Jismoniy madaniyat ta'limi o'qitish jarayonida xarakatga o'rgatishning etaplari - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	1.0MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

129 Sotish

Jismoniy madaniyat ta'limi o'qitish jarayonida xarakatga o'rgatishning etaplari

Sotib olish

JISMONIY MADANIYAT TA'LIMI "O'QITISH" JARAYONIDA
XARAKATGA O'RGATISHNING ETAPLARI
Mundarija:
Kirish………………………………………………………………………………3
I.BOB. JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA M ETODIKASI
FANINING MA Q SADI, VAZIFALARI
1.1. J ismoniy madaniyat nazariyasi va m etodikasi fanining ma q sadi. ………..…..6
1.2. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining vazifalari …………..10
II.BOB. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fan va o’q uv
predmeti sifatida
2.1. Jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyotida as o siy tushunchalarga
tavsi ........................................................................................................................ 35
2.2. Fanning mazmuni va tuzilishi …………………………………..……….40
Xulosa ………………………………………………………………….……..….43
Foydalanilgan adabiyotlar………………………………………………………45
2

Kirish
O’zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risidagi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo’yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to’g’risidagi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo’lib
xizmat qiladi. Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi
eng muvaffaqiyatli tizimga ega bo’lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o’rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so’ngi yillarda ushbu sohada to’planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o’zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog’lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko’p. Biroq ularning eng
asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak ma’naviyatli, jismoniy
sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir. Zero, el-yurtning kelajagi bugun
kamolga etayotgan yoshlar qo’lida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o’nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo’yicha belgilangan
topshiriqlar to’la bajarilda.Sport yoshlarimiz hayotiga tobora chuqur kirib
borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug’ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
3

ko’rsatmoqda. Jumladan 2017 yillarda mutlaq sog’lom bolalar mamlakat
bo’yicha 96 gacha o’sdi, surunkali kasalliklarga chalingan bolalar soni esa
keskin kamaydi.
O’g’il va qiz bolalarning o’rtacha bo’yi va vazni oshmoqda. Harbiy
xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq deb topilganlar sezilarli
darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy natijasidir. Haqiqattan ham
sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning ishtirokisiz amalga oshirib
bo’lmaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Yosh sportchilar deganda avvalo umumta’lim
maktablardagi sport to’garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli
guruhlarda shug’ullanuvchi o’g’il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda
asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va
maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy dolzarb masala bo’lib qoldi. Tabiiyki
bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga alohida e’tibor
beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o’rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik,
chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o’rgatish asosiy o’rin
tutadi. Shu yo’lda umumta’lim maktablarning sport to’garaklari va majmuani
(kompleks) sport tablardagi mashg’ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish
usullarini o’rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo’yiladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Shug’ullanuvchilarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh
xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi
va rivojlantirishi juda muhim o’rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo’llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, asosiy qism , xulosalar, adabiyotlar ro’yxatidan iborat. Kurs
i sh i 49 betdan iborat matnda bayon qilingan, 7 ta rasm bilan yoritilgan.
Adabiyotlar ro’yxati 7 ta manbani o’z ichiga oladi, 4 ta i nternet saytlari
4

I.BOB. JISMONIY MADANIYAT NAZARIYASI VA M ETODIKASI
FANINING MA Q SADI, VAZIFALARI
1.1. J ismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi
Voleybol о‘yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham ximoyada
ham shax turish va siljish, tо‘pni uzatish va qabul qilib olish, tо‘pni bir yoki ikki
qullab olish va qaytarish, tо‘pning yо‘lini tо‘sish kabilar mavjud. О‘yinchining
shay turishi va siljishi. Voleybol о‘yini davomida о‘yinchi maydon bо‘ylab
xarakatda bо‘ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо‘pni qabul qilib olish va
boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О‘yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо‘lib turishidir. О‘yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar
yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga
egilgan bо‘ladi. Qо‘llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо‘lishi
kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о‘yining borishiga qarab о‘zgarib turadi.
Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо‘lsa, о‘yincha ancha egiladi, otayotganda
tо‘g‘rilanadi va xokozo.Voleybolchi maydon bо‘ylab oyoqlarini chalishtirib
(chapga, unga, oldinga, orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish
va odimlash) yurigib (maydon bо‘ylab tez siljish va yо‘nalishini birdan о‘zgartirib)
yurishi mumkin. Oxirgi yugirish qadami uzun bо‘ladi, negaki undan keyin tuxtash,
sakrash, yо‘nalishini о‘zgartirish mumkin.Tо‘pni uzatish. Bu – о‘yinni davom
ettirish uchun sherik yoki raqib tomoniga uzatilgan tо‘pni о‘zaro о‘tkazish usuli
bо‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, tо‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga о‘tkazish
usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо‘ylab uzun qо‘lni
maydonga qisqa va о‘z maydoniga о‘ta qisqa uzatishlar ham qо‘llaniladi. Tо‘pni
uzatish balandligiga qarab past (tо‘rdan 1 mert yuqori), о‘rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо‘ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо‘linadi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
5

О‘yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо‘llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо‘p yaqinlashganda oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi. Qо‘llar
chuziladi va tо‘p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо‘l gavda va oyoq harakatlari
о‘zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо‘pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо‘lib, unda tо‘p ikki qо‘llab
yuqoridan, bir qо‘llab yuqoridan, ikki qо‘llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о‘yinda kamroq qо‘llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо‘pni tez
va aniq uzatishini hamda yо‘nalishi bо‘yicha zarb berishni urganishi zarur.
Voleybolda o’yin texnikasi deganda, o’yin jarayonida voleybolchilar
tomonidan usullarni maqsadga muvofiq qo’llash tushuniladi. Himoya va hujumda
o’yin texnikasi farqlanadi. O’yin taktikasiga quyidagi ketma – ketlikda o’rgatiladi:
individua harakat qilish taktikasi, so’ngra guruhli va
jamoaviy .Shug’ullanuvchilarda o’rgatish jarayonida bilim va malakalarni
tarbiyalash zarur:
O’yin sharoitida yo’nalishni aniqlashni bilish, diqqat bilan kuzatish va o’yin
holatini esda saqlab qolish zarur. Bu qobiliyatni siljishda mashqni qo’llash yo’li
bilan texnikani o’rganish davrida boshqa harakatlarni birga qo’shib bajarishda
tarbiyalanadi.Ushbu o’yin sharoitda eng ko’p maqsadga muvofiq bo’lishi, ularni
amalga oshirishda to’g’ri usulni tanlash, ayrim usullarni qo’llashni bilish.
Sherigi bilan o’zaro harakat qilish malakalari. O’yinni olib borish
malakalarini egallashda alohida ahamiyatga ega: o’yin ritmi, o’zaro almashinish
hujumda va himoyada eng ko’p samarali o’ynaydigan o’yinchiga o’tkazish va
boshqalar.
Ayrim usullarni taktikasini o’rganishni texnikani o’rganish bilan paralell
ravishda olib boriladi. Masalan, to’pni oshirish taktikasini bir vaqtda to’pni uzatish
texnikasini o’rgatish juda ham foydali bo’ladi.
Birinchi taktik vazifani shug’ullanuvchilarni egallashi oldida turadi. Uni
nafaqat to’pni oshirishni o’zini texnikasini egallagandan keyin biroq uzatish
texnikasini o’rganish bilan shug’ullanish lozim .
6

Juft – juft bo’lib mashq bajarganda uzatilgan to’pni qabul qilib oluvchi dastlab
6 zonaga joylashadi so’ngra ketma – ket 1,2,5,4 va nixoyat 3 zonada joylashadilar.
To’pni uzatuvchi to’pni uzatuvchi to’rni ustidan shunday oshiradiki, chunki uni
qabul qilish uchun minimum siljash talab qilinsin.
Keyingi mashqlar oshirgan to’pni qabul qilib oluvchi musiaqil ravishda joyni
egallaydi. Shu bilan birga to’pn oshiruvchini oldiga quyidagi vazifa qo’yiladi:
oshirilgan to’pni qabul qilishni qiyinlashtirish. Ana shu maqsadda qabul qiluvchiga
ikki zonada uzatishni 4 va 5, 3 va 6, 2 va 1 bajarishga vazifa beriladi, oshiruvchi
esa oshirilgan to’pni qabul qilishni qiyinlashtirish uchun eng ko’p samarasini
topadi.
Takomillashtirish bosqichida bu mashqni musobaqa elementlariga --------
mumkin: masalan, raqib o’nta imkoniyatni muvoffaqiyatli bajarib maksimal ochko
to’plashi shart (agarda yoki qachonki oshirilgan to’pni qabul qila olmasa yoki
qoniqarsiz qabul qilgan bo’lsa).
Huddi shunday printsip bo’yicha – oddiy sherigini yoki raqibini harakatidan
ularni murakkablashtirishgachan voleybolchini yakkama – yakka barcha harakatini
o’rganadi. To’pni uzatishda tashqarisini tashkil etadi. Bu erda -------- o’yinchilarni
yakkama – yakka tirishishini sherigini qiyinchilik harakati uchun eng yaxshi
sharoitni yaratishga yo’naltiriladi.
Voleybol о’yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо’pni uzatish va qabul qilib olish, tо’pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо’pning yо’lini tо’sish kabilar mavjud.
О’yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о’yini davomida о’yinchi maydon
bо’ylab xarakatda bо’ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо’pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О’yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо’lib turishidir. Tо‘pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin
tо‘pni о‘yinda saqlab qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо‘llab tо‘pni
pastdan qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida
kuchli zarb paytidagi asosiy usuldir.
7

Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо‘llar oldinga pastga tushiriladi, bir
kaft ikkinchisiga qо‘yilgan bо‘ladi. Tо‘pni bilaklarda qabul qilib olinadi.
Bilaklarda bо‘ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо‘llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо‘tariladi va bukiladi, oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda
kо‘tariladi.Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо‘p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо‘llash qulay bо‘lganda
qabul qilinadi.
Tо‘pni bir qо‘llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо‘lganligi uchun ham qо‘laniladi, ammo tо‘p о‘yindan uzoqda bо‘lganda va
boshqa usul qо‘llashning imkoni bо‘lganda va boshqa usul qо‘llanilishi foydalidir.
Tо‘g‘rilangan qо‘l tarang siqilgan panjalar tо‘pning yо‘lini tо‘sadi (tо‘pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо‘pni oshirish. Tо‘pni о‘yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо‘lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо‘lni siltab tо‘pni urish,
о‘rgandan keyingi о‘yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо‘pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо‘p yuqoriga bir
qо‘l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо‘nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо‘pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о‘rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо‘p oshirish deyiladi.
О’yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar yelka kengligida
ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga egilgan bо’ladi. Qо’llar
tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо’lishi kerak. Bu xolat doimiy
emas, albatta u о’yining borishiga qarab о’zgarib turadi. Agar turdan qaytgan tupni
olish lozim bо’lsa, о’yincha ancha egiladi, otayotganda tо’g’rilanadi va xokozo.
Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi.
8

