Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti, ilmiy amaliy fan sifatida va uning mazmuni - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	139.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti, ilmiy amaliy fan sifatida va uning mazmuni

Sotib olish

1Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti,ilmiy amaliy fan sifatida va uning
mazmuni
MUNDARIJA:
Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.Bob. J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r ini o’quv predmeti
1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish……………………..6
1.2 Jismoniy tarbiy a darsining pedagogik taxlili..................................................12
II.Bob . Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti,ilmiy amaliy fan sifatida
2.1 M ashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi................................................ 20
2.2 Jismoniy ishchanlik qobilyatini aniqlash ……………………..……………..29
III.Bob. Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari, nagruzka,
dam olish jismoniy tarbiyaning asosiy tartibiy qismlari
3.1 J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a p e d a gog i k naz orat
usullari
...................................44
3.2 Jismoniy tarbiya jarayonida turli metodlardan
foydalanish..............................52
Xulosa..... .................................................................................................................63
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................65

2 Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-
ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi,
2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va
“Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi,
“2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash
to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va
paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini
yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh
va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro
sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat
miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar
zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi
Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi
salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p.

3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo‘lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib,
ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar
mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir. Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik qismining
sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan
va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.Taraqqiy etgan
mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport
omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.

4Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashdan iborat
bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport
turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang‘ich
tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo‘linadi. Ob - havo
qulay bo‘lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug‘iladi.
Buning uchun qulay, katta va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan
maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi
tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish
va boshqa sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqdalar.
 Sabr chidamga o‘rgatish
 O‘yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko‘nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo‘lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar
faoliyatini boshqarish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport
to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi
o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik
va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi.

5Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik
va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu
yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks)
sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini
o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda
viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni
o‘rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar . Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo‘llash yullarini ifodalash
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxati iborat.
Kurs ishi 65 ta listda bayon qilingan, jadval va rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro‘yxati manbalarni o‘z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.

6I.Bob. Jismoniy tarbiya darslarini o’quv predmeti
1.1. Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish
O 'qu v i s h la r i s h a k l i o'q it uv c h i n i n g t u r l i v a k o' p q i rr a l i
u s l ub la r d a n f oy d a la n i s h , d a r s d a eng y a x s h i n ati j a l a r g a e r i s h i s h , ta ' li m
t a r b i y a i s h la r i n i a m al g a o s h i r i s h d a k a t t a i m k on i y a tla r
yaratadi.
H a r b i r d a r s b i r o n v azi f a n i h a l q i l i s h v a un i a m al g a o s h i r i s h d a m u s ta q i l
bo' l s a d a , l e k i n u la r
bir biri bi la n c h a m b a r c h a s bog' la ng a n bo' la d i . S h u s a b a b l i
b a r c h a d a r s la r o'quv c h ila r n i k e r a k l i b i l i m
ko'n ikm a v a m al a k a la r b i l a n
qu rolla nt iradi.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s i a n i q v a m u k a mm a l p e d a gog i k v a z i f a la r n i o' z
ol d i g a v a z i f a q i l i b
qo'y ish k e r a k . D a r s v a z i f a l a r i un i n g m uh i m v a b o s hq a
y o 'n ali s h la r i n i b el gi la b b e r a d i , y a 'n i un i n g m az m un i ,
turi,
t u z i li s h i v a d a r s n i n g u s l u b h a m d a t a s h k i l q i l i n i s h i
aniqla nadi.
D a r s v azi f a l a r i o'quv c h ila r n i n g ѐ
G s h i , ji n s i , s i n f i , o' t k az i l a d i g a n j oy ,
m a s hq la r n i n g
o'rgat ilishi ta r t i b i v a v a qt i k a b i s h a r o it l a r b e l g i l a n a d i .
S hun i ng d e k o' t g a n d a r s m ate r i a l l a r i n i h a m h i s o bg a
olinadi.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a qo'y i l a d i g a n v a zi f a la r x il m a - xi l d i r . U c h
gu r uhg a :
o'rgat ish
s o g ' l o m lati r i s h , ta r b i y a v i y v a zi f a la r
qo'y iladi.*
1 . S ta r d a n c h i q i s hn i
o'rgati sh.
2 . C ho'nq a y i b o' ti r g a n ho l d a k ic h i k t o'pn i s a v at g a
ta shla sh.
3 . S og' l o m la s h ti r i s h . Q a d – qo m at n i
rivoj la nt irish.
S h u s a b a b l i b u p r i n t s i p i a l j a r a ѐ
G n la r d o i m o b i r g a o li b bo r i l i s h i zarur.
H a r b i r o'quv c h i ong li , i nt iz o m li , j a m i y a t qu r i s h u c hu n t o' l a
m a ' l u m o tli , m e hn a t v a
m udofaa i s h la r i g a d o i m t a y ѐ G r bo' li s h la r i k e r a k . B u
v a zi f a la r n i a d o e t i s h d a j i sm on i y ta r b i y a d a r s la r i
m uh im bo s q ic h la r d a n b i r i
h i s ob la n a d i . H a r b i r a m a l i ѐ
G tc h i o' z l a r i n i n g f a ol i y a t l a r i d a s hu la r n i t o' l a
singd irib
o li s h la r i , un i a m a l d a qo' lla y b i l i s h kerak.

7B un d a y hol la r d a p e d a gogn i n g r a hb a r l i k r ol i , o'quv c h ila r n i n g q i z i q i b
b a ja r i s h la r i k a tt a rol o'yn a y d i . B un i n g u c hu n bi li m la r n i t e s h i r i s h ,
r a g' b atla nt i r i s h , y a ng i v a zi f a l a r n i b a ja r i s h d a ul a r g a
tayana
b ili s h d a d i r . S hun d a g i n a o'quv c h ila r n i n g a k ti vl i gi , ong i , i nt iz o m i v a k o' r s at g a n
n a t i j ala r i o s h a
bo radi.
H a q i q a t a n h a m j i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i k o' p q i rr a l i ja r a ѐ
G nd i r . D a r s d a
d i d a k t i k
printsipla r, o' r g ati s h d a g i t u r l i u s l ub la r v a a x l o q ta r b i y a s i y a x s h i
yo' l g a qo'y il g a n d a m a q s a d g a q o'y il g a n
vazi falarni
t o' l a a m a l g a o s h i r i s h i m k on la r i
yaratiladi.
* J i s m on i y ta r b i y a d a r s la r i old i g a qo'y il a d i g a n v a z i f a la r bi la n t o' li q
r a v i s h d a ta n i s h i s h
uchu n k on e s p e k t i g a q a r a n g K o' r g az m ali l i k , te xni k
vo s it a la r d a n f oyd a l a n i s h , a m a l i y b a j a r i b
ko'rsati sh,
b aja r i l a ѐ
G t g a n m a s hq la r n i kund alik ta bi iy s h a r o itala r d a u c h r a yd i g a n h a r a k a t la r ,
t a b i a t n i n g f oy d a l i vo s ita l a r i d a n f oyd a l a n i s h yo' lla r i
o'zviy bog' la b o li b bo r il g a nd a
o'quv c h ila r d a s po r t g a q izi q i s h , h a r a k a t la r n i t u s hun i b b aja r i s hg a bo' l g a n
ehtiѐGjla r
kuchayadi.
B un i n g bo i s i s hun d a k i , j i sm on i y ta r b i y a d a r s la r i d a o'quv c h ila r n i n g
s og' li g i n i
m ustahkam la shg a e ' ti bo r k u c h a y ti r i l i s h i b i l a n b i r g a li k d a , u la r n i k a s b
ta nl a s h , m e hn a t q i l i s hg a ta y ѐ
G r la s h d i r . S hun i n g bila n b i r g al ik d a “ J i sm o n i y
ta r b i y a o'q it uv c h i s i ” k a s b i g a h a m o'quv c h ila r n i q izi q ti r i s h k o' z d a t u t i l m og' i
kerak.
B u h a m d a v l a t m a n f a a t i d a g i e n g m uh i m k a s b la r d a n b i r i hisob la nadi.
J i sm o n i y ta r b i y a o'q it uv c h i l a r i o' z d a r s la r i n i , n a z a r i y t u s hun c h a
b e r i s h v a s u hb atla r i d a
ana s hu la r n i n aza r d a t u t m oq la r i kerak.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i m a k t a bd a t u r l i x i l s h a k l v a m az m un d a bo' l a d i .
L e k i n ul a r b i r - b i r i
bi la n o' z v i y bog' liqdir.
D a r s t u zi l i s h d e g a n d a 4 5 m i nu t d a vo m i d a m u a yy a n m a s hq la r n i
t u z i l i s h i v a un i
o'rgat ilishini t u s hun ila d i . J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i t u z i li s h i
ji h a t id a n 3 q i sm d a n i bo r a t . Y a 'n i tay ѐ
G r g a r l i k , a s o s i y va y a k un l ov c h i qism la r.
D a r s q i s m la r i o' z i s h s h a k l i u s l ub la r i g a q a r a b m uh i m v azi f a la r n i h a l
etadi.

8D a r s n i n g t u r la r i ( t i pl a r i ) un i n g qo'yg a n v azi f a v a m a q s a d l a r i g a bog' li q
bo' la d i . B ul a r asosan k i r i s h , y a ng i m ate r i a l n i o' r g a n i s h , t a k r o r la s h , a r a la s h v a
h i s obg a o li s h
darsla ridir.
T aj r i b a l a r , il m i y t e k s h i r i s h v a i z la n i s h la r n i n g i s bo tla s h ic h a ,
d a r s f a q a t b i r x i l d a
olib
bo r il m a s li g i , o'q it uv c h i o' z i m k o n v a s h a r o i t la r i g a q a r a b un i d o i m o o' z g a r ti r i b
t u r i s h i , y a ng i
elem etla r b ila n t o' l d i r i b bo r i s h i zarur.
K i r i s h d a r s la r i c ho r a k l a r n i n g bo s h la r i d a t a s h k i l q i l i n i b , bund a
o'q it uv c h i bo la l a r bil a n
nazariy
m a s h g ' u l o tla r , s uhb atla r , s a vo l - j a vob la r o't k a za d i , a n i q v a z i f a l a r b e l gi la n a d i ,
f i z o r g v a gu r u h
sardorla ri sayla nadi.
Y a ng i m ate r i a l n i o' r g a n i s h d a r s l a r d a o'q it uv c hi la r g a no m a ' l u m b o ' l g a n
m a s hq la r
o'rganiladi, u la r n i n g b i l i m , t u s hun c h a , h a r a k a t m a l a k a l a r i n i
o s h i r i s h . B un d a d a s t u r m ate r i a l l a r i , s po r t t u r la r i
bilan m a s h g ' u l bo' la di.
T a k r o r la s h d a r s la r id a o' t g a n m a t e r i a l l a r n i m u k a mm al l a s h ti r i s h , d a s t u r d a
b el gi la ng a n
m ashqla rni
y a x s h i o' zla s h ti r i s h , “ A l po m i s h v a Ba r c h i noy ” m e ' ѐ
G r l a r n i b a ja r i s h k a b i v a z i f a l a r
h a l
etiladi.
A r ala s h d a r s la r d a e s a s po r t t u r la r i m a t e r i a l la r i n i qo' s h i s h o r q al i y a ng i
m a t e r i a l l a r n i
o'rganish, t a k r o r la s h k a b i v a zi f a la r n i b i r g a li k d a o l i b bo radi.
H i s obg a o li s h d a r s la r i a s o s a n h a r b i r q i s m ѐ
G k i t u r l a r n i
t ug at g a n d a , c ho r a k l a r
ox irid a
m ate r i a l l a r n i q a n c h a li k o' z l a s h ti r il g a n li g i h i s obg a o li s h d i r . B und a y p a yt la r d a
m a s hq la r n i n g
bo shq arish te xni k a s i , no r m a s i b a ho la n a d i . B un d a y v azi f a l a r n i
k o'p r o q s po r t m u s o b a q ala r i f o r m a s i d a t a v s h k i l
qi lish
m a q s a d g a
m uv ofiqdir.
D a r s la r n i n g b a r c h a t u r la r id a g i m n a s ti k a , y e ng i l a t l e t i k a ( 3 - s i n f d a n
bo s h la b ) , s po r t
o'yinla ri, h a r a k a t l i o'y i nl a r , k u r a s h , b a d ii y g i m n a s ti k a k a b i s po r t
t u r la r i n i n g a s o s i y m az m un i v a e l e m e n t l a r i
o't iladi.

9S a f m a s hq la r i - b u s hu g 'u lla nuv c h ila r n i n g m a ' l u m b i r s a f d a b i r g a l i kd a g i
ѐG k i yakka h a r a k a t la r id a n i bo r a t . S a f m a s hq la r i ѐ G r d a m i d a m a s hg'u l o t n i ta s h k i l
e t i s h , m a r o m v a s u r ' a t
hissiѐGtini ta r b i y a la s h m a s al a la r i m uv a ff a q i y a t l i h a l
q i l i n a d i , j a m o a bo' li b m e hn a t qi li s h m al a k ala r i
shakllantiriladi.
B u m a s hq la r k i s h i q a d - qo m ati n i t o'g' r i s h a k l l a n ti r i s h v o s ita s i h a m d i r .
S a f m a s hq la r i a n i q
ijro et i li s h i g a bo' l g a n t a la b c h a n l i k i n t i z o m li li k v a
uyu s hqoq li k n i
ta rbiyala ydi.
Kuchlanish zonalari, energiya sarflash, xarakat sur’ati yurak-kon tomir urishi
(YuKTU) ni aniklashda 7-10 yoshli bolalarning mashklar mazmunini bajarish
vaktidagi funktsional kursatkichlari: yurish, sekin yugurish, tortilish, burilish,
egilish, oldinga kadam kuyish, sakrashlar, turgan joyida yurish va yana boshka
mashklar tanlab olindi.
Shu yoshdagi bolalarning jismoniy mashklarni bajarishda oraginzmning
energiya bilan ta’minlanishi dastlabki kursatkichlari sifatida S.A.Kosilov va
L.Z.Shtodaning ma’lumotlaridan foydalanildi.
7-8 yoshli bolalar tomonidan xar xil jismoniy mashklar (yurish, yugurish,
sakrashlar, umumrivojlantiruvchi mashklar va xarakatli uyinlar) bajarilishida
kislarodni kabul kilish va YuKTU tekshirildi.
O’quvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini aniklash
7-10 yoshli maktab ukuvchilarining jismoniy tayyorgarligi darajasi dasturda
berilgan maxsus testlar orkali aniklandi.bularga kuyidagilar kiradi:
a) 30 m. ga yugurish
b) 4x10 m.ga mokisimon yugurish;
v) 1000 m.ga (1-sinf), 1600 m.ga (2-4 sinf) yugurish;
g) turgan joyda uzunlikka sakrash
d) oyoklar orasini 30 sm ochgan xolda utirib, tanani oldinga
engashtirish;
e) uzun utirgich ustiga tayanilgan kullarni bukib yozish (kizlar).
j) turnikda tortilish (ugil bolalar).
Jismoniy rivojlanish darajasini aniklash

10Bolalarning jismoniy rivojlanish darajasi antropometrik kursatkichlar orkali
aniklanadi. V.V.Bunak. bu kursatkichlar ku yi d agi l ar dir.
1. Buyi.
2. Ogirligi.
3. Kukrak kafasining kengligi (tinch xolatda).
4. Ung va chap kul kuchlari (dinomometr yordamida).
5. Upka sigimi (spirometr yordamida).
Jismoniy ishchanlik kobilyati Garvard step-testi indeksi yordamida
aniklandi. Testning mazmuni, belgilangan vakt davomida boskichlarga chikib
tushish, tiklanish davridagi YuKTU uzgarishini aniklash va maxsus indeksini
xisoblashdan iboratdir.
Testni utkazish usuli: 7-10 yoshli bolalar uchun boskichlar balandligi 35
santmetr. Boskichlarga chikib tushish uchun 1-sinf ukuvchilariga berilgan vakt
2 dakika, 2-4 sinf ukuvchilari uchun esa 3 dakika ajratildi. Xamma
tekshiruvchilar uchun boskichlarga chikib tushish sur’ati bir xilda berilgan,
ya’ni 1 dakika davomida 30 marta. Boskichga tushish va chikish 4 kadamdan
iborat. Bir oyok bilan boskichga kadam kuygandan sung, ikkinchi oyok
kutariladi (gavda rostlanadi). Boskichdan tushishda xam oldin yukoriga
chikkan oyok, sung esa ikkinchi oyok pastga tushiriladi.
Tekshiriluvchining funktsional xolatini aniklashda YuKTU ning uzgarishi
kuzda tutiladi. Sinov tugashi bilan tekshiriluvchining maxsus pulsotaxometr
yordamida yurak urish tiklanishi davrini 2-3, 4-dakikalarning boshlanishida 30
soniya davomida ulchanadi. Olingan ma’lumotlar Gvard step-testi indeksi
buyicha ifodalanadi:
1x100
GOSTI q ----------------------------------------
(P Q £2 Q O ) x 2
Bu xolda:
1*1 - tiklanish davrining 2 dakikasi boshlanishidagi yurak urishi.
12 - tiklanish davrining 3 dakikasi boshlanishidagi yurak urishi.

