
darajada yuqori. Oliy o’quv yurtlarida va kasb-hunar kollejlarning o’qitish tizimida
ham yangidan-yangi o’zgarishlar yuz bermoqda. Xuddi shunday o’zgarishlardan
biri - oliy o’quv yurtlarida yangi fan - “Hayot faoliyati xavfsizligi”ning o’quv
dasturiga kiritilganligidir.
Hayot faoliyati xavfsizligi fani boshqa fanlar singari texnika fanlari sirasiga
kiradigan fan xisoblanadi. Ushbu fanni o’rganishda hali o’zbek tilida unchalik
yetarli darslik va o’quv qo’llanmalar ishlab chiqilmagan. Ammo boshqa tillarda
yozilgan darslik va o’quv qo’llanmalardan foydalangan holda ushbu fanni keng
o’rganish mumkin.
Fanning negizini uchta mustaqil fan tashkil qiladi. Bular: mehnatni muhofaza
qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqaro mudofaasi fanlari bo’lib, avvallari
bu fanlar mustaqil o’qitilganligi sababli, har biri o’z uslubiy qo’llanmalari,
darsliklari va tajriba o’tkazish hamda amaliyotda masala va misollar to’plamlariga
ega.
Bu fan inson faoliyatining ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyati bilan
chegaralanmasdan, uning yashash muhiti, har xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy
va tasodifiy ofatlardan saqlanish, tabiyat va odamzod uyg’unligini yaxshi
tushunish, tabiatga mulohaza bilan uning muvozanat zanjirini uzilib ketishidan
ehtiyot qilgan xolda yondashish masalalarini inson ongiga singdirish vazifasini
bajaradi.
Insonni hayot faoliyati uni urab turgan atrof-muhitda mavjud bo’lib, u har xil
omillar ta’sirida kechadi. Bu omillar kelib chiqish mohiyatidan ko’ra insonga
ko’rsatadigan ta’siri, xarakteriga ko’ra nihoyatda turlicha bo’lib, ularning ba’zilari
inson hayot faoliyati davomida o’ta ta’sir etadi. Bu omillarga mehnat predmetlari,
mehnat vositalari, energiya, mehnat mahsullari, texnologiya, flora (o’simlik), fauna
(hayvonot), tabiiy ofatlar, urush-mojarolar, ijtimoiy, iqtisodiy munosabatlar va
xokazolar kiradi Hayot faoliyati xavfsizligi - insonni ishlab chiqarish bilan bog’liq
19

bo’lgan va bog’liq bulmagan faoliyatda uning atrof-muhitga antropologik ta’sirini
xisobga olgan xolda xavfsizligini ta’minlovchi bilimlar tizimini tushunamiz . Hayot
faoliyati xavfsizligi har qanday yo’nalish buyicha o’zini izlanish ob’ektiga maksad
va vazifasiga hamda metodologik yo’liga bog’liq. Xavfsizlik deganda biz inson
hayot faoliyati davomida mavjud bo’lgan salbiy omillarni ta’sir extimolini ma’lum
darajada yoki butkul bartaraf qilinganini tushunamiz. Bu fan inson faoliyatining
ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyati bilan chegaralanmasdan, uning yashash
muhiti, har xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va tasodifiy ofatlardan saqlanish,
tabiyat va odamzod uyg’unligini yaxshi tushunish, tabiatga mulohaza bilan uning
muvozanat zanjirini uzilib ketishidan ehtiyot qilgan xolda yondashish masalalarini
inson ongiga singdirish vazifasini bajaradi. Bu fan inson faoliyatining ishlab
chiqarish jarayonidagi faoliyati bilan chegaralanmasdan, uning yashash muhiti, har
xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy va tasodifiy ofatlardan saqlanish, tabiyat va
odamzod uyg’unligini yaxshi tushunish, tabiatga mulohaza bilan uning muvozanat
zanjirini uzilib ketishidan ehtiyot qilgan xolda yondashish masalalarini inson
ongiga singdirish vazifasini bajaradi.
Tashqi muhitni muhofaza qilish muammosi bugungi kunning muammosi
emas. Insoniyat taraqqiyotining turli bosqichlarida bu muammolar har turli
qirralari bilan ko’rinish berib kelgan. Masalan, o’rta asr boshlarida jahonning katta
shaharlarida isinish uchun va boshqa maqsadalar uchun tosh ko’mirdan
foydalanish boshlangan kezlarda bu shaharlar tutunning ko’payib ketishi natijasida
odamlar tutunga qarshi ko’rash e’lon qilgani haqida ma’lumot bor.
Asrimizning 50-yillaridan boshlab avtomobilsozlikning rivojlanishi tufayli
avtomobil dvigatellarida yonishdan hosil bo’lgan gaz dunyo miqiyosida eng xavfli
ekologik muvozanning buzilishiga olib keladigan omilga aylandi. Dunyo axborot
agentliklari ma’lumotlariga qaraganda sayyoramiz hududidagi katta shaharlarning
deyarli hammasida avtomobillar chiqargan gazlar muammosi ko’ndalang turibdi.
20

1-chizma. Tashqi omillarning insonga ta’siri
Bu tushunchani umumbashariy nuqtaiy nazardan olib qarasak, dunyo
miqiyosida ajaralib chiqayotgan zararli moddalar miqdorini ko’z oldimizga
keltirishimizga to’g’ri keladi.
Nafaqat chiqindi gazlar, balki insoniyatning oldida turgan boshqa
muammolar, masalan turli xil kasalliklar, sayyoramizda haroratning ko’tarilib
ketayotganligi va uning oqibatlarida turli mamlakatlarda suv bosish muammolari
vujudga kelayotganligi ham bugungi kunda globallashib bormoqda.
Hayot faoliyati xavfsizligi» fanining boshqa fanlar bilan aloqadorligi-h ayot
faoliyati xavfsizligi fani bir qancha fanlar bilan o’zaro bog’liq, bular sirasiga
“Mehnatni muhofaza qilish”, “Atrof muhitni muhofaza qilish”, va “Fuqaro Меҳнат
предмети
Меҳнат
воситалари
Энергия
Меҳнат
маҳсули
Технология
Флора
(ўсимлик) Фауна
(ҳайвонот) Табиий
офатлар Уруш
можаролариИжтимоий
муносабатл
арВа бошқа
омилларИқтисодий
муносабатл
ар
Одам
21