Tо’pni uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha),
va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g’rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar
chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari
о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Voleybolchi maydon bо’ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga,
orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib
(maydon bо’ylab tez siljish va yо’nalishini birdan о’zgartirib) yurishi mumkin.
Oxirgi yugirish qadami uzun bо’ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash,
yо’nalishini о’zgartirish mumkin.
Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi.
Tо’pni uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha),
va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g’rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar
chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari
о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
9

1.2. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining vazifalari
Bu – raqiblar hujumidan keyin tо’pni о’yinda saqlab qolishda himoya usuli
hisoblanadi. Ikki qо’llab tо’pni pastdan qabul qilib olish zamonaviy voleybolda
asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi asosiy usuldir. Bu usulda
gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо’llar oldinga pastga tushiriladi, bir kaft
ikkinchisiga qо’yilgan bо’ladi. Tо’pni bilaklarda qabul qilib olinadi. Bilaklarda
bо’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо’llar tirsakdan yaqinlashtirilib
kо’tariladi va bukiladi, oyoqlar tо’g’rilanadi va gavda kо’tariladi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо’p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо’llash qulay bо’lganda
qabul qilinadi.
Tо’pni bir qо’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо’lganligi uchun ham qо’laniladi, ammo tо’p о’yindan uzoqda bо’lganda va
boshqa usul qо’llashning imkoni bо’lganda va boshqa usul qо’llanilishi foydalidir.
Tо’g’rilangan qо’l tarang siqilgan panjalar tо’pning yо’lini tо’sadi (tо’pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо’pni oshirish. Tо’pni о’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо’lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо’lni siltab tо’pni urish,
о’rgandan keyingi о’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо’p yuqoriga bir
qо’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо’nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog’liq. Tо’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о’rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо’p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо’g’riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо’g’riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо’pni pastdan tо’g’riga oshirish . О’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О’yinchi tirsakdan bukilgan
qо’l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо’l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о’zatiladi. Shundan sо’ng panjalar biroz bukilib, tо’p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
10

О’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog’ini tо’g’irlaydi va tana og’irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о’yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо’g’ridan xujumkor zarbi. Tо’rning yuqori qismidagi tо’pni bir qо’llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о’rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О’yinchi uchib kelayotgan tо’pni qо’llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо’l zarb uchun tayyorlanadi.
Tana bi oz orqaga egiladi. Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi,
keyin zarb beriladi, shundan sо’ng oyoq pastga tushgan tо’p bilan birga tushadi.
Tshpni qancha kchli urush zarur bо’lsa, kaft shuncha bushroq bо’lsa, kaft shuncha
tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о’yin turiga mansub bо’lib, о’yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о’ynashi shart. Zahiradagi о’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо’lishi
kerak.О’yin uch yoki besh partiyadan iborat bо’lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi.
Agar о’yin ochkolari 25-25 bо’lsa, о’yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо’ngi partiyada 3 yoki 5 о’yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о’yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо’lishi qat’iy nazar
jamoaga mag’lubiyat yoki g’alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о’ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо’lganda о’yinchilar maydon almashadilar.
Moskvada voleybol bilan muntazam shug’ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama jamiyati sportining boshqa
turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ’ib qila boshladi. Xuddi shu yillarda
voleybol о’zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо’ldi. 1925 yildan esa
Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu bilan
bog’liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
11

tо’g’ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо’rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о’yin 15x7,5 о’lchami maydochada о’tkaziladigan
bо’ldi. 1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о’tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi. Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish. О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan
qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori
qismidagi tо‘pni bir qо‘llab raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor
zarb deyiladi.
Bu xujumkor zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu
zarbni bir ikki va uch qadam bosib kelib bajaradi.
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
12

To’pga kelish uchun tez yugurish qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum
zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez
sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi. (45-rasm)
To’pni o’yinga kiritish. To’pni
o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va
ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va
yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi.
Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va
aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda
o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi. To’pni
oshirishni musht bilan ham bajarish
mumkin. (46-rasm)
Yon boshdan to’pni o’yinga
kiritish , to’pni pastdan to’g’ri
13

oshirishdan farqi shundaki, bunda o’yinchi to’rga yon tomoni bilan turadi. To’p
chap qo’lda bel balandligida ushlab turiladi. To’pni 1m balandlikka irg’itib uruvchi
(o’ng) qo’lni, to’g’ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun uzatiladi. Gavdani
engilgina burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og’irligi o’ng oyoqqa
o’tkaziladi. To’pni zarbani past-old tomoniga uriladi. (47-rasm)
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi. Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi.
To’pni yuqoriga chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana
og’irligini o’ng oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa
qo’lni siltash tomoniga qarab egiladi.
To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash boshlanadi, shuningdek
to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy
bo’ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo’l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo’l kuchayadi. To’pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mushagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to’pga zarba berishga
imkon beradi. To’pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to’pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to’pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo’lishi mumkin. Ana shunga bog’liq holda to’p vertikal bo’ylab yoki
gorizontal o’q atrofida aylanishi mumkin. To’pni aylinish bilan oshirishdan
tashqari, ko’p jamoalarni o’yinchilari to’p oshirishni aylantirmasdan, yoki
planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
14

To’pni uzatish - voleybol o’yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo’llab to’pni uzatishda to’liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to’pni o’zatish hujumkor zarbalarni o’tkazishda
hammadan ko’ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to’pni uzatish va sakrab to’pni uzatish kiradi.
Tepadan to’pni uzatish ko’proq tez-tez tayanch holatda-o’rta, yuqori tik turish
holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to’pni uchish
tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To’pni qabul qilish uchun qanchaki turi
Voleybol sport о‘yinlari turlariga mansub bо‘lib о‘z mohiyati va mazmuni
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol о‘yini nisbatan kichik bо‘lgan ya’ni
о‘rtasidan teng ikkiga bо‘lingan 18 x 9 metrli tо‘g‘ri burchakli tо‘rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi.
Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish voleybolda asosiy о‘yin malakalaridan biri
bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga
oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub
bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ijro etish ochko
olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bо‘ladi. Tayanch
holatda ikki qо‘llab yuqoridan uzatish ikki qо‘llab pastdan uzatish, bir qо‘l bilan
yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо‘l yoki bir qо‘l bilan
yuqoridan uzatish.
15

Guruh bo’lib harakat qilish taktikasini o’rgatish asosida kombinatsiyani
o’rganish yotadi. Biroq kombinatsiyani egallashdagi eng bosh fikr shundan
iboratki ya’ni kombinatsiya qilishni bilish balki, kombinatsiyani o’zini bajarish
emas. Taktik kombinatsiyani o’rganishda shug’ullanuvchilarning taktik fikirlashni
rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. Ular nafaqt o’z vaqtida va to’p bilan
to’g’ri harakat qilishni balki sheriklari bilan ham o’zaro haraktni o’rganadilar.
Dastlab eng ko’p tarqalgan ikki-uch o’yinchilarni o’zaro harakatini
o’rganadilar, keyin esa maksimal miqdordagi o’yinchilarni jalb qilish bilan
o’rganadilar. Hujum va himoyadagi kombinatsiyalar parallel o’rganiladi. Shuni
nazarda tutish kerakki, ya’ni o’rganilgan kombinatsiya har doim ham muvoffaqiyat
ga olib kelavermaydi, chunki o’yin jarayonida ular «toza ko’rinishda» kam
uchraydi. Shuning uchun kombinatsiya qilish san’atini, o’yinda aniq yo’l bilan mos
ravishda o’yin kombinatsiyasini tashkil etish o’rgatish zarur.
Jamoa bo’lib harakatlanish
Jamoa bo’lib harakatlanishni o’rganishni jamoa ni tashkil qilingan vaqtdan va
o’ynovchilarni asosiy vazifalarni aniqlangandan keyin bolanadi.
O’rgatish imkoniyatlari bilan mos ravishda o’yinni taktik shaklni tanlab,
ularni joylashtirish sistemasini qabul qiladi va himoyada va hujumda har bir
o’yinchiin vazifasini aniqlaydi.
Shundan so’ng o’yinchilarning asosiy o’zaro harakatini va to’pni o’ynash
kombinatsiyasini o’rganadi, mustaqil ravishda taktik qarorni yoki fikirni qabul
qilishga o’rganadi.Jamoa ga oid taktik harakatni egallashni asosiy uslubi o’yin
hisoblanadi: o’quv, nazorat, o’rtoqlik va rasmiy o’yinlar. O’quv o’yinida
shug’ullanuvchilar oldiga aniq taktik vazifa qo’yiladi. Bu vazifani hal etishga mos
ravishda o’zgartirishlar kiritish zarur. Odatda nazorat o’yinlari egallashi,
sheriklarni bir-biriga to’g’ri kelishi aniqlash maqsadida o’tkaziladi. O’rtoqlik
uchrashuvlarida nimalarni o’rgatilgan bo’lsa, ularni barchasini takomillashtiriladi.
Taktikani o’rgatishda o’yinchilarni ixtisoslashtirishga shoshmaslik kerak.
Faqat shundan keyingina, jamoa u yoki bu vazifani bajarishga o’yinchilarni
ishtiyoqini yoki xavasi aniq namoyon bo’ladi va bu ishtiyoqni takomillashtirishga
16

hujumda va himoyada barcha o’yin usullarini bajarishga o’rgatish kerak. O’z
qobilyatini hali egallamagan, o’yinchini taktik vazifasini takomillashtirishga
kirishda eng muhim hatolikka yo’l qo’ymaslik.
Hujum taktikasi
Hujumda taktik harakat to’pni oshirish, uzatish va o’zini hujumkor zarbasi
bilan amalga oshiradi.To’pni oshirish taktikasi asosiy vazifaga ega bo’lib – bu
to’pni o’yinga kiritish hisoblanib, raqiblarni keyinchalik harakatni tashkil etishni
va uni qabul qilishni imkon boricha qiyinlashtiradi.Uzatuvchilar buni hisobga olib
quyidagicha harakat qiladilar.To’pni bo’sh o’ynaydigan o’yinchiga oshirish. Raqib
jamoa si o’yichilarini har xil tayyorgarligini bilib, to’pni to’r ustidan oshirishni
shunday bajaradiki, chunki qabul qiluvchi o’yinchi, to’pni qabul qilish usulini
boshqalarga nisbatan bo’shroq egallaganga uzatadi. Bu javob hujumini tashkil
etishda raqib jamoa sini harakatini qiyinlashtiradi.Raqib tomonidan
kombinatsiyaga tayyorgarlik ko’rayotganini o’tkazishini qiyinlashtiradi. To’pni
oshiruvchi raqib o’yichilarni joylashishini ko’radi, raqib harakatidagi extimol
keyichalik yuz berishi mumkin bo’lgan yo’lni bilib oladi.
Shuning uchun to’pni shunday hisob bilan oshiradiki raqib o’zini taktik
o’ylaganini yoki fikrini amalga oshirishi uchun halaqt beradi. Masalan:
a) agarda raqib o’yinchilar shunday hisob bilan joylashadilarki birinchi
uzatishni 3 zonadagi o’yinchiga keyingi 4 zonada turgan o’yinchiga zarba berish
uchun uzatiladi, bunda to’pni 1 va 2 zonani o’rtasidagi yo’nalishga qarab uzayishi
kerakki, chunki 3 zonadagi o’yinchi majburiy ravishda 4 zonadagi o’yinchiga orqa
bilan turib hujumkor zarba berish uchun uzatiladi;
b) agar raqib jamoa sini o’yinchilarini joylashuvini xuddu shunday bo’lsa,
biroq zarba berish uchun 2 zonadagi o’yichiga, biroq eng yaxshisi 4 va 5 zonada
o’rtasidagi yo’nalish bo’yicha oshirish kerak.
v) agarda to’r oldida, birinchi uzatish bilan hujum zarbasini yaxshi egallagan
raqib o’yinchisi turgan bo’lsa, shunda hisob – kitob bilan to’pni uzatish kerakki,
uning uchun uzatilgan to’p uni orqa tomonidan kelishi kerak: 4 zonadagi o’yinchi,
5 zonada turgan o’yinchiga oshiradi; 2 zonadagi o’yinchi – 1 zonadagi o’yinchiga
17