110 - tiklanish davrining 4 dakikasi boshlanishidagi yurak
urishi.
1 - chikib tushish uchun sarflangan vakt.
Garvard step-testi natijalari V.L.Karpman,
Z.B.Belotsekovskiy, I.A.Gudkov tomonidan ishlab chikilgan jadvalga
karab baxolandi.
Xozirgi kunda umumiy rivojlantiruvchi mashklarni bajarish rejimini anik
me’yorlashda ba’zi kiyinchiliklar tugilsada, lekin ularning taxminiy mikdorlarini
berish mumkin. Jismoniy tarbiya darslaridagi mashklar majmuini me’yorlashda
organizmda energiyaning sarflanish mikdori, mashklarning takrorlanish soni,
davom etish muddati va ularni bajarish davomiyligiga e’tibor beriladi.
7-8 yoshli bolalar bilan utkaziladigan jismoniy tarbiya darslarida sarflangan
energiya, organizmning kislarodni maksimal darajada kabul kilishi 1G’5 ga, 9-10
yoshli maktab ukuvchilarida esa 1G’3 ga tengdir. Shuning uchun mashklarni
bajarish davomiyligi fiziologik jarayonlarning ritmik boglikligiga salbiy ta’sir
kursatmasligi lozim.
Energiya sarf kilishning umumiy mikdorini adabiyotlarda kursatilganidek
xisoblash mumkin bulsa-da, ayrim mashklarni baxolashda ularni kullab bulmaydi.
Shuningdek, ukuvchilar tomonidan jismoniy mashklar bajarilganda kancha
energiya sarflanishini baxolashda kislarod kabul kilish tugisidagi ma’lumotlar
orkali anik xisoblash mumkin.
Shu munosabat bilan biz utkazgan tajribalarimizda 7-10 yoshli ukuvchilar
orginizmining kislarodga bulgan talabi, yurak kon- tomir urishining (YuKTU)
uzgarishi, xarakat chastotasini (x.ch) va nafas olish chastotasini tsiklik mashklar
(yurish, sekin yugurish, umumrivojlantiruvchi mashklar va xarakatli uyinlar)
bajarish davomida anikladik, xamda jismoniy tarbiya darslarida beriladigan
jismoniy yuklamalarning rejalashtirilishini asosladik.

1.2 Jismoniy tarbiya darsining pedagogik taxlili
Boshlang‘ich o‘ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi
bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga
mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli
o‘yinla r , shu jumladan voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli
o‘yinlarni qo‘llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam
beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘ r gatish va takomillashtirish jarayonining
barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish
soni oshirilib boriladi.
Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida
mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos
ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni
kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o‘ r gatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir
xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi.
O‘ r gatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini uzoq vaqt
davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darko r . Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo‘riqishga, jarohat
olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.
Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham
parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.

Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida
muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy
etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.
« T anlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.
Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni
mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog‘liqdi r .
2

Ma’lumki , shug‘ullanuvch i bolan i o‘quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi.
Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg‘ulotla r ga ajratilgan
o‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo‘naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo‘yicha ustun
bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Voleybol o‘yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni uzatish, hujum zarbasi, to‘siq
qo‘yish. O‘yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo‘lib harakat qilish.
Amaliy mashg‘ulot . Voleybol o‘yini texnikasini o‘rgatish. Turish holati.
Voleybol o‘yini uchun xos, har xil siljishlar, to‘pni o‘yinga kiritish bilan qabul
qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish.
O‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab,
siljishning har xil usullarini birga qo‘shib bajarish, siljishdan keyin to‘xtash.
To‘pni uzatish. To‘pni ikki qo‘lda yuqoridan uzatish.
Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi
To‘pni tagiga chiqish . To‘pni uzatishda oyoq, qo‘l, gavda holati va
harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to‘p
3

uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to‘p uzatish. Juft-juft bo‘lib siljish bilan
to‘p uzatish. Shit va devor oldida to‘p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4-
zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to‘p uzatish. «To‘p
havoda», «To‘p kapitanga» harakatli o‘yinlari, to‘pni uzatish bilan bajariladigan
estafetalar. To‘pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo‘l va oyoq, gavda holati. To‘p
bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni pastdan
o‘yinga kiritish: to‘g‘ridan va yon tomondan (yon boshdan). To‘pni yuqoridan
to‘g‘ri o‘yinga kiritish. Tik turish, to‘pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo‘l holati.
To‘pni yuqorida va ikki qo‘llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to‘g‘ridan zarba berish. To‘r
ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to‘r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo‘lni siltash va qo‘shish. Rezinali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to‘pga to‘r ustidan zarba berish.
To‘siq qo‘yish . 3, 2, 4- zonalarda (to‘rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To‘rni yuqori
chekkasiga olib qo‘yilgan to‘pga (to‘ldirma yoki voleybol) to‘rni oldida siljib,
to‘xtab va sakrash bilan to‘pga qo‘l panjalarini tegizish. To‘r ustiga qo‘yilgan
yengil rezinali to‘pga to‘siq qo‘yish.
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to‘r ustidan to‘pni qaytarish usulini tanlash,
to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasining mag‘lum zonasiga yo‘naltirish, to‘pni
pastdan va yuqoridan o‘yinga kiritishni almashlab borish.
Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to‘pni uchish yo‘nalishini imkoni
boricha aniqlay bilish va o‘z vaqtida to‘pni qabul qilib olish uchun chiqish, o‘yin
sharoitiga mos ravishda to‘pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo‘llash, hujumda
guruh bo‘lib harakat qilish. To‘pni o‘yinga kiritgandan keyin qabul qilish va
birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish
uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to‘pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga
4

ikkinchi uzatish, 2-zonadan to‘r ustidan oshiriladi. To‘pni 6- zonadan 2- zonaga, 2-
zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to‘r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo‘lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o‘yinchini muhofaza
qilish.Noqulay sharoitda to‘pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to‘pni qabul
qilib olayotgan o‘yinchini muhofaza qilish.
Texnika va taktika bo‘yicha o‘tilgan materiallar asosida mag‘lum topshiriqlar bilan
o‘quv mashq o‘yini.
Nazorat o‘yini, musobaqani borib ko‘rish . Nazorat o‘yinlari oldidan
o‘yinchilarga ko‘rsatma berish va o‘tkazilgan o‘yinni taxlil qilish. Bo‘ladigan
o‘yinga topshiriq berish, jamoa o‘yinini taktik rejasi va alohida o‘yinchilarga
vazifa berish. O‘tkazilgan o‘yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O‘yindan
ulosa qilish.
Amaliy mashg‘ulot. Boshqa maktab o‘quvchilari, bolalar va o‘smirlar sport
maktabining boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o‘yinlarini
o‘tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko‘rish.
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan
tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni
uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi”
deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan
vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum
harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa
ko‘proq past holatda turiladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim
texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga
imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
5

Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli
yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish,
yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani
biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini
berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash
bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi.
To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi
to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida
va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba
beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan.
Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi.
To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga
bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
6

Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish O‘quvchi va talabalarni
voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri
tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari
bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy
qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan
jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan
bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.Tanlov– ko‘p yillik
jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga
o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga
tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida
7

murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh
a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi
va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar
samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini
maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir
ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy
voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda –
mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish,
me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul
qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport
maktablarida o‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun
shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari
bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy
mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni
o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli,
kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum
zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi.
8

II.Bob . Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti,ilmiy amaliy fan sifatida
2.1 Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi fanining maqsadi,
vazifalari
Jismoniy madaniyat nazariyasi fani jismoniy madaniyat va sport hamda
organizmga ta’sir ko’rsatadigan biologik umumiy qonun koidalarini urganadi va
umumlashtiradi. Jismoniy madaniyat tizimining maqsad va vazifalarini, vosita va
usuliyatlarini, tamoyillarini, jismoniy yuklama va uni qo’llash qonuniyatlarini,
jismoniy tarbiyani zvenolaridagi jismoniy tarbiya xususiyatlarini, jismoniy
tarbiyaning akliy, axlokiy, estetik va mehnat tarbiyasi bilan bog’liq bo’lgan sport
trenirovkasi va uni qonuniyatlarini ochib beradi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi amaliyot bilan chambarchas boglangan holda
rivojlanib boradi. Rivojlanish manbai bo’lib respublikamizda va chet davlatlarda
olib borilayotgan ilmiy tadkikotlar va ilgor tajribalar xisoblanadi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi predmetini o’rganishda, boshqa ilmiy o’quv
fanlari singari, birinchi navbatda uning imkoniyatlariga qarab ushbu predmetga
taallukli dastlabki tushunchalarni aniqlash zarur. Jismoniy madaniyat nazariyasi
perdmeti keng ma’noli tushunchalarga ega.
Jamiyat tarakkkiyoti tarixi shuni ko’rsatadiki, faqat ma’anviyat ma’rifat keng
kuloch yoygan ilm tubdan tarakkiy etgan mamlakatdagina adolatli jamiyat kurish
va unda bir-biriga mexr okibatli, kamolatli insonlar shakllanishi mumkin.
Shaxs va jamiyat yaratgan ma’naviy ilmiy boyliklar, insonning o’ziga yangicha
munosabat, yondashuvni yuzaga keltiradi. Prezidentimiz I.A.Karimov
aytganlaridek: «Fukarolar endi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni ishtirokchisi,
bajaruvchisi emas, balki bunyodkori va tashkilotchisidir». Bunday yangicha
yondashuvlar jismoniy madaniyat faning ob’ekti va predmedini kengaytiradi 1
.
Jismoniy madaniyatda keng ilmiy tadkikotlar madaniyatning qator boshqa
sohalariga karaganda ancha kech boshlandi. Lekin bu, jismoniy madaniyatning
rivojlanishi ma’lum vaqtgacha umuman maxsus bilimlar tizimini shakllanishi bilan
1
Усмонходжаѐв Т., Хонк ѐльди ѐв Ш., Абдулла ѐв А. ва бошқалар “Мактабгача ёшдагилар соғлом турмуш
тарзи жисмоний маданиятида гимнастика ва массаж” Услубий қўлланмаси, “Фарғона” нашриёти, 2011 й. 91
б
ѐт.
9

bog’liq bo’lmadi, degan ma’noni anglatmaydi. Ular albatta shakllandi, lekin ko’p
vaqtgacha emperik (tajribaga asoslangan) xarakterga ega bo’ldi. Jismoniy
madaniyat harakatining amaliy kengayishi va jismoniy madaniyatning jamiyat
hayotidagi soloxiyatini ortib borishig’, uni ilmiy jixatdan fikrlashga bo’lgan
talabini orttirdi, shu bilan birga, uni hayotga singdirish uchun imkoniyatlar
yaratildi. Jismoniy madaniyat xakidagi ilmiy bilimlar tizimning har xil bo’limlarini
tiklanishi bab-baravar sodir bo’lgani yo’q. Boshqa bilimlaridan oldin, jismoniy
tarbiya xakidagi bilimlar paydo bo’ldi. Bunga birinchi navbatda, jismoniy tarbiya,
jismoniy madaniyatning asosiy shakli sifatida, o’z tarixining boshlanishidan
boshlab tarbiyaning umum ijtimoiy amaliyotining katta qismini tashkil etganligi
sabab bo’ldi. Uning asosida paydo bo’lgan jismoniy tarbiya nazariyasi va usulyati
bevosita pedogogika fani bilan bog’liq holda tarakkiy kildi va nisbatan rivojlangan
ilmiy-amaliy predmed sifatida anchagina ilgari shakllandi 2
.
O’zbekiston respublikasining «Ta’lim to’g’risidagi» gi qonunida (1997 y)
ta’lim davlatimiz ijtimoiy tarakkiyoti soxasida ustivor deb e’lon kilinishi jismoniy
madaniyat fani zimmasiga juda katta ma’suliyatli ulugvor vazifalarni yukladi. Juda
boy ilmiy, ma’naviy, madaniy, diniy merosimizni kayta tiklanishi, ularni zamon
ruxi talabi bilan uygunlashtirib faqat shaxsiy, milliy manfaat kasb etilib qolmasdan
umum jaxon ma’naviy ijtimoiy iktisodiy tarakkiyotga ulkan xissa bo’lib
qo’shilmokda.
Jismoniy tarbiya ilmiy nazariyasining qator asosiy masalalari bizning
mamlakatlarimizda ham buyuk olimlar va jamoat arboblari tomonidan ilgari
surilgan, (jumladan Abu Ali Ibn Sino (980-1037), Amir Temur (1360-1436) va
ularning izdoshlarini aytish mumkin.
Shunga karamasdan, jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatining
umumlashtirilgan masalalari birinchi marta 1930 yillarda kengaytirilgan
monografiya shaklida chop etildi va oliy jismoniy madaniyat ta’limotida o’quv
predmeti sifatida rasmiylashtirildi. Maxsus shakllangan predmetlar urtasida
2
Абдумаликов. Р. Эшназаров. Ж. Жисмоний маданият ва спорт тарихи. Ўқув қўлланма,
Тошкѐнт, 1993.
10

jismoniy madaniyat bilan bevosita boglangan predmed bu jismoniy tarbiya
nazariyasidir. Lekin u butun jismoniy madaniyat nazariyasini aks ettirolmaydi,
chunki jismoniy madaniyat faqat jismoniy tarbiya shaklidagina namoyon
bo’lmaydi. Jismoniy madaniyat soxasidagi ilmiy bilimlarni umumlashtiruvchi
boshqa rivojlangan predmet bu sport nazariyasidir. Bu fanni tez rivojlanishiga,
ayniksa oxirgi un yilliklar ichida, olimpiya o’yinlaridava umuman halkaro sport
harakatidagi ko’rsatilgan yuqori sportnatijalari sabab bo’ladi.
Shuni ta’kidlash shartki, halkaro mikyosdagi musobakalar mustakil
O’zbekistonimizni dunyoga tanitdi. Yoshlarimizni ma’naviy va jismoniy etuk
inson qilib tarbiyalash buyuk kelajak sari intilayotgan jamiyatimizning asosiy
vazifasidir. Chunki, jismoniy bakuvvat, ma’naviy etuk komil insonlargina jamiyat
tarakkiyotini belgilab beroladi2.
Shu sababli olimpiyada, jaxon chimpionatlarini aniqlash va maksimal
darajadagi rivojlanishning yangi usullarini kidirib topishda, ko’pgina
tatkikotchilarni jalb etishning o’ziga xos tabbiy laboratoriyasiga aylandi va tabiyki
sport xakidagi ilmiy bilimlarni tez tuplanishida o’z aksini topdi. Sport nazariyasi
xozirgi kunda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida, sport soxasidagi mutaxasislarni
bo’lajak kasbiga tayyorlashning etukchi predmeti sifatida shakllangan. Shu bilan
birga, jismoniy madaniyat soxasidan, jismoniy tarbiya va sport taallukli bo’lmagan
an’anaviy qator muxim tarkibiy qismlari keyingi yillargacha keng kulamda ilmiy
tadkikot ishlari utkazilishida chetda qoldi. Bunda birinchi navbatda, aholining
bo’sh vaqti, dam olish tartibi va madaniy fvoliyatini kamrab olayotgan jismoniy
madaniyat shakllari – kundalik turmushda kishilarni jismoniy madaniyatga jalb
etishning mustakil shakllari xakida, ishlab chiqarish jismoniy madaniyati xakida,
sog’lomlashtirish- organizmni tiklash va boshqa ko’pgina shakllar xakida fikr
yuritiladi. Ommaviy jismoniy madaniyat amliyotining ushbu tarkibiy qismlari ko’p
kirrali ilmiy tadkikotlar olib borilishini talab etadi.
Bu esa jismoniy madaniyat nazariyasi fanini faqat sportchilarga ta’lim tarbiya
jarayonini nazariy metodik amaliy ta’minlovchi fan emas, balki komil insonni
shakllanishini, rivojlanishini ta’minlovchi keng sohalarni o’z ichiga oladi.
11