mudofasi” kiradi. Bu fanning asosini tashkil qilgan “Mehnatni muhofaza qilish”
fani ilgaridan o’qitilib kelmoqda.
Atrof muhitni muhofaza qilish fani atrof-muhit muhofazasi, atmosfera
havosi va uning ifloslanishi bilan bog’liq bo’lgan masalalarni xal kilishni uz
oldiga maqsad qilib kuygan.
Har qanday davlatning rivojlanish darajasini unda ishlab chiqarayotgan
mahsulotlarning sifati va dunyo bozoridagi raqobat bardoshligi belgilaydi. Bu
oddiy haqiqatni tushunib yetmagan yer yuzida birorta davlat qolgani yo’q.
Demak har bir davlat energetika sohasini rivojlantirishi turgan gap. SHundan
kelib chiqib aytish mumkinki, yuqorida keltirib o’tilgan chang miqdorining
yaqin kelajakda bir necha o’n marta oshishi ehtimoldan holi emas.
Mehnatni muhofaza qilish - bu tegishli qonun va boshqa me’yoriy hujjatlar
asosida amal qiluvchi, insonning mehnat qilish jarayonidagi xavfsizligi, sixat-
salomatligi va qobiliyati saqlanishini ta’minlashga qaratilgan ijtimoiy-iqtisodiy,
tashkiliy, texnikaviy,sanitariya-gigiena va davolash-profilaktika tadbirlari hamda
vositalari tizimidan iborat.
Yuqorida ko’rsatib o’tilgan ta’rifdan ko’rinib turibdiki, mehnatni muhofaza
qilish ishlari markazida jamiyatning asosiy ishlab chiqaruvchi kuchlari ya’ni, inson
va uning sogligini, mehnat mehnat qilish qobiliyatini saqlashdek muxim asosiy
vazifalaridan biri turadi.
Yuqorida ko’rib o’tilgan fanlar qatorida yana “Iqtisodiyot nazariyasi”,
“Mehnat iqtisodiyoti”, “Aholini ijtimoiy muhofazalash”, “Psixologiya”, “Tibbiyot
asoslari”, “Fizika” va shu kabi boshqa tabiiy va aniq fanlar bilan aloqada bo’ladi.
Hozirgi kunda ekologik muhitning buzilishi: b ugungi kunda jahondagi global
muammolar qatoriga kiritilgan muammolardan biri - ekologik muhitning
buzilishidir. Ekologik muhit buzilishining asosini insonning tabiatni o’ziga
bo’ysundirishga harakat qilganligi va o’z ehtiyojlarini qondirish yo’lida tabiat va
uning komponentlariga ko’rsatilgan noto’g’ri harakat tashkil etadi.
22

Hozirgi vaqtda Markaziy Osiyoda va butun jahonda global muammo - Orol
fojiasidir. Uning Orolbo’yi aholisiga salbiy ta’siri va turli xil kasalliklarni keltirib
chiqarayotganligi nafaqat bizning respublikamiz aholisiga, balki boshqa qo’shni
davlatlardagi aholining sog’lig’iga ham salbiy ta’sir etib, turli xil yo’qotishlarga
sabab bo’lib kelmoqda.
Yuqorida sanab o’tilgan ekologiya muvozanatining buzilishi, tabiiy falokatlar
ta’siri va bunga yana qo’shimcha ravishda sanoat korxonalari bo’ladigan baxtsiz
hodisalar va kasb kalalliklarini hisobga olib qarasak inson hayoti faoliyati deyarli
xavf-xatarlardan iborat ekanligi ma’lum bo’ladi.
O’zbekiston Respublikasi hududida bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy
ofatlarning yana biri sellardir. Butun Respublika hududida tarqaladigan hodisa
bo’lmasada tog’li va tog’oldi tumanlarda odamlarni ancha ko’p bezovta qiladigan
hodisa hisoblanadi.
Falokat to’satdan bo’ladigan hodisa bo’lganligi sababli ko’plab odamlarining
halokatga odamlaring halokatga olib kelishi, vayronagarchiliklarga sababchi
bo’lishi va ko’plab moddiy zarar yetkazishi mumkin.
Avariya ham to’satdan bo’ladigan hodisa bo’lganligidan binolarning buzilishi
mashina mexanizmlarining ag’darilishi, sinishi kabi inson faoliyatiga putur
yetkazuvchi omil sifatida qaraldi.
Keltirilgan dalillarni xisobga olsak inson hayoti har qadamda va har soniyada
bo’lishi mumkin bo’lgan xavf-xatar ta’siri ostida turibdi. Buningnatijasida kelib
chiqayotgan muammolar haqida omma ongiga singdirish asosiy masalalar sifatida
maydonga chiqmoqda. Bu vazifalarni bajarish, albatta har bir insonning asosiy
burchlari bo’lib qolishi kerak. SHuning uchun ham universitet va institutlarda
tayyorlanayotgan bakalavrlar uchun fanni “Hayot faoliyati xavfsizligi” sifatida
o’qitish maqsadga muvofiq deb topildi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fani hayotga kirib kelganida uncha ko’p vaqt
bo’lgani yo’q. Hozirgi vaqtda bu fan o’z taraqqiyotining boshlang’ich bosqichida
turibdi. Uni rivojlantirish va takomillashtirish zamon talabi. Albatta u o’z
rivojlanishi davrida mehnatni muhofaza qilish, atrof-muhitni muhofaza qilish va
favqulotda hodisalardan muhofazalanish, shuningdek amaliy tibbiyot, biologiya
23

soxasida erishilgan ilmiy yutuqlardan to’la foydalaniladi, qonun va qoidalarga
asoslanadi.
“Hayot faoliyati xavfsizligi” fanining umumiy maqsadi va asosiy vazifasi
xavfsiz kelajakni ta’minlashning birdan-bir yo’li bu - iqtisodiy masalalarni atrof
muhitni muhofaza qilish bilan chambarchas bog’langan holda olib borishdir.
Buning asosida rivojlanishning hamma jarayonlari tekis o’sib borishini ta’minlash,
umumbashariy tabiiy zahiralarni tejash, texnologiyalarni xavfsizlarini tanlash,
tashqi muhit bilan xavfsiz muloqot qilishni ta’minlaydigan yetuk kadrlarni
tayyorlash masalalari yotadi. Bunda e’tiborni hamma jabhalarda bu ishlarga
alohida ahamiyat beruvchi rahbar xodimlarni tayyorlash masalasiga alohida
ahamiyat berish zarurati ko’rinadi.
Albatta, bu fan o’z-o’zidan paydo bo’lgani yo’q uning negizini uchta mustaqil
fan tashkil qiladi. Bular: mehnatni muhofaza qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish
va fuqaro mudofasi fanlari bo’lib, avvallari bu fanlar mustaqil o’qitilganligi
sababli, har biri o’z uslubiy qo’llanmalari, darsliklari va tajriba o’tkazish hamda
amaliyotda masala va misollar to’plamlariga ega. Tabiiyki bularning hammasi rus
tilida nashr etilgan o’quv qurollari va darsliklardan iborat.
Bu fan inson faoliyatining ishlab chiqarish jarayonidagi faoliyati bilan
chegaralanmasdan, uning yashash muhiti, har xil bo’lishi mumkin bo’lgan tabiiy
va tasodifiy ofatlardan saqlanish, tabiat va odamzod uyg’unligini yaxshi tushunish,
tabiatga muloxaza bilan uning muvozanat zanjirini uzilib ketishidan ehtiyot qilgan
holda yondashish masalalarini inson ongiga singdirish bilan birga jismoniy
tarbiyada ham sportning har qanday turi bo’yicha sportchilarning xafsizligi
to’g’risida to’liq ma’lumot berish vazifasini bajaradi. Albatta, bu fan o’z-o’zidan
paydo bo’lgani yo’q uning negizini uchta mustaqil fan tashkil qiladi. Bular:
mehnatni muhofaza qilish; atrof-muhitni muhofaza qilish va fuqaro mudofasi
fanlari bo’lib, avvallari bu fanlar mustaqil o’qitilganligi sababli, har biri o’z
uslubiy qo’llanmalari, darsliklari va tajriba o’tkazish hamda amaliyotda masala va
misollar to’plamlariga ega. Tabiiyki bularning hammasi rus tilida nashr etilgan
o’quv qurollari va darsliklardan iborat.
II. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fani
24