oshiradi 3 zonada turgan o’yinchi faqatgina o’ng qo’l bilan hujum zarbasini
berishni egallagan – shuning uchun 5 zonadagi o’yinchiga oshiriladi
3 zonadagi o’yinchi chap qo’lda zarba berishni egallagan - to’p 1 zonadagi
o’yinchiga oshiriladi
g) agarda raqib jamoa sini o’yinchisini joy almashishini qa’tiyyan tezlik bilan
bajarsa, natijada maydonda himoyalanmagan joy hosil bo’ladi, ana shunday vaqtda
aynan maydonchani shu qismiga oshirish kerak
d) agarda o’yichi hujum zarbasini berishga tayyorgarlik ko’rishda turdan
ancha uzoqqa borib turadi, unda to’pni iloji boricha to’rga yaqin bo’lgan zonaga
oshirishi kerak
e) agarda orqa chiziqdagi o’yichi ikkinchi to’pni uzatishni bajarish uchun
olidindan chiqsa, unda u qoldirgan turgan joydan to’pni oshiriladi.
3. To’pni turli tuman oshirish. Raqib, oshirishni hisobga olib, o’zining
o’yinchilarini maydonda mos ravishda joylashtiradi. Oshiruvchi, to’pni uchish
troektriyasini uzunligini va har xil tezlik bilan oshirishni almashlab, raqib
harakatini qiyinlashtiradi.
Uzatish taktikasi metodologiyasi
Hujum qilish uchun uzatishini bajarishdagi asosiy vazifa, yakunlovchi
hujumkor zarbani bajarish uchun eng ko’proq qulay sharoitni yaratish hisoblanaldi.
Hujum zarbani bajarish uchun bo’sh tayyorgarchilik ko’rgan o’yinchiga
yaxshi sharoit talab qilinadi; vertikal holatda uzatishda, to’pni etarli darajadagi
balandligi va sakrash uchun yugurib kelish imkoniyati, ma’lum joyda bo’ladi.
Bunday holatda uzatish taktikasi shunday tashkil qilinadiki, hujum zarbasini berish
uchun bu ko’proq qulay sharoitda tashkil etadi. Shunday joyga hujum zarbasini
berish uchun o’yinchisini chiqarish ko’proq murakkab hisoblanadi, bunda raqib
eng kam qarshi harakat ko’rsatish mumkin. Bunday maqsad bilan uzatishni u
shunday bajaradiki, bu vazfani bajarish uchun o’yinchilarni almashtirishga majbur
bo’lish, hal qiluvchi eng muhim pozitsiyani egallashda, uzatashini turli – tuman
o’zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun uzatish taktikasida quydagilar
18

qo’llaniladi: oddiy uzatishlar, joyni almashtirish bilan uzatish, sakrab uzatish va
birinchi uztish bilan hujum zarbasini berish uchun uzatiladi.
Bunday joy almashtirish varianti, joy almashishda qatnashmasdan, qolgan
o’yinchilardan alohida diqqat bilan harakat qilishni va oshirilgandan keyin to’pni
qabul qilish talab qiladi, chunki buning uchun ular amaliyotda 4 kishi qolgan
bo’ladilar.
Sakrab to’pni uzatish
Hujumkor zarba berish uchun yo’naltirilgan birinchi uzatilgan to’p har doim
ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to’siq qo’yilganda, to’p
noaniq uzatilganda, hujumchi o’yinchini qa’tiyatsizligi) ko’proq sakrab hujumkor
zarba berish uchun o’zlarini sherigiga to’pni uzatishi qulay bo’ladi. Ayniqsa bu
usul shunday samarali bo’lishi mumkinki, qachonki uzatilgan to’pni qabul
qilgandan o’tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid
qiladi. To’siq qo’yayotgan o’yinchilarni diqqat e’tiborini o’ziga jalb qilib u
hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to’pni sherigiga
uzatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to’pni
uzatadi. (to’siqsiz yoki bitta to’siq qo’yuvchi o’yinchiga qarshi).
Bunday uztish uchun baland bo’lmasligi kerak chunki raqib o’yinchilari birinchi
uzatish bilan zarba berishga to’siq qo’yishga tayyorgarlik ko’rgani esa ikkinchi
uzatishda zarba berishga to’siq qo’yishga ulgurmaydi.Voleybolda aldamchi
19

harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik ko’rishda va unga uzatish
uchun birga qo’shib olib boriladi. Mana shu taktik harakat hujumkor zarba
berishda raqib jamoa o’yichilarining ayrim e’tiborsizligiga yoki yomon harakat
harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi. Maydonda o’yinchilarni noto’g’ri
joylashtirishda ayniqsa to’siq qo’yuvchilarni soni oshib ketganda o’yichilardan
bo’sh qolgan joy paydo bo’ladi. Adamachi harakat shunday joy bo’sh qolsa yoki
bo’sh joyni bekitish maqsadida o’yinchi joyni o’zgartiradi.
Himoya taktikasi metodologiyasi
Himoya harakatini taktikasi, to’siq qo’yish, oshirish, hujumkor zarba
berishdan hamda, oshirish bilan to’pni qabul qilishdan tashkil topadi.
To’siq qo’yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni
boshlaydigan birinchi harakati to’siq qo’yish hisoblanadi. To’siq qo’yish bir
kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo’lishi mumkin.
Hujumchi o’yinchini to’rga va to’pka nisbatan joylashishi zarba bergandan
keyin yuz berishi mumkin bo’lagan eng ko’p to’pni uchish yo’nalishini aniqlashga
imkoniyat beradi (91 rasm). Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o’yinchi,
faqatgina o’zini oldiga qarab intilishi yo’nalishida ko’proq kuch bilan to’pni urish
mumkin. Katta kuch bilan to’pni uchishini boshqa yo’nalishi bu sharoitda mumkin
emas, bo’sh zarba berish mumkin faqatgina o’yichini mavjud bo’lishida yuqori
texnika (o’tkazishlar va boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o’yinchida
mavjud bo’lganda bo’sh zarba bo’lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba
berishni quylay yo’nalishini to’siq bilan berkitish to’siq qo’yuvchi hoxlagan
natijasiga erishadi.To’pga qayerdan zarba berishi bo’yicha joylashishi joyiga qarab
to’siq qo’yuvchilar o’yinchilarni kuzatadilar (ular to’pga nisbatan qanday holatda
turishini) va to’siq uchun to’r ustidagi qo’lni qo’yilishiga qarab hamda shunga mos
ravishda sakrashni bajaradi. Qayerdan zarba beriladigan joyni aniqlashni tasavvur
qilish bir muncha qiynchiliklarni tug’diradi.
To’siq qo’yuvchi to’pni dastlabki uchish davrini kuzatishi kerakki to’pni
tushish darajasini mos kelishini aniqlash kerak ana shundagina hujumkor zarbani
berish mumkin. Bu joyni iloji boricha oldinroq aniqlash kerak keyin barcha diqqat-
20

e’tiborni hujumkor zarba beradigan o’yinchiga qaratish lozim Uzatish bilan to’pni
uchish yuqoriga ko’tariladigan (ko’tarilayotgan) tarmog’in imkon boricha zarba
berish joyi aniqlanadi.
To’pni juda pastdan uzatish uni kuzatishni va joyni tanlashga imkoniyat
bermaydi chunki uzatish va zarba berish orasidagi vaqt juda ham etarli bo’lmaydi.
Shuning uchun to’siq qo’yuvchiga o’yinchining qarshisiga shunday joylashish
kerakki hujumkor zarba beruvchi to’pni uzatishni bajarayotganda o’yinchiga qarab
siljishi kerak bo’ladi.
Agarda to’siq qo’yishni bitta o’yinchi bajarayotgan bo’lsa raqib hujumi ikkita
raqam bilan olib borilayotgan bo’lsa unda to’siq qo’yuvchi ular o’rtasidagi o’rta
holatni (joyni) egallaydi.
Ikkita o’yinchiga bir kishilik to’siqni qo’yishni bajarishda ularning har biri
o’zlarini to’rini o’rtasida joylashadilar, uchta to’siq qo’yuvchi esa – o’zining
uchinchisiga qarshi (zonada) qo’yiladi.
Bundan tashqari to’siq qo’yuvchi o’yinchilarni zonalriga qarab joyni
taqsimlanishi hujumchi o’yinchilarga bog’liq holda taqsimlanishi mumkin, buning
uchun to’siq qo’yuvchilar hujumkor zarba berishni bajaruvchi o’yinchilarni
holatiga mos ravishda taqsimlanadi. Bunday holatda to’siq qo’yuvchilar o’rtasida
joyni almashish zaruriyati nomoyon bo’lib qolsa to’siq qo’yishga ketayotgan
o’yinchi amalga oshirishda to’siq qo’yish va kuzatish uchun eng qulay holatda
bo’lishiga to’rni yoniga o’tish huquqida foydalanadi.
To’siq qo’yishga sakrash vaqtida huddi shunday sakrash joyini to’siq
qo’yuvchi tomonidan to’pni uchish traektoriyasiga qarab tanlanadi. Sakrashni
shunday hisob – kitob bilan bajariladiki chunki bu vaqtda qachonki to’p zarba
berish joyiga tushganda to’siq qo’yuvchi o’zining sakrashini eng yuqori nuqtasida
bo’lishi lozim
Faqatgina juda baland bo’yli to’siq qo’yuvchi o’yinchi sakrash momentini
tanlash uchun to’pni uchishga emas balki hujumkor zarba beruvchi o’yinchini
sakrashiga mo’ljal qilishi kerak. Shu bilan birga agarda hujumkor zarbani beruvchi
o’yinchini bo’yi undan baland bo’lmasa, unda bo’yi baland to’siq qo’yuvchi biroz
21

ushlanib sakraydi. Bunday holat esa to’siq qo’yuvchi katta ustunlikka ega bo’ladi,
chunki u maydonda turgan holatda hujumchini eng oxirgi zarba berish vaqtigachan
kuzatishi mumkin.
O’rtacha bo’yli to’siq qo’yuvchi bunday ustunlikka ega bo’lmaydi: u
hujumkor zarba beruvchi o’yinchi bilan bir vaqtda yoki agarda hujumchi o’yinchi
juda baland bo’yli bo’lsa undan oldin sakrashi kerak bo’ladi.
Guruh bo’lib to’siq qo’yish. Ikki kishilik to’siq qo’yishda o’yinchilar yon
chiziq tomoniga to’siq qo’yishda qo’llarini ko’proq chiqarsalar (o’zlarining
tomonida) undan qanchaki uzoqda bo’lsa chunki bu yo’nalish bo’yicha maydonga
to’pni tushish imkoniyati ko’proq bo’ladi.
Qachonki juda uzoqdan uzatilayotgan to’pga hujumkor zarba berishda ikkita
o’yinchini to’siq qo’yish zaruriyati bo’ladi, bunday holatda, to’pni uchish extimoli
joydan to’siq qo’yuvchi to’r ustidan ko’proq joyni yopish imkoniyatiga ega
bo’ladi. Yon chiziqni ochib qo’yish kerakki chunki hujumkor zarba bergandan
keyin maydon tashqarisiga to’pni erkin ravishda tushishiga imkon beriladi.
Qa’tiyatsizlik bilan hujumkor zarba berilganda raqib jamoa sini o’yinchisiga qarshi
ikki kishilik to’siqni qo’llash tavsiya etilmaydi.
Bunday holatda ikki kishilik qo’yilgan to’siq faqat uni harakatini
engillashtiradi, chunki maydonchani tashqarisiga yo’naltirilgan to’p albatta
to’siqqa tegadi.
Uch kishilik to’siq faqatgina shunda qo’yiladiki qachonki zarba berishni
bajargan o’yinchi to’siq qo’yishni kuzatolmaydi va aldamchi harakatni
qo’llamaydi.Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega bo’lgan jamoalar o’yinida alohida
ro’lni markaziy to’siq qo’yuvchiga ajratiladi, u katta tajribaga ega bo’lishi shart
chunki o’z vaqtida o’yin sharoitini aniqlash va o’yin vaqtida harakat qilish yaxshi
jismoniy tayyorgarlikka va ayniqsa sakrashdagi chidamlilikka ega bo’lishi raqib
tomonidan har qancha hujum qilishni havfi tug’ilganda, to’siq qo’yish uchun ikki
va uch marta ketma – ket sakrashga ulgurishi kerak, har qanday usulda sakrash
bilan foydalanish bilan bir kishilikka o’xshash va xuddi shunday guruhli to’siq
to’g’ri qo’yishni egallashi kerak. Markaziy to’siq qo’yuvchi chetdagi to’siq
22

qo’yuvchilarni o’rtasida siljib yurib butun kuchni raqibni hujumkor zarbasini kutib
olish uchun harakat qiladi. Biroq bunday holatlarda qachonki uchta raqam bilan
hujum olib borilsa va №3 qisqa uzatish bilan hujumkor zarba berishni bajaradi,
unda markaziy to’siq qo’yuvchi o’zlarini qo’shnilarini yordam berishiga
ishonmasligi kerak. U bu zarbani bir kishilik to’siq qo’yish biln kutib oladi.
Voleybol sport о‘yinlari turlariga mansub bо‘lib о‘z mohiyati va mazmuni
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Voleybol о‘yini nisbatan kichik bо‘lgan ya’ni
о‘rtasidan teng ikkiga bо‘lingan 18 x 9 metrli tо‘g‘ri burchakli tо‘rtburchak
shaklidagi maydonchada amalga oshiriladi.
Uzatish texnikasi. Tо‘p uzatish voleybolda asosiy о‘yin malakalaridan biri
bо‘lib shu о‘yin bilan bog‘liq bо‘lgan barcha texnik taktik faoliyatni amalga
oshirishga imkon yaratuvchi yagona vositadir. Uzatish hujum texnikasiga mansub
bо‘lib uni ma’lum vaziyatda taktik mahorat bilan tо‘g‘ridan tо‘g‘ri ijro etish ochko
olish imkonini berish mumkin. Uzatish bir necha turlardan iborat bо‘ladi. Tayanch
holatda ikki qо‘llab yuqoridan uzatish ikki qо‘llab pastdan uzatish, bir qо‘l bilan
yuqoridan va pastdan uzatish, sakragan holatda ikki qо‘l yoki bir qо‘l bilan
yuqoridan uzatish.Uzatish vertikal gorizontal yoki diagonal ravishda baland past
uzoq yoki yaqin yо‘nalishlarda ijro etilishi mumkin.
Himoya texnikasi, tо‘pni qabul qilish texnikasi.
Tо‘pni qabul qilish texnikasi bu о‘yinchining о‘z maydonchasida tо‘pni
qoidaga binoan yerga tushishiga qarshi qо‘llaydigan harakat malakasidir.
Tо‘pni qabul qilish turli usullarda va о‘ziga xos texnik tartibda ijro etiladi.
Pastdan ikki qо‘l bilan qabul qilish zamonaviy voleybolda asosiy himoya
vositalaridan biri bо‘lib dastlab tez va aniq tо‘pni yо‘nalishiga qarshi chiqish tana
og‘irlik markazini pastroq tushirib ikki qо‘lni tо‘g‘ri yozilgan holatda bir-biriga
qulf tarzida amalga oshiriladi. Pastdan ikki qо‘l bilan tо‘pni qabul qilish texnikasi
ya’ni mazkur malakani ijro etishda tana og‘irlik markazini baland pasligi,
oyoqlarning tizza qismini bukilishi burchagini katta kichikligi gavdani biroz
oldinga egilishi yoki vertikal ravishda bо‘lishi yiqilib qabul qilishlar о‘yin
23

vaziyatiga о‘yinga kiritilgan tо‘pni yoki hujum zarbasining kuch tezligiga va
boshqa sharoitlarga bog‘liq bо‘ladi.
Hujumda va himoyada o’yin texnikasi ni o’rgatish nazariyasi
Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o’yinchi ko’proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko’proq qulay
bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoya esa ko’proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko’proq qulay bo’lgan vaziyat yuqori tik turish bo’lsa, himoyada
esa ko’proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo’nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo’ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To’pga kelish uchun tez yugurish
qo’llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to’siq qo’yishda va
ikkinchi to’pni oshirishda ko’proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo’yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo’l yuqoriga siltab, o’yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo’llaniladi.
To’pni o’yinga kiritish. To’pni
o’yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o’yin boshlashga va
ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To’pni o’yinga kiritishni pastdan va
yuqoridan, shuningdek to’g’ridan va yondan to’pni o’yinga kiritishga bo’linadi.
Ko’pchilik o’yinchilar to’pni o’yinga kiritishni to’pni aylantirish va
24

aylantirmasdan bajaradilar. To’pni uchish tezligi oshirish bilan keng diapazonda
o’zgaradi. Pastdan uzatganda to’p sekin uchadi, yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to’pni o’yinga kiritish. To’pni o’yinga kiritishni bajarishda,
o’yinchi to’rga yuz bilan turishi eng ko’p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo’yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo’yilgan. To’p tirsakdan bukilgan qo’lda bo’lib, taxminan bel balandligida
bo’ladi. Zarba beruvchi qo’l siltash uchun orqaga uzatiladi, so’ngra yuqoriga
otilgan to’p pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish
vaqtida panjalar mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og’irligini
orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o’tkaziladi. To’pni uchish yo’nalishi
va balandligi panjani to’p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog’liq bo’ladi.
Tepadan to’pni o’yinga kiritish. O’yinchi tepadan o’yinga kiritishdan oldin
yuz bilan to’rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To’pni yuqoriga irg’itib va bir vaqtni o’zida o’ng qo’lni siltab to’pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To’pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo’l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to’pni o’yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To’pni yuqoriga
chap qo’l bilan 1,5 bilandlikka irg’itish vaqtida o’yinch tana og’irligini o’ng
oyoqqa o’tqazadi va o’ng qo’lni past-orqaga uzatadi, gavda esa qo’lni siltash
tomoniga qarab egiladi. To’pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to’p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o’ng
qo’lni yuqoriga to’g’ri yoy bo’ylab faol harakatlantiriladi.
Voleybol о‘yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо‘pni uzatish va qabul qilib olish, tо‘pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо‘pning yо‘lini tо‘sish kabilar mavjud.
О‘yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о‘yini davomida о‘yinchi maydon
bо‘ylab xarakatda bо‘ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо‘pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
25

О‘yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо‘lib turishidir. О‘yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar
yelka kengligida ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga
egilgan bо‘ladi. Qо‘llar tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо‘lishi
kerak. Bu xolat doimiy emas, albatta u о‘yining borishiga qarab о‘zgarib turadi.
Agar turdan qaytgan tupni olish lozim bо‘lsa, о‘yincha ancha egiladi, otayotganda
tо‘g‘rilanadi va xokozo.Voleybolchi maydon bо‘ylab oyoqlarini chalishtirib
(chapga, unga, oldinga, orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish
va odimlash) yurigib (maydon bо‘ylab tez siljish va yо‘nalishini birdan о‘zgartirib)
yurishi mumkin. Oxirgi yugirish qadami uzun bо‘ladi, negaki undan keyin tuxtash,
sakrash, yо‘nalishini о‘zgartirish mumkin.Tо‘pni uzatish. Bu – о‘yinni davom
ettirish uchun sherik yoki raqib tomoniga uzatilgan tо‘pni о‘zaro о‘tkazish usuli
bо‘lib hisoblanadi. Bundan tashqari, tо‘pni oldinga, yuqoriga va orqaga о‘tkazish
usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо‘ylab uzun qо‘lni
maydonga qisqa va о‘z maydoniga о‘ta qisqa uzatishlar ham qо‘llaniladi. Tо‘pni
uzatish balandligiga qarab past (tо‘rdan 1 mert yuqori), о‘rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо‘ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо‘linadi.
Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О‘yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо‘llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо‘p yaqinlashganda oyoqlar tо‘g‘rilanadi va gavda kо‘tariladi. Qо‘llar
chuziladi va tо‘p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо‘l gavda va oyoq harakatlari
о‘zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо‘pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо‘lib, unda tо‘p ikki qо‘llab
yuqoridan, bir qо‘llab yuqoridan, ikki qо‘llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о‘yinda kamroq qо‘llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо‘pni tez
va aniq uzatishini hamda yо‘nalishi bо‘yicha zarb berishni urganishi zarur.
26

Voleybolda o’yin texnikasi deganda, o’yin jarayonida voleybolchilar
tomonidan usullarni maqsadga muvofiq qo’llash tushuniladi. Himoya va hujumda
o’yin texnikasi farqlanadi.
O’yin taktikasiga quyidagi ketma – ketlikda o’rgatiladi: individua harakat
qilish taktikasi, so’ngra guruhli va jamoaviy .Shug’ullanuvchilarda o’rgatish
jarayonida bilim va malakalarni tarbiyalash zarur:
O’yin sharoitida yo’nalishni aniqlashni bilish, diqqat bilan kuzatish va o’yin
holatini esda saqlab qolish zarur. Bu qobiliyatni siljishda mashqni qo’llash yo’li
bilan texnikani o’rganish davrida boshqa harakatlarni birga qo’shib bajarishda
tarbiyalanadi.Ushbu o’yin sharoitda eng ko’p maqsadga muvofiq bo’lishi, ularni
amalga oshirishda to’g’ri usulni tanlash, ayrim usullarni qo’llashni bilish.
Sherigi bilan o’zaro harakat qilish malakalari. O’yinni olib borish
malakalarini egallashda alohida ahamiyatga ega: o’yin ritmi, o’zaro almashinish
hujumda va himoyada eng ko’p samarali o’ynaydigan o’yinchiga o’tkazish va
boshqalar.
Ayrim usullarni taktikasini o’rganishni texnikani o’rganish bilan paralell
ravishda olib boriladi. Masalan, to’pni oshirish taktikasini bir vaqtda to’pni uzatish
texnikasini o’rgatish juda ham foydali bo’ladi.
Birinchi taktik vazifani shug’ullanuvchilarni egallashi oldida turadi. Uni
nafaqat to’pni oshirishni o’zini texnikasini egallagandan keyin biroq uzatish
texnikasini o’rganish bilan shug’ullanish lozim
Juft – juft bo’lib mashq bajarganda uzatilgan to’pni qabul qilib oluvchi dastlab
6 zonaga joylashadi so’ngra ketma – ket 1,2,5,4 va nixoyat 3 zonada joylashadilar.
To’pni uzatuvchi to’pni uzatuvchi to’rni ustidan shunday oshiradiki, chunki uni
qabul qilish uchun minimum siljash talab qilinsin.
Keyingi mashqlar oshirgan to’pni qabul qilib oluvchi musiaqil ravishda joyni
egallaydi. Shu bilan birga to’pn oshiruvchini oldiga quyidagi vazifa qo’yiladi:
oshirilgan to’pni qabul qilishni qiyinlashtirish. Ana shu maqsadda qabul qiluvchiga
ikki zonada uzatishni 4 va 5, 3 va 6, 2 va 1 bajarishga vazifa beriladi, oshiruvchi
27

esa oshirilgan to’pni qabul qilishni qiyinlashtirish uchun eng ko’p samarasini
topadi.
Takomillashtirish bosqichida bu mashqni musobaqa elementlariga mumkin:
masalan, raqib o’nta imkoniyatni muvoffaqiyatli bajarib maksimal ochko to’plashi
shart (agarda yoki qachonki oshirilgan to’pni qabul qila olmasa yoki qoniqarsiz
qabul qilgan bo’lsa).
Huddi shunday printsip bo’yicha – oddiy sherigini yoki raqibini harakatidan
ularni murakkablashtirishgachan voleybolchini yakkama – yakka barcha harakatini
o’rganadi. To’pni uzatishda tashqarisini tashkil etadi. Bu erda -------- o’yinchilarni
yakkama – yakka tirishishini sherigini qiyinchilik harakati uchun eng yaxshi
sharoitni yaratishga yo’naltiriladi.
Voleybol о’yinini hujum va ximoya texnikasidan iborat. Hujumda ham
ximoyada ham shax turish va siljish, tо’pni uzatish va qabul qilib olish, tо’pni bir
yoki ikki qullab olish va qaytarish, tо’pning yо’lini tо’sish kabilar mavjud.
О’yinchining shay turishi va siljishi. Voleybol о’yini davomida о’yinchi maydon
bо’ylab xarakatda bо’ladi va siljib turadi. Siljishdan maqsad tо’pni qabul qilib
olish va boshqa usullarni amalga oshirish uchun ma’qul joy tanlashdir.
О’yinchining sport holatida turishdagi eng muhim nuqta uchun siljishga
doim tayyor bо’lib turishidir. Tо‘pni qabul qilish. Bu – raqiblar hujumidan keyin
tо‘pni о‘yinda saqlab qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо‘llab tо‘pni
pastdan qabul qilib olish zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida
kuchli zarb paytidagi asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan
qо‘llar oldinga pastga tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо‘yilgan bо‘ladi. Tо‘pni
bilaklarda qabul qilib olinadi. Bilaklarda bо‘ladigan zarbni yumshatish maqsadida
qо‘llar tirsakdan yaqinlashtirilib kо‘tariladi va bukiladi, oyoqlar tо‘g‘rilanadi va
gavda kо‘tariladi.Tо‘pni ikki qо‘llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо‘p
uncha kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо‘llash qulay
bо‘lganda qabul qilinadi.
Tо‘pni bir qо‘llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо‘lganligi uchun ham qо‘laniladi, ammo tо‘p о‘yindan uzoqda bо‘lganda va
28

boshqa usul qо‘llashning imkoni bо‘lganda va boshqa usul qо‘llanilishi foydalidir.
Tо‘g‘rilangan qо‘l tarang siqilgan panjalar tо‘pning yо‘lini tо‘sadi (tо‘pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi).
Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо‘pni oshirish. Tо‘pni о‘yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо‘lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо‘lni siltab tо‘pni urish,
о‘rgandan keyingi о‘yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо‘pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо‘p yuqoriga bir
qо‘l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо‘nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо‘pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о‘rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо‘p oshirish deyiladi.
О’yinchi turish xolatida oyoqlari bukilgan, oyoqlar yelka kengligida
ochilgan, bir oyoq ozgina oldinga, tana ham bir oz oldinga egilgan bо’ladi. Qо’llar
tirsakdan egilgan va kaftlar bir-biriga qaragan bо’lishi kerak. Bu xolat doimiy
emas, albatta u о’yining borishiga qarab о’zgarib turadi. Agar turdan qaytgan tupni
olish lozim bо’lsa, о’yincha ancha egiladi, otayotganda tо’g’rilanadi va xokozo.
Voleybolchi maydon bо’ylab oyoqlarini chalishtirib (chapga, unga, oldinga,
orqaga), ikki qadam (oldinga va orqaga) sakrab (yugirish va odimlash) yurigib
(maydon bо’ylab tez siljish va yо’nalishini birdan о’zgartirib) yurishi mumkin.
Oxirgi yugirish qadami uzun bо’ladi, negaki undan keyin tuxtash, sakrash,
yо’nalishini о’zgartirish mumkin.
Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi.
Tо’pni uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha),
va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
29

Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g’rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar
chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari
о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо’lib, unda tо’p ikki qо’llab
yuqoridan, bir qо’llab yuqoridan, ikki qо’llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о’yinda kamroq qо’llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо’pni tez
va aniq uzatishini hamda yо’nalishi bо’yicha zarb berishni urganishi zarur.
Tо’pni qabul qilish . Bu – raqiblar hujumidan keyin tо’pni о’yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо’llab tо’pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi
asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо’llar oldinga pastga
tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо’yilgan bо’ladi. Tо’pni bilaklarda qabul qilib
olinadi. Bilaklarda bо’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо’llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо’tariladi va bukiladi, oyoqlar tо’g’rilanadi va gavda kо’tariladi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо’p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо’llash qulay bо’lganda
qabul qilinadi.
Tо’pni bir qо’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо’lganligi uchun ham qо’laniladi, ammo tо’p о’yindan uzoqda bо’lganda va
boshqa usul qо’llashning imkoni bо’lganda va boshqa usul qо’llanilishi foydalidir.
Tо’g’rilangan qо’l tarang siqilgan panjalar tо’pning yо’lini tо’sadi (tо’pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо’pni oshirish. Tо’pni о’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо’lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо’lni siltab tо’pni urish,
о’rgandan keyingi о’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо’p yuqoriga bir
30

qо’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо’nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog’liq. Tо’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о’rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо’p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо’g’riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо’g’riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо’pni pastdan tо’g’riga oshirish . О’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О’yinchi tirsakdan bukilgan
qо’l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо’l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о’zatiladi. Shundan sо’ng panjalar biroz bukilib, tо’p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog’ini tо’g’irlaydi va tana og’irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о’yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо’g’ridan xujumkor zarbi. Tо’rning yuqori qismidagi tо’pni bir qо’llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о’rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О’yinchi uchib kelayotgan tо’pni qо’llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо’l zarb uchun tayyorlanadi.
Tana bi oz orqaga egiladi. Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi,
keyin zarb beriladi, shundan sо’ng oyoq pastga tushgan tо’p bilan birga tushadi.
Tshpni qancha kchli urush zarur bо’lsa, kaft shuncha bushroq bо’lsa, kaft shuncha
tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о’yin turiga mansub bо’lib, о’yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о’ynashi shart. Zahiradagi о’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо’lishi
kerak.О’yin uch yoki besh partiyadan iborat bо’lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi.
Agar о’yin ochkolari 25-25 bо’lsa, о’yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо’ngi partiyada 3 yoki 5 о’yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о’yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо’lishi qat’iy nazar
jamoaga mag’lubiyat yoki g’alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
31

ochkogacha о’ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо’lganda о’yinchilar maydon almashadilar.
Moskvada voleybol bilan muntazam shug’ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama jamiyati sportining boshqa
turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ’ib qila boshladi. Xuddi shu yillarda
voleybol о’zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо’ldi. 1925 yildan esa
Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu bilan
bog’liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо’g’ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо’rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о’yin 15x7,5 о’lchami maydochada о’tkaziladigan
bо’ldi. 1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о’tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi. Tо‘pni pastdan tо‘g‘riga oshirish. О‘yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо‘lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О‘yinchi tirsakdan bukilgan
qо‘l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо‘l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о‘zatiladi. Shundan sо‘ng panjalar biroz bukilib, tо‘p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О‘yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо‘g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о‘yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.Tо‘g‘ridan xujumkor zarbi. Tо‘rning yuqori
qismidagi tо‘pni bir qо‘llab raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor
zarb deyiladi.
Bu xujumkor zarb о‘rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu
zarbni bir ikki va uch qadam bosib kelib bajaradi.
32

Hujumda o’yin texnikasi to’p bilan va to’psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to’pni uzatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
II.BOB. Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fan va o’quv
predmeti sifatida
2.1. Jismoniy madaniyat nazariyasi va amaliyotida asosiy
tushunchalarga tavsi
Voleybol o’yinini dars jarayonida o’tishda o’quvchilarni hakamlik darajasiga
ham tayyorlash kerak, bunda ikki tomonlama o’quv mashq o’yinlarda o’quvchilar
hakamlikni olib borishlari kerak. Voleybol o’yini boshlang’ich bo’limida harakatli
o’yinlarda ham foydalanish mumkin, bu harakatli o’yinlar o’quvchilarda ko’nikma
va malakalarini, e’nli to’pni qattiq urib, raqib jamoasi tomoniga o’tkazish, bir-
biriga uzatish, urib qaytarish malakalarini takomillashtirish va mustahkamlashga
yordam beradi. Shuning bilan birga bu o’yinda harakat tezligi va diqqati o’sadi.
Harakatli o’yinda o’quvchilar o’z jamoasining manfaatini ko’zlab topshiriqni
yaxshi va tez bajarish, jamoa manfaatini o’z shaxsiy manfaatidan yuqori qo’yish,
birdamlik bilan harakat qilish fazilatlarini tarbiyalash imkonini beradi. Harakatli
o’yinda bajariladigan harakatlarning asosiy turlari:
Uzatishlar. Voleybol sport o’yinlariga mos keladigan harakatli o’yinlardan,
“To’pni ilish va irg’itish”, “Voleybolchilar estafetasi”, “To’pga chap berish”
o’yinlari. Voleybol bo’yicha dastur materiallari o’rgatish uchun zarur bo’lgan
mashqlar, texnik va taktik usullar va o’yini nazariy va amaliy qoidalari kiritiladi.
Voleybol bo’yicha darsni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun bir necha to’r va
maydon bo’lishi yetarli emas.
Albatta, to’ldirma to’p, osib qo’yilgan to’plar, amartizatorli to’p, to’pni to’sish
uchun keng skameyka tennis setkasi nishoni bilan bo’lishi kerak. Mashqlarni
bajarishda iloji boricha ko’pchilik o’quvchilar qatnashishi kerak. Buning uchun
yoppasiga o’quvchilarni ikki guruhga bo’lish, qo’shib olib borish usuli bilan har xil
vazifalarni bajarish: bir to’rning oldida boleybol to’pi bilan, boshqalar to’ldirma
voleybol to’pi bilan devor oldida mashq bajarishi lozim.
33

Barcha guruhlar ketma-ketlikda hamma vazifalarni bajarishadi. Ana shu
prinsip ikki tamonlama o’yin vaqtida qo’llaniladi, shuning uchun ham darsda
barchalari bir xil me’yorda band bo’lishlari lozim.
Sport mashg’uloti bir-biriga o’zaro bog’liq quyidagi vazifalarni bajaradi.
Umumiy va maxsus jismoniy qobiliyatni tarbiyalash: organizmning funksional
holatini oshirish, texnik arsenalni kengaytirish: taktik harakatlarni puxta
o’zlashtirish: ma’naviy iroda; psixologik tayyorgarlikni hamda o’yin mahoratini
faol takomillashtirish. Bu vazifalar jismoniy texnik, taktik, nazariy psixologik,
integral tayyorgarlik bevosita o’yin va mashq qilishlar davomida ochila boradi.
Voleybolchilarni yuqori sport natijasiga erishish uchun kerakli bo’lgan
funksional bazaning hosil bo’lishiga qaratilgan bo’ladi. Bunda sportchilarning
sog’lig’ini yaxshilash, gavdasini to’g’ri va proportsional rivojlantirish, jismoniy
sifatlarni takomillashtirish asosiy o’rinni egallaydi.
Mashg’ulotning asosiy vazifalaridan biri sog’liqni mustahkamlashdir.
Sportchi organizmida yuqumli kasalliklar, shamollash, jarohatlanish va boshqa bir
qancha ko’ngilsiz o’zgarishlar ta’siriga qarshilik ko’rsata olish qobiliyatini
o’stiradi. Sportchilar tayyorgarligi muvaffaqiyatli bo’lishi, jismoniy sifatlarning
kamol topishi muhim ahamiyatga ega.
Texnik tayyorgarlik. Har bir o’yinchi va umuman jamoa mahorati
o’yinchilardagi texnik tayyorgarlik darajasiga bog’liq. O’yin uchun zarur bo’lgan
barcha usullar va ularni bajarish usullari texnik tayyorgarlik jarayonida oshib
boraveradi, usullar jamlangan holatda amalga oshadi, shu bilan birga sportchining
individual qobiliyati va jamoa uchun zarur bo’lgan funksiyalari takomillashtiriladi.
Taktik tayyorgarlik. Raqib jamoasi ustidan g’alaba qozonishda jismoniy va
texnik tayyorgarlik bilan bir qatorda o’z imkoniyatlaridan to’g’ri va ustalik bilan
foydalana bilish, ya’ni taktika katta ahamiyatga ega. Taktika ko’p holatlarga;
texnikani bilish va undan foydalanish, o’z kuchini o’yin vaqtida to’g’ri tasdiqlay
olish, musobaqa shart-sharoitlarini nazarda tutish, qoidani izohlash sheriklari va
raqiblarining harakatlarini to’g’ri baholash va boshqalarga bog’liq. Sport kurashini
to’g’ri tashkil qila bilish muntazam o’rganiladigan san’atdir. Ana shuning uchun
34

ham mashg’ulot jarayonida o’quvchilar strategiya va taktikaga oid kompleks
bilimni egallab, juda ko’p mahorat va malakalarni o’zlashtiradi.
Psixologik tayyorgarlik. Psixologik tayyorgarlik o’yinchilarda yuqori
darajadagi iroda kuchini tarbiyalashga qaratilgan. Butun o’quv–mashg’ulot
jarayoni esa shu fazilatlarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Maxsus psixologik
tayyorgarlik sportchidan aqliy qobiliyatning rivojlanishini, qiziquvchanlikni,
sharoitni tanqidiy baholay olishni o’z hatti-harakatlarini to’g’ri tahlil qila bilishni
talab qiladi. Bu sifatlar tegishli maxsus bilim va ko’nikma kompleksini egallash
uchun zarurdir. To’pni oshirgandan keyin past traektoriya bo’ylab va katta tezlikda
to’pni oshirgandan keyin uni uchishida, ma’lum balandlikda past – to’rga yuqori
maydon tashqarisida ketayotgan to’p faqat maydonga tushishi mumkin.Ana shunga
mos ravisha o’yinchilar o’sha joyda bir chiziqda turishadiki to’pni oshirilgandan
keyin qabul qilib olish uchun qulay joyda turiladi. O’yinchilarni bunday
joylashishida ularning birontasiga uchib kelayotganday bo’ladi. Agarda to’pni
qabul qilib olish uchun boshqa bir joyga o’tish kerak bo’lsa unda oldinga orqaga
yon tomonga bir qadamdan ortiq qadam qo’yilmasligi kerak. Bu jiddiy holatga
rioya qilib jamoa ni keyinga harakatiga bog’liq holda o’yinchilarni har xil
variantlarida joylashtirishdan foydalaniladi.Orqa chiziqdagi o’yinchilarni himoya
harakati taktikasi to’siq qo’yishda hujumkor zarba beruvchini nafaqat o’yin sifatiga
va to’pni holatiga bog’liq holda tashkil etiladi, balki to’siq qo’yuvchini qo’l holati
ham hisobga olinadi. 1 zonada turgan o’yinchi to’siq qo’yib bekitilgan u esa oldi
chiziqdan joy egallab turadi. 5 zona o’yinchisi to’pni qabul qilib olish uchun
chiqadi, 1 zonadagi o’yinchini (javobgarlik zonasi) faoliyatini ko’rsatuvchi joyni
mayda chiziq bilan ko’rsatilagn bu erga to’siqdan sapchib qaytgan to’p qaytishi
mumkin, shu erda himoya chizig’idagi o’yinchi uni uzatadi. Maydonni
tashqarisidagi (javobgarlik zonalar) maydonni katta – kichikligi (o’lchami)
o’yinchilarning harakatchanligiga va to’pni uchish balandligiga bog’liq bo’ladi.
Agarda to’siq 4 zonada qo’yilgan bo’lsa, unda har bir o’yinchini javobgarlik
zonasi (kontur chiziq bilan ko’rsatilgan) zarba berish joyidan uzoqlashish me’yori
bo’yicha oshib boradi. Chunki bu zonadagi o’yinchilar to’siqdan urilib qaytgandan
35

keyin to’pni tushish vaqtigacha maydon bo’ylab almashish uchun ko’proq vaqtga
ega bo’ladi.
Ikki kishilik to’siqni to’g’ri qo’yilganda to’rga yaqin uzatish (to’siq ustida
yuqorida zaraba bergandan tashqari) bilan hujumkor zarba berishdan keyin to’r
ustidan to’pni erkin o’tish imkoniyatidan tashqari shuning uchun o’yinchilarning
asosiy himoya faoliyati to’siqdan qaytgan to’pni uzatishga olib keladi.
Ikkita eng ko’p tarqalgan ikki kishi bo’lib to’siq qo’yishda o’yinchilarning
joylashishini to’siqni 2 va 3 zona yoki 3 va 4 zona o’yinchilari qo’yadi. 6 zona
o’yinchisi 4,5 va 1 zona o’yinchilariga himoyada asosiy haraktni uzatib faqatgina
muxofaza vazifasini bajaradi.Bunday joylashtirish oldindagi burchak deb aytiladi.
6 zona o’yinchisi to’siqdan to’p qaytargandan keyin va to’siq qo’yuvchilarni
qo’llarini orasidan, to’siq ustidan hujumkor zarba berishdan oldin to’pni uzatish
uchun eng ko’proq qulay, joyni egallaydi. Ana maqsadda oldi chiziqqa qarab
tortadi. O’yinchilarni bunda joylashtirish «burchak bilan orqaga» degan nomni
oladi. O’yinchilarni bu joylashishini faqat jamoa larga tavsiya qilish mumkin, unda
4 va 1 zonadagi o’yinchilar yuqori haraktchanlikka ega bo’ladi va bir vaqtni o’zida
himoya hamda muxofaza harakatini bajarish mumkin. Orqa chiziqdagi o’yinchi
to’siq qo’yuvchilar tomonidan qo’yilgan xatoni bilib qolib (qo’llar orsidagi
bo’shliq, to’siqni noto’g’ri qo’yilishi, ular o’rtasidan to’pni o’tishi etarliligi yoki
maydonchaga to’pni uchish yo’nalishini bekitmasdan qoldirilishi) huddi shunday
barcha boshqa holatlarday harakat qiladi, hujumkor zarba berishni o’tkazish
vaqtida to’pn unga ko’rinadi ya’ni to’pga chiqadi. Orqa chiziqdagi holatda
o’yinchining harakati qachonki hujumkor zarba berishni bajaruvchi uni o’yinchi
oldindan yaxshi o’rgangan bo’lsa shuni bilib turib to’pga zarba bergandan keyin
qanday holatdan qaysi yo’nalishda extimol jami uchishi uni uzatishi uchun joyni
tanlashda himoyachilar ustunlikka erishadi.
Ko’pchilik holatda o’yinchini harakat havfziligini ta’minlashga extiyoj
tug’ulishi mumkin: ayrim o’yinchilarni yomon harakatchaligi, uzatishni to’liq
egallay olmaganligi va b.q. Ularni jamoa dagi o’rtoqlar muxofaza (straxovka)
36

qiladilar. To’siq qo’yishda va hujumkor zarba berishda doimiy ravishda muxofaza
qilish zaruriyati kelib chiqadi.
Sakrab turgan holatda na hujumchi, zarba berayotagan, na to’siq qo’yuvchi
o’yinchi, raqibni harakatiga va qarshi harakati ta’siriga javob bermasdan surilishi
mumkin emas. Shu bilan bog’liq bo’lgan bu o’yinchilarni muxofaza qilish zarur.
Hujumkor zarbani berishni bajarishda muxofazani to’siqda to’pni urilib
qaytishini ko’proq zonaga extimolini yo’nalishida, bo’ning uchun oldinga
aralashtirib, qolgan o’yinchilarni barchasi amalga oshiradi. To’siq qo’yishda
muxofazani bir nechta usullar bilan amalga oshirish mumkin.
Birinchi usul – maxsus muxofaza qiluvchi o’yinchi, o’z navbatida 6 zonaga,
shu erdan to’siqni bajaruvchi o’yinchilarga kiradi. Ushbu chiqishni iloji boricha
barvaqt bajarishi shart, chunki shu bilan birga 1 va 5 zonadagi o’yinchilarni
himoya harakatiga halaqit bermasiligi kerak. Ikkinchi usul – raqibni hujumkor
zarba berishi uchun unga to’pni yo’naltirganligi, zonaga bog’liq bo’lgan orqa
chiziqdagi barcha o’yinchilar bilan muxofaza qilishidir. Shunday qilib, 4 zonadagi
to’siq qo’yuvchi, 5 zonadagi o’yinchini muxofaza qiladi, 2 zonadagi to’siq
qo’yuvchisi 1 zonadagi o’yinchi muxofaza qiladi. Shu bilan birga ushbu usulda
to’siqdan yoki to’siq tepasida uchib kelayotgan, to’pni uzatish uchun (old
chizig’iga) 6 zona o’yinchisi orqaga qaytadi, uni vazifasini to’siq qo’yishda
qatnashmaydigan oldingi chiziqdagi o’yinchi bajarishi mumkin. Masalan, agarda 2
va 3 zonadagi o’yinchilar to’siq qo’yishni amalga oshirsalar, unda maydonni
o’rtasini 4 zona o’yinchisi berkitadi, biroq o’zini zonasini ham berkitishni esdan
chiqarmasligi zarur.
Ikkinchi usul jamoa ni himoya imkoniyatini bir muncha kuchaytiradi, chunki
himoya harakatida ikkita emas, balki uch ta o’yinchi qatnashadi. Biroq to’siq
qo’yishda qatnashadigan oldingi chiziqdagi o’yinchini siljishi o’yinni oxiriga
etkazishda uni harakatini markazdan qiyinlashtiradi, qachonki himoyada
muvoffaqiyatli o’ynagandan keyin hujumda harakat boshlanadi.
Muxofazani ko’proq samaraliy shakli doimiy o’yinchini erkin muxofaza qilish
hisoblanadi. Ushbu usul tajribali o’yinchilarni faqat bor bo’lishida yoki
37

mavjudligida bo’lishi mumkin, maydonchadagi vakillarni keyinchalik
rivojlanishida extimol ko’proq kuchlilar muvofaqqiyatli hal etadi.
Muxofazani amalga oshiruvchi o’yinchi doimiy ravishda orqa chiziqda turgan
holda qoladi yoki 6 zonaga o’tadi va bo’sh bo’ladi, o’zini qarashiga ko’ra harakat
usullarini tanlaydi: muxofaza qilish uchun oldinga chiqadi yoki old chizig’ida
qoladi, o’zlarini to’siq qo’yuvchilari muxofaza qilishga ketgan, qoldirilgan
o’yinchilarni 1 yoki 5 zonani berkitish uchun zaruriyat tug’ilganda yon tomonga
siljiydi. Ushbu usulda eng ko’proq eng yaxshi himoya qilinmagan maydon
markazida turadilar, chunki o’yinchilar bilmaydi, uni kim berkitishi kerak. Maydon
markazidagi berkitishni erkin muxofaza qiluvchi o’yinchi amalga oshiradi (uni
oldinga chiqishida) yoki raqibdan to’pni uchish yo’nalishiga bog’liq holda boshqa
o’yinchini zimmasiga yuklanadi. Shunday qilib agarda maydon markazida
aldashda to’p 4 zonadan yo’naltiriladi bunda markazni yopish uchun 5 zonadagi
o’yinchi chiqadi, ya’ni o’yinchi uni orqasidan quvlamasdan to’pga qarshi chiqadi.
Himоyachini hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o’yinchilar juftlikda
birinchi o’yinchi tur оldida. Ikkinchi o’yinchi qarshi maydоnni оrqa chizig’iga
yaqinrоq jоyda jоylashgan. Birinchi o’yinchi o’zi tashlagan to’pni to’r ustidan urib
o’tkazadi. Himоyachi to’pni qabul qilib qat’iy Aniqlangan zоnaga uzatadi. Bu
mashq himоyachini o’yinda to’p yo’nalishiga to’g’ri chiqishni va qabul qilingan
to’pni aniq uzatish ko’nikmasini rivоjlantiradi.
To’pni qabul qilish usulini himоyachi o’zi tanlaydi. o’yinchilar o’z
vazifalarini 10-15 zarbadan keyin o’zgartirishlari mumkin.
Jismoniy tayyorgarlik haqida tushuncha. Umumiy jismoniy tayyorgarlikning
vazifasi: jismoniy sifatlarni (tezlik, epchillik, kuch, chidamlilik, egiluvchanlik)
rivojlantirish, harakat malakalarini takomillashtirish, shug’ullanuvchilarni
«Alpomish» va «Barchinoy» test me’yorini topshirishga tayyorlash. Umumiy
jismoniy tayyorgarlik vositasi: gimnastika va yengil atletika mashqlari, sport va
harakat o’yinlari, suzish va boshqalar.
Sakrovchanlikni rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar
38

Cho’qqayib o’tirish, cho’qqayib o’tirgan holatdan yuqoriga sakrash, yarim
cho’qqayib o’tirish, turgan joyda bir oyoqda, ikki oyoqda va harakatda yuz bilan
oldinga, yon tomonga, orqa bilan oldinga sakrash.
Gimnastik kondan pastga qarab sakrash, osib qo’yilgan to’pga, bir va ikki oyoqda
depsinib sakrab qo’lni tegizish. Arg’amchida sakrash. Estafetalar.To’pni uzatishda
qatnashadigan, mushaklarni mustahkamlash uchun beriladigan mashqlar.Qo’l
panjalarini mustahkamlash va uning harakatchanligini oshirish.
Ko’krakda to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish (oldinga, bosh ustida) va ilib
olish, to’ldirma to’pni uzoqqa otish. Basketbol to’pini ko’p marta uzatish va ilib olish,
basketbol to’pini maydonga urib olib yurish.
To’pni o’yinga kiritishni bajarishda qatnashadigan mushaklarni mastahkamlash uchun
beriladigan mashqlar. Bosh orqasida ikki qo’llab to’ldirma to’pni otish. Bir qo’l va
ikki qo’lda yuqoridan va pastdan to’ldirma to’pni otish.
Hujumkor zarba berishda qatnashadigan, mushakning tez qisqarishi va kuchli
rivojlantirish uchun beriladigan mashqlar. 1 kg li to’ldirma to’pni ikki qo’llab to’r
ustidan oshirib otish, turgan joyda va sakrab ikki qo’llab to’ldirma to’pni boshdan
oshirib otish. Turgan joyda, yugurib kelib tennis koptogini uloqtirish, sakrab to’r
ustidan oshirib uloqtirish.Akrobatik mashqlar. G’ujanak bo’lib oldinga va orqaga, yon
tomonga dumalash. Kurakda tik turish. Umbaloq oshish, tayanib o’tirgan va asosiy tik
turgan holatdan yugurib kelib umbaloq oshish. Bir necha umbaloq oshishni birga
qo’shib bajarish.
Voleybol o’yini texnikasi va taktikasi metodologiyasi
Voleybol o’yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik usullari:
turish, siljish, to’pni o’yinga kiritish, to’pni uzatish, hujum zarbasi, to’siq qo’yish.
O’yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka harakatlanish,
himoyada va hujumda guruh bo’lib harakat qilish.
Amaliy mashg’ulot. Voleybol o’yini texnikasini o’rgatish. Turish holati. Voleybol
o’yini uchun xos, har xil siljishlar, to’pni o’yinga kiritish bilan qabul qilish. Ikkinchi
uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish. O’ngga, chapga,
oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab, siljishning har xil
39

usullarini birga qo’shib bajarish, siljishdan keyin to’xtash. To’pni uzatish. To’pni ikki
qo’lda yuqoridan uzatish.
To’pni tagiga chiqish. To’pni uzatishda oyoq, qo’l, gavda holati va harakatining bir-
biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to’p uzatish. Qatorda qarama-
qarshi tomonga to’p uzatish. Juft-juft bo’lib siljish bilan to’p uzatish. Shit va devor
oldida to’p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 6- zonadan 3-
zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to’p uzatish.
«To’p havoda», «To’p kapitanga» harakatli o’yinlari, to’pni uzatish bilan
bajariladigan estafetalar. To’pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo’l va oyoq, gavda
holati. To’p bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To’pni o’yinga kiritish. To’pni
pastdan o’yinga kiritish: to’g’ridan va yon tomondan (yon boshdan). To’pni
yuqoridan to’g’ri o’yinga kiritish. Tik turish, to’pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo’l
holati. To’pni yuqorida va ikki qo’llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish. 4 va 2- zonalarda to’g’ridan zarba berish. To’r ustidan
(balandligi 140- 200 sm.) sakrab to’ldirma to’pni ikki qo’llab otish. Yugurib kelib va
turgan joyidan to’r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish, sakrash, qo’lni siltash
va qo’shish. Rezinali amortizatorga o’rnatilgan to’pga zarba berish. Sherigi
tomonidan tashlangan to’pga to’r ustidan zarba berish. Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni
davom ettirish uchun sherik yoki raqib tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish
usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga
о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi.
Tо’pni uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha),
va undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
40

2.2. Fanning mazmuni va tuzilishi
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to’r ustidan to’pni qaytarish usulini tanlash, to’pni
to’r ustidan raqib maydonchasining mag’lum zonasiga yo’naltirish, to’pni pastdan va
yuqoridan o’yinga kiritishni almashlab borish. Himoyada yakkama-yakka taktik
harakat, to’pni uchish yo’nalishini imkoni boricha aniqlay bilish va o’z vaqtida
to’pni qabul qilib olish uchun chiqish, o’yin sharoitiga mos ravishda to’pni yuqoridan
va pastdan uzatishni qo’llash, hujumda guruh bo’lib harakat qilish. To’pni o’yinga
kiritgandan keyin qabul qilish va birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga
yoki 2- zonaga zarba berish uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to’pni 3- zonaga birinchi
uzatish va 2- zonaga ikkinchi uzatish, 2-zonadan to’r ustidan oshiriladi. To’pni 6-
zonadan 2- zonaga, 2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to’r ustidan oshiriladi. Tо‘p
uzatish – bu texnik usul orqali hujumni tashkil qilish va amalga oshirish uchun qulay
sharoit yuzaga keltiriladi.
Tо‘pni: tayanch holatdan ikki qо‘llab, sakrab ikki qо‘llab, sakrab bir qо‘llab,
orqaga yiqilib turib ikki qо‘llab uzatish mumkin. Oxirgi usuldan voleybolda kamdan-
kam, keskin holat yuzaga kelganda foydalaniladi.
Yо‘nalishi bо‘yicha tо‘p uzatishlar (tо‘p uzatuvchiga nisbatan) quyidagicha
bо‘ladi: oldinga, о‘z ustiga, orqaga.Uzunligi bо‘yicha: uzun – zonalar osha; qisqa –
zonadan zonaga; qisqartirilgan – zona doirasida. Balandligi bо‘yicha: baland – 2 m
dan yuqori, о‘rtacha – 2 m gacha, past – 1 m gacha. Yuqoridagi kо‘rsatkichlarga
bog‘liq holda tо‘pga sekin, tez va katta tezlanish beriladi. Tо‘pni tо‘rga yaqin – 0,5 m
gacha va uzoq – 0,5 m dan ortiq masofada berish mumkin.
Tо‘pni uzatish texnikasi dastlabki holat, qо‘lning tо‘pga qarama-qarshi harakati,
amortizatsiya va tо‘pni yо‘naltirishdan iborat bо‘ladi. Dastlabki holatdan tо‘p tomon
harakatlangan-dan sо‘ng voleybolchi vertikal holatda, oyoqlarining bukilish darajasi
tо‘p yо‘nalishining balandligiga va uchish tezligiga bog‘liq holda, oyoq kaftlari
parallel yoki bir oyoq (asosiy qо‘lga nisbatan qarama-qarshi) bir oz oldinda bо‘ladi.
Qо‘llar oldinga chiqariladi, barmoqlar oval shaklini hosil qilgan bо‘ladi.
42

Qо‘llar tо‘p bilan yuz tepasida tо‘qnashadi. Bunda bosh barmoq Himоyachini,
hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o’yinchilar juft bo’lib maydоnni ikki
tоmоnida jоylashadilar. Tur оldida turgan o’yinchi o’zi tashlab hujum zarbasini
оrqa chizg’iga yo’naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi. Himоyachi bu
harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki
aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda qayd etilgan faktrlardan tashari
hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi maqsadga muvоfiq bo’lar edi.
Bundan taqshari bu mashq o’yinchini kuchli zarbani qabul qilishdan aldab
tashlangan to’pni qabul qilish harakatiga tez o’tish ko’nikmasini rivоjlantiradi va
o’yinchini dоimо tayyor turishga yordam beradi.
Himоyachi to’siqchi harakatiga qarab harakatlanishi.
Murakkab hujum kombinatsiyalarini tashkil qilishda, tо‘p baland berilganda
yoki tо‘pning uchish vaqtini kamaytirish maqsadida sakrab tо‘p uzatish usulidan
foydalaniladi. Bu holatda qо‘llar bosh ustidan birmuncha baland kо‘tariladi va
qо‘llarning faol ishlashi hisobiga sakrashning yuqori nuqtasidan tо‘p uzatiladi.
Huddi shu holatda qisqa tо‘p uzatishda asosiy harakat qо‘l barmoqlarining faol
ishlashi hisobiga amalga oshiriladi.
Tо‘pni orqa tomonga (mо‘ljalga orqa tomon bilan turganda) uzatishda о‘yinchi
tо‘pning tagiga kirib boradi. Bunda qо‘lning orqa kaft qismi bosh orqasigacha
kо‘tariladi. Tо‘p uzatish qо‘llarni tirsak qismida bukib-yozish hisobiga bajariladi,
gavda orqaga-yuqoriga harakatlanadi, bunda harakat umurtqa pog‘onasi kо‘krak va
bel qismlarining bukilishi hisobiga bо‘ladi (5-rasm). Sakrab orqaga tо‘p uzatish huddi
tayanch holatda orqaga tо‘p uzatish kabi bajariladi. Tо‘p uzatishning eng murakkab
usuli bu sakrab bir qо‘l bilan tо‘p uzatishdir. Bu usul tо‘p tо‘r ustiga kelib qolgandagi
murakkab sharoitda bajariladi. Bu holda qо‘l tirsaklarida bukilib, oldinga chiqariladi
(6-rasm). Kaftlar oldinga qaratiladi, barmoqlar bukilib, tarang holga keltiriladi. Tо‘p
uzatish tirsak bо‘g‘inining bukib-yozilishi hisobiga bajariladi.
Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p kiritish . Yuqoridan yon tomon bilan tо‘p
kiritish usulida о‘yinchi tо‘rga nisbatan yon tomon bilan oyoqlarini tizzadan bukkan
holda turadi. Tо‘p 1 m gacha balandlikda yelka ustiga tashlanadi.
43

О‘ng qо‘l bilan zarba berilganda, u pastdan orqaga harakatlanadi, bunda yelka
pastga tushirilib, gavdaning og‘irligi о‘ng oyoqqa о‘tkaziladi. Zarba zarba beruvchi
qо‘l orqadan-yuqoriga yoy bо‘yicha harakatlantirilib, zarba amalga oshiriladi. Gavda
chapga buriladi va og‘irlik kuchi chap oyoqqa kо‘chiriladi. Bu harakat zarbaning
kuchini oshirishga xizmat qiladi.
Sakrab tо‘p kiritish . Hozirda sakrab tо‘p kiritish usuli keng qо‘llanilmoqda. Bu
usulning asosi orqa (himoya) zonadan hujum zarbasini berishga о‘xshashligi sababli
uning mohiyati quyiroqda yoritiladi.
Hujum zarbalari.
Hujum zarbasi – jamoaning hujum harakatini yakunlovchi samarali usul
hisoblanadi. Bu harakatlar tо‘rning yuqori qirg‘og‘idan balandda amalga oshiriladi.
Chunki undan pastroqda amalga oshirilgan hujum harakatlarining samarasi ham juda
pastdir. Hujum zarbalari yо‘nalishiga kо‘ra quyidagicha farqlanadi: tо‘g‘ri yо‘nalish
bо‘yicha (bunda zarba berilgan tо‘p yо‘nalishi hujumchining yugurib kelish
yо‘nalishiga mos tushadi) va yо‘nalishni о‘zgartirib (bunda zarba berilgan tо‘p
yо‘nalishi hujumning yugurib kelish yо‘nalishiga mos tushmaydi).
Jismoniy tayyorgarlik – tayyorgarlik turlarining biri bо‘lib, voleybolchining
organizmini rivojlantirish, uning jismoniy sifat va qobiliyatlarini takomillashtirishga
hamda о‘yin faoliyatini samarali amalga oshirishni ta’minovchi mustahkam poydevor
yaratishga qaratilgandir.
Zamonaviy voleybol shugullanuvchilardan nixoyatda katta kuch, tezkorlik,
chaqqonlik, chidamkorlik va egiluvchanlik sifatlarini talab qiluvchi sport о‘yinlari
turiga mansubdir. О‘yinning mohiyati о‘yinchi harakatining turli yо‘nalish va
о‘zgaruvchan vaziyatda о‘ta tezkor, aniq hamda qisqa vaqt ichida о‘yin davomida
kо‘pdan - kо‘p tо‘siq qо‘yish, zarba berish va tо‘p kiritishdagi sakrashlari, yiqilishlari,
yugurish, tо‘xtash, burilish,egilish va boshqa xarakatlarni yuqori tezlikda ijro etishi
katta jismoniy kuch, о‘ta chaqqonlik, mustahkam chidamkorlik, va ruhiy uyg‘unlikni
talab qiladi. Binobarin, ushbu yuklama (nagruzka) ta’siri shug‘ullanuvchi
organizmining funksional jihatdan mukammal shakllangan bо‘lishini taqozo etadi.
44

Xulosa
Sportchilarga voleybol o’yinini o’rgatish uslubiyati. Umumta’lim
maktablari boshqa sport turlari kabi voleybol sport turi ham dasturda berilganidek,
kiritilgan.
O’quvchilarni voleybol darsida asosiy vazifasi: bolalarni jismoniy
rivojlantirish bilan birga nazariy jihatdan bilim berish, ko’nikma malakasini
oshirish; harakat sifatlari rivojlantirish – tezkorligini, kuch, sakrovchanlikni,
baquvvatlikni, harakat texnikasini o’rgatishdir.
O’qituvchi sport turini o’zi to’liq bilishi kerak, asosiy vazifalarni ya’ni
darsning asosiy maqsadini ham unutmaslik kerak.Voleybol o’yinini dars
jarayonida o’tishda o’quvchilarni hakamlik darajasiga ham tayyorlash kerak, bunda
ikki tomonlama o’quv mashq o’yinlarda o’quvchilar hakamlikni olib borishlari
kerak. Voleybol o’yini boshlang’ich bo’limida harakatli o’yinlarda ham
foydalanish mumkin, bu harakatli o’yinlar o’quvchilarda ko’nikma va
malakalarini, e’nli to’pni qattiq urib, raqib jamoasi tomoniga o’tkazish, bir-biriga
uzatish, urib qaytarish malakalarini takomillashtirish va mustahkamlashga yordam
beradi. Shuning bilan birga bu o’yinda harakat tezligi va diqqati o’sadi.
Harakatli o’yinda o’quvchilar o’z jamoasining manfaatini ko’zlab topshiriqni
yaxshi va tez bajarish, jamoa manfaatini o’z shaxsiy manfaatidan yuqori qo’yish,
birdamlik bilan harakat qilish fazilatlarini tarbiyalash imkonini beradi. Harakatli
o’yinda bajariladigan harakatlarning asosiy turlari:
Uzatishlar. Voleybol sport o’yinlariga mos keladigan harakatli o’yinlardan,
“To’pni ilish va irg’itish”, “Voleybolchilar estafetasi”, “To’pga chap berish”
o’yinlari. Voleybol bo’yicha dastur materiallari o’rgatish uchun zarur bo’lgan
mashqlar, texnik va taktik usullar va o’yini nazariy va amaliy qoidalari kiritiladi.
Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish metodologiyasi va texnikasini
takomillashtirish O’quvchi va talabalarni voleybol sportiga yo’naltirish va
saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to’g’ri tashkil etish, voleybol bo’yicha yuqori
malakali sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi.
45

Sport turlariga bolalarni yo’niltirish va saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari
hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo’naltirish mumkin. Yosh
voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg’ulotlari ularni voleybolchilarga
muvofiq bo’lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini
rivojlantirishga qaratilgan bo’lishi kerak. Voleybol o’yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo’yicha malaka va ko’nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o’tirish va tishlanish harakatlari hamda o’yinga to’p kiritish, to’p qabul qilish, to’p
uzatish harakatlari texnikasi o’rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o’yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo’yicha malakalar hosil
qilinadi.Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o’yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi. Shu bilan birga
yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy iroda tayyorgarligi tashkil
etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga qadar olib boriladi. Yosh
voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel tarzda
shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, voleybol o’yinida yoki
o’yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va
qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish,
farqlay bilish, to’g’ri baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda,
zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo’lishini talab
qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko’p jihatdan sport
to’garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog’liq bo’ladi.Tanlov– ko’p yillik jarayon bo’lib, o’z
ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga o’tkazishda saralash),
o’yin funksiyalari bo’yicha tanlov o’tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul
qilish kabi bosqichlarni kiritadi.
46

Foydalanilgan adabiyotlar
1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent,
“O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil.
2. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”.
3. T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
5. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T.,
1995yil. 134 bet.
6. Pо’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T.,
1993 yil. 76 bet.
7. Pо’latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о’rni. «JT,
sport va ma’naviyat» tо’plami. T., 1995 yil. 147 bet.’latov A.A. О’rgatish
uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T., 1994.
Internet saytlari
8. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
9. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
10. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali
47

JISMONIY MADANIYAT TA'LIMI O'QITISH JARAYONIDA XARAKATGA O'RGATISHNING ETAPLARI

Sotib olish