Ma’lumki, har qanday ilmiy bilimlar tizimini rivojlanishida har doim ikki
yo’nalish o’zaro bog’liqlikda bo’ladi:
-tabakalashgan (ayrim shaxsiy ob’ektga va yo’nalishga tegishli bilimlarni
ixtisoslashuvi va bo’linishi) va integratsiya (ko’pgina shaxsiy bilimlarni bir
butunlikka birlashtiruvchi umumiy bilimlarni shakllantirish). Jismoniy madaniyat
va u bilan bog’liq xodisalarni (narsalarni) urganuvchi ilmiy fanlarni shakllanishi
ko’pgina davrlarda, asosan tabaklashtirilayotgan yo’li bilan amalga oshiriladi.
Natijada jismoniy madaniyatni va unga chegaradosh xodisalarni oshirish
tomonlarini aks ettiruvchi ko’pgina ayrim predmetlar paydo bo’ldi. Ularni
ayrimlari jismoniy madaniyat va sport amaliyotining aniq bo’limlaridan kelib
chikkan va o’z tarkibiga, kasbga taallukli amaliy bilimlarni kiritadi (gimnastika,
o’yin, yakkama – yakka kurash, engil atletika, suzish va x.k.) ayrimlari esa,
jismoniy madaniyat soxasida yaritilmagan, bilimlar doirasida paydo bo’lmagan,
lekin uzlarining tarmoklari bilan unga ham tegishli tabiy va boshqa fanlar yoki
ilmiy – amaliy predmetlar (anatomiya, fiziologiya, bioximiya, gigiena,
biomexaniqa, psihologiya va x.k) ixtisoslashgansoxa shaklida namoyon bo’ladi. bir
paytni o’zida umumlashtiruvchi predmetlar ham shakllana bordi. Masalan XX nchi
yillardayok jismoniy madaniyat institutlarining o’quv planiga «yajismoniy
madaniyat nazariyasi nazariyasi va umumiy uslbuiyati» majmuiy predmeti
kiritlgan edi. Lekin dastlabki aniq ma’lumotlarni to’liq emasligi va ayrim boshqa
sabablar uni yaxlit ilmiy predmet sifatida shakllanishiga halakit berdi. Keyingi un
yilliklarda, har xil fan sohalarida ma’lumotlarni tez sur’atlar bilan ortib borishiga
bog’liq holda ilmiy bilimlarning integratsiyalashish tendlentsiyasi ortdi. Gap
shundaki, inson faoliyatining u yoki bu tomonlarining aks ettiruvchi tarkok ayrim
ilmiy ma’lumotlarni tuplanishi, o’z – o’zidan ishning moxiyatini yaxlit holda
tushinishga vakolat bera olmaydi va amaliyotmini ilmiy jixatdan etarli darajada
ta’minlash uchun asos bo’la olmaydi. Bundan tashkari, umumiy nazariyani mantiki
bilan tartiblashtirilmagan ayrim ma’lumotlarni ko’pligi butunlikni to’g’ri
tushunishga halakit berishi mumkin. Aynan shuning uchun ham xozirgi zamon
fanida «ma’lumotga botish» xafi ta’sirida sintezli yondoshishni (masalan,
12

integrativ - tizimli) qo’llashga va ko’pgina ayrim ma’lmuotlarni
integrativlashtirishga, ularni bir yaxlit kondeptsiyaga birlashtirishga muayyan
dunyoning ob’ektlarini butunligini aks ettiruvchi umumiy nazariyani ishlab
chiqishga bo’lgan e’tibor keskin tezlashadi.
Sintez - ilmiy metod. Keng umumlashtiruvchi jismoniy madaniyat
nazariyasining shakllanishiga xozirgi zamon ilmiy bilimlar tarkibida tabora katta
ahamiyat kashf etayotgan butun madaniyat nazariyasini aktiv tarakkiyoti sharoitida
amalga oshirilmokda. Jismoniy madaniyat nazariyasining shakllanishiga
sotsiologiya, antropologiya, ijtimoiy psihologiya, ijtiomiy jarayonlashishni tashkil
etish va boshqa keng umumlashtiruvchi fanlar ham salmokli ta’sir etmokda.
Jismoniy madaniyat nazariyasi fan va o’quv predmeti sifatida - Jismoniy
madaniyat nazariyasi deb keng ma’noda jismoniy madaniyat amaliyotida
qo’llaniladigan nazariy bilimlarning hamma tuplamiga aytiladi. Har bir mustakil
fan o’zining predmeti va metodologik asoslariga egadir. Boshqa fanlar singari
jismoniy madaniyat nazariyasi ham fan sifatida paydo bo’ldi. Jismoniy
madaniyatning talab va extiyojlari asosida paydo bo’ldi. Jismoniy madaniyat u
yoki bu qonun koidalarini tushuntiradi, uni maqsadga muvofik ravishda
boshqarishga xizmat qiladi. shu bilan birga bunday bilimlarning majmuasi bir
biridan aniq fan va nazariy umumlashtirish saviyasi bilan farklanuvchi turli fanlar
ramkasida shakllanib kelgan va shakllanib bormokda. Bu jixatdan quyidagilarni
ajratish mumkin: 3
Xususiy maxsus predmetlar . Jismoniy malaniyatning ayrim yoki ma’lum
yakin unsurlarini o’z ichiga olib metodik bilimlar sifatida (gimnastika turlari, sport
o’yinlari va boshqalar) beriladi. Bunday predmetlar o’z chegarasida katta
bo’lmagan aniqlikda nisbatan qisqa umumlashtiriladi.
Soxa predmetlari. Jismoniy madaniyatni har xil tipdagi katta komponentlarini
o’rganishga qaratilib (ta’lim tizimi, mehnatni ilmiy tashkil qilish, maishiy xizmat,
maxsus sog’lomlashtirish tiklash tadbirlarida qo’shiladi), jamiyatda uni asosiy
3
Ярашѐв. К.Д. Жисмоний тарбия ва спортни бошқариш. Ўқув қўлланма, Тошк ѐнт.
Абу Али Ибн Сино номидаги тиббиёт нашриёти. 2002.
13

shakli va yo’nalishidian maqsadga muvofik ravishda foydalanish (asosiy jismoniy
tarbiya, kasb – amaliy jismoniy tayyorgarlik, sport trenriovkasi va usuliyatining
asosiy kasbga yo’naltirilgan predmetlari deyiladi. Xozirgi vaqtda bulardan eng
rivojlanganlari jismoniy tarbiya nazariyasi va sport nazariyasidir.
Umumlashtiruvchi nazariyaga jismoniy madaniyatning umumiy nazariyasi
yoki jismoniy madaniyat nazariyaining umumiy asoslari deb yuritiladi.
Umumiy jismoniy madaniyat nazariyasi mntegrativ butunligicha tafakkur
qilishni takozo etadi.
Shunday qilib, jismoniy madaniyat nazariyasi (uni umumiy asoslari),
jismoniy madaniyatni moxiyatining bildiruvchi ilmiy bilimlarni integrativ tizimi,
umuman olganda, shaxsni ijtiomiy tashkil topishida va kishini hayotiy kuchlarni
rivojlantirishini optimal rivojlanishi, tarbiyaviy omillar tizimini yanada
rivojlantirish uchun yo’naltirilgan holda foydalanishni umumiy qonuniyatlari va
ularni amalda (funktsionirovanie) qo’llanilishi tushuniladi.
Umumiy jismoniy madaniyat nazariyasi tushunib etish, metodologik va
amaliyahamiyatga ega.
O’quv fani sifatida. Jismoniy madaniyat nazariyasi (umumiy asoslari) o’quv
fani sifatida jismoniy madaniyat va sport bo’yicha, mutaxassislarni kasbga
tayyorlashda ularga ma’lumot berishda asosiy fan bo’lib xisoblanadi. Jismoniy
madaniyat institutlarining o’quv rejasida bu fan 1979 yilda kiritilgan bo’lib
jismoniy tarbiya nazariyasidan, jismoniy madaniyat bilimlarning to’la tizimiga
utish kursi xisoblanadi. Jismoniy madaniyat o’quv fani sifatida turtt i katta
bo’limni o’z ichiga oladi.
1. Jismoniy madaniyat nazariyasiga kirish. Bu qismda nazariyaining apparati,
uning predmeti va tadkikot uslbularini tashkil etuvchi tushunchalar ifodalangan,
asosiy imjtimoiy funktsiyalari va jismoniy madaniyat shakllariga tizimli
xarakteristika berilgan, jamiyatda uning rivojlanish oqimlari kuzatilib
umumlashtirilgan.
2. Jismoniy tarbiyaning umumiy asoslari. Bu bo’limning mazmuni jismoniy
tarbiya to’g’risidagi fanda asosiy oqim bo’lib qoladi. Bu erda jismoniy
14

tarbiyaning asosiy belgilari va qonun koidalari ta’lim va tarbiyaviy maqsadlaridan
jismoniy madaniyat foydalaniladigan jarayoni. Bunda hal etiladigan asosiy
vazifalar, ularni hal qilish uchun qo’llaniladigan vositalar va uslbular,
mashg’ulotlarning tuzilish usullari va shu kabilar sifatida ko’rib chiqiladi. Bunda
jismoniy tarbiya ijtiomiy amaliyotini tashkil etishni yuqori turi xisoblangan
jismoniy tarbiya va sportga o’rgatish va tarbiyalashning ma’lum chegaralini
aniqlovchi xarakteristikasiga aloxida e’tibor berilgan.
3. Jismoniy madaniyatdan foydalanishning tipik yo’nalishlari va shakllarining
tasnifi. Bu bo’limda jismoniy madaniyat jamiyatda, inson hayoti tarkibida ayniksa
hayotiy faoliyatning asosiy sohalarida foydalanuvchi turli yo’nalishlar va unga
mos shakllarining xususiyatlari urganiladi. Aniqrogi bu bo’limda jismoniy
madaniyat umumiy ta’lim hamda kasb – amaliy tayyorlash tizimda mehnatni ilimy
tashkil etish tizimidagi va kundalik turmushdagi xususiyatlarni urganib boradi.
Shuningdek sport jismoniy madaniyatning asosiy komponentlardan biri hamda
sport faoliyatining maxsus shakli sifatida (sport trenirovkasi, musobakalar) taxlil
kilinadi.
1. Jismoniy madaniyatdan inson hayotining turli davrlarda foydalanishning
ilmiy amaliy asoslari. Mazkur bo’limda jismoniy madaniyatni maqsadga muvofik
ravishda qo’llash masalasi «yosh jixatdan» kuriladi. Shu bilan birga insonning
faoliyati davomida shart sharoitlarning o’zgarishi bilan bog’liq bo’lgan
xususiyatlari xarakterlanadi.
Shunday qilib, jismoniy madaniyat nazariyasi kursi jismoniy madaniyat va
sport bo’yicha mutaxassislarni kasb ta’lmiotining bazasiga kiruvchi kengaytirilgan
bilimlar majmuasini o’z ichiga oladi. U bo’lgusi jismoniy madaniyat soxasidagi
mutaxassisgakasb faoliyati mazmunini to’liq tushinishga imkoniyat yaratadi dunyo
karashini kegaytiradi, jismoniy madaniyat soxasidagi boshqa ishchilarini umumiy
ishlari bilan boglaydi va shu bilan birga mutaxassis egallashi zarur bo’lgan keng
kasbga yo’naltirilgan dunyo karashni shakllantirishga yordam beradi.
15

Jismoniy tarbiya uslubiyati ilmiy va o’quv bilimlari fani sifatida jismoniy
tarbiya soxasida kasbiy faoliyatini aniqlashga qaratilgan asosiy bilimlar sistemasini
shakllantiradi.
O’qituvchi tomonidan jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyatini chukur bilish
va uning pedagogik fikrlashni etaklovchi rivojlanishi shartidan xisoblanib,
jismoniy tarbiya muammolarini barcha sharoitlarda har xil formalarda ijodiy
echishga, yangi ma’lumotlarni yo’nalishini o’rganishga imkon beradi, amaliy
harakatlarni va u yoki bu nazariy holatlarni tankidiy qabul qiladi va jismoniy
tarbiya vazifalarini amalga oshirishda ilmiy fanlarning rolini to’g’ri baholaydi va
shaxsiy pedagogik ijodiyoti uchun asos yaratadi.
Jismoniy tarbiya tizimining asosiy tushunchalari - Jismoniy madaniyat
nazariyasi predmetini o’rganishda, boshqa ilmiy o’quv fanlari singari, birinchi
navbatda uning imkoniyatlariga qarab ushbu predmetga taallukli dastlabki
tushunchalarni aniqlash zarur. Jismoniy madaniyat nazariyasi perdmeti keng
ma’noli tushunchalarga ega.
Jismoniy madaniyat asosiy tushunchasi sifatida nimani olish kerak? Uning
koidasini ifodalashdan avval, tushunchasi bilan bog’liq uni moxiyatini maqsadga
muvofik ravishda ochib berishga yordamlashadigan madaniyatga oid ayrim
masalalarga tuxtalib utamiz. Umumiy «madaniyat tushunchasini tushuntirishda
ko’pincha» tabiatni borlikni o’zlashtirish va o’zgartirish tushunchasi bilan
takkoslanadi. Tabiatda, insonga bog’liq bo’lmagan va uni ish faoliyatini natijasi
xisoblanmagan, tabiiy qonuniyatlar bo’yicha mavjud bo’lgan hamma narsa
dunyodagi tirik yoki ulik, inson tomonidan o’zgartirilmagan narsalar kiradi.
Madaniyat xodisasi esa, inosn faoliyatini o’zgartiradigan usul va natijalar,
ya’ni insonning talablarini qondiradigan uchun, tabiatni o’zgartirishga qaratilgan
faoliyatini tushunamiz.
Madaniyat rivojlanish jarayonida (uni mavjudligi bo’lib), shunday faoliyat
turlari (shakllari, usulyatlar) kirib qoldiki, ular kishining o’z – o’zini
takomillashtirishga, shaxsiy «tabiatini» o’zgartirishga yo’naltirilgandir. Mana
shunday madaniyatning tarkibiy qismi jismoniy madaniyat ham kiradi. Jismoniy
16

madaniyat insonning hayotdagi muxim siftlariga, imkoniyatlariga yo’naltirilgan
holda ta’sir etadi. Bular tabiatdan zakolat tarikasida olinib nasldan naslga uzatiladi
(rivojlanishning genetik asoslari sifatida), avlodlar hayoti davrida, hayot sharoiti,
faoliyati va tarbiya ta’sirida rivojlanadi.
Jismoniy madaniyat termini jismoniy rivojlanish atamasi bilan uzviy ravishda
bog’liqdir. Jismoniy rivojlanish bu inson organizmining tabiiy sharoitida
morfofunktsional holatini va unga asoslangan jismoniy sifatlarini keyinchalik
o’zgarishini qonuniy jarayoni tushuniladi. 4
Albatta, inson ham, jamiyat ham umuman o’zini ob’ektiv rivojlanish
qonunlarini bekor kila olmaydi va o’zgartira olmaydi, chunki ular insonga bog’liq
bo’lmagan holda mavjuddir. Masalan, organizmni asta sekin son va sifat jixatdan
o’zgarishi, organizmda funktsional va tuzilish o’zgarishlar qonuni, organizm va
uning hayot sharoiti bilan birligi va xakozo qonunlar. Shunday bo’lsada,
qonuniyatlar bilan birgalikda tabiiy rivojlanish jarayoniga (jumladan organizmning
jismoniy rivojlanishiga) jamiyatni va shaxsni talabiga javob beruvchi ma’lum
tuzilishi bo’yicha yo’nalish berib ta’sir ko’rsatish mumkin. Bu tomondan jismoniy
madaniyat, kishining jismoniy rivojlanish jarayoniga maxsus ijtimoiy omil sifatida
maqsadga muvofik ravishda, ta’sir ko’rsatib jismoniy sifatlar va kobiliyatlarini
yo’naltirilgan holda tarbiyalashga yordam beradi. inosnni jismoniy rivojlanishiga,
ijtimoiy hayot sharoiti, tarbiya jumladan jismoniy tarbiya, genetik va aktseleratsiya
jarayoni ta’sir etadi. Jismoniy madaniyat eng avval, yosh avlodni va kattalarni
mehnatga tayyorlashdagi, jamiyatning amaliy talablari ta’sirida tarixan ruyobga
chikdi. Shu bilan birga jamiyatda o’rgatish va tarbiyalash tizimini tashkil topishida,
jismoniy madaniyat, asosiy omil sifatida, har xil harakat ko’nikmalari va
malakalarini amalga oshirish va kishini faoliyat imkoniyatlarini kengaytirish,
jismoniy kobiliyatlarini, shu bilan birga intellektual, axlokiy va estetik tarbiyani
amalga oshirish organiq ravishda kirib keldi.
4
Юнусова. Ю.М. Тѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
17