2.1 Yosh sportchilarni tanlash va tarbiyalash
Sportchilarni tanlash va takomillashtirish
O’zbekistonda voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shahar, viloyat shahobchalari bajaradi.
Sportchi rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni
boshqarish mas’uliyati O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport
qo’mitasi qaramog’idagi sport o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo’mitalar
respublikamizning har bir tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo’lib, ular
joylarda voleybol taraqqiyotini ta’minlashga javobgardirlar.Respublikamizning
milliy terma jamoalari nafaqat yuqori malakali Sportchilarni tayyorlash, balki
voleybol bo’yicha iste’dodli o’rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik
qilish, ularga nazariy va uslubiy yordam ko’rsatib turishi zarur.
BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida, texnikum va oliy o’quv
yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning ahamiyati
Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport turlaridan
biri bo’lib hisoblanadi.Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha o’quv
yurtlarining o’quv dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor
kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon,
hammabop vosita ekanligi.«Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha
muntazam o’tkaziladigan o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan
bog’liq bo’lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli
bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidir.
Tanlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o’zlashtirgan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional
imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak
mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar
majmuasidan foydalanish odat tusiga kirgan.Sport tanlovi ko’p yillik sport
tayyorgarligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport malakalarini o’zlashtirishning
25

dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma
jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. «Tanlov» tushunchasi o’z ichiga
«munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha
yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z
imkoniyatlari (qaddi-
qomati,jismoniysifatlari,ruhiyxususiyatlarivah.k.)bilanmuayyanfaoliyatga (kasbga,
ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan shu faoliyat mazkur inson
mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir (emotsiya, aktivatsiya,
motivatsiya masalalari). «Tanlov» atamasi o’z tarkibiga yana sportga oid
«chamalov» tushunchasini kiritadi.
Chamalash – bog’chalarda, maktablarda va sport maktablarining
boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi mumkin. To’g’ri chamalash
murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga bog’liq. Bolaning nasliga,
turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham e’tiborli ahamiyatga ega.
Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondir. Ko’p yillik sport tayyorgarligi
tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport tanlovini o’z ichiga oladi
va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-
17);
III. Yuqori jamoalarga tanlov (18-20); IV. Terma jamoalarga tanlov.
Ko’p yillik sport tayyorgarligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi
blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o’qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va baholovchi
mashqlar, harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur
saralovchi vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo’lishi
maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng
yoritilgan.Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o’quvchilar muntazam tibbiy
ko’rikdan o’tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga
26

oshirilsa, shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi
yuqori bo’ladi.
Ko’rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida suhbatlar
o’tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va halq o’yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat ko’rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo). Jismoniy
rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik bo’yicha belgilangan me’yoriy ko’rsatkichlar
16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang’ich tayyorgarlik I yillik o’rgatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o’rganish. Texnik va taktik tayyorgarlik
bo’yicha tanlov o’tkazish.
Sport to’garaklari va BO’SMlarga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi,
shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichlarga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to’lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatolarga duch kelish
mumkin. Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy
holatlar yuzaga kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMlarga qabul qilishda
bolalar guruhlariniA.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh
guruhlari asosida tuzish maqsadga muvofiq:
1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–10 yosh;
4-guruh – 11–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh.
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
27

Sport to’garaklari, BO’SMlarga tanlov o’tkazish, qabul qilish hamda
tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin.
Voleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. Tana uzunligi va vazni
2. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan uzunlikka sakrash
6. To’ldirma to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish Bo’y
o’lchagich, tarozi Sekundomer
Sekundomer
Belga taqilgan o’lchov lentasi
O’lchov lentasi To’ldirma to’plar Fiziologik uslublar
1. Yurakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-
dan so’ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko’zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to’xtatish
2. Qo’l dinamometrida maksimal kuchdan 50% ni farqlash. Sekundomer
Dinamometr
Voleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq
vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari majmuiga o’yin texnikasi
deb aytishimiz mumkin.
Voleybol o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa,
bulardan o’yin texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli
vazifalarni amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan
baholanadi.
28

Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi. o’yindagi har bir texnik
usulni bajarish bir-biri bilan chambarchas bo’lglanganligi va bu bog’liqlik
harakatlanish tizimidan tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul
bilan hal etish uchun zarur va yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik
xususiyatlaridir ya’ni, kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari
o’rtasidagi muvofiqlidir va hokazolar.
Texnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir
fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin :
1. Tayyorgarlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Yakunlovchi fazasi
Tayyorgarlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda
qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma
harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyorgarlik qismi qanchalik yaxshi bo’lsa
asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi.
O’zbekiston da voleybol taraqqiyotini boshqaruvchi davlat tashkilotlari,
ularning tarkibi va shahobchalari Respublikamizda voleybol taraqqiyotini
boshqarish funksiyasini jismoniy tarbiya va sport bo’yicha davlat tashkilotlari
tarkibiga kiruvchi tuman, shahar, viloyat shahobchalari bajaradi. Sportchi
rezervlarini va yuqori malakali sportchilarni yetishtirishni boshqarish mas’uliyati
O’zbekiston Respublikasi jismoniy tarbiya va sport qo’mitasi qaramog’idagi sport
o’yinlari shubasiga yuklanadi. Bunday qo’mitalar respublikamizning har bir
tuman, shahar va viloyatlarda mavjud bo’lib, ular joylarda voleybol taraqqiyotini
ta’minlashga javobgardirlar. Respublikamizning milliy terma jamoalari nafaqat
yuqori malakali Sportchilarni tayyorlash, balki voleybol bo’yicha iste’dodli
o’rinbosarlarni yetishtirish tadbirlariga rahbarlik qilish, ularga nazariy va uslubiy
yordam ko’rsatib turishi zarur.BO’SM larda, umumiy ta’lim maktablarida,
texnikum va oliy o’quv yurtlarida voleybolni rivojlantirish vazifalari va uning
ahamiyati Respublikamizning barcha o’quv yurtlarida voleybol eng ommaviy sport
29

turlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Voleybol o’quv mashg’uloti sifatida barcha
o’quv yurtlarining o’quv dasturidan joy olgan. Voleybolga bunchalik e’tibor
kuchliligining sababi uning soddaligi va jismoniy tarbiya tizimida arzon,
hammabop vosita ekanligi. «Sport tanlovi» – bu muayyan sport turi bo’yicha
muntazam o’tkaziladigan o’quv mashg’ulotlari, shu jumladan musobaqalar bilan
bog’liq bo’lgan aynan shu jarayonlarda yuqori natijalarga erisha oladigan istiqbolli
bolalarni izlab topishga imkon yaratadigan ko’p yillik pedagogik jarayonidir.
Tanlovni maqsadga mos tashkil qilish, bolalardagi nasliy va hayot davomida
o’zlashtirgan harakat qobiliyatlari, ruhiy xislatlari hamda funksional
imkoniyatlarni obyektiv baholash, voleybolga bo’lgan iste’dod va bo’lajak
mahorat belgilarini aniq bashoratlash uchun turli me’yoriy test (mashqlar)lar
majmuasidan foydalanish odat tusiga kirgan. Sport tanlovi ko’p yillik sport
tayyorgarligi bilan uzviy bog’liq bo’lib, sport malakalarini o’zlashtirishning
dastlabki bosqichigacha boshlab eng yuqori bosqichida, ya’ni milliy terma
jamoalari faoliyatida ham amalga oshiriladi. «Tanlov» tushunchasi o’z ichiga
«munosiblik», ya’ni insonni bir sohaga (ma’lum faoliyatga) iste’dodi bo’yicha
yarashi yoki yaramasligi masalasini kiritadi. Bu degan so’z inson nafaqat o’z
imkoniyatlari (qaddiqomati, jismoniy sifatlari, ruhiy xususiyatlari va h.k.) bilan
muayyan faoliyatga (kasbga, ishga, sportga va h.k.) mos kelishi kerak, balki aynan
shu faoliyat mazkur inson mijoziga munosib bo’lishi maqsadga muvofiqdir
(emotsiya, aktivatsiya, motivatsiya masalalari). «Tanlov» atamasi o’z tarkibiga
yana sportga oid «chamalov» tushunchasini kiritadi. Chamalash – bog’chalarda,
maktablarda va sport maktablarining boshlang’ich guruhlarida amalga oshirilishi
mumkin. To’g’ri chamalash murabbiyning iste’dodiga, uning bilimi va tajribasiga
bog’liq. Bolaning nasliga, turmush tarzi ko’rsatkichlariga qarab chamalash ham
e’tiborli ahamiyatga ega.Sport tanlovi – ko’p yillik pedagogik jarayondir. Ko’p
yillik sport tayyorgarligi tizimi o’z mohiyati va maqsadiga binoan ko’p yillik sport
tanlovini o’z ichiga oladi va mazkur jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni
taqozo etadi: I. Dastlabki tanlov – (7-14); II. Sportchilarni o’yin ixtisosligiga
(funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-17); III. Yuqori jamoalarga tanlov
30

(18-20); IV. Terma jamoalarga tanlov. Ko’p yillik sport tayyorgarligi tizimida
tanlov jarayonini tashkiliy tartibi quyidagi blok-andozada berilgan. Bolalarni
dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya o’qituvchisi
tomonidan amalga oshiriladi, o’quvchilar dastur asosida va baholovchi mashqlar,
harakatli halq o’yinlari yordamida saralanishi mumkin. Mazkur saralovchi
vositalar aynan voleybol o’yinining mohiyatiga nihoyatda yaqin bo’lishi maqsadga
muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan adabiyotlarda keng yoritilgan.
Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida o’quvchilar muntazam tibbiy ko’rikdan
o’tib turishlari shart. Bu tadbir qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa,
shunchalik sport maktablarida uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori
bo’ladi. Dastlabki tanlov. Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi. I-
bosqich. Targ’ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, o’quvchi bolalarni qiziqtirish, jalb
qilish (suhbat, ma’ruzalar o’tkazish, voleybol musobaqalari haqida filmlar
namoyish qilish). Ko’rgazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar
ishtirokida suhbatlar o’tkazish. II-bosqich. Baholovchi mashqlar, harakatli va halq
o’yinlari yordamida dastlabki tanlov – qabul o’tkazish (qaddi-qomat
ko’rsatkichlari, jismoniy sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida
aniqlash va hokazo). Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyorgarlik bo’yicha
belgilangan me’yoriy ko’rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan. III-bosqich.
Boshlang’ich tayyorgarlik I yillik o’rgatish davrida bolalarni maxsus sifatlari,
texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini baholash. Ularni nasliy
xislatlarini o’rganish. Texnik va taktik tayyorgarlik bo’yicha tanlov o’tkazish.
Sport to’garaklari va BO’SMlarga tanlov o’tkazishda bolalar yoshi,
shug’ullanuvchilar soni va boshqa ko’rsatkichlarga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo’llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq «to’lqinsimon»
prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatolarga duch kelish mumkin.
Binobarin, ko’p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy holatlar yuzaga
kelmasligi uchun sport to’garaklari va BO’SMlarga qabul qilishda bolalar
31

guruhlarini A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi yosh guruhlari
asosida tuzish maqsadga muvofiq: 1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh; 3-guruh – 9–10 yosh; 4-guruh – 11–12 yosh; 5-guruh –
13–14 yosh; 6-guruh – 15–16 yosh; 7-guruh – 17–18 yosh. Mamlakatimizda joriy
etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test sinovlari ham aynan shu
tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan. Sport to’garaklari, BO’SMlarga tanlov
o’tkazish, qabul qilish hamda tayyorgarlik guruhlarini tuzishda biojismoniy
jihatdan progressiv shakllangan kichik yoshdagi bola (shug’ullanuvchi) katta yosh
guruhiga o’tkazilishi mumkin. Voleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va
vositalar Pedagogik uslublar 1. Tana uzunligi va vazni 2. 30m. yugurish 3. 5x6m.
yugurish 4. Joydan vertikal sakrash 5. Joydan uzunlikka sakrash 6. To’ldirma
to’pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo’llab uloqtirish B o ‘ y o’lchagich, tarozi
Sekundomer Sekundomer Belga taqilgan o’lchov lentasi O’lchov lentasi To’ldirma
to’plar Fiziologik uslublar 1. Yurakni qisqarish chastotasini o’lchash: tinch
holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan so’ng va 5 daqiqa o’tgandan keyin 2.
Nafas olish chastotasini o’lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash yuklamasi-dan
so’ng va 5 daqiqadan keyin Psixologik uslublar 1. Ko’zni yumib sekundomer
strelkasini «0» da to’xtatish 2. Qo’l dinamometrida maksimal kuchdan 50% ni
farqlash. Sekundomer Dinamometr Voleybol o’yinida qo’llaniladigan harakat
faoliyatlarining maqsadga muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon
yaratadigan usullari majmuiga o’yin texnikasi deb aytishimiz mumkin. Voleybol
o’yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo’lsa, bulardan o’yin
texnikasi tashkil topadi. Harakat texnikasini oldiga qo’yilgan turli vazifalarni
amalga oshirish bilan maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan
baholanadi. Bu baholash-texnikaning darajasi hisoblanadi. o’yindagi har bir texnik
usulni bajarish bir-biri bilan chambarchas bo’lglanganligi va bu bog’liqlik
harakatlanish tizimidan tashkil topadi.
32

2.2 Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni
Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun zarur va
yetarli bo’lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,
kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o’rtasidagi muvofiqlidir
va hokazolar. Texnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum
bir fazalari farqlanadi.Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin : 1. Tayyorgarlik fazasi 2. Asosiy fazasi 3. Yakunlovchi fazasi
Tayyorgarlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga oshirishda
qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish, sakrash, aylanma
harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyorgarlik qismi qanchalik yaxshi bo’lsa
asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo’ladi. Asosiy fazadagi harakatlar
bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga qaratiladi. biodinamik nuqtai-
nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli
vaziyatda, tegishli yo’nalishda samarali foydalanishdan iboratdir. Yakunlovchi
fazadagi harakatlar gavdaning muvozanatini saqlash maqsadida so’nib boradi yoki
keskin tormozlanadi. Voleybol dinamik o’yin bo’lganligi sababli Sportchi turli
texnik usullarni egallashi, o’yin vaziyatidan kelib chiqqan holda ularni tanlay
olishi va uni tez, aniq bajarishi lozim. Bu esa Sportchining texnik mahoratini
belgilaydi. Voleybol rivojlanishining har xil davrlarida texnik harakatlarni bajari
usullari, talablari shakli, mazmuni o’zgardi va takomillashib bordi. Texnik o’yin
qoidalarini o’zgarishi, taktik harakatlarni takomillashuvi, o’yinchilarning jismoniy
tayyorgarlik darajasining o’sishi asosiy sabab bo’ldi. Voleybol o’yining
texnikasining tasniflasak u quyidagi 2 ta katta bo’limga bo’linadi: 1. hujum
texnikasi. 2. himoya texnikasi. Hujum zarbasini berish va to’siq qo’yishda ¬–
baland, o’yinga kiritilgan to’pni qabul qilishda o’rta, hujum zarbasini yoki
to’siqdan pastlab qaytgan to’pni qabul qilishda past holatlar egallanadi. Bunda
umumiy og’irlik markazining holati navbatdagi harakatning xususiyatiga bog’liq
bo’ladi. Voleybol o’yinida o’yinchilar to’p bilan qisqa vaqt ichida harakat
qilishlari lozim. Shu sababli u yoki bu uyin sharoitida o’yinchi to’p bilan o’ynashi
33

uchun yuqori tayyorgarlik ko’rishi talab etiladi. Shu maqsadda turli harakat
usullarini bajarish uchun turlicha harakatni egallashi kerak. Murakkab hujum
kombinatsiyalarini tashqil qilishda, to’p baland berilganda yoki to’pning uchish
vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab to’p uzatitish usulidan foydalaniladi. Bu
holatda qo’llar bosh ustidan bir oz baland ko’tariladi va qo’llarni faol ishlashi
xisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan to’p uzatiladi. Xuddi shu xolatda qisqa
to’p uzatishda asosiy harakat qo’l barmoqlarining faol ishlashi xisobiga amalga
oshiriladi. Voleybol to’garagida 12 yoshdan o’g’il bolalar, 13 yoshdan qiz bolalar
shug’ullanishlari mumkin.
Sportchilarni trenirovka mashg’ulotlarini tashkil etishda ularni texnik, taktik
tayyorgarliklarini amalga oshirish bilan bir qatorda jismoniy tayyorgarlik qolaversa
chaqqonlik va tezkorlik fazilatlarini takomillashtirishga katta e’tibor berish kerak.
Ko’p yillik sport trenirovkasi uzoq muddatli pedagogik jarayon bo’lib, muayyan
yosh guruhlarida o’ziga xos dastur asosida mashg’ulotlar o’tkazish bilan
ifodalanadi. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: -
sog’lomlashtirish guruhi – 7-8 yosh; - dastlabki tayyorgarlik guruhi – 9-10 va 11-
12 yosh; - o’quv-mashg’ulot guruhi – 13-14; 14-15; 15-16; 16-17 yosh; -
takomillashuv guruhi – 17-18; 18-19; 19-20 yosh; - yuqori sport mahorati guruhi –
17 va undan katta yosh. Shug’ullanuvchi bolalarning nasliy va hayot davomida
jismoniy, psixologik va morfofunksional imkoniyatlariga qarab, ular kichik yosh
guruhidan katta yosh guruhiga o’tkazilishi mumkin. Bolalarni guruhlarga qabul
qilish va ularni bir guruhdan ikkinchi guruhga ko’chirish me’yoriy test sinovlari
natijalari asosida amalga oshiriladi. Barcha guruhlarda o’tkaziladigan o’quv-
mashg’ulot jarayoni quyidagi vazifalarni hal etishga qaratilishi darkor: - sog’liqni
mustahkamlash, chiniqtirish, jismoniy, psixologik va morfofunksional
imkoniyatlarni shakllantirish; - hayotiy zarur harakat ko’nikmalarini (o’tirish-
turish, yurish-yugurish; sakrash, siljish-to’xtash; tortilish va hokazo)
takomillashtirish; - jismoniy sifatlarni (kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamliylik,
egiluvchanlik) taraqqiy ettirish; - voleybolga oid maxsus sifatlarni (sakrovchanlik,
34

sakrovchanlik chidamkorligi, tezlik-kuch, o’yin chidamkorligi, diqqat, xotira,
iroda, zukkolik va hokazo) shakllantirish; - texnik va taktik malakalarga o’rgatish
va takomillashtirish; - o’yin mahoratini o’quv o’yini va musobaqalarda oshira
borish. O’quv-trenirovka jarayonida va akademik darslarda beriladigan jismoniy
va texnik (voleybol) mashqlar o’z hajmi, shiddati, murakkabligi va qaytarilish soni
jihatlaridan turli yoshdagi va jinsdagi bolalarning funksional hamda jismoniy
imkoniyatlarini e’tiborga olgan holda me’yorlanishi kerak.
O’rgatish jarayonida qo’llaniladigan jismoniy va texnik-taktik mashqlarning
to’g’ri taqsimlanishi malakali Sportchilar tayyorlash samarasini belgilaydi.
Boshlang’ich o’rgatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi bolalarning
jismoniy va funksional tayyorgarligini shakllantirishga qaratilgan bo’lishi kerak,
qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o’zlashtirishga mo’ljallangan bo’lishi
muhim shartlardan biridir. Bu bosqichda turli harakatli o’yinlar, shu jumladan
voleybol o’yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli o’yinlarni qo’llash tayyorgarlik
jarayonini samarali tashkil qilishga yordam beradi. Bunday harakatli o’yinlar
o’rgatish va takomillashtirish jarayonining barcha bosqichlarida qo’llanilishi
maqsadga muvofiq. Takomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy
mashqlar foizi qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar
foizi esa ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va
qaytarilish soni oshirilib boriladi. Ko’nikmalarni mukammallashtirish
(mustahkamlash) bosqi-chida mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga
yetkazilishi lozim. Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o’yin
vaziyatlariga mos ravishda qo’llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o’yin
malakasini (to’pni kiritish, uzatish, to’siq qo’yish, qabul qilish, zarba berish) turli
usullarda ijro etishga o’rgatish, masalan, zarba berishning o’ng va chap qo’lda
nisbatan bir xilda bajara olish o’yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi
va harakat zaxirasini boyitadi. O’rgatish va takomillashtirish jarayonida o’yin
malakalarini uzoq vaqt davomida jismoniy, texnik-taktik jihatdan tez, kuchli,
chaqqon, aniq va vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat
35

hollarda mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg’ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo’llanilishi darkor. Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola organizmini zo’riqishga, jarohat olishga
yoki patologik holatlarga duchor qilishi mumkin. Yosh Sportchilarni tayyorlashda
ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda shakllantira borish muhim
ahamiyat kasb etadi.Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki o’yinning ayrim
vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni
yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish,
to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik
hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh Sportchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi. «Tanlov» – ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash),
o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi. O’quv-trenirovka jarayonida murabbiy o’z
rahbarligi ostida shug’ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan
qobiliyatli, boshqalarga o’rnak bo’ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o’ziga
faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg’ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq tashkil
qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi, ya’ni
yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni tashkil
qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi bolalarni
voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-testlarini
hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida o’rin
egallaydi. Har bir murabbiyni sport to’garagi va sport maktablarida o’quv-
trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug’ullanuvchi
bolani ta’lim olayotgan maktabi, o’qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg’ulotlarni samarali
36

olib borishi, shug’ullanuvchi bolaning mashqlarni o’zlashtirishi, uni mahoratini
shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi
hamda xislat va boshqa omillarga bog’liqdir. Ma’lumki, shug’ullanuvchi bolani
o’quv-trenirovka jarayonida mashqlarni ongli tushungan holda ijro etishi,
yuklamani qanday ijro etayotganligini sezishi, malaka va ko’nikmalarni hamda
o’yin sirlarini mukammal o’zlashtira olishi ko’p jihatdan uning nazariy-intellektual
tayyorgarligiga ham aloqadordir.
Jismoniy tayyorgarlik ko’rishning vazifalari va mazmuni
Jismoniy tayyorgarlik - tayyorgarlikning turlaridan biri bo’lib, Sportchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga,
hamda o’yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minlovchi mustahkam poydevor
yaratishga qaratilgandir. Zamonaviy voleybol shug’ullanuvchilardan nihoyatda katta
kuch, tezkorlik, chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi
sport o’yinlari turiga mansubdir. O’yinning mohiyati o’yinchi harakatining turli
yo’nalish va o’zgaruvchan vaziyatda o’ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida ijro
etilishi bilan ta’riflanadi. Sportchining har bir o’yin davomida ko’pdan-ko’p to’siq
qo’yish, zarba berish va to’p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlar, yugurish, to’xtash,
burilish, egilish va boshqa harakatlarlarni yuqori tezlikda ijro etishi katta jismoniy
kuch, o’ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik va ruhiy uyg’unlikni talab qiladi.
Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug’ullanuvchi organizmining
funksional jihatdan mukammal shakllangan bo’lishini taqozo etadi. Bugungi Sportchi
bo’yi jihatdan 185-195 sm, harakatchan, tezkor, sakrovchan, ziyrak, zukko, tez
fikrlovchi, o’tkir zehnli, maydonda ro’y beradigan vaziyatni tez fahmlab «foydali»
javob qaytara oladigan ko’rsatkichlarga ega bo’lishi kerak. Sportchilarning yoshiga,
tayyorgarligiga, malakasiga, hamda sport trenirovkasi davriga va vazifalariga qarab
jismoniy tayyorgarlikni mazmuni, hajmi va shiddati turlicha bo’ladi.
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari va mazmuni
Jismoniy tayyorgarlikning vazifalari quyidagilardan iborat:
Sog’liqni mustaxkamlash.
37

1. Xayotiy - zarur harakat malakalarini takomillashtirish (yurish, chopish,
sakrash va hokazo).
2. Harakat sifatlarini rivojlantirish.
3. Harakat malakalari hajmini oshirish va ularning ijro etish doirasini
kengaytirish.
4. Organizmning o’yin davomida ishtirok etuvchi organ, bo’lim va mushak
guruhlarining funksiyalarini shakllantirish.
5. O’yin malakalarini samarali o’zlashtirishni ta’minlovchi maxsus sifatlarni
rivojlantirish.
Jismoniy tayyorgarlik ikki hil bo’lib: umumiy va maxsus jismoniy tayergarlikka
bo’linadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik sport trenirovkasini muhim vazifalaridan
biri shug’ullanuvchilarning to’laqonli jismoniy taraqqiyotini va har tomonlama
jismoniy tayyorgarligini ta’minlashga qaratilgan. UJT xayotiy zarur harakat
malakalarini takomillashtirishga va asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirishga
yo’naltirilgan jaroyondir. Maqsadi - MJTning poydevori bo’lgan UJT bazasini
yaratishdir.
Vazifalari - asosiy jismoniy sifatlarni rivojlantirish, organizmning funksional
imkoniyatlarini oshirish, harakat malakalarining hajmi va ijroiy chegarasini
kengaytirish, sog’liqni mustahkamlash, organizmning tashqi va ichki salbiy ta’sirlarga
bo’lgan bardoshini oshirishdan iborat. Umumiy jismoniy sifatlarga kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik kiradi.
UJT - jismoniy sifatlarni alohida yoki birgalikda rivojlantiruvchi o’ziga hos
jismoniy mashqlardan iborat.UJTni amalga oshirish jarayonida har xil sport
uskunalaridan, anjomlardan trenajyorlardan va tabiat omillaridan foydalanish
maqsadga muvofiqdir. Sport trenirovkasining ayrim bosqich va davrlarida UJT
mashqlari va mashg’ulotlarining hajmi, shiddati, yo’nalish va tuzilishi o’ziga xosligi
bilan farqlanadi. Maxsus jismoniy tayyorgarlik - tanlangan sport turidan yuqori
natijalarga erishish maqsadida shu sport turida asosiy va hal etuvchi ahamiyatga ega
bo’lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga yo’naltirilgan jarayondir.
38

Vazifalari:
- voleybolga xos maxsus harakat sifatlari va qobiliyatlarini (tezkorlik, kuch-
tezkorlik, chaqqonlik, maxsus chidamkorlik va xokazo) rivojlantirish.
- o’yin texnikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
- o’yin taktikasini o’zlashtirishda zarur bo’lgan qobiliyatlarni rivojlantirish.
MJT sport trenirovkasining barcha bosqich va davrlarida hajm va shiddat munosib
me’yorda qo’llaniladi.Sportchi organizmining funksional imkoniyatlari undagi
jismoniy tayyorgarlikning asosini tashkil qiladi. Funksional imkoniyatlarning darajasi
konkret sport ishchanligida namoyon bo’ladi.
Chunonchi, trenirovkalar ta’sirida bo’ladigan o’zgarishlar mustahkam bo’lishi
uchun o’yinchi uzoq vaqt davomida o’ziga xos (spesifik) ishni bajarish qobiliyatiga
ega bo’lishi lozim. Trenirovka mashg’ulotlari jarayonida Sportchiga hajm va
intensivligi jihatidan anchagina katta nagruzkani bajarishga to’g’ri keladi. Ko’pincha
bu nagruzka musobaqa nagruzkasidan ham ortiqroq bo’ladi. Ma’lumki, o’yinda aktiv
ishtirok etgan o’yinchi harakatlanadi, sakraydi, zarbli urish qiladi, to’siq qo’yadi va
x.k. Bunday sharoitda bajarilayotgan ishning darajasi organizmning faqat energetika
imkoniyatiga bog’liq bo’lmay, balki ma’lum darajada nerv-mushak koordinasiyasiga,
texnik kamolotga va harakat faoliyatining mustahkamligini hamda tejamkorligini
ta’minlab beruvchi boshqa faktorlarga ham bog’liq bo’ladi (Yu.D. Jeleznyak, 1978).
Sportchilarning funksional imkoniyatlari mushaklardagi energetik moddalarni
umumiy zahirasidan tashqari gipoksiya holatiga psixik tayyorgarlik bilan qarshilik
ko’rsata bilish, ya’ni toliqishni chaqiradigan kislorod yetishmasligiga bardosh bera
olishiga ham bog’liq (Yu.V.Verxoshanskiy,1988; A.A. Platonov, 1986). Organizmni
haddan tashqari katta ish ta’sirida toliqishdan saklab qolishga subyektiv toliqish
sezgisi yordam beradi. Toliqish sportchi bajargan ishga doimo adekvat bo’lavermaydi.
Trener sportchini toliqish alomatlariga to’g’ri baho berishga, o’z organizmining
haqiqiy ishchanligi chegarasini bilishga o’rgatishi kerak. Shu bilan bir qator,
shikastlanishlar dastavval qattik toliqishdan, nagruzkaning hajmi va intensivligi juda
katta bo’lishidan, razminkaning yetarli darajada bo’lmaganligidan kelib chiqishligini
esda tutish kerak. Voleybolda harakat faoliyati spesifik bo’lgani uchun trenirovkaning
turli intensivlikda bajariladigan mashqlari qisqa va aytarli uzoq interval (vaqt passiv
39

va aktiv dam olish bilan olib borilishi lozim). Jismoniy sifatlarni rivojlantirishda,
ayniqsa, dastlabki o’rgatish bosqichida, bolalarni funksional imkoniyati e’tiborga
olinishi kerak. Tezkorlik - ma’lum ishning qisqa vaqt ichida bajarilishini talab etuvchi
sifat bo’lib, uni samarali rivojlantirish ayniqsa yosh bolalarda (7-11 yosh) yaxshi
natija beradi. 12-15 yoshli bolalarda tezkorlikning rivojlanishi ko’proq ularning
mushak kuchini, tezkorlik-kuch sifatini orttirish hisobiga ro’y beradi. Tezkorli k - uch
tarkibiy qismdan iborat.Oddiy aks ta’sir (tezkorlik). Masalan: joyda o’tirgan holda
turli tashqi ta’sirlarga (lampochkaning yonishi, issiq, sovuq, tovush va hokazo) tez
javob qaytarish.Murakkab aks ta’sir yoki tana harakati bilan ta’sirlarga (vaziyatga)
javob kaytarish. Masalan: bokschi, futbolchi, Sportchini tezkor harakati.
Siklik harakatning qaytarilishi. Masalan: velosipedchi, suzuvchining tezkor
harakati. Tezkorlikning ushbu tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lmaydi,
ya’ni oddiy aks ta’sir harakatini qanchalik ko’p mashq qilinsa ham tana harakati yoki
siklik harakat deyarli rivojlanmaydi va aksincha (V.M. Zasiorskiy, 1970).
Tayyorgarlikning boshlang’ich bosqichida tezkorlik sifatini tarbiyalash quyidagi
vosita - mashqlar yordamida amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir: harakatli
o’yinlar, qisqa masofalarga yugurish, turli estafetalar, sakrashga oid mashqlar,
gimnastika va akrobatika mashqlari, qoidasi soddalashtirilgan sport o’yinlari. Mazkur
vositalarni qo’llashda kompleks uslubdan foydalanish yaxshi samara beradi. Jismoniy
fazilatlardan biri bo’lgan tezkorlik deganda biz Sportchilarning ma’lum sharoitda
qisqa vaqt ichida harakatlarni bajara olish qobiliyatini tushunamiz.
Tezkorlik namoyon bo’lishining quyidagi formalari mavjuddir:
- tafakkur (fikrlash) jarayoniningtezligi;
- oddiy va murakkab reaksiyalarning qanday bo’lmasin biron-bir tashqi ta’sir yoki
kompleks ta’sirlarga javoban tezligi;
- yakka harakatni bajarish tezligi;
- harakatlar chastotasi.
O’yinchi harakat faoliyatining tezligi birinchi navbatda harakatlarni
koordinasiya qiluvchi markaziy nerv sistemasining faoliyatiga munosib bo’lishi
lozim. Sportchining tezkorligi konkret reaksiya tezligida, jadal siltanishda hamda
40

to’p bilan, to’psiz texnik priyemlarni bajarish tezligida aniq ifodalanadi.
Tezkorlikni rivojlantirish uchun yugurishda qayta tezlanish, velosipedda uchish va
shunga o’xshash har hil maksimal chastota bilan bajariladigan siklik mashqlardan
foydalaniladi. Qayta tezlanishda maksimal darajaga yetkazadigan qilib tezlikni
sekin-asta, tekis oshirib borib, harakat amplitudasini kattalashtirish lozim.
Tezkorlikni rivojlantirishga yordam beradigan yana ko’pgina mashqlarni
keltiramiz:
- yonboshlab, orqa bilan jadal yugurishni bajarish;
- tizzani yuqoriroq ko’tarib va qadamlarni maksimal chastotada qo’yib yugurish;
- 25-80 m masofaga oyoq uchida depsinib tez sakrab-sakrab harakat qilish;
- maksimal chastotada aylantirilayotgan kalta va uzun arg’amchi bilan sakrash,
aylanib turgan arg’amchi tagidan yoki ustidan yugurib o’tish;
- o’rta masofaga yugurayotganda tempni to’satdan o’zgartirish;
- dastlabki yugurib borishda so’ng 20-30 m masofada maksimal tezlikka erishish.
Siltanish va tez yurishlar har hil estafetalarda musobaqa uslubi bilan o’tkazilgani
ma’qul. Bir mashg’ulotga mo’ljallangan tezkorlikni rivojlantirishga qaratilgan
trenirovka ishining hajmi uncha katta bo’lmasligi kerak.
Kuch - bu tashqi qarshilikni yengish yoki «ushlab» turish ma’nosini anglatadi.
Kuch ikki turga bo’linadi: dinamik kuch va statik kuch. Dinamik kuch - bu
o’zgaruvchan kuch. Statik kuch - bu bir hil vaziyatda ijro etiladigan kuch.
Statik kuch 3 ga bo’linadi:
- «yengib» olinadigan statik kuch: Masalan: yerda yotgan og’ir toshni ko’tarib olib
ushlab turish;
- bir hil vaziyatda «saqlab» turiladigan statik kuch. Masalan: shu toshni bir hil
holatda ushlab turish;
- qarshilikni «yenga olmaydigan» statik kuch. Masalan; shu tosh o’ta og’ir
bo’lgani sababli uni ko’tarish imkoniyati yo’q. Lekin mushaklar taranglashadi va
statik ish bajarib turadi (V.M. Zasiorskiy, 1970). Kuchni rivojlantiruvchi mashqlar
ortikcha zo’riqish bilan bog’liq bo’lmasligi kerak, kuchlanish hollaridan umuman
voz kechish maqsadga muvofiq.
41

Bunday mohiyatga ega bo’lgan mashqlarni uncha og’ir bo’lmagan anjomlar bilan
katta tezlikda bajargan ma’qul. Qiz bolalar guruhida bunday mashqlarni qo’llash
alohida nazorat va extiyotkorlik bilan amalga oshirilishi lozim. Tayergarlikning
mazkur bosqichida chaqqonlikni rivojlantirish o’yin malakalarining texnikasini
o’zlashtirishda alohida ahamiyat kasb etadi. Bu sifatni tarbiyalash - turli to’plar
bilan mashkq qilish, gimnastika, akrobatika, sport o’yinlariga oid mashqlar
yordamida amalga oshiriladi. Bunday mashqlarni sekin-asta murakkablashtirib
borish zarur.
Kuch zamonaviy sport trenirovkasi amaliyetida sportchining eng muhim
jismoniy fazilatlaridan biri bo’lib xisoblanadi. Chunki kuch ma’lum darajada
o’yinchining maydonda harakatlanish tezligini, yuqoriga sakrashning balandligi
darajasini belgilaydi. Kuch o’z xarakteriga ko’ra: absolyut kuch, nisbiy kuch,
«portlovchi» va «startga oid» bo’lishi mumkin. Absolyut kuch - mushak (yoki
mushaklar guruhi) o’z og’irligidan qat’iy nazar qisqargan vaqtda maksimal
kuchning rivojlanishi. Nisbiy kuch - o’yinchi tanasi og’irligining bir kilogramiga
to’g’ri keladigan miqdor. Portlovchi kuch - sport mashqi yoki o’yin harakati
sharoitida reglamentlashtirilgan minimal vaqt ichida katta kuchlanishga erishishi
qobiliyatini bildiradi. Bu kuchni Sportchilar sakrashda, to’p kiritishda, zarbli
urishda, to’siq qo’yishda konkret amalga oshiradilar. Shuningdek «portlovchi»
kuchning darajasi mushakning reaktiv qobiliyatiga bog’liq bo’ladi. Ishlayotgan
mushaklar zarba bilan mexanik cho’zilgandan keyinrok muskul qisqarish samarasi
yordamida katta harakat kuchlanish xosil bo’ladi. Ko’zgalgan mushaklarning
elastik o’zgarishini chaqiradigan dastlabki cho’zilish ularda kinetik energiyani
o’ziga olishi tufayli bo’ladigan ayrim kuchlanish potensialining jamg’arilishini
ta’minlab beradi (V.V. Verxoshanskiy, 1988). Sport mashg’ulotlarida muskullar
o’z uzunligini o’zgartirmasdan (statik, izometrik rejim) va uzunligini qisqartirgan
holatda kuch ko’rsatadi. Mushaklar cho’zilganda ustun keladigan va to’siqsiz
rejimlar birgalashib «dinamik rejim» tushunchasini hosil qiladi. Kuchni tarbiyalash
jarayonida kuch qobiliyatlarining barcha turlarini rivojlantirish kerak. Kuchni
og’irliklardan foydalanish xarakteri bo’yicha rivojlantirishga qaratilgan mashqlarni
42

ikki guruhga bo’lish mumkin: tashqi og’irlanish yoki qarshilanish va o’z og’irligi
yoki badanning qisman og’irligi orqali bajariladigan mashqlar. Mashqlarning
birinchi guruhi Sportchining muskullarini rivojlantirishda katta imkoniyat yaratadi.
Og’irlanishlar va qarshiliklardan (gantellar, yadrolar, to’ldirma to’plar, og’ir
toshlar, shtanga, raqibning og’irligini va qarshiligini yengish, espanderlar va
hokazo) keng qo’llamda foydalanish va ularning turli-tumanligi trenirovka
nagruzkasining hajmini va intensivligini belgilab berishga sharoit yaratadi.
Bunday kerakli mashqlar muskullar gruppasining rivojlanishiga qaratilgan
bo’lib u sportchini tezda katta kuchlanishlardan to’liq bushatish qobiliyatiga
o’rgatishga yordam beradi. Shu bilan birgalikda sherigi tomonidan ko’rsatiladigan
har hil qarshiliklar orqali bajariladigan mashqlar sportchilardan katta iroda kuchini
talab qiladi. Negaki ular faqat kuchdagina musobaqalashib qolmasdan, shu
kuchdan oliy darajada samarali foydalana olishda ham baxslashadilar (V.V.
Verxoshanskiy, 1988). Ikkinchi guruh uchun o’ziga xos xususiyat, bu snaryadda
bajariladigan gimnastik mashqlar, arqonga chiqish, o’z vaznini kuch bilan
ko’tarish, o’tirish-turishlar, oyoqlar tizzalari yarim bukilgan holatda yurish va
hokazolar hisoblanadi. O’z og’irligiga qarshilanish orqali bajariladigan mashqlar
o’yinchilar uchun asta-sekin bajarishdan tez bajarishga, oddiydan murakkabga
o’tishga imkon yaratadi. Bu mashqlarni bajarishda muskul gruppalari ishga
qanchalik kam jalb qilingan bo’lsa, badanning siljish yo’li qanchalik qisqa bo’lsa
va badanning kamroq qismi og’irlik bo’lib qarshilansa, ularni shunchalik kuproq
takrorlash lozim. Oyoq va tana kuchini rivojlantirish uchun katta kuchlanish bilan
bosqichma-bosqich oshib boruvchi rejimda bajariladigan mashqlar samarali
mashqlar hisoblanadi. Ana shunday mashqlardan biri - yelkaga qo’yilgan shtanga
bilan o’tirib turish - tipik mashqdir. Chaqqonlik - turli murakkab harakatlarni tez
va aniq ijro etilishi demak. Voleybolda ushbu sifat Sportchining maydonda
muayyan vaziyatga nisbatan to’g’ri, tez va aniq xarakat qilishi zarurligini antlatadi.
Bu sifat keng mazmunli tushuncha bo’lib, o’z ichiga tezkorlik, kuch, chidamkorlik,
egiluvchanlik kabi sifatlarni qamrab olgan (V.P. Filin, 1987; V.M. Zasiorskiy,
1970).
43

X U L O S A
1. Adabiyotlar tahlilini ko’rsatishicha umumiy jismoniy tayyorgarlik bu yosh
sportchilarning jismoniy sifatlarini har tomonlama garmonik ravishda rivojlanishi
sportdagi natijalarni o’sishiga olib kelishini ko’rsatilgan.
2. Sportchilarni umumiy jismoniy tayyorgarligini rivojlantirishda
chidamlilikni tarbiyalash maksimal nagruzkani 75 % tezligi bilan bajarishda o’g’il
bolalarda 12-14 yoshda, qizlarda esa 10-13 yoshda chidamlilikni eng katta o’sishi
kuzatildi.
3. C h idamlilikni tarbiyalashda takroriy intervalli maksimal quvvatda (2-10
daqiqa) bajarish tajriba sinflarni t-stьyudent . 2.8 daq. 18.4-r <0.001 statistik farq
bilan rivojlanganligi aniqlandi.
4. Tezkor-kuchlilik sifatini tarbiyalashda dinamik kuchlanish uslubidan
foydalanish, ya’ni mashqlarni maksimal tezligini 30 % ga og’irlik bilan
bajarganda, natijalarni yuqori darajada o’sganligi isbotlandi.
5.C h aqqonlik sifatini tarbiyalashda faol, sust va aralash usullardan
foydalanish tajriba guruhidagi yosh sportchilarni natijalarini oshganligi t-2.97-3.25
r <0.01 statistik farqli ravishda rivojlanishga olib keldi.
6. 12-14 yoshli yosh sportchilarda kuch sifatini rivojlantirishda «+ayta
kuchlanish» uslubidan foydalanib mashg’ulot o’tkazish kuchni yuqori darajada
o’sishini isbotlaydi.
7. Tezkorlik sifatini tarbiyalashda ishlatilgan vositalar 6- sinfda statistik farq
qilmaganligini 7-8-sinflarda o’quvchi yosh sportchilarda statistik farqli ravishda
o’sganligini aniqladik.
44

Foydalanilgan adabiyotlar
1.Karimov I.A. O’zbekiston o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li.T; O’zbekiston,
1992. 1-tom 36 bet.
2. Karimov I.A. Buyuk kelajagimizning huquqiy kafolati. T; SHarq.1993-
2tom.92-bet.
3 . Sog’lom avlod bizning kelajagimiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti
I.Karimovning Sog’lom avlod dasturini tasdiqlashga bag’shlangan majlisda
so’zlagan nutqi . T.,2000y.
4 . Barkamol avlod – O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. (Respublika
Prezidenti I.Karimovning «Unversiada-2000» sport anjumani qatnashchilariga
tabrigi) Toshkent - 2000y.
5. F.A. Abduraxmonov, V.A. Lemeshkov, A.N. Livitskiy, SH.K.Palov,
Ya.I.Yarotskiy «Podgotovka sportistov» Toshkent-1992. iz. otd. UzGIFK.
6 . Palov SH.K; Abduraxmonov F.A; Akramov J.A, «Sport»; Uchebnik.
O’zJTI; T-2005.
7 . Salamov R.S. «Sport mashg’ulotlarining nazariy asoslari» O’zDJTI.
Nashriyot matbaa.T-2005.
8. Salamov R.S; Yunusova Yu.M. «Jismoniy tarbiya nazariya va usuliyati»
O’quv qo’llanmasi. O’zDJTI. Tip.T-1997.

45

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi

Sotib olish