Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 43.6KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 20 Aprel 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

113 Sotish

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi

Sotib olish
Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi. MUNDARIJA I. Kirish…………………………………………………………………………..3 II. Asosiy qism 1. Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari………………………………….6 2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining davrlari……….....10 3. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining bos hka fanlar bilan bog‘liqligi……………………………………………………………………......17 III. Xulosa ……………………………………………………………………....24 IV. Foydalanilgan adabiyotlar ……………………………………...................25 1 KIRISH Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikka yunaltirilgan o‘quv predmeti sifatida jismoniy tarbiya mutaxassislari uchun fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamolligi va unga erishish hamda boshqarishning umumiy qonuniyatlarini o‘rgatadi. Mavzuning dolzarbligi : Jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy tarbiyaga oid mavjud faktlarni izohlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida insonni jismoniy kamolotining vositalari, jismoniy tarbiyasi shakllari va uning usuliyatlari haqidagk amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va ko‘nikmalari zahirasini boyitadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va takomillashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot ma’lumotlari jismoniy tarbiya nazariyasini va uslubiyatini yangicha tamoillar va konunlar bilan boyita boradi. Shuning uchun xam jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati predmeti qotib qolgan, o‘zgarmas ma’lumotlardan iborat bo‘lishi mumkin emas. Kurs ishining maqsadi: Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati ijtimoiy, tabiiy, pedagogika fanlari erishgan yutuqlarga tayanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizi tashkil etuvchi eng umumiy qonunlardan, tamoillardan usuliyatlardan foydalanadi, shu jumladan, barcha sport fanlari uchun xam bu konunlar, koidalar moe keladi va o‘ziga xos ma’no kasb etadi. O‘quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat a’zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkinligi haqidagi nazariy fikrning vujudga kelishi za unga intilish sabab bo‘ldi. Bu bilan insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mumkinligi haqidagi qoida va konunlar ijtimoiy mehnat va harbiy amaliyotda yuqori samara berishligi isbotlanadi. 2 Kurs ishining vazifalari: Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining mazmuniga kuyidagilar kiradi: - jismoniy tarbiya za uni ijtimoiy hodisa tarzida jamiyat mahsuli tarbiyaning boshqa shakllari bilan bog‘liqligiga oid bilimlar; - jismoniy madaniyatning maksadi, uning umumiy vazifalari va nazariy tamoillari; - jismoniy tarbiyaning vositalari va uni usuliyatlarining tamoillari; - harakatga o‘rgatish, o‘kitishning uslubiyatlari; - jismoniy sifatlarni rivojlantirish; - jismoniy mashqlar va uni o‘qitish jarayonining tuzil i shi; - jismoniy mashklar bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlarini tashkillashning shakllari; - jismoniy tarbiya jarayoni va uni rejalashtirish; - jismoniy tarbiya uslubiyatining xususiyatlari; - maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi; - sport trenirovkasi jarayoni xarakteristika. Pedagogik jarayon tarzida jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari jismoniy tarbiya nazariyasining o‘rganish pred meti hisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar, o‘smirlar, yoshlar, o‘rta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashklar bilan shug‘ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy tarbiyasining xususiy tomonlari tushuniladi. Bundan tashkari jismoniy tarbiya usuliyatlari jismoniy tarbiyani ajratib olingan ayrim xususiy konuniyatlarini xam o‘rganish predmeta qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy konuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy, maxsus kasb jismoniy tayyorgarligi», «Sport tayyorgarligi» usuliyati deb anik 3 yo‘nalishdagi metodikalardan foydalanadi. Bunday usuliyatlarni har birini ichida o‘zlarinin xususiy usuliyatlari mavjud. Usuliyatlariing turli-tumanligi shug‘ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubligiga, ularning yoshi, jinsi, kaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi, ayollar jismoniy tarbiyasi metodikasi va hk.) ga xos va mos kelishi kerak. Sport pedagogikasining ayrim fanlari (sport o‘yinlari, gimnastika va h.k. larni o‘qitish) usuliyat usuliyati alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va o‘quv fanlari tarzida shakl langan. 4 ASOSIY QISM 1. Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining rivojlanishi va takomillashi uchun kuydagilar asosiy manba hisoblanadi: - mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yuksal tirishning yo‘llari va hozirgi payitdagi ahvoli haqidagi xuku mat karorlari, qonunlari; - jamiyatning rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish hakidagi progressiv ta’limotlar. Bu ta’limotlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini ochishga urinish hamda shu g‘oyalarni amalga oshirish yo‘llarini nazariy, amaliy jihatdan asoslashdan iboratdir; - jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati sohasi bo‘yicha olib borilgan va olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshka aralash fanlarning jismoniy tarbiyaga oid to‘plagan nazariy, amaliy bilimlari tizimi; - ijtimoiy turmush l^arzi uning hayotiy amagiyoti tajribasi, jamiyatning yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilarga bo‘lgan talabini qondirish bo‘yicha to‘plangan amaliy tajribalar; 5 -jamiyat a’zolarini jismoniy tarbiya qonuniyatlarini bilishi va shu asosda inson jismoniy kamoloti tizimini tuzish va uni boshqarishga oid bilimlar; -mavjud jamiyat ma’naviyatining bir bo‘lagi hisoblangan jismoniy l^arbiya tizimiga jismoniy madaniyat konsepsiyalari; - jismoniy tarbiya praktikasi — manba sifatida nazariy qoidalarning hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tug‘ilgan original g‘oyalardan foydalanadi va ular esa tarbiya nazariyasi va usuliyati ni boyitadi; - arxiv materiallari, shaxsiy kuzatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va ularning murabbiylarining rejalari, musobaka bayonnomalari, konspektlar, ma’ruza matnlari va h.k.lar) jismoniy tarbiya nazariyasini boyitadi va unga manba bo‘lib xizmat qiladi; - sog‘lom turmush tarzi nazariyasi va amaliyoti tajribalarining nazariy bilimlari, odam ekologiyasi . Jumladan, shvetsariyalik demokrat pedagog I.G.Pestalotsii tomonidan (1746-1827) bolalar harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun tuzilgan jismoniy mashklar tizimida bo‘g‘inlar (sustavnaya) gimnastika umumiy pedagogika nazariyasi ichida alohida o‘rinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy mashklar «biomexanika»si bo‘yicha izlanishlar olib borildi, 19 asrda esa jismoniy tarbiya haqida ilmiy- nazariy ishlar vujudga keldi. Jamiyat hayotida jismoniy tarbiyaning roli tarbiyaning sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning o‘rni hamda shaxsni har tomonlama rivojlantirish yo‘llari aniklandi. Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb hisobga olinib, shu soha bo‘yicha ilmiy farazlar va bilimlar to‘planishi orkali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. To‘rtinchi davr — 19 asrning oxiridan ilmiy va o‘quv fani sifatida jismoniy tarbiyaning nazariyasi va usuliyati shakllana boradi. Bu davrning xarakterli tomoni 6 shundaki, fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat hayotining boshqa jabhalariga xam ta’sir ko‘rsata boshladi. Jismoniy tarbiya sohasi' nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (18371909) o‘zining tarix, anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy tarbiya metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi mustaqil ilmiy-amaliy isbotladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining rivojlanishi bir necha davrlarni o‘z ichiga oladi. Birinchi davr - bashariyat tarakkiyotining ilk davridagi harakat-faoliyatini organizmga ta’siri haqida eng dastlabki (emperik) bilimlar (Ponamarev N.I. 1975), ularning to‘planishi, «mashqlanganlik»ning foydasini sezib, ma’nosiga yetish va to‘plangan tajribani avloddan-avlodga uzatish usullarini anglashga imkoniyat yaratilgan «jismoniy mashqlar» ni va «jismoniy tarbiya»ni paydo bo‘lishi uchun shart-sharoit yaratilishiga omillarni yuzaga kelgan davri. Ikkinchi davr — jismoniy tarbiya jarayonida ko‘llanila boshlangan birinchi usuliyatlarning yaratilishi — qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati davri za O‘rta asrni o‘z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy tarbiyadagi bu usuliyatlar, tajribalar orqali yuzaga kelgan bo‘lib, filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati konuniyatlari bilan unchalik tanish emasligi, o‘rganib ulgurmaganliklari orkali jismoniy mashqlar ta’sirining mexanizmini aytarli tushuntira olmas edilar^Shunga ko‘ra bu davr jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanishning foydasini tashqi ko‘rinishlarga qarab baholangan davr deb qaralgan. Bu davrda Yunonistonning jismoniy tarbiya usuliyati aytarli darajada keng tarqalgan bo‘lib, u mavjud zositalar va usuliyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa harakat sifatlarini rivojlantirish uchun ularni yagona tizimiga birlashtirgan davr deb qaralgan. O‘rta asrning o‘rtalarida jismoniy tarbiya usuliyatlarining xillari ortdi. Gimnastika, suzish, o‘yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik bo‘yicha 7 dastlabki qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxo‘jaev T.N. 1995). Uchinchi davr — jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni inte nsiz to‘planishi, uyg‘onish davridan XIX asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o‘qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammolariga e’tibor kila boshlashlari davri, jismoniy tarbiyaning mohiyati haqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma’lumotlarning, bilimlarining vujudga kela boshlagan davri. Bu ma’lumotlar hali turlicha, chunki, ko‘pincha o‘sha davrda mustakilrok sanalgan filosofiya, pedagogika, meditsina fanlari tarkibida voyaga yetar edi. Yo‘l-yo‘lakay, ammo zarur bo‘lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko‘pincha o‘z muammolarini jismoniy tarbining rolini hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayok pedagog-gumanistlar va hayoliy sotsialistlar jismoniy tarbiyada bir butun tarbiyaning majburiy kismlardan biri deb karay boshladilar. Beshinchi davr — rivojlangan mamlakatlar va sobiq sho‘rolar davlati olimlarining izlanishlari davri bo‘lib, fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan holda o‘sha davrda progressiv hisoblangan usuliyatlarga tayanib amalga oshirildi. Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o‘quv muassasalari samarali mehnat kildilar. Amaliy materiallarning mo‘lligi, yangi konuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining differensiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar «Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish», «Jismoniy mashqlar biomexanikasi», «Sport psixologiyasi», «Sport metrologiyasi», «Sport fiziologiyasi», «Davola щ fizkulturasi», «Jismoniy 8 mashqlar gigienasi», «Valeologiya» va boshqalar ajralib chiqdi. Yukoridagi fanlarning ayrim sohalari jismoniy tarbiya jarayonida bir necha aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini ilmiy-amaliy isbotladi. Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi — bu faqatgina sport pedagogikasi muammosigina bo‘lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati kursi pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va boshqa fanlarning dalillarsiz to‘la izohlab, isbotlab olishni isbotladi. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to‘g‘ri keladi va butun maktab yoshi davri davomida davom etadi . Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu inson badanining a’zolarini bichimini o‘lchami bo‘lib, shug‘ullanuvchilarni yoki individning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlar tarzida ro‘yxatga olinadi. Jisman rivojlanishning yo‘nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o‘zida kamol toptiradigan fazilatlari va kobiliyatlari turmush sharoiti va tarbiyaga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Jisman rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan o‘z jismi tarbiyasi maqsadlarida foydalanish — jismoniy tarbiya nazariyasi va amaliyotining muhim vazifasidir. 2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining davrlari Jamiyatdagi ijtimoiy sharoit jismoniy rivojlanishini xal kiluvchi omilidir. Omillar orasida mehnat bilan tarbiya jarayonining roli, ayniqsa jismoniy tarbiyaning roli muhimdir. Jisman rivojldnishga erishish uchun «jismoniy tarbiya» deb atalmish maxsus 9 yo‘naltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi. Jismoniy tarbiya — pedagogik jarayon bo‘lib, inson organizmini morfologik va funksional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhim bo‘lgan asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog‘lik bo‘lgan bilimlarni shakllantirish va yaxshilashga karatilganA ;Masha shu ta’rifda jismoniy tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatidagi o‘ziga xosligi ta’kidlab o‘tilgan. Jismoniy tarbiyaga oid bo‘lgan bu o‘ziga xoslikning tarkibida ikkita alohida ma’noga ega bo‘lgan «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish» deb atalgan tushuncha yotadi. «Jismoniy bilim» termini yangi davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan, Fit «o‘z vujudini tarbiya» qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida gapirgan edi. Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy tushunchalar va ularni lozim bo‘lganda turmushda qo‘llash mahorati va kunikmalarini o‘z ichiga oladi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati qator ilmiy fanlar bilan chambarchas bog‘liq. Har kanday fan fakatgina o‘zining ilmiy izlanishlari bilan chegaralanib qolsa to‘laqonli natija bera olmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati bir necha fanlar ko‘shilishi orkali maxsus pedagogik muammolarni hal qiladigan predmetga aylangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati umumiy pedagogika, psixologiya, inson umrining yoshi davrlariiing fiziologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasiniig ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi. Ayniksa, sport pedagogikasi barcha fanlar bilan uzviy bog‘langan. Oldingi yagona, bo‘laklarga bo‘linmagan jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatidan alohida pedagogik fanlari ajralib chiqdi, bular qatorida sport pedagogikasi fanlari xam, lekin ularning 10 so‘nggi rivojida bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liklik namoyon bo‘ldi, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati tomonidan ishlab chiqilgan umumiy qoidalarga tayanishga to‘g‘ri keldi. Olingan dalillar yangi umumlashtirishlar uchun anik material vazifasini o‘tadi. Bu jismoniy tarbiya jarayonidek bir butun pedagogik muhitini o‘z ichiga olgan keng ilmiy izlanish va o‘qitish predmetidan asta-sekinlik bilan maxsus sport sohasi fanlari ajralib chika boshlaganligidir: gimnastika, yengil atletika, sport o‘yinlari fanlari va boshqalar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bo‘lgan, nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta’sir ko‘rsata oladiganlarigina alohida fan bo‘lib ajralmadi va ajralib chikishi xam mumkin bo‘lmasdi. Ana shuning uchun barcha sport fanlari uchun umumiy va xususiy qonuniyatlarni ishlab chikish hozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Biologiya fani bilan bog‘liqligi — jismoniy tarbiya vositalarini shug‘ullanuvchilar organizmiga ta’siri reaksiyasini o‘rganish, jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshkarishda anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish bilangina amalga oshirilishi mumkin. Shuni esda saklash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati fanini boshqa fanlar bilan bog‘liqligi bir tomonlama bo‘lmay, ikki tomonlamadir. Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aratsh fanlarga ta’sir etmay qolishi mumkin emas. Masalan, sport nazariyasi va amaliyoti psixologlar va fiziologlarning bolalar va katta yoshdagilar organizmining potensial imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli tuzatishlar kiritilishiga olib keldi. U yoki bu kasb egalari o‘zaro muloqot davomida o‘z kasbi va hunariga oid ma’lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fanning ma’lum sohasini o‘rganish va uni o‘zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmuniga bog‘liq. Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya nazariyasi 11 va amaliyotining ko‘pdan-ko‘p hodisalari va masalalarini to‘g‘ri tushunib olish kiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasi fanini muvaffaqiyatli egallab bo‘lmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatida qo‘llaniladigan yegakchi tushunchalarga quyidagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismonan tayyorgarlik, jismoniy tarbiya, inson jismining madaniyati, sporti, jismoniy kamolot. Nima uchun yuqorida sanab o‘tilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, jismoniy sifatlar, jismoniy bilimlar tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to‘g‘ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o‘z ahamiyati jihatidan birdek muhimdir, bular to‘g‘risida darslikning tegishli boblarida to‘xtalamiz. Biz esa inson jismi tarbiyasining asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib ko‘rsatilgan tushunchalariga to‘xtaldik xolos. //Jisman rivojlanish inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy shakllanishi — tashki ko‘rinishini va uning xizmatining o‘zgarishi jarayonidir. <, Rivojlanish davri uch fazaga ajratiladi: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismi imkoniyatlarining asta-sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob’ektiv qonunlariga — organizm va uning yashash sharoitlarini birligi qonuniga, xizmati va tuzilishining o‘zgarishlarni bir-birini taqozo etish qonuniga, organizmda asta-sekinlik bilan miqdor va sifat o‘zgarishlari konuniga va boshqa konunlarga bo‘ysunadi. Boshqacha aytganda jisman rivojlanish ob’ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir. Yukoridagilarni o‘kuvchilarga qo‘llaganimizda, o‘kish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Nasldan-naslga o‘tadigan tabiiy-hayotiy kuchlar, inson jismining qobiliyatilari xam jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun 12 xam yuqori natijalarga erishish har qaysi shug‘ullanuvchi (individ) uchun nasib bo‘lavermasligini, ammo har qanday shaxs o‘z organizmining jismonan rivojlanishiga sidqidildan tizimli maksadga muvofiq ravishda muntazam jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanish orqali ijobiy ta’sir eta olishligini e’tirof etish lozim. Pestalotsii bolalarning «vujudini tarbiyalash»ni astoydil yoqlab chiqqan P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning kengaytirilgan ma’nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftning jismoniy tarbiya haqidagi ta’limotning asosiy g‘oyasi tom ma’nodagi jismoniy ta’lim g‘oyasi edi. P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar «ayrim harakatlarni ajratib olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va to‘siqlarga moslashtirishni, bu to‘siklarni iloji boricha chaqqonlik va qat’iyat bilan o‘tishni (engishni), boshqacha qilib aytganda, iloji boricha kamroq vaqt mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda eng ko‘p jismoniy ish qilishni, yohud kurkam va g‘ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak, deb hisoblardi. Bu yerda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat ko‘nikmalarini hosil qilish hakida, ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga Ongli munosabatda bo‘lish negizida ko‘nikmalardan turli hayotiy vaziyatning turli tasavvur hamda mahoratni qaror toptirish haqidagi bormoqda. Jismoniy sifatlarni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni deb qaraladi. Bu tushuncha kuch, tezkorlik chidamlilik, egiluvvchanlik va chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishni uz ichiga oladi. Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan mustahkam bog‘langan. Masalan, agarda o‘quvchilar yugurish mashqlarini ko‘p marotabalab, uning bajarilish texnikasini o‘zlashtirish maqsadida takrorlayversalar, shu vaqtning o‘zida xam kuch, ham chidamlilik va ayrim hollarda tezkorlik ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, o‘sha yugurish mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa 13 (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda mashk texnikasi mustahkamlanadi va takomillashadi, shu vaqtning o‘zida esa ta’lim, bilim berish vazifalari xam xal qilinadi. Jismoniy mashqlarni bajarish jarayonida, hattoki shug‘ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning emotsiyasiga (his tuyg‘usig‘a), irodasiga, axloqining namoyon bo‘lishiga ham ta’sir k5'rsatadi. Ana shular hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bo‘lgan sharoit yuzaga keldi. Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, xam ta’limiy elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagogik jarayon deb karashga olib keladi. Kayd qilingan elementlar qo‘yilgan vazifaga qarab, har biri alohida ko‘rinishda namoyon bo‘ladi. Jismoniy tarbiyada jismoniy rivojlanish qonunlari xam, jismoniy tarbiyaning ijtimoiy qonunlari ham aks etadi. Jismoniy tarbiyaning sotsial konunlaridan foydalanishi, xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy tuzumidan kelib chiqadi. Bu jismoniy tarbiyaga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy jamiyatda esa tarbiya xukmron sinflarning manfaatlariga bo‘ysundirildi. Jismoniy tarbiya — abadiy kategoriyadir, shu ma’nodaki tarbiyaning bu yo‘nalishi jamiyat paydo bo‘lgandan beri mavjud bo‘lib, bunday tuzum ham ijtimoiy ishlab chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom etaveradi (A.D. Novikov, 1959). Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy xrdisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu asosan jamiyatda inson jismoniy qobiliyatlarini rivojlantiruvchi vosita sifatida xizmat kila olishligi va ayni paytda uning ma’naviy kamolotiga xam kuchli ta’sir ko‘rsata olishligidadir. Mazkur xususiyat jismoniy tarbiyaning barchaga barobar umumiy qo‘llaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bo‘lgan jismoniy tarbiya umuman yo‘q. Har bir ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning 14 konkret tarixiy tipi rivoj topadi. '''Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy tarbiyada uchta asosiy yo‘nalish mavjud bo‘lib, inson jismoniy tarbiyasi ana o‘sha ramkalar asosida amalga oshiriladi. Ular umumiy jismoniy tayyorgarlik, kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi, sport tayyorgarligidir.uu '" Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog‘likni mustahkamlashga, keng doirada harakat malakalari va ko‘nikmalariga ega bo‘lishiga, o‘zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka zamin bo‘lishi uchun xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga yo‘naltirilgan." Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning sog‘lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalaniladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyanklg barcha etaplarida ko‘proq maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkultura ishlarida va jismoniy mashqlar bilan individual shug‘ullanish shakllari orqali amalga oshiriladi. Kasb-hunar jismoniy tayyorgarligi — bu jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan, anik mehnat turi va mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir . Bunda asosan, jismoniy mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bo‘lgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga yunaltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qo‘llanishi mehnat harakat malakalarining shakllanishini egallash jarayonini tezlashtiradi, mehnat unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta’siri ы i ы g zararli faktorlariga kashilik ko‘rsatishini yaxshilaydi. Umumiy va kasb jismoniy tayyorgarligi deb ajratish ma’lum darajada shartli bo‘lib, ikkala yo‘nalishi xam birbirini to‘ldiradi. Sport tayyorgarligi jismoniy tarbiyada maxsus yo‘nalishni ifoda etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga erishishni ta’minlashdir. 15 Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi, organizmning funksional imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog‘lik bo‘lgan, yukori sport natijasi kishilarning jismoniy tayyorgarligini baxrlash kriteriyasiga aylanadi va jismoniy tarbiyaga mo‘ljal sifatida juda keng ko‘lamda qo‘llaniladi. ''Jismoniy madaniyat — jamiyat a’zolari jismoniy kamolotga erishishini maqsadga muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, metodlar va sharoitlarni yaratish va ulardan ratsional foydalanish bo‘yicha erishilgan yutuqlarning majmuasidir. uu Jismoniy madaniyat — umumiy madaniyatning bir qismi, uiing yuksalishi jamiyat rivojlanishining sotsial, iktisodiy o‘sishi darajasiga uzviy bog‘lik bo‘ladi. Jismoniy madaniyat — muayyan tarixiy sharoit mahsuli. Har bir ijtimoy- iqtisodiy formatsiya jamiyat a’zolari jismining madaniyati xarakterli bo‘lib bu jamiyat tarakkiyotining muayyan davridagi butun bir xalq boyligi, mulki bo‘lib shaxsning har taraflama barkamolligining mushtarak va majburiy sharti bo‘lib kolaveradi. Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy tushunchalari ichida jismoniy madaniyat (fizkultura) keng, jamlovchi tushuncha bo‘lib, jismoniy tarbiya «fizkultura» tushunchasining tarkibiy qismi sifatida uch xil yo‘nalishga ega bo‘lgan pedagogik jarayonnio‘z ichiga oladi (B.A. Ashmarin). Maktab fizkulturasi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun kishilik jamiyati yaratgan va foydalanayotgan moddiy, ma’naviy boyliklari majmuidir. Moddiy boyliklar — xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar, uskunalar, mablag‘lar, jamiyat a’zolarining jismoniy kamoloti darajasi (sport yutuqlari) demakdir. Ma’naviy boylik — esa tarbiya tizimi yaratgan, shakllantirgan g‘oyaviy, ilmiy, tashkiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuklar hisoblanadi. Jismoniy tarbiya orkali har qanday inson o‘ziga munosib jismoniy madaniyat mazmunini 16 o‘zlashtiradi, shu soxa yutug‘i uning shaxsi mulkiga (boyligiga) aylanadi. Jismoniy madaniyat jamiyatning rivojlanishida ma’lum xizmatlarni bajaradi: - inson harakat faoliyatini ratsional me’yori (normalari)ni belgilash; - fizkulturaga oid madaniy axborotni to‘plash (axboriylik) xizmati va uni avloddan avlodga uzatish va tarqatishga vositachilik qiladi; - shaxslararo muloqot, o‘zaro aloqa (kommunikativlik) munosabatlarini shakllantirishi; - shaxsning harakat estetikasi talabini qondirish bilan bog‘liq (estetikaga oid) xizmati; - insonning doimiy harakat qilishga bo‘lgan tabiiy talabini qondirish bilan bog‘liq bo‘lgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman- yaroqlilik holatini ta’minlash (biologik) xizmati. Jismoniy madaniyatni baza sifatidagi xizmati — sport, amaliy sog‘lomlashtirish deb atalmish jismoniy madaniyat klassifikatsiyasining asosida yotadi. Jamiyat a’zosining jismoniy bilimi, jisman rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy faoliyat uchun zarur bo‘lgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy madaniyatning poydevorini yaratadi. Shug‘ullanuvchilarning yoshiga qarab jisman rivojlanganlik, tayyorgarlik, o‘zgaruvchan va o‘ziga xos xususiyatlarni kasb etadi. 3. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar bilan bog‘liqligi Jismoniy madaniyatning boshlang‘ich zamini shartli ravishda «maktabgacha va maktabning jismoniy madaniyati» orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar muassasalarida umumta’lim maktablari va boshqa o‘quv tarbiya muassasalarida jismoniy madaniyat o‘kuv predmeti sifatida majburiy mashg‘ulot ekanligini tushunamiz. Bu o‘z navbatida umumiy jismoniy ma’lumot uchun asos yaratadi, jismoniy qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustahkam 17 sog‘likmint bazasining vujudga kelishiga sababchi bo‘ladi. Bu bilan har tomonlama shaxs uchun zarur bo‘lgan jismoniy salohiyat darajasining asosini yaratishga kafolat vujudga keladi. Jismoniy tarbiya - insonni jismoniy kamolotga erishishiga yo‘naltirilgan pedagogik jarayondir. Jismoniy madaniyat jarayonida aqliy, axloqiy, estetik tarbiya va mehnat tarbiyasi amalga oshiriladi. Jismoniy madaniyat nazariyasi ijtimoiy, tabiiy va pedagogik fanlar bilan Bog’liqdir. Jismoniy madaniyat nazariyasining g‘oyaviy asosi shaxs haqidagi falsafiy ta’limot hisoblanadi. Jismoniy madaniyat nazariyasining ilmiy-tabiiy asosi (anatomiya, fiziologiya, gigiyena, bioximiya, biomexanika va boshqalar) fanlar majmuasidan tarkib topgan. Tabiiy fanlar sohasida erishgan yangi yutuqlar jismoniy tarbiya nazariyasi tomonidan jismoniy mashqlarni o‘rgatish usullari, vositalarini tanlashni asoslash, qo‘yilgan vazifalarni hal etishning samarali yo‘llarini ishlab chiqishda foydalaniladi. Biomexanika harakat texnikasini tadqiqot qila borib, uni bajarilishni baholashga, xatoliklarni yo‘qotish y o ‘llarini belgilashga hamda harakat malakalarini shakllantirishda eng yaxshi natijalarga erishishga yordam beradi. Bioximiya tomonidan jismoniy mashqlar bajarilish ta’sirida kishi organizmida, jumladan, muskullarda bo‘ladigan ximiyaviy jarayonlami o ‘rganish natijasida olgan ma’lumotlar ularni o ‘tkazish metodikasini takomillashtirishga yordam beradi. Tabiiy fanlar asosida erishilgan yangiliklar jismoniy tarbiya nazariyasi jismoniy mashqlarga o‘rgatishning vosita va usullarini tanlash uchun, mashg'ulotlarni o ‘tkazish metodikasini ishlab chiqishga imkoniyat yaratadi. Jismoniy madaniyat nazariyasi pedagogik bilimlar tizimiga kiradi. Psixiologiya, pedagogika, sportning ayrim turlari (gimnastika, yyengil atletika, sport o ‘yinlari, suzish va boshqalar) jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi bilan chambarchas bog‘langan, jismoniy mashqlarga o‘rgatish usullariga tayanadi. Harakatga o’rgatish masalalarini ishlab chiqishda jismoniy tarbiya nazariyasi o‘rgatishning 18 umumiy didaktik, prinsiplari va metodlariga, aqliy, axloqiy, nafosat, mehnat va boshqa tarbiya metodlariga tayanadi. Jismoniy madaniyat nazariyasining vujudga kelishi Jismoniy madaniyat tarixi madaniyatning boshqa sahifalariga nisbatan ilmiy tadqiqot jihatidan kechroq fan sifatida yuzaga keldi. Uning rivojlanishi ma’lum vaqt maxsus bilimlar tizimini shakllantirish bilan umuman bog’liq bo’lmagan, deb hisoblash mumkin emas. Albatta. jismoniy madaniyat shakllanib borgan, lekin uzoq vaqt empirik xaraktyerga ega bo’lgan. Jismoniy harakat amaliyotida keng qo’llanishi bilan jismoniy madaniyat jamiyat hayotida muhimroq hodisa bo’lib qolgan hamda uning ilmiy tushunib olinishida talab kuchaygan. Shu bilan bir vaqtda haqiqiy imkoniyatlar osha boshlagan. Maktab jismoniy madaniyati esa tarbiyalanuvchida jismi tarbiyasi uchun zaminni shakllanishiga asosiy poydevor bo‘lib xizmat qiladi. Sport - jismoniy madaniyatining tarkibiy qismidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va unga bog‘lik bo‘lgan qobiliyatlarning rivojlanishini va o‘sishini ta’minlaydi. Jamiyat jismoniy madaniyatining tarkibiy qismi hisoblangan sport, boshlang‘ich ma’noda «kuch sinashaman», «musobakalashaman» degan ma’noni beradi. XIX aerning oxiri va XX aerning boshlarigacha unga dam olish, ko‘ngil ochish, so‘ng, jismonan yuqori ko‘rsatgichga erishish vositasi, musobaqatrda g‘alaba qozonish tarzidagi faoliyat deb qaraladi. Sportning rivojlanishi asosan uch ko‘rinishda — o‘quv predmeti, ommaviy- ko‘ngilli sport, «katta sport» tarzida namoyon bo‘ladi. O‘quv predmeti sifatida sport o‘rta va oliy maktabda, armiyada jismoniy tarbiyaning vositasi bo‘lib xizmat kiladi. Ommaviy-ko‘ngilli sport darsdan tashqari va ish vaktidan so‘ng davlat va jamoat tashkilotlari orqali va har bir shaxsning tashabbusi bilan amalga oshiriladi. 19 «Sportchi» so‘zi talaffuz etilganda, ko‘z o‘ngimizda nafakat kuchli, chidamli va chaqkon hamda qaddi-komati kelishgan yigit yoki qiz obrazi gavdalanibgina qolmay, prodali, to‘g‘ri so‘zli, hayotga doimo yaxshi umid bilan qaraydigan, optimisti, har qanday kiyinchiliklarni oson yenguvchi, kamtarin va o‘z yutuklariga hotirjam insonni tushunamiz. Shunday ekan, sport jamiyat manfaati uchun xizmat kiladigan faoliyat bo‘lib, tarbiyaviy va kommunikativlik funksiyasini bajaradi, lekin doimiy kasb emas. sport ishlab chikarisheiz faoliyat, ya’ni u moddiy ne’mat (boylik) yaratish bilan bog‘lanmagan va o‘kuv tarbiya jarayoni qonuniyatlariga bo‘ysundiriladi. Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki, o‘quvchilarning sport faoliyati darsdan tashqari hisoblanib, o‘quv fani sifatida umumta’lim maktablari ukuv rejalari va dasturlariga qisman kiritilgan va sinfdan tashqari ishlar, maktabdan tashkari muassasalaridagi mashg‘ulotlar shaklida alohida ahamiyat, e’tibor bilan ko‘ngilli tarzda yo‘lga qo‘yiladi. Sportning xarakterli alomatlarining barchasi bir butun bo‘lib, bolalar sportida o‘z aksini topgan. Uni bolaning darsdan tashkari faoliyatining turli ko‘rinishini deb belgilash ham, maxsus tayyorgarlik, musobaqalarda qatnashish yoki o‘zidagi mavjud imkoniyatlarini hisobga olgan holda, oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini rivojlantirishdan iborat bo‘lgan jarayon deb qarash xam mumkin. Bolalar sporti ularning yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat berilgan muddatdan to umumta’lim maktabini bitirgungacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladi. Yoshlar sporti. Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi yosh gruppasi bilan belgilanadi: Yoshlar, o‘smirlar sporti. Yoshlar sporti gruppalari asosan katta maktab yoshidagi o‘quvchilar, studentlardan tashkil topadi. Bu ibora shartli hisoblanib, sportda qizlarning xam ishtiroki nazarda tutiladi. Maktab sporti shug‘ullanuvchilarning yoshi va boshka belgilariga karab 20 bolalar sportiga o‘xshash. Farki shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan tashkari muassasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o‘quvchilari bilan maktabda yo‘lga ko‘yiladi. Sport jamiyatimiz jismoniy madaniyati uchun ko‘rsatayotgan xizmatidan tashkari jismoniy tarbiya qilish xizmatini xam o‘zida mujassamlashtirgan. Sportda jismoniy tarbiyaning xususiy tomoni shundan iboratki, jismoniy kamolotga Erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiriladi va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud jamiyat madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy tarbiyaning mutaxassislashtirilgan bo‘lagi sifatida tarbiya tizimining manfaatiga xizmat qiladi. Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Katta sport esa inson jismi madaniyatining eng yukori darajasidir. Amaliy jismoniy madaniyat — kasbga taalluqli amalda qo‘llaniladigan za harbiy-amaliy fizkulturaga bo‘linadi. Ular bevosita kasb-hunar faoliyati sohasida hamda ma’lum kasbdan kelib chikadigan talablar va mehnat sharoitiga bog‘liq maxsus tayyorgarlik tizimini kiritilishi bilan belgilanadi. Jismoniy madaniyatining amaliy turlari, ularning organik bog‘liqligi, kasbga oid amaliy tayyorgarlik va harbiy amaliy jismoniy tayyorgarlikning umumiy jismoniy tayyorgarlik bazasi asosida yo‘lga qo‘yilishi, shakllanishi, vujudga kelishi bilan ifodalanadi. Bundan tashqari, jismoniy madaniyatning amaliy turlari mazmuniga jismoniy tarbiya va sport zaminidagi turli jismoniy mashklar kiritilgan. Jismoniy madaniyat sog‘lomlashtirishga yo‘naltirilishi mumkin va davolash maqsadida foydalaniladi. Shu tur jismoniy madaniyati o‘z oldiga organizmning 21 vaqtinchalik yo‘qolgan funksional imkoniyatlarini tiklash maksadini qo‘yadi. Jismoniy madaniyat gigienasi ish kuni ramkasi, kundalik turmush va dam olish rejimiga qaratilgan bo‘lib, organizmning kunlik funksional holatini yaxshilashga xizmat qiladi va o‘z navbatida asosiy hayotiy faoliyat funksiyasi "muhiti"ni shakllanishga imkoniyat yaratadi. U yoki bu kasb egalari o’zaro mulokot davomida o’z kasbi va xunariga oid ma’lum tushunchalar va iboralardan foydalaniladilar. Fanning ma’lum soxasini o’rganish va uni o’zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida yetadi. Ularning mazmuni va xajmini aniqlamay turib, jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyotining ko’pdan-ko’p ayrim xodisalari va masalalarini to’g’ri tushunib olish kiynlashadi, jismoniy madaniyat nazariyasini urgatadigan fanni muvaffaqiyatli egallab bo’lmaydi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasida qo’llaniladigan yetakchi tushunchalarga quydagilar kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik, jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat, jismoniy madaniyat tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy mashqlar, jismoniy sifatlar, prinsiplar, va boshqa tushunchalar darslikning lozim bo’lgan boshqa bo’limlarida kurib chiqiladi ) va x.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladi-yu, boshqalari, masalan, jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi? Tegishli faoliyatni to’g’ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o’z ahamiyati jixatidan birdek muhimdir, bular to’g’risida darslikning tegishli boblarida gap ketadi. Bu yerda bo’lsa jismoniy madaniyatning asosiy, eng muhim sifatlari umumlashtirilib, ko’rsatilgan tushunchalargina olingan xolos. Jismoniy rivojlanish - bu, inson organizmining asta-sekinlik bilan tabiiy 22 shakllanishi, tashqi ko’rinishi va xizmatining o’zgarish jarayonidir. Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin: uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismoniy imkoniyatlarining asta- sekinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob’ektiv konuchlariga - organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmat va to’zilish (struktura) o’zgarishlarning bir-birini takozo etish qonuniga, organizmda asta- sekin mikdor va sifat o’zgarishlari qonuniga va boshqa koiunlarga buysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob’ektiv va biologik qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm rivojlanishining bir butunligi qonunidir. Yuqoridagilarni o’quvchilarga qo’llaganimizda, o’qish sharoiti, mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to’g’ri keladi. Bularning barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta’sir ko’rsatadi. Nasldan-naslga utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy qobiliyatlar xam jismoniy rivojlanishning muhim zamini ekanligi, shuning uchun xam yuqori natijalarga erishish har qaysi o’quvchi uchun nasib bulmasligini, ammo har qanday o’quvchi o’z organizmining jismoniy rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga muvofiq ravishda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish orqali ijobiy ta’sir eta olishligini e’tirof etishimiz lozim. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri, maktabgacha yoshdagi va kichik maktab yoshidagi davrga to’g’ri keladi va butun maktab yoshidagilik davrida davom etadi. Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko’rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz. Bu odam tanasi va uning a’zolarini ulchash orqali mutaxasisning o’zini, unda shug’ullanuvchilarni yoki individ ning jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma’lumotlardir. Jismoniy rivojlanishning yo’nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson 23 o’zida kamol toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va madaniyatga ko’p jixatdan bolikdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy madaniyat maqsadlarida foydalanish - jismoniy madaniyat nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir. Shunday qilib, kishilarni ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida xal qiluvchi ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan madaniyat, chunonchi jismoniy madaniyat muhim rol uynaydi. Jismoniy madaniyat. Madaniyat deganda, ma’lum maqsadni mo’ljallab insonga ta’sir etmoklik va uning qobiliyatlarini maqsadga muvofiq rivojlantirishga yunaltirilgan, ijtimoiy - siyesiy va axloqiy - estetik ideallarda, madaniyatlangandagidek yuksak orzularga erishish jarayoni tushuniladi. Madaniyat bu kishilarning (insonning) madaniy faoliyati soxasi, ana usha madaniyatni o’zlashtirish, uning yutuklarini takomilashtirish va avloddan-avlodga o’zatish usulidir. Jismoniy madaniyat inson jismoniy kamolotiing pedagogik tizimi deb xam karaladi. Jismoniy madaniyat jarayonida maxsus oldindan ishlab chikib kulla niladigan jismoniy mashqlar tizimidan, tabiatni Sog’lomlashtiruvchi kuchlari va gigiyenik omillar qo’shib foydalaniladi. Harakat malakalari va ko’nikmalari shakllantirish, harakat sifatlarini rivojlantirish hamda har tomonlama morfofunksional rivojlangan organizmni tako millashtirish uchun maxsus bilimlardan foydalanish jamiyat talablariga muvofiqlashtiradi. Boshqa so’z bilan aytganda, jismoniy madaniyat pedagogik jarayon tarzida kishilarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy bilim egallashini o’z zimmasiga oladi. Burjua avtorlari tus jonivor "madaniyati"ga uxshash tugma jismoniy madaniyat bor deb da’vo qiladilar. Ular shunday deyish bilan mehnat va tafakko`rni sifat jixatidan yangi xodisalik rolini inkor qiladilar, inson ana shu mehnat va tafakkur tufayli hamma jonivorga nisbatan misli kurilmagan darajada yuksaklikka kutariladi. Boshqa bir muloxazalarda jismoniy madaniyatning paydo 24 bo’lishida diniy ibodat omili ataylab birinchi o’ringa kuyiladi va bu bilai ijtimoiy- tarixiy tajribaning roli yerga urilgandek xam bo’lib ko’rinadi. Burjua nazariyotchilarining jismoniy madaniyatni instinktiv negiz larga to’g’rilab kuyishi tasodifiy xod emas. CHunki shunday deb tushunil sa, madaniyatning bu turiga xos butun amaliyot ijtimoiy shart sharoit va extiyojlarga guye bog’liq bo’lmagan u yoki bu instinktni kondirish sifatida oldinga chikadi xolos. XULOSA Pedagogik jarayon tarzida jismoniy madaniyatni umumiy qonuniyatlari jismoniy madaniyat nazariyasining o’rganish predmeti hisoblanadi. Umumiy qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar, o`smirlar, yoshlar, o`rta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarning jismoniy madaniyatining xususiy tomonlari tushuniladi. Bundan tashqari jismoniy madaniyat uslubiyati jismoniy madaniyatni ajratib olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o’rganish predmeti qilib belgilaydi va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy va 25 kasb maxsus jismoniy tayyorgarligi» metodikasi, «Sport tayyorgarligi» metodikasi deb aniq yo’nalishdagi metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida o’zlarining xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi shug’ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubliligiga, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi bolalar jismoniy madaniyati metodikasi, askar jismoniy madaniyati metodikasi va x.k.)ga xos va mos kelishi kerak. Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport o’yinlari, gimnastika va x.k.larni o’qitish metodikasi) alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va o’quv fanlari tarzida shakllangan. Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyati fani esa ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o’rganish predmetlari xarakteriga ko’ra pedagogika fanlari tizimidagi fan sifatida o’z qoidalarini ijtimoiy, psixologik va biologik faktorlar hisobiga to’ldiradi. Jismoniy rivojlanishning yo’nalishi, xarakteri, darajasi, shuningdek, inson o’zida kamol toptiradigan fazilatlar va qobiliyat turmush sharoitlari va madaniyatga ko’p jixatdan bolikdir. Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy madaniyat maqsadlarida foydalanish - jismoniy madaniyat nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir. Shunday qilib, kishilarni ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida xal qiluvchi ahamiyatga egadir. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR Prezident asarlari, huquqiy-meyoriy hujjatlar 1. O‘zbekiston Respublikasining “Jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risida”gi Qonuni (Yangi taxriri). -T.: 2015 yil 4-sentabr. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlatirish bo‘yicha haraktlar 26 strategiyasi to‘g‘risida” gi PF-4947-sonli farmon // “Xalq so‘zi” gazetasi 2017 yil., 8 fevral №28. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-martdagi “Jismoniy tarbiya va sport sohasini davlat boshqaruvi tizimini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5368-sonli farmoni. 4. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birgalikda quramiz. Toshkent. 2017-yil. Manba va adabiyotlar : 1. “jismoniy tarbiya va sport to‘g‘risidagi respublika g‘onuni, xalq so‘zi ro‘znomasi 4-sentiyabir 2015-yil yangi taxriri ostida. 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni “sog‘lom avlod uchun” 1993-yil 4-mart. 3. K.Maxkamjonov, metodik qullanma boshlang‘ich siniflarda jismoniy tarbiya. Toshkent 2006. 4. K.M.Makkamjonov, R.Salomov, T.rasulov jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani bo‘yicha maruzalar. TDPU, 1-qism toshket, 2003-yil 5. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 1- sinif darslik, 2003-yil 6. K.M.Makkamjonov, F.Xo‘jaev. Jismoniy tarbiya 2- sinif darslik, 2003-yil 7. Axmedov F.Q. Jismoniy ta’limda milliy an’analardan foydalanishning o‘rni. Monografiya “Fan” nashriyoti. Toshkent-2010 yil. 95 b. 8. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘ va boshqalar., Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2013 yil. 111 b. 9. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy madaniyat darslari. Uslubiy qo‘llanma. Toshkent -2017 yil. 139 b. 27 10. Axmedov F.Q., Atamurodov Sh.O‘. Boshlang‘ich sinflarda jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. O‘quv qo‘llanma. Toshkent -2019 yil. 180 b. 11. J.Eshnazarov Jismoniy tarbiya tarixi Toshkent -2008 yil. 180 b. Internet saytlari http :// www.google/uz/ http// www.ZiyoNET.uz/ http// www.edu.uz 28

Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasining boshqa fanlar bilan bog’liqligi.

MUNDARIJA

I. Kirish…………………………………………………………………………..3

II. Asosiy qism

1. Jismoniy tarbiya nazariyasinining manbalari………………………………….6

2. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatini rivojlanishining davrlari……….....10

3.  Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshka fanlar bilan bog‘liqligi……………………………………………………………………......17

III. Xulosa……………………………………………………………………....24

IV. Foydalanilgan adabiyotlar……………………………………...................25


 

Sotib olish