2.2 Jismoniy madaniyat fani bo’yicha o’quv ishlarini rejalashtirish
Shuning ham, jismoniy madaniyat, umumiy madaniyatini katta va ajralmas
qismi bo’lib qoldi. Umuman jamiyat madaniyati singari, jismoniy madaniyatning
ham har xil tomondan va har xilsoxa bo’yicha ko’rib chiqish zarur. Nisbatan to’liq
tavsif berish uchun uni eng bo’lmaganda uch soxa bo’yicha ko’rib chiqish kerak.
1. Faoliyat sifatida (madaniyat – faoliyatini, maqsadga muvofik tashkil etish
jarayonidir);
2. Predmetlar – boyligi sifatida (madaniyat – jamiyat va shaxsni talabini
qondirish uchun ma’lum boylik keltirib chiqaruvchi «predmetlar» yig’indisidir);
3. Natija sifatida (madaniyat – faoliyatini natijasi).
1. Jismoniy madaniyatning faoliyat turi – sifatida insonning o’ziga xos,
maqsadga muvofik harakat faolligini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda
harakat faoliyatini aniq shakllari ko’rsatilgan. Jismoniy madaniyatga hamma
shakldagi harakatlar kirib qolmasdan, balki harakat faoliyatini aniq mashqlari
kiradiki, bular hayotda kerakli harakat ko’nikma va malakalarini tashkil toptira
oladigan, hayotga ahamiyatli bo’lgan, jismoniy sifatlarni yo’naltirilgan holda
rivojlanishini ta’minlay oladigan, insonning sogligi va ish kobiliyatini yuqori
darajada ushlab tura oladigan bo’lsin. Bunday jismoniy madaniyat faoliyatini
asosiy unsurlari, jismoniy mashqlar deb nom olgan.
Tarixiy tekshrishlarning ko’rsatishicha, jismoniy madaniyatga ta’sir
ko’rsatuvchi shakllari, mehnat faoliyatini birinchi elementar shakllarini kaytargan
holda, ko’prok jismoniy mehnat xarakterida bo’lgan. Jismoniy madaniyatning
keyingi rivojlanish jarayonida, ko’prok harakat va faoliyatni maxsus (o’yin, sport,
gimnastika va xakozo) madaniy ta’lim, tarbiyaviy, sog’lomlashtirish va boshqa
vazifalarni echish uchun, maxsus «to’zilgan» shakllarni o’z ichiga oladi. Bu esa,
okibatda mehnat bilan o’z aloqasini to’liqligicha yo’qotdi degan so’z emas.
Yuqorida kayd kilinganidek jismoniy madaniyat amaliy tomondan, mehnat
amaliyotiga oldingidek tayyorlash vositasi ssifatida qoladi. 5
5
Юнусова. Ю.М. Тѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
19

Bu esa, mehnat operatsiyalarini tez egallab olishni ta’minlashi, unumli mehnat
qilishni, hamda hayotda amaliy vazifalarni echish uchun kerak bo’ladigan
ko’nikma va malakalarni, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni va yuqori ish
kobiliyatini ta’minlaydigan jismoniy tayyorgarlikka olib keladi.
2. Jismoniy madaniyat- predmetlar birligining boyligi sifatida jamiyat
tomonidan yaratilgan moddiy va material boylikni, jismoniy madaniyat faoliyatini
samarali ravishda ta’minlash natijasidir.
Jismoniy madaniyatni rivojlanishidagi har bir bosqichda uni boylik (kishini
talablarini qondiradigan boylikni) mazmunini kim shug’ullanayotgan bo’lsa
o’rgatishi, ishlatish bu bilan birga imkoniyati boricha keyinchalik rivojlantirishi
mumkin. Bu erda so’z jismoniy madaniyatning xozirgi kunda ko’p tarqalgan
shakllari: gimnastika, sport turlari, sport o’yini turidagi o’yinlar, jismoniy
mashqlarni majmui sifatida jismoniy madaniyatni amaliy va boshqa bo’limlariga
kiritilgan.
Ijtimoiy hayot va faoliyatni uzoq rivojlanish yo’lida, jismoniy madaniyatning
mazmuni va shakli ham asta sekin farklanib bordi (ta’lim va tarbiya, moddiy ishlab
chiqarish va xizmat faoliyati, kunlik hayotda va dam olishda, meditsina va
boshqalar). Bu esa jismoniy madaniyatda, ko’pgina ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan bo’limlarni maktabda, ishlab chiqarishda, turmushda, rekreativ davolash
jismoniy madaniyat va boshqani tashkil topishiga olib keldi. Bularni ilmiy – amali
tomondan ishlab chiqilishi, metodik va texnik va boshqalar tomondan boyishi,
jismoniy madaniyatni vosita va uslublarini samarali ravishda foydalanishga ta’lim
tarbiya, sog’lomlashtirish va boshqa vazifalarni ijobiy holda amalga oshirishda
jamiyat va shaxs uchun o’z ta’sirini orttirdi va bugungi kunda yana ham o’z
salohiyatini oshirmoqda.
Shuning bilan bir qatorda madaniy boylik predmeti sifatida, uni tarkibiy
qismini ahamiyati ortib bormokda.
Maqsadga muvofik ishlab chikilgan harakat faoliyatini turlari, jismoniy
madaniyat soxasidagiboyliklar bilan birga bevosita maxsus amaliy bilimlar,
tamoyillar, jismoniy mashqlarni ishlatish koidasi va uslubiyati etik normalari,
20

jismoniy madaniyat soxasidagi faoliyat jarayonida kishilar urtasidagi
munosabatlarda namoyon bo’ladi. sportdagi yutuqlar jamiyatda jismoniy
madaniyatini samaradorligini oshirish uchun maxsus tayyorlangan material texnik
va boshqa sharoitlarga bog’liq (jismoniy madaniyat – meditsina ta’minoti,
jismoniy madaniyat- sport ifnormatsiyasi, jismoniy madaniyat - aks ettiruvchi
san’at maxsulotlari, sport kurilishlari maxsus asbob va uskunalar va xakozo).
To’g’risi bularni hammasini, faqat jismoniy madaniyatga taallukli deb
bo’lmaydi, chunki ko’rsatilganlarni ko’pchiligi jismoniy madaniyatgagina
munosabati bo’lmasdan madaniyat soxasidagi aralash fanlarga ham tegishli.
3. Jismoniy madaniyat faoliyat natijasi sifatida kerakli natijalarni bir
butunligicha ishlatilishi, jamiyatda predmet boyligi sifatida madaniylashtirilishi
bilan xarakterlanadi. Bularga qisman: jismoniy madaniyat faoliyati natijasida
egallangan jismoniy tayyorlanganlikva shu asosida harakat ko’nikma va
malakalarini takomillashtirish bosqichiga erishish, hayotiy kuchlar, sport yutuqlari
darajasini, jismoniy madaniyat bilan aloqada bo’lishi bilan orttirgan natijalardir.
Shunday qilib jismoniy madaniyat faoliyati, odam bilan tashki munosabatda bo’lib
qolmsdan balki, ko’nikma malaka kobiliyat sifatida uygunlashgan holda ichki
boylik sifatidagi shaklida ham bo’ladi.
Ijtimoiy hayot obraziga, aniq organiq sharoitida jismoniy madaniyat hamma
sohalarini to’liqligicha kiritish natijasi halk ommasini jismoniy kamoloti bo’yicha
majmuiy ko’rsatkichiga erishganligidandir. 6
Jismoniy kamolot – bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik va garmonik
jismoniy rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladigan
individual talantini yuqori darajada rivojlanganligini ko’rsatadi, shaxsni har
tomonlama rivojlanish va uzoq yillar sogligini mustaxkamlash qonuni bilan
murosada bo’ladi.
Jismoniy kamolotni tarkibiy qismi, aniq tarixiy xarakterga ega bo’lib, jamiyatni
aniq talabini ko’rsatgan holda, hamma vaqt bir xilda qolmasdan ijtimoiy
6
Юнусова. Ю.М. Тѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
21

rivojlanish bosqichiga qarab o’zgaradi, xozirgi davrda «Alpomish va Barchinoy»
maxsus test mezonlari Respublika sport klassifikatsiyasi mezonlari bilan
qo’shilgan holda jismoniy kamolotning asosiy, tarkibiy qismi bo’lib xisoblanadi.
Jismoniy madaniyatni rivojlanishi va ma’lum darajadagivazifani bajarishi,
jamiyatdagi hayot sharoitida belgilangan haraterda ishlatilishiga qarab uni aniq
baxosi va roli bilan bog’liqdir. Jismoniy madaniyatni sharoitga bog’liqligiga qarab,
kishiga har xil printsip bo’yicha ta’sir ko’rsatishi (shaxsga bir tomonlama yoki har
tomonlama) mumkin.
Jamiyatda jismoniy madaniyat, shaxsni garmonik tashkil topishida, faqatgina
jismoniy kamolot omili bo’lib qolmasdan balki axlokiy, estetik, intellektual
tarbiyaning vositasi sifatida, jamiyatni hamma a’zolariga madaniyatni boshqa
tomonlari bilan birga qo’shilgan holda har tomonlama rivojlanishiga yordam
beradi.
Jismoniy madaniyatdan jamiyatda yo’naltirilgan holda foydalanish iktisodiy
usishga va Vatannihimoya qilishga keng ravishda yordam beribgina qolmasdan,
kishilarni ruxiy talabini ham qoniqtirib, shaxsni har tomonlama garmonik
rivojlanishiga, sog’lomhayot tarzini tashkil toptirish vositasi sifatida foydalaniladi.
Yuqorida aytilganlarni hammasi «jismoniy madaniyat» tushunchasini
quyidagicha aniqlashga imkon beradi.
Jismoniy madaniyat – jamiyat va shaxs madaniyatining tarkibiy qismi bo’lib,
uning maxsus mazmunini negizi, ma’ nosn faoliyatidan aniq foydalanishni tashkil
qilsa, amaliyotidajismoniy tayyorgarlik, jismoniyholat va rivojlanishini optimal
ravishda ushlash omillaridir. Bunga: faoliyat va uni o’sib borayotgan yoshlarini va
kishilarni yo’naltirilgan sharoitda usullarni tashkil topishida jamiyat yutuqlarini
yig’indisidir haqiqiy g’oyaviy jamiyatda jismoniy madaniyat shaxsni har
tomonlama garmonik rivojlanishini samarador vositasi, har biri kishini jismoniy
kamolotga erishishda ijtimoiy omil bo’lib qoladi.
Ayrim aralash va qisman bir biriga qo’shilgan tushunchalar - «Jismoniy
madaniyat» termini bilan, bir biriga qo’shilgan holda quyidagi tushunchalar:
«Jismoniy madaniyat harakati» , «sport» , «jismoniy tarbiya» , «badan tarbiya» va
22

boshqalar bog’liqdir. Bularni xech bo’lmaganda qisqa ma’noda aniqlamasdan turib
jismoniy madaniyat kursini mazmunini ko’rib chiqishga o’tib bo’lmaydi.
Jismoniy madaniyat harakat – ijtimoiy yo’nalish bo’lib, buning oqimida
kishilarni birgalikda, jismoniy madaniyat boyliklarini ishlatish va ko’paytirishga
qaratilgan faoliyatidir.
Jismoniy madaniyatni gullab yashnashi, kishilarni birgalikdagi faoliyatsiz,
keyinchalik rivojlantirishga intilmasdan uni kengaytirish qiyin. Mana shunday
birgalikdagi ishni shakli jismoniy madaniyat harakatidir. Xozirgi kunda dunyoda
bu oqim jamiyatda katta yo’nalish bo’lib qoldi.
Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida keng yo’lga qo’yilgan jismoniy
madaniyat harakati mamlakatlarida keng yo’lga qo’yilgan jismoniy madaniyat
harakati, jamiyatni tuzilishiga qarab, har qaysi (umumiy xususiyati bo’lsa ham) o’z
xususiyatiga ega. Bular esa, ko’pincha g’oyaviy asosda, jismoniy madaniyat
tashkil qilish tamoyillari va shakllarida namoyon bo’ladi. 7
O’zbekiston mustakillikka erishgandan keyin, «Sog’lom avlod uchun»
jismoniy madaniyat harakati birinchi navbatda, jismoniy madaniyat faoliyatini
umumiy ish g’oyaviy jamiyat kurish bilan boglangan bo’lib, shaxsni har
tomonlama garmonik rivojlanishi va sog’lomlantirishga yo’naltirilganligi, jamiyat
va davlat tashkil qilish shakllarini birliligi, ommaviyligi, umum halk harakatini
ko’tarilib borishi bilan farklanadi.
Jismoniy tarbiya tushunchasi keng ma’noda umumiy tarbiya tushunchasini
ichiga kiradi, bu esa, jismoniy tarbiya boshqa turdagi tarbiyalar singari, pedagogik
jarayoni bo’lib, umumiy ko’rinishi bo’yicha (pedagogning boshqaruvchi roli,
pedagogik printsiplari bo’yicha tarbiyachi va tarbiyalanuvchini faoliyatini mos
kelishi va xakozo) xisoblanadi. Jismoniy tarbiyani boshqa tarbiyalardan farki
shundaki, bu jarayonda shug’ullanuvchilarda harakat ko’nikmasi va malakalarini
va jismoniy sifatlarini rivojlantirish, bularni birlashishi esa, ularni jismoniy
salohiyatini aniqlab beradi. shuning uchun jismoniy tarbiyada ikki maxsus tomoni
7
Матвѐѐв Л.Р. Т ѐория и м ѐтодика физич ѐского воспитания. Уч ѐбник. Москва
«Физкультура и спорт» – 2005 г.
23

farklanadi: harakatlarga o’rgatish (harakat faoliyati) va jismoniy sifatlarini
tarbiyalash.
Harakatlarga o’rgatish o’zini asosiy mazmuni bilan – jismoniy
ma’lumotni – o’z harakatini boshqarishni ratsional usullarini tizimli
ravishda o’rganish bilan hayotda kerak bo’ladigan harakat ko’nikmalari
va malakalarini hamda shular bilan bog’liq bo’lgan bilimlar fondini
egallashdan iboratdir. Jismoniy mashq mashg’ulotlaridagi mazmun
bilan shakl aloqadorligi p ѐ dagogik jihatdan g’oyat muhim ahamiyatga
egadir.
Kishilar jismoniy sifatlarni kamol toptirishga qaratilgan faol, harakat
faoliyati mashg’ulotlari asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy
mashg’ulotlar umuta'lim maktablarda juda muhim ahamiyatga egadir.
Chunki bir hafta tarbiyatuvchnlarga o’tiladigan ikki soatlik jismoniy
tarbiya darsi ularni organizmdagi jismoniy harakatga bo’lgan talablarini
qoniqgira olmaydi, shuning uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlari
maktabda to’lig’icha tashkil etadi va o’tkaziladi, mashg’ulotlar
o’quvchilarga o’tkazilishi ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Mashg’ulot mazmuni
el ѐ m ѐ tnlar tuzilishi jismoniy mashg’ulotlari shaklini tashkil etadi.
Jismoniy mashqni umumiy tuzilish «strukturasi» quyidagicha bo’ladi.
Boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan ishga kirish yoki
mashg’ulotlar tayyorlash qismi. Buni odatda organizmni qizdirish
ham d ѐ b ataymiz. Bu jarayon har qanday jismoniy mashg’ulotlarni
tarkibiy qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni organizmi qizdirib
yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmining jismoniy
mahorati, organizmning zo’riqishdan asraydi. Mashg’ulotning bu
qismida shug’ullanuvchilar barcha a'zolarni ya'ni yurak, qon tomir
24

sist ѐ masi va boshqa organlarni ishga kirishda tayyorlash uchun ularga
umumiy rivojlantiruvchi jismoniy mashq b ѐ riladi. Bunga asosan saf
mashqlari yurishlar, bo’yin, ѐ lka, kul, oyoqlar, b ѐ l qaratilgan.
1. Darsning asosiy didaktik vazifalari va asosiy el ѐ m ѐ ntlarining
aniqlash va muqarrarligi.
O’quv darsturning har bir mavzusi bir qator darslarga bo’linadi va har
bir dars 7 yoki bir n ѐ cha vazifalarni hal qiladi. O’qituvchi har bir darsda
zarur bo’lgan didaktik vazifani b ѐ lgilaydi. Ba'zi o’qituvchi jismoniy
tarbiya darslarida vazifani umumiy formada tuzadi, masalan: «Bu darsda
biz konda, brusda shug’ullanamiz k ѐ yin o’ynaymiz» - d ѐ ydi. Vaholanki,
masalan «Past standart chiqishda qo’llarni harakatini o’rganish» didaktik
vazifani aniq ifodalanishi bu esa o’quv jarayonini ishonchliroq
boshqarishga yordam b ѐ radi.
1. Har bir dasrda o’quvchilar yangi bilim - ko’nikma va malakalar bilan
qurollanib pog’onama-pog’ona o’qib boradilar.
2. Ta'limiy va tarbiyaviy vazifalarning birligi.
Astin paytda dars o’zining mazmuni, m ѐ todlari bilan o’quvchilarga
tarbiyaviy ta'sir ko’rsatadi «jismoniy tarbiya darsida milliy
kadriyatlaridan foydalanish».
3. O’qitishning butun dars va uni har bir qismi vazifalari hamda
mazmuniga muvofiq qiladigan, o’quvchilarning bilish aktivliklari va
mustaqil faoliyatlarini ta'minlaydigan eng ratsional m ѐ toddarni tanlash.
4. Mashg’ulotlarning turli formalari: umumsinfiy, gruppoviy va
individual formalarini ratsional birga qo’shib olib borish.
5. O’quvchilar bilish faoliyatining aktivligini ukituvining
jumhuriyatlik roli bilan birga qo’shib olib borish.
25

6. Darsning oldingi va k ѐ yingi darslar bilan bog’lanishi.
7. O’quvchilarni yosh mutaxassislarini hisobga olish.
8.Darsda o’quvchilarni o’qitish va tarbiyalash uchun qulay sharoitlar
yaratish.
Darsning tiplari:
1. Kombinatsion darslar «yangi mat ѐ rialni tushuntiradi,
mustahkamlaydi, takrorlaydi, kontrol qiladi»;
2. yangi mat ѐ rialni o’rganish darslari;
3. bilim ko’nikma, malakalarni mustahkamlash darslari;
4. mashqlar va amaliy ishlar darslari;
5. umumlashtiruvchi takrorlash darslari;
6. laboratoriya darslari;
7. o’qituvchilarni bilimini kontrol qilish, t ѐ kshirish va baholash darslari.
Darsni tayyorlash va o’tkazish.
O’qituvchining bir darsga alohida tayyorlanishi, uning o’z o’quv ishiga
tayyorlanish sist ѐ ma ѐ ining bir qismi holos. Bu sist ѐ ma:
1. pr ѐ dm ѐ t bo’yicha butun kurs yuzasidan tayyorlanishi;
2. dasturning bir t ѐ masiga tayyorlanipsh;
3. har bir darsga tayyorlanishini o’z ichiga oladi.
- kurs yuzasidan tayyorgarlik - yangi ilmiy ishlar, yangi m ѐ todik
mat ѐ riallar bilan tanishish, «har bir t ѐ mani joyi masalalarini aniqlash»
yarim yillik yoki choraklik r ѐ jalashtiruvchi hujjatlar nazarda tutiladi;
- har bir mavzuga tayyorlanish, t ѐ maga oid yangi mat ѐ riallarni o’rganish
va kiritish, k ѐ raklik m ѐ todik vositalarni «ko’rgazma qurollar, jihozlar,
inv ѐ ntar va b.» tayyorligi kiritiladi.
26

- har bir moxida darsga tayyorlanishida o’qituvchi quyidagi
ishlarni amalga oshiradi: mazmuni aniqlaydi va dars vazifalarini
konkr ѐ tlashtiradi;
- Butun dars jarayonini r ѐ jalashtiradi. Dars plani tuzadi «konsp ѐ kt».
- Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari dars shakli.
- Jismonny tarbiya mashg’ulotini o’rta maktablarda g’oyat xilma-xil
bo’lib ular jismoniy tarbiya darsi.
Jismoniy madaniyat mashg’ulotlari. Ertalabki badantarbiya,
sport musobaqasi, tanaffusda o’yin, boshqa darslarda o’tkaziladigan
jismoniy mashqlari laxzalari va boshqalar kiradi. Jismoniy mashq
mashg’ulotlaridagi mazmun bilan shakl aloqadorligi p ѐ dagogik jihatdan
g’oyat muhim ahamiyatga egadir.
Kishilar jismoniy sifatlarni kamol toptirishga qaratilgan faol, harakat
faoliyati mashg’ulotlari asosiy mazmunini tashkil etadi. Jismoniy
mashg’ulotlar umuta'lim maktablarda juda muhim ahamiyatga egadir.
Chunki bir hafta tarbiya o’quvchilarga o’tiladigan ikki soatlik jismoniy
tarbiya darsi ularni organizmdagi jismoniy harakatga bo’lgan talablarini
qoniqtira olmaydi, shuning uchun jismoniy tarbiya mashg’ulotlari
maktabda tuligicha tashkil etadi va o’tkaziladi, mashg’ulotlar
o’quvchilarga o’tkazilishi ijobiy ta'sir ko’rsatadi. Mashg’ulot mazmuni
el ѐ m ѐ ntlar tuzilishi jismoniy mashg’ulotlari shaklini tashkil etadi.
Jismoniy mashqni umumiy tuzilish strukturasi quyidagicha bo’ladi.
Boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan ishga kirish yoki
mashg’ulotlar tayyorlash qismi. Buni odatda organizmni qizdirish ham
d ѐ b ataymiz Bu jarayon har qanday jismoniy mashg’ulotlarni tarkibiy
qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni organizmini qizdirib yuqori
27

ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmini qizdirib yuqori ish
qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar organizmining jismoniy mahorati,
organizmning zurikishdan asraydi, mashg’ulotning bu qismida
shug’ullanuvchilar barcha a'zolarni ya'ni yurak, qon tomir sist ѐ masi va
boshqa organlarni ishga kirishida tayyorlash uchun ularga umumiy
rivojlantiruvchi jismoniy mashq b ѐ riladi. Bunga asosan saf mashqlari
yurishlar, s ѐ kin yugurishlar, bo’yin, ѐ lka, qo’l, oyoqlar qaratilgan.
Jismoniy harakatlardan iborat bo’lib har-xil yo’llar bilan amalga
oshiriladi. Umumiy rivojlantiruvchi mashqlar organizmi zurikmaydigan
darajada bajariladi. Shunday yo’l bilan shug’ullanuvchi mashg’ulotining
asosiy qismiga organizmni tayyorlaydi. Mashg’ulotlarni tayyorlov qismi
xilma-xil shaklda tashkil qilinadi va o’tkaziladi. Safda turgan holda to’rt
qator bo’lib aylana holatda juft-juft bo’lib qamraladi. Mustaqil holda
tashkil qilinadi, o’quvchilarni yopasiga tashkil qilinadi.
Maktabdagi o’quv - tarbiya ishini etishining asosiy formasi dars
hisoblanadi. Har bir jismoniy tarbiya darsi quyidagi talablari javob
b ѐ rishi k ѐ rak. Muayyan umumiy va xususiy vazifaga eta bo’lishi lozim.
Umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy
vazifalar esa alohida olingan bir dars mobayniga bajarilishi k ѐ rak.
- dars m ѐ todik jihatdan to’g’ri qurilgan bo’lishi lozim
- oldingi mashg’ulotlarni izchil dovam ettirish va ayni paytda yaxlit va
tugallangan bo’lishi k ѐ rak: shu bilan u ma'lum darajada bulg’usi darsni
vazifasi va mazmunini ko’zda tutadi zarur.
O’quv kun tartibidagi boshqa darslar bilan to’g’ri olib borilishi k ѐ rak.
Jismoniy tarbiyaviy xarakt ѐ rga bo’lishi zarur. Jismoniy tarbiyadagi
p ѐ dagogik jarayon natijalari darslarda olib boriladigan o’quv va tarbiya
28

ishining sifatiga bog’liq. Bunga har-bir dars zaminidagi vazifalarini
izchil hal etibgina erishish mumkin.
III.Bob. Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari, nagruzka,
dam olish jismoniy tarbiyaning asosiy tartibiy qismlari
3.1 J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a p e d a gog i k naz orat usullari
Jismoniy madaniyat mashg’uloti dars shakli. Jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarini o’rta maktablarda g’oyat xilma-xil bo’lib ular jismoniy
tarbiya darsi, jismoniy tarbiya mashg’ulotlari, ertalabki badantarbiya,
sport musobaqalar, tanaffusda o’yinlar, boshqa darslarda o’tkaziladigan
jismoniy tarbiya mashqlari laxzalari va boshqalari kiradi. Jismoniy
mashq mashg’ulotlaridagi mazmun bilan shalk aloqadorligi p ѐ dagogik
jihatdan g’oyat muhim ahamiyatga egadir.
Kishilarning jismoniy sifatlarini kamol toptirishga qaratilgan. Faol
harakat faoliyati mashg’ulotlarning asosiy mazmunini tashkil etadi.
Jismoniy mashg’ulotni umumta'lim maktablarida juda muhim
ahamiyatga egadir. Chunki bir xofta tarbiyalanuvchilarga o’tiladigan
ikki soatlik jismoniy tarbiya darsi uchun organizmdagi jismoniy
harakatga bo’lgan talablarini qoniqtira olmaydi. Shuning uchun
jismoniy tarbiya
mashg’ulotlarini maktabda to’liqliga tashkil etadi va o’tkaziladi,
mashg’ulotlarning o’quv joyiga o’tkazilishi ijobiy ta'sir ko’rsatadi.
Mashg’ulot mazmuni el ѐ m ѐ ntlarining tuzilishi jismoniy mashq
mashg’ulotlarining shaklni tashkil etadi. Jismoniy mashqning umumiy
tuzumi quyidagicha bo’ladi: boshlanadigan mashg’ulotda bajariladigan
ishga kirishishi yoki mashg’ulotning tayyor qisimi Buni odatda
organizmni qizdirish ham d ѐ b aytamiz. Bu jarayon har qanday jismoniy
mashg’ulotlarning tarkibiy qismidir. Bu jarayon shug’ullanuvchilarni
29

organizmini qizdirib yuqori ish qobiliyatiga tayyorlaydi. O’quvchilar
organizining jismoniy mahoratlaridan, organizmning zurikishdan
asraydi. Mashg’ulotning bu qismida shug’ullanuvchilarning barcha
a'zolarni ya'ni yurak, qon tomir sist ѐ masiga va boshqa organlarini ishga
kirishidan tayyorlash uchun ularga umumiy rivojlantiruvchi jismoniy
mashqlari b ѐ riladi. Bunga asosan saf mashqlarni, yurishlarni. s ѐ kin
yugurishlarni, bo’yini, ѐ lka, qo’l b ѐ l oyoqlarga qaratilgan, jismoniy
harakatning iborat bo’lib har-xil yo’llari bilan amalga oshiriladi.
Umumiy rivojlantiruvchi mashqlarning organizm zurikmaydigan
darajada bazariladi Shunday yo’l bilan mashg’ulotning asosiy kimiga
organizmni tayyorlaydi. Mashg’ulotning gayyorlov qismi xilma-xil
shaksda tashkil qilinadi va o’tkaziladi. Safda turgan holatda to’rt qator
bo’lib, aylana holatda, juft-juft bo’lib qamrabadi, mustaqil tashkil
qilinadi, tarbiyalanadi, o’quvchilarning yoppasiga mashq qilinadi.
Maktabdagi o’quv-tarbiya ishini tashkil etishning asosiy formasi dars
hisoblanadi.
1. Har bir jismoniy tarbiya darsi quyidagi talablarga javob b ѐ rishi k ѐ rak:
a) muayyan-umumiy va xususiy vazifaga ega bo’lishi lozim. Umumiy
vazifalar barcha dars yoki darslarni turkami jarayonida xususiy
vazifalarni esa alohida olingan bir dars mobaynida bajarilishi k ѐ rak.
b) dars m ѐ todik jihatdan to’g’ri kurilgan bo’lishi lozim,
v) oldingi mashg’ulotlarni izchil kurilgan bo’lib davom ettirishi va ayni
paytda yaxlit va tugallangan bo’lishi k ѐ rak: shu bilan birga u
ma'lum darajada bulg’usi darsning vazifalarni va mazmunini ko’zda
tutishi zarur,
30

v) dars mazmuniga ko’ra o’quvchilarni muayyan yoshiga, jinsi, jismoniy
rivojlanganligi va tayyorgarligiga muvofiq bo’lishi k ѐ rak;
d) dars ukugvchilarni uchun qiziqarli bo’lib, ularni aktiv faolitga da'vat
etishi lozim,
ѐ ) har tomonlama jismoniy rivojlanishga, yoglikni mustahkamlashga,
qad-qomatni shakllantirishga yordam b ѐ ruvchi mashqlarni va o’yinlarni
bo’lishi lozim.
Yo» o’quv qo’l tartibidagi boshqa darslari bilan tG`g qo’shib olib
borilishi k ѐ rak;
j) tarbiyaviy xarakt ѐ rga ega bo’lishi zarur.
2. Jismoniy tarbiyadagi p ѐ dagogik jarayon natijalari darslarda olib
boriladigan o’quv va tarbiya ishining sifatiga bog’liq. Bunda har bir darc
zaminidagi vazifalarini izchil hal etibgina erishish k ѐ rak. Jismoniy
tarbiya darslarni ta'lim. tarbiya va sog’lomlashtirish vazifalariga ega.
Ta'lim b ѐ rish vazifalari bolalarni dasturda ko’zda tutilgan bajarishga,
urganilgan mashqlarni takomillashtirishga, shuningd ѐ k, malaka va
rivojlantirishga urganilgan mashqlarni turli sharoitda qo’llashga
o’rgatishdan iborat. Ta'lim vazifalariga, shuningd ѐ k, bolalarning
jismoniy madaniyat va sport, sog’likni saqlash, kundalik r ѐ jim, to’g’ri
nafas olish, chiniqish, jismoniy mashqlarni to’g’ri bajarish haqida bilim
olishlari ham kiradi.
Ta'lim vazifalarini amalga oshirish, odatda, tarbiyalash va
sog’lomlashtirish vazifalarni bog’liq olib boriladi. Jismoniy tarbiya
darslarida diqqat, intizomlilik, iroda sarajonlik, buyumlarni extiyot
qilish, shuningd ѐ k, do’stlik o’rtoqli, maqsadga intilganlik, mustaqil va
qiyinchiliklarni ѐ ngishda qanchalik tarbiyalanadi. Sog’lomlashtirish
31

vazifalarini ham tarbiyaviy vazifalarni kabi har bir darsda hal etilishi
lozim. Jismoniy tarbiya darslarini to’g’ri uyushtirish va o’tkazish,
t ѐ gishli kiyim - boshlarda shug’ullanish, mashg’ulot joyida zarur
sanitariya - gigi ѐ na holati saqlanishi, darslarning ochiq havoda o’tkazish
bularning barchasi sog’lomlashtirish vazifalarini hal etishga qulaysharoit
yaratadi.
3. Jismoniy tarbiya darslari bilan bog’liq bo’lgan eng muhim
masalalardan biri uni qanday tuzish masalasidir. Dars strukturalash
d ѐ ganda alohida darsni tuzishda foydalaniladigan taxminiy mo’ljalli r ѐ ja
tushuniladi. Dars strukturasi o’qituvchiga mashqlarni oqilona tanlash,
mat ѐ rialni to’g’ri joylashtirish va darsdagi yuklamani aniqlashga yordam
b ѐ radi. Jismoniy tarbiya darsida har qanday p ѐ dagogik vazifani hal etish
ko’pincha shug’ullanuvchilarni organizmiga zur b ѐ rishni talab qiladi. Bu
ishga organizm t ѐ gishli darajada tayyorlangan bo’lishi k ѐ rak.
I.P.Pavlov organizmga qiyin vazifalarni hal etish va tayyor bo’lishi
zarurligini ko’rsatib, s ѐ kin - astalik va tr ѐ nirovka u klinika va
p ѐ dagogika asosiy fiziologik qoidadir d ѐ gan edi. Bu ko’rsatma
o’qituvchi zimmasiga shug’ullanuvchilardan katta kuch talab qiladigan
p ѐ dagogik vazifalarni darsning boshida emas, o’rtasida bir qadar
tayyorgarlikdan so’ng hal etish majburiyatini yuklaydi. Darsning asosiy
vazifalarini hal etish shug’ullanuvchilarni uyushtirishni, ularga zarur
kayfiyat va bu vazifalarni bajarishga bo’lgan ishtiyoqni hosil qilishni
talab etadi. O’qituvchilarni uyushtirilgach va Pavlovning asta-s ѐ kinlik
haqidagi «fiziologik qoidasi» bajarilgandan so’ng asosiy vazifalarni hal
qilishga qarashish mumkin. Asosiy p ѐ dagogik vazifalarni bajarish
ko’pincha shug’ullanuvchi zur b ѐ rayotgan, faollashgan davrga to’g’ri
32

k ѐ ladi. O’quvchilar organizm nisbatan katta zurikish va kuchli
emotsional holatdan vazmin holatga birdaniga o’tishi mumkin emas.
Shuning uchun dars tuzilishda xotirjam holatga asta-s ѐ kin o’tish va
mashg’ulotni tashkiliy ravishda tugallash aks etadi. Shunday qilib, har
bir dars tuzilishi uch qismdan iborat bo’ladi; birinchi-o’quvchilarning
darsda juda qiyin vazifalarni hal etishga tayyorlaydigan tashkiliy qism, u
shartli ravishda kirish d ѐ b ataladi; ikkinchi - darsning asosiy vazifalarini
bajarishga yo’naltirilgan qism, u shartli ravishda asosiy qismi d ѐ b
yuritiladi; uchunchi - dars yakuni u shartli ravishda yakunlovchi qism
d ѐ b ataladi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun tipovoy dars
strukturasi qabul qilingan. U darsni vazifalariga muvofiq tuzish uchun
asos bo’ladi.
Kirish qism - 5-10 minut. Vazifasi: O’quvchilarni uyushtirish, dars
vazifalarini tushuntirish, shug’ullanuvchilar organizmini bo’lajak
jismoniy harakatga va mashqlarni bajarishga tayyorlash. Mazmuni:
Saflanish el ѐ m ѐ ntlari, gimnastik qayta saflanishlar, qo’llar, oyoqlar,
gavda bilan qo’shimcha harakatlar qilib yurish, yugurish, sakrash
umumrivojlantiruvchi va raqs mashqlari o’yinlar.
Asosiy qism - 25-30 minut. Vazifalari: Darsning asosiy vazifalarini hal
etish - yangi mashg’ulotlarning o’rganish, o’tilgan darslarni bajarishni
takomillashtirish maqsadida takrorlash, o’quvchilar harakat malaka va
ko’nikmalarini egallashtirishi, ulardan t ѐ zkorlik, chaqqonlik, qat'iylik
botirlikni o’stirishi. Mazmuni: Buyumlarsiz va buyumlar bilan
bajariladigan umumrivojlantiruvchi mashqlar, raqs mashqlari, yurish,
yugurish, uloqtirish, sakrash, tirmashish va oshib o’tish, akrobatik
mashqlar, muvozanat mashqlari, ko’p harakat qilib bajariladigan o’yinlar
33

va boshqalar. Darsning asosiy qismiga mazkur sinf dasturiga har qanday
darsliklarga kiritilishi mumkin.
Yakunlovchi qism - 3-5 minut. Vazifalari: Darsning ikkinchi qismidagi
mashg’ulotlarda yuzaga k ѐ lgan taranchlik va qo’zg’alishdan s ѐ kin - asta
nisbatan xotirjam holatga o’tish, darsni yakunlash, uyga vazifa b ѐ rish,
uyushgan holda yangi faoliyatga o’tish. Mazmuni: Saflanish, yurish,
qo’shiq aytib yurish ritmik va raqs mashqlari, nafas olish mashqlari ting
o’yinlar, o’qituvchining yakunlovchi so’zi, uyga vazifa.
O’qituvchining darslarga yaxshi tayyorlanishi ularning muvaffaqiyatli
o’tkazilishi garovidir. O’qituvchi darsga tayyorlanishni o’quv yili
boshlanishidan ancha oldin boshlaydi. U dastur ma'lumotlarni o’rganib
chiqadi, uni o’tish izchilligini o’ylab chiqadi. O’qituvchi dastur
bo’limlarni maktabning aniq sharoiti va ob-havo sharoitiga muvofiq
ravishda r ѐ jalashtirishga alohida e'tibor b ѐ radi. O’qituvchi darsga
tayyorlanish jarayonida m ѐ todik adabiyotlar, boshqa p ѐ dagoglarning
tajribasi bilan tanishadi va barcha yaxshi narsalardan o’z ishida
foydalanadi.
Darsga tayyyorlanishda r ѐ ja tuziladi va darsning aniq ta'lim vazifalari
b ѐ lgilanadi. Vazifalar juda aniq va tushunarli bo’lishi lozim. Masalan:
«Raport «bildirgi» bilan tanishtirish, yon tomonga qadamlab yoyilish
bilan tanishtirish» o’yini bilan tanishtirish va boshqalar. Bunday ifodalar
alohida mashq turlari bo’yicha dastlabki darslarni o’tishda ayniqsa
yaxshi samara b ѐ radi.
Darsning aniq vazifalari b ѐ lgilangan, avval asosiy qism so’ng esa kirish
va yakunlovchi qism uchun bo’lishlar tanlanadi. Bo’limlarni tanlashda
dozirovkalar takrorlash soni, mashqlarni bajarishga k ѐ tadigan vaqt
34

miqdorlar b ѐ lgilanadi. U yuklamalar uchun ham, harakat malaka va
ko’nikmalarni shakllantirish uchun ham hal qiluvchi ahamiyatga ega
bo’ladi.
Darsga tayyorlanishda mashqlarni o’tkazish m ѐ todikasi bilan bog’liq
bo’lgan masalalarga katta e'tibor b ѐ riladi. Buning uchun o’qituvchi
qo’llanishi zarur bo’lgan turli m ѐ tod va priyomlarning ikir-
chiqaridgacha nazarda tutadi. O’qituvchi dars paytida mashqlarni
o’tkazishda qa ѐ rda turishi, darsni qanday kuzatishni va o’quvchilarga
jumhuriyatlik qilishini oldindan hal etib olish k ѐ rak. O’qituvchi darsga
tayyorlanayotib darsga kiritilgach barcha mashqlarni bajaradi. Bu unga
tayyorgarligini t ѐ kshirib ko’rishga imkon b ѐ radi. Ma'lumki, bolalarning
aktivligi darsni o’tkazishga yordam b ѐ radi, shuning uchun o’qituvchi bu
aktivlikni oshirish yo’llarini b ѐ lgilab olish lozim.
35

3.2 Jismoniy tarbiya jarayonida turli metodlardan foydalanish
M a ml a k a ti m iz s iyo sa t in i ng u s t u v or y o ‘ n a l i s h l a r i d a n b i r i b u h a m
j i s m o ni y , h a m m a ’ n a viy s o g ‘ l o m bo ‘ l g a n a vlo d ni k a m o l top t i r i s h h i s o b l a n a d i .
Z e r o , bug u n dunyo m a m lak a t l a r i da k e s kin l a s h a y o t g a n glob a l l a s huv ja r a y o n l a r i
s h a r o i t ida y u k s a k m a ’ n a vi y a t li va j i s m o niy b a r k a m o l a vlo d ni ta r b i y a l a s h
V a t a ni m iz k e l a j a gini b e lg i l a b b e r u v c hi v a x a l qi m i z ning e z gu m a q s a d la r ini
r o ‘ y o b g a c h i q a r u v c hi e ng muh i m o m i l la r d a n b i r i d i r. B u e z gu a m a ln i ng
a mal g a o s hi r i l i s h i da uning h u q u q iy a s o s l a r i h a m y a r a t i l g a n bo ‘ l i b , k e ng
q a m r o vli i s h l a r q i l i n m oqd a . J u m lad a n , O ‘ z b e k i s t o n R e s p u b l i k a s i Pr e z i d e n t i
S h a v k a t M i r z iy o y e vning 20 1 7 yil 3 - iyund a gi “ J i s m o n i y ta r b i y a v a o m m a viy
s p o r t ni r i v o j l a n t i r i s h c h o r a - tad b i r l a r i to ‘ g ‘r i s i d a ” gi P Q - 30 3 1 - s o n Q a r o r i v a 2018
yil 5 - m a r td a gi “ J i s m o niy t a r b i y a v a s po r t s o h a s i da d a v l a t bo s h q a r uvi t i z i m ini
t ubd a n tak o m i l l a s h t i r i s h c h o r a - t a d bi r l a r i to ‘ g ‘r i s i d a ” gi P F - 5 3 68 - s o n F a r m on i bu
s o h a ni y a n a da r i v o j l a n t i r i s h da a l o hida a h a m iya t g a e g a . U s h b u f a r m o n va
q a r o r l a r ning a s o s iy m a q s a d l a r i d a n b i r i h a m bu s o h a d a gi n az a r iy v a a m a l i y
b i l i m la rn i y a n a da c h u q u r la s h t i r i s h , j i s m o niy ta r b i y a g a o i d ko ‘ n i k m a v a
m a l a k a l a r g a d o ir t u s hu n c h a h a m d a a t a m a l a r ni to ‘ g ‘r i s h a k l l a n t i r i s h d a n i b o r a t.
D a r h a q iqa t , h o z i r gi g l o b a l l a s huv ja r a y o n l a r i tobo r a k e s kin l a s h a yo t g a n
b i r d a v r da b e vo s i ta yo s h l a r ning u m u m i y va m a x s u s j i s m o niy t a y y o r g a r l i gi b i l a n
s hu g ‘ ul l a nu v c hi j i s m o niy ta r b i y a o ‘ q i t u v c hi l a r i g a q a r a t i l a y o t g a n e ’ t i b o r b u
bo r a d a muh i m a h a m i y a t k a s b e t m oqd a . Z e r o, u l a r ning m u hi m x i z m a t la r i d a n b i r i
s hu n d a k i , o ‘ qu v c hi - t a l a b a l a r ni t a r b i y a vi y , m a d a ni y , t ib b i y , s a n o a t qu r i l i s h ,
i s h l a b c h i q a r i s h k a b i k a s b - hun a r g a y o ‘ n a l t i r i s h bo ‘ l sa , i k k i n c h i d a n u l a r ni
m a x s u s j i s m o niy t a yyo r g a r l i k bi l a n q u r o l l a n i s hga m a ’ l u m d a r a jada xi z m a t
qi l a d i .
B ugungi k unda y o s h a v l o d g a ta ’ l i m b e r a yo t g a n o ‘ q i t u v c hi l a r ning o ‘ z l a r i
z a m o n a viy in n o v a t s i o n t e x n o l o gi y a la r ni to ‘ l i q o ‘ z l a s h t i r g a n , a x bo r ot-
k o m m u n i ka t s i y a vo s i t a l a r i d a n o q i l o n a f o y d a l a n a o l i s h ko ‘ ni k m a l a r iga e g a
bo ‘ l i s h l a r i , u m u m a n b a r c h a ta ’ l i m - ta r b i y a s i r l a r i d a n v o qif bo ‘ l i s h l a r i t a l a b
e t i l a d i .
36

B o ‘ l g ‘ u s i j i s m o niy t a r b i y a o ‘ q i t u v c hi l a r i i l m iy p e d a g o gik f a o l i y a t i b i l a n
bo g ‘ l i q m a s a l a l a r ni o ‘r g a n i s hd a , e ng a v v a l o , m az k ur h o d i s a g a o i d
t u s hu n c h a l a r ning m a z m u n - m o hi y a t ini t a hl i l e t i s h m a q s a d g a m uv o f iq d i r .
X u s u s a n , “ j i s m o niy ta r b i y a ” t u s hu n c h a s in i ng o ‘ z i g a b i r q a n c h a ta ’ r i f lar
b e r i l g a nl i gi n i ko ‘r i s h i m iz m u m k in. “ J i s m o niy ta rb i y a – p e d a g o gik ja r a y o n
bo ’ l i b, i n s o n o r g a n i z m i ni m o r f o l o gik va f unk s i o n a l j i h a td a n
tak o m i l l a s h t i r i s hg a , u ning h a y o t i u c hun m uh i m bo ’ l g a n a s o s i y h a r a k a t
m a l a k a s in i , m a h o r a t in i , u l a r b i l a n bo g ’ l i q bo ’ l g a n b i l i m la r ni s h a k l l a n t i r i s h v a
y a h s hi l a s h g a q a r a t i l g a n ” . “ J i s m o niy ta r biya o r g a n i z mni h a r t o m o nl a m a
c hin i q t i r i s h g a q a r a t i l g a n , s o g ‘ l i q ni m u s t a h k a ml a s hni n aza r da tu t g a n ta r b i y a ,
j i s m o n i y m a s h q l a r” k a b i ta ’ r i f lar b e r i l g a n
T u r li y o ‘ n a l i s h l a r bo ‘ y i c h a , y a ’ ni u h o h m a t e m a t i k , f i z i k , ta r i x c hi
y ok i j i s m o niy t a r b i y a o ‘ q i t u v c h i s i bo ‘ l s in uni n g i s h u s l u b i b e v o s i ta p e d a g o gik
f a o l i y a t bi l a n b o g ‘ l i q d i r. D a r s ning m a z m u n li v a s i f a t li o l i b bo r i l i s hi o ‘ z
n a vb a t i d a , uni n g p e d a g o gik m a h o r a t i , p e d a g o g i k k o ‘ ni k m a s i , p e d a g o g i k
m a lak a s i , um u m a n p e d a g o gik f a o l i y a t i b i l a n c h a m b a r c h a s b o g ‘ l i q d i r . M a s hh u r
r u s p e d a g o gi V . A . S u x o m l in s k i y : “ P e d a g o g i k r a h b a r l i k ning s i r l a r i d a n b i r i
o ‘ q i t u v c hi l a r da m unta z a m i z l a n i s h v a o ‘ z i s hin i ng t a hl i l i g a q i z i q i s h
uy g ‘ o t i s hd a n i b o r a t. Ki m k i o ‘ z d a r s l a r i d a , ta r b i y a l a nu v c hi l a r b i l a n o ‘ za r o
m uno s a b a tl a r da y a x s hi v a y o m o nni f a r q l a s h g a , yu t u q v a k a m c hi l i k l a r ini o ‘ z
v a q t ida bo ‘ l i s hga u r i n sa , p e d a g o gik f a o l i y a t ning y a r i m muv a f f a q iya t i g a e r i s h g a n
b o ‘ l a d i ” - d eb , p e d a g o gik f a o l i y a t g a o ‘ z ta ’ r i f ini s hund a y i f od a l a g a n e d i . S hu
n u q t a i n aza r d a n ol g a n d a , o ‘ z p e d a g o g i k f a o l i y a t ini e n d ig i na bo s h l a g a n y o s h
bo ‘ l g ‘ u s i j i s m o niy t a r b i y a o ‘ q i t u v c h i s i u m u m a n j i s m o n a n v a r u h a n bo ‘ s h a s h i s hi
yo k i b u t unl a y o s o y i s h t a l i kka b e r i l i s hi m u m k in e m a s . B i z g a m a ’ lu m k i, bu
t uy g ‘ u p s ix o l o gi y a f a n i da “ r e l a k s a t s iy a ” d e b a tal i b , k i s hi l a r ning i s h f a o l i y a t ida
s a l b iy h o l a t l a r i g a b e r i l a d i g a n b a h o s i f a t ida e ’ t i r o f e t i l a d i .
H a r b ir bo ‘ l g ‘ u s i j i s m o niy t a r b i y a o ‘ q i t u v c h i s i p e d a g o g i k m a h o r a t ni
t o ‘ l i q e g a l l a s hi u c hun:
bi r i n c hid a n , o ‘ z o ‘ quv f a nini d a vr t a l a b l a r i a s o s i da o ‘ z l a s h t i r g a n bo ‘ l i s hi;
37

i kk i n c h i d a n , p s i x o l o gik v a p e d a g o gik b i l i m l a r g a e g a bo ‘ l i s hi ( o ‘ q u v c hi l a r
x a r a kte r i g a m os u s ul l a r ni qo ‘ l l a y o l i s hi );
u c hi n c hid a n , o ‘ z i da p e d a g o g i k i z l a nu v c h a nl i k v a f id o yi l i k ni t a r k i b t op t i r i s hi
muh i m a h a m i y a t k a s b e tad i .
R u s o l i m i I . P . Ra c h e n ko p e d a g o gik m a ho r a tni p e d a g o gik s a n ’ a t ning b ir
q i s mi s i f a t ida q uyid a gi f ik r ni b i l d i r a d i : “ P e d a g o gik m a ho r a t d e g a nda
o ‘ qi t u v c hin i n g p e d a g o gi k - p s ix o l o gik b i l i m la r n i , k a s b iy m a l a ka v a
ko ‘ ni k m a l a r ni m uk a m m a l e g a l l a s h i , o ‘ z k a s bi g a q i z i q i s h i , r i v oj l a n g a n
p e d a g o g i k f i kr l a s hi v a in t u i t s i y a s i , h a y ot g a a xlo q i y - e s te t ik m uno s a b a tda
bo ‘ l i s h i , o ‘ z f i k r m ul o h aza s i g a i s h o n c hi va q a t ’ i y i r o d a s i t u s huni l a d i ” .
S h uningde k , bo ‘ l a jak j i s m o niy ta rb i y a o ‘ q i t uv c h i s in i ng p e d a g o gik
f a o l i y a t i da o ‘ q i t u v c hi l ik k a s b i g a s a doq a t li bo ‘ l i s h , o ‘ z f a nini o ‘ q i t i s h
m e t od i k a s ini m uk a m m a l bi l i s h i , p e d a g o gik qo b i l iya t l a r ini n a m o y i s h e ta ol i s h i ,
p e d a g o g i k t e xnik a ni o ‘ z o ‘ r n i d a qo ‘ l l a y b i l i s hi e ng muh i m k o m p o n e n t l a r d a n
bo ‘ l i b h i s o b l a n a d i .
Tо’pni uzatish. Bu – о’yinni davom ettirish uchun sherik yoki raqib
tomoniga uzatilgan tо’pni о’zaro о’tkazish usuli bо’lib hisoblanadi. Bundan
tashqari, tо’pni oldinga, yuqoriga va orqaga о’tkazish usullari ham mavjud.
Tupning uchish trayektoriyasiga qarab butun maydon bо’ylab uzun qо’lni
maydonga qisqa va о’z maydoniga о’ta qisqa uzatishlar ham qо’llaniladi. Tо’pni
uzatish balandligiga qarab past (tо’rdan 1 mert yuqori), о’rta (2 metrgacha), va
undan baland (2 metrdan ortiq), masofasiga kо’ra yaqin (0,5 mertdan kam) va
uzoqroq (0,5 mertdan ortiqroq) kabilarga bо’linadi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan uzatish. Bu juda keng tarqalgan usul
hisoblanadi. Bunda ishonch va aniqlik bilan xarakatlanish uning muxim tomonidir.
О’yinchi dastlabki xolatda oyoqlarini tizzadan bukib qо’llarini oldinga chiqarib
kaftlar biroz ichkariga qaratilgan, panchalar tarang tutiladi.
Tо’p yaqinlashganda oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi. Qо’llar
chuziladi va tо’p qabul qilishga tayyorlanadi. Qо’l gavda va oyoq harakatlari
о’zaro muvofiqlanadi. Bu esa tо’pni tegishli joyga borish imkonini beradi.
38

Uzatishning yana boshqa turi ham mavjud bо’lib, unda tо’p ikki qо’llab
yuqoridan, bir qо’llab yuqoridan, ikki qо’llab yuqoridan uzatiladi. Ammo bu
usullar о’yinda kamroq qо’llaniladi. Shunga qaramay har bir voleybolchi tо’pni tez
va aniq uzatishini hamda yо’nalishi bо’yicha zarb berishni urganishi zarur.
Tо’pni qabul qilish . Bu – raqiblar hujumidan keyin tо’pni о’yinda saqlab
qolishda himoya usuli hisoblanadi. Ikki qо’llab tо’pni pastdan qabul qilib olish
zamonaviy voleybolda asosiy usuldir. U hujum paytida kuchli zarb paytidagi
asosiy usuldir. Bu usulda gavda yuqoriga yoki biroz egilgan qо’llar oldinga pastga
tushiriladi, bir kaft ikkinchisiga qо’yilgan bо’ladi. Tо’pni bilaklarda qabul qilib
olinadi. Bilaklarda bо’ladigan zarbni yumshatish maqsadida qо’llar tirsakdan
yaqinlashtirilib kо’tariladi va bukiladi, oyoqlar tо’g‘rilanadi va gavda kо’tariladi.
Tо’pni ikki qо’llab yuqoridan qabul qilish. Bu usul bilan tо’p uncha
kuchli kelayotgan paytlarda, shuningdek, boshqa usulni qо’llash qulay bо’lganda
qabul qilinadi.
Tо’pni bir qо’llab pastdan qabul qilish. Bu usulning aniqligi yetarli
bо’lganligi uchun ham qо’laniladi, ammo tо’p о’yindan uzoqda bо’lganda va
boshqa usul qо’llashning imkoni bо’lganda va boshqa usul qо’llanilishi foydalidir.
Tо’g‘rilangan qо’l tarang siqilgan panjalar tо’pning yо’lini tо’sadi (tо’pni musht
hamda kaft yoki bilaklari bilan uriladi). Bu xarakatlarda oyoq qatnashmaydi.
Tо’pni oshirish. Tо’pni о’yinga kiritish oshirish deyiladi. Zarb uchun qulay
bо’lgan qa’tiy xolatda turish yuqoriga oshirish hamda qо’lni siltab tо’pni urish,
о’rgandan keyingi о’yinchining xarakatlari oshirishning asosiy xususiyatlaridir.
Oshirishda tо’pni musht yoki kaft bilan urush mumkin. Bunda tо’p yuqoriga bir
qо’l bilan otiladi. Yuqoriga otishning yо’nalishi va balandligi bajarish ususliga
bog‘liq. Tо’pni bosh ustidan urib yuborilsa yuqoridan pastdan о’rilsa pastdan
oshirish, yon bilan tursa yonlamasiga tо’p oshirish deyiladi.
Shunga muvofiq tо’rt xil oshirish usullari mavjud: pastdan tо’g‘riga, pastdan
yon bilan, yuqoridan tо’g‘riga, yuqoridan yon tomoni bilan.
Tо’pni pastdan tо’g‘riga oshirish . О’yin boshlovchi uchun bu asosiy usul
bо’lib xisoblanadi. U tur tomonga qarab turib bajaradi. О’yinchi tirsakdan bukilgan
39

qо’l bilan tupni ushlab turadi. Boshqa qо’l tupga zarb berish uchun uni orqaga
о’zatiladi. Shundan sо’ng panjalar biroz bukilib, tо’p yuqoriga 20-30 sm balandlik
otiladi va zarb beriladi.
О’yinchi zarb beriboq orqaga turgan oyog‘ini tо’g‘irlaydi va tana og‘irligini
oldinda turgan oyoqqa kiradi. Zarb bergandan keyin о’yinchi xududi xarakat
qilmoqchi bulgandik xolatni oladi.
Tо’g‘ridan xujumkor zarbi. Tо’rning yuqori qismidagi tо’pni bir qо’llab
raqib tomonga urishdan iborat xujum, bu xujumkor zarb deyiladi. Bu xujumkor
zarb о’rnidan sakrab yoki yugirb kelib bajariladi. Xujumchi bu zarbni bir ikki va
uch qadam bosib kelib bajaradi. О’yinchi uchib kelayotgan tо’pni qо’llarni oldinga
yuqoriga kutaradi, uruvchi qо’l zarb uchun tayyorlanadi.
Tana bi oz orqaga egiladi. Panjalar musht qilib turiladi va yerga qarab bukiladi,
keyin zarb beriladi, shundan sо’ng oyoq pastga tushgan tо’p bilan birga tushadi.
Tshpni qancha kchli urush zarur bо’lsa, kaft shuncha bushroq bо’lsa, kaft shuncha
tarang qilinadi.
Voleybol jamoali о’yin turiga mansub bо’lib, о’yinda ikki jamoa xar birida
olit kishi о’ynashi shart. Zahiradagi о’yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bо’lishi
kerak.О’yin uch yoki besh partiyadan iborat bо’lib, har bir partiya 25 ochkogacha
davom etadi. Agar о’yin ochkolari 25-25 bо’lsa, о’yin 27 ochkogacha davom etadi.
Sо’ngi partiyada 3 yoki 5 о’yin hisobi “tayom breyk” asosida olib boriladi. YA’ni
о’yindagi har bir harakat kiritish huquqi qaysi jamoadan bо’lishi qat’iy nazar
jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba keltirish mumkin. Hal qiluvchi partiyada 15
ochkogacha о’ynaladi va ikki ochko farqigacha davom etadi. Zamonaviy
voleybolda har 8 ochkodan keyin texnik taym-aut 1 minutlik tanaffus beriladi, yani
hisob 8 ga yorganda va 16 ga borganda tanaffus beriladi. Oxirgi partiyada esa 8
ochko bо’lganda о’yinchilar maydon almashadilar.
Moskvada voleybol bilan muntazam shug‘ullanishiga sa’nat va teater
vakillari kirishdilar. 1923 yilda tashkil eitlgan “Dinama” jamiyati sportining
boshqa turlari bilan bir qatorda voleybolni ham targ‘ib qila boshladi. Xuddi shu
yillarda voleybol о’zoq sharqda Xabarskiy va Vladivostokda paydo bо’ldi. 1925
40

yildan esa Ukrainada ham rivojlandi. Voleybol hamma yerda tarqala boshladi. Shu
bilan bog‘liq ravishda musobaqalarni yagona qoidalarni ishlab chiqish zaruriyati
tо’g‘ildi. 1925 yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol
bо’yicha musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalarni tuzib tasdiqladi. Tо’rning
balandligi ayollar uchun 2 metr 20sm va erkaklar uchun 2 metr 40sm qilib
belgilandi. Ayollar jamoalarida о’yin 15x7,5 о’lchami maydochada о’tkaziladigan
bо’ldi. 1926 yilda Moskva qoidalariga asosan birinchi liga muntazam ravishda
о’tkazila boshlandi. 1928 yilda Moskvada doimiy xakamlar uyushmasi tashkil
etildi.
Guruh bo‘lib harakat qilish taktikasini o‘rgatish asosida kombinatsiyani
o‘rganish yotadi. Biroq kombinatsiyani egallashdagi eng bosh fikr shundan
iboratki ya’ni kombinatsiya qilishni bilish balki, kombinatsiyani o‘zini bajarish
emas. Taktik kombinatsiyani o‘rganishda shug‘ullanuvchilarning taktik fikirlashni
rivojlantirish uchun foydalanishi mumkin. Ular nafaqt o‘z vaqtida va to‘p bilan
to‘g‘ri harakat qilishni balki sheriklari bilan ham o‘zaro haraktni o‘rganadilar.
Dastlab eng ko‘p tarqalgan ikki-uch o‘yinchilarni o‘zaro harakatini
o‘rganadilar, keyin esa maksimal miqdordagi o‘yinchilarni jalb qilish bilan
o‘rganadilar. Hujum va himoyadagi kombinatsiyalar parallel o‘rganiladi. Shuni
nazarda tutish kerakki, ya’ni o‘rganilgan kombinatsiya har doim ham muvoffaqiyat
ga olib kelavermaydi, chunki o‘yin jarayonida ular «toza ko‘rinishda» kam
uchraydi. Shuning uchun kombinatsiya qilish san’atini, o‘yinda aniq yo‘l bilan mos
ravishda o‘yin kombinatsiyasini tashkil etish o‘rgatish zarur.
Jamoa bo‘lib harakatlanish
Jamoa bo‘lib harakatlanishni o‘rganishni jamoa ni tashkil qilingan vaqtdan va
o‘ynovchilarni asosiy vazifalarni aniqlangandan keyin bolanadi. O‘rgatish
imkoniyatlari bilan mos ravishda o‘yinni taktik shaklni tanlab, ularni joylashtirish
sistemasini qabul qiladi va himoyada va hujumda har bir o‘yinchiin vazifasini
aniqlaydi.Shundan so‘ng o‘yinchilarning asosiy o‘zaro harakatini va to‘pni
o‘ynash kombinatsiyasini o‘rganadi, mustaqil ravishda taktik qarorni yoki fikirni
qabul qilishga o‘rganadi.
41

Jamoa ga oid taktik harakatni egallashni asosiy uslubi o‘yin hisoblanadi:
o‘quv, nazorat, o‘rtoqlik va rasmiy o‘yinlar. O‘quv o‘yinida shug‘ullanuvchilar
oldiga aniq taktik vazifa qo‘yiladi. Bu vazifani hal etishga mos ravishda
o‘zgartirishlar kiritish zarur. Odatda nazorat o‘yinlari egallashi, sheriklarni bir-
biriga to‘g‘ri kelishi aniqlash maqsadida o‘tkaziladi. O‘rtoqlik uchrashuvlarida
nimalarni o‘rgatilgan bo‘lsa, ularni barchasini takomillashtiriladi.
Taktikani o‘rgatishda o‘yinchilarni ixtisoslashtirishga shoshmaslik kerak.
Faqat shundan keyingina, jamoa u yoki bu vazifani bajarishga o‘yinchilarni
ishtiyoqini yoki xavasi aniq namoyon bo‘ladi va bu ishtiyoqni takomillashtirishga
hujumda va himoyada barcha o‘yin usullarini bajarishga o‘rgatish kerak. O‘z
qobilyatini hali egallamagan, o‘yinchini taktik vazifasini takomillashtirishga
kirishda eng muhim hatolikka yo‘l qo‘ymaslik.
Hujum taktikasi
Hujumda taktik harakat to‘pni oshirish, uzatish va o‘zini hujumkor zarbasi
bilan amalga oshiradi.
To‘pni oshirish taktikasi asosiy vazifaga ega bo‘lib – bu to‘pni o‘yinga kiritish
hisoblanib, raqiblarni keyinchalik harakatni tashkil etishni va uni qabul qilishni
imkon boricha qiyinlashtiradi.
Uzatuvchilar buni hisobga olib quyidagicha harakat qiladilar.
To‘pni bo‘sh o‘ynaydigan o‘yinchiga oshirish. Raqib jamoa si o‘yichilarini
har xil tayyorgarligini bilib, to‘pni to‘r ustidan oshirishni shunday bajaradiki,
chunki qabul qiluvchi o‘yinchi, to‘pni qabul qilish usulini boshqalarga nisbatan
bo‘shroq egallaganga uzatadi. Bu javob hujumini tashkil etishda raqib jamoa sini
harakatini qiyinlashtiradi.Raqib tomonidan kombinatsiyaga tayyorgarlik
ko‘rayotganini o‘tkazishini qiyinlashtiradi. To‘pni oshiruvchi raqib o‘yichilarni
joylashishini ko‘radi, raqib harakatidagi extimol keyichalik yuz berishi mumkin
bo‘lgan yo‘lni bilib oladi.
Shuning uchun to‘pni shunday hisob bilan oshiradiki raqib o‘zini taktik
o‘ylaganini yoki fikrini amalga oshirishi uchun halaqt beradi. Masalan:
42

a) agarda raqib o‘yinchilar shunday hisob bilan joylashadilarki birinchi
uzatishni 3 zonadagi o‘yinchiga keyingi 4 zonada turgan o‘yinchiga zarba berish
uchun uzatiladi, bunda to‘pni 1 va 2 zonani o‘rtasidagi yo‘nalishga qarab uzayishi
kerakki, chunki 3 zonadagi o‘yinchi majburiy ravishda 4 zonadagi o‘yinchiga orqa
bilan turib hujumkor zarba berish uchun uzatiladi;
b) agar raqib jamoa sini o‘yinchilarini joylashuvini xuddu shunday bo‘lsa,
biroq zarba berish uchun 2 zonadagi o‘yichiga, biroq eng yaxshisi 4 va 5 zonada
o‘rtasidagi yo‘nalish bo‘yicha oshirish kerak.
v) agarda to‘r oldida, birinchi uzatish bilan hujum zarbasini yaxshi egallagan
raqib o‘yinchisi turgan bo‘lsa, shunda hisob – kitob bilan to‘pni uzatish kerakki,
uning uchun uzatilgan to‘p uni orqa tomonidan kelishi kerak: 4 zonadagi o‘yinchi,
5 zonada turgan o‘yinchiga oshiradi; 2 zonadagi o‘yinchi – 1 zonadagi o‘yinchiga
oshiradi 3 zonada turgan o‘yinchi faqatgina o‘ng qo‘l bilan hujum zarbasini
berishni egallagan – shuning uchun 5 zonadagi o‘yinchiga oshiriladi
3 zonadagi o‘yinchi chap qo‘lda zarba berishni egallagan - to‘p 1 zonadagi
o‘yinchiga oshiriladi
g) agarda raqib jamoa sini o‘yinchisini joy almashishini qa’tiyyan tezlik bilan
bajarsa, natijada maydonda himoyalanmagan joy hosil bo‘ladi, ana shunday vaqtda
aynan maydonchani shu qismiga oshirish kerak
d) agarda o‘yichi hujum zarbasini berishga tayyorgarlik ko‘rishda turdan
ancha uzoqqa borib turadi, unda to‘pni iloji boricha to‘rga yaqin bo‘lgan zonaga
oshirishi kerak
e) agarda orqa chiziqdagi o‘yichi ikkinchi to‘pni uzatishni bajarish uchun
olidindan chiqsa, unda u qoldirgan turgan joydan to‘pni oshiriladi.
3. To‘pni turli tuman oshirish. Raqib, oshirishni hisobga olib, o‘zining
o‘yinchilarini maydonda mos ravishda joylashtiradi. Oshiruvchi, to‘pni uchish
troektriyasini uzunligini va har xil tezlik bilan oshirishni almashlab, raqib
harakatini qiyinlashtiradi.
Uzatish taktikasi
43

Hujum qilish uchun uzatishini bajarishdagi asosiy vazifa, yakunlovchi
hujumkor zarbani bajarish uchun eng ko‘proq qulay sharoitni yaratish hisoblanaldi.
Hujum zarbani bajarish uchun bo‘sh tayyorgarchilik ko‘rgan o‘yinchiga
yaxshi sharoit talab qilinadi; vertikal holatda uzatishda, to‘pni etarli darajadagi
balandligi va sakrash uchun yugurib kelish imkoniyati, ma’lum joyda bo‘ladi.
Bunday holatda uzatish taktikasi shunday tashkil qilinadiki, hujum zarbasini berish
uchun bu ko‘proq qulay sharoitda tashkil etadi. Shunday joyga hujum zarbasini
berish uchun o‘yinchisini chiqarish ko‘proq murakkab hisoblanadi, bunda raqib
eng kam qarshi harakat ko‘rsatish mumkin. Bunday maqsad bilan uzatishni u
shunday bajaradiki, bu vazfani bajarish uchun o‘yinchilarni almashtirishga majbur
bo‘lish, hal qiluvchi eng muhim pozitsiyani egallashda, uzatashini turli – tuman
o‘zgartirishga imkon beradi. Shuning uchun uzatish taktikasida quydagilar
qo‘llaniladi: oddiy uzatishlar, joyni almashtirish bilan uzatish, sakrab uzatish va
birinchi uztish bilan hujum zarbasini berish uchun uzatiladi.
Joyni o‘zgartirish bilan uzatish namunasini keltiramiz:
3 va 4 zonadagi o‘yinchilarni joylarini almashishlarida birinchi to‘pni
uzatishni 3 zonaga o‘tib olgan, 4 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi; ikkinchi to‘pni
uzatish – 4 zonaga o‘tib olgan 3 zona o‘yinchisiga yo‘naltiriladi. U 4 zona
o‘yinchisi uchun, oddiygina, holatda hujumkor zarbni bajaradi .
Birinchi va orqa chiziqdagi o‘yinchilar almashganda orqa chiziqdagi o‘yinchi
oldindan oldiga chiqadi. Oldingi chiziqdagi o‘yinchi to‘pni oshirish paytida orqaga
chekinadi. Shunday qilib, orqa chiziqdagi o‘yinchi oldinda bo‘ladi.
Bunday joy almashtirish varianti, joy almashishda qatnashmasdan, qolgan
o‘yinchilardan alohida diqqat bilan harakat qilishni va oshirilgandan keyin to‘pni
qabul qilish talab qiladi, chunki buning uchun ular amaliyotda 4 kishi qolgan
bo‘ladilar.
Jismoniy tarbiya metodlarining muxim asoslaridan birini nagruzkani
boshkarish va uni dam olish bilan almashtirish tarkibi tashkil etadi.
Jismoniy yuklanish deb jismoniy mashklarni organizmga ta’sir etuvchi
xamda sodir buladigan ob’ektiv va sub’ektiv kiyinchiliklarni engish darajasiga
44

aytiladi. Jismoniy yuklanish organizmning “ish potentsiali” sarflanishi va
charchash bilan bevosita bo ђ lik bulib charchash nagruzka bilan ifodalangan
tiklanish jarayoni ruy beradigan dam olish bilan bo ђ likdir. Shunday kilib, nagruzka
charchash orkali ish kobiliyatini tiklash va oshirishga olib keladi.
Jismoniy yuklanishning samaradorligi uning xajmiga va shiddatga kup
proportsional. Jismoniy yuklanishning xajmi deb ayrim mashklarning kup vaktli
ta’sirchanligi shuningdek ma’lum bir vaktda bajarilgan jismoniy ishlarning
mikdoriy yi ђ indisiga aytiladi (ayrim mash ђ ulot yoki uning bir kism davomida, bir
xafta va x.k.).
Jismoniy yuklanish shiddati uning xar bir momentdagi ta’sir kuchi, funktsiya
kuchlanganligi, ta’sirning bir vaktdagi kiymati bilan xarakterlanadi. Shiddat
kursatkichlari: xarakatni tezligi, ishlarning kuvvati, karshiliklar o ђ irligi,
shuningdek mashklar bajarilishini tezligi va x.k.
Jismoniy yuklanish jismoniy tarbiyaning turli metodlarida standart, takrorlash
mashk metodi xar bir vaktida uzining tashki parametrlari bilan amaliy bir xil va
uzgaruvchan buladi. Ikkala tipdagi jismoniy yuklanishlardan foyda charchash xosil
kilgan bir faoliyatdan boshka ikkinchi faoliyatga utish bulishi mumkin. Albatta,
inson ham, jamiyat ham umuman o’zini ob’ektiv rivojlanish qonunlarini bekor kila
olmaydi va o’zgartira olmaydi, chunki ular insonga bog’liq bo’lmagan holda
mavjuddir. Masalan, organizmni asta sekin son va sifat jixatdan o’zgarishi,
organizmda funktsional va tuzilish o’zgarishlar qonuni, organizm va uning hayot
sharoiti bilan birligi va xakozo qonunlar. Shunday bo’lsada, qonuniyatlar bilan
birgalikda tabiiy rivojlanish jarayoniga (jumladan organizmning jismoniy
rivojlanishiga) jamiyatni va shaxsni talabiga javob beruvchi ma’lum tuzilishi
bo’yicha yo’nalish berib ta’sir ko’rsatish mumkin. Bu tomondan jismoniy
madaniyat, kishining jismoniy rivojlanish jarayoniga maxsus ijtimoiy omil sifatida
maqsadga muvofik ravishda, ta’sir ko’rsatib jismoniy sifatlar va kobiliyatlarini
yo’naltirilgan holda tarbiyalashga yordam beradi. inosnni jismoniy rivojlanishiga,
ijtimoiy hayot sharoiti, tarbiya jumladan jismoniy tarbiya, genetik va aktseleratsiya
jarayoni ta’sir etadi. Jismoniy madaniyat eng avval, yosh avlodni va kattalarni
45

mehnatga tayyorlashdagi, jamiyatning amaliy talablari ta’sirida tarixan ruyobga
chikdi. Shu bilan birga jamiyatda o’rgatish va tarbiyalash tizimini tashkil topishida,
jismoniy madaniyat, asosiy omil sifatida, har xil harakat ko’nikmalari va
malakalarini amalga oshirish va kishini faoliyat imkoniyatlarini kengaytirish,
jismoniy kobiliyatlarini, shu bilan birga intellektual, axlokiy va estetik tarbiyani
amalga oshirish organiq ravishda kirib keldi. Texnika tarakkiyot sharoitida, mehnat
xarakterini va hayot sharoitini o’zgarishi, kishining jismoniy madaniyatini
o’zgartirishdakatta boylik sifatida, kasallikning oldini olish organizmining
funktsiyalar ishini yaxshilashni ish faoliyatini oshirishi va saklab turishda,
qisqacha qilib aytganda, sogligini saklash va mustaxkamlashda uning jismoniy
holatini eng yuqori darajadagi vosita sifatida qo’llaniladi.
Shuning ham, jismoniy madaniyat, umumiy madaniyatini katta va ajralmas
qismi bo’lib qoldi. Umuman jamiyat madaniyati singari, jismoniy madaniyatning
ham har xil tomondan va har xilsoxa bo’yicha ko’rib chiqish zarur. Nisbatan to’liq
tavsif berish uchun uni eng bo’lmaganda uch soxa bo’yicha ko’rib chiqish kerak.
4. Faoliyat sifatida (madaniyat – faoliyatini, maqsadga muvofik tashkil etish
jarayonidir);
5. Predmetlar – boyligi sifatida (madaniyat – jamiyat va shaxsni talabini
qondirish uchun ma’lum boylik keltirib chiqaruvchi «predmetlar» yig’indisidir);
6. Natija sifatida (madaniyat – faoliyatini natijasi).
4. Jismoniy madaniyatning faoliyat turi – sifatida insonning o’ziga xos,
maqsadga muvofik harakat faolligini tashkil etadi. Boshqacha qilib aytganda
harakat faoliyatini aniq shakllari ko’rsatilgan. Jismoniy madaniyatga hamma
shakldagi harakatlar kirib qolmasdan, balki harakat faoliyatini aniq mashqlari
kiradiki, bular hayotda kerakli harakat ko’nikma va malakalarini tashkil toptira
oladigan, hayotga ahamiyatli bo’lgan, jismoniy sifatlarni yo’naltirilgan holda
rivojlanishini ta’minlay oladigan, insonning sogligi va ish kobiliyatini yuqori
darajada ushlab tura oladigan bo’lsin. Bunday jismoniy madaniyat faoliyatini
asosiy unsurlari, jismoniy mashqlar deb nom olgan.
46

Tarixiy tekshrishlarning ko’rsatishicha, jismoniy madaniyatga ta’sir
ko’rsatuvchi shakllari, mehnat faoliyatini birinchi elementar shakllarini kaytargan
holda, ko’prok jismoniy mehnat xarakterida bo’lgan. Jismoniy madaniyatning
keyingi rivojlanish jarayonida, ko’prok harakat va faoliyatni maxsus (o’yin, sport,
gimnastika va xakozo) madaniy ta’lim, tarbiyaviy, sog’lomlashtirish va boshqa
vazifalarni echish uchun, maxsus «to’zilgan» shakllarni o’z ichiga oladi. Bu esa,
okibatda mehnat bilan o’z aloqasini to’liqligicha yo’qotdi degan so’z emas.
Yuqorida kayd kilinganidek jismoniy madaniyat amaliy tomondan, mehnat
amaliyotiga oldingidek tayyorlash vositasi ssifatida qoladi. 8
Bu esa, mehnat operatsiyalarini tez egallab olishni ta’minlashi, unumli mehnat
qilishni, hamda hayotda amaliy vazifalarni echish uchun kerak bo’ladigan
ko’nikma va malakalarni, jismoniy sifatlarni rivojlantirishni va yuqori ish
kobiliyatini ta’minlaydigan jismoniy tayyorgarlikka olib keladi.
5. Jismoniy madaniyat- predmetlar birligining boyligi sifatida jamiyat
tomonidan yaratilgan moddiy va material boylikni, jismoniy madaniyat faoliyatini
samarali ravishda ta’minlash natijasidir.
Jismoniy madaniyatni rivojlanishidagi har bir bosqichda uni boylik (kishini
talablarini qondiradigan boylikni) mazmunini kim shug’ullanayotgan bo’lsa
o’rgatishi, ishlatish bu bilan birga imkoniyati boricha keyinchalik rivojlantirishi
mumkin. Bu erda so’z jismoniy madaniyatning xozirgi kunda ko’p tarqalgan
shakllari: gimnastika, sport turlari, sport o’yini turidagi o’yinlar, jismoniy
mashqlarni majmui sifatida jismoniy madaniyatni amaliy va boshqa bo’limlariga
kiritilgan.
Ijtimoiy hayot va faoliyatni uzoq rivojlanish yo’lida, jismoniy madaniyatning
mazmuni va shakli ham asta sekin farklanib bordi (ta’lim va tarbiya, moddiy ishlab
chiqarish va xizmat faoliyati, kunlik hayotda va dam olishda, meditsina va
boshqalar). Bu esa jismoniy madaniyatda, ko’pgina ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan bo’limlarni maktabda, ishlab chiqarishda, turmushda, rekreativ davolash
8
Юнусова. Ю.М. Тѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
47

jismoniy madaniyat va boshqani tashkil topishiga olib keldi. Bularni ilmiy – amali
tomondan ishlab chiqilishi, metodik va texnik va boshqalar tomondan boyishi,
jismoniy madaniyatni vosita va uslublarini samarali ravishda foydalanishga ta’lim
tarbiya, sog’lomlashtirish va boshqa vazifalarni ijobiy holda amalga oshirishda
jamiyat va shaxs uchun o’z ta’sirini orttirdi va bugungi kunda yana ham o’z
salohiyatini oshirmoqda.
Shuning bilan bir qatorda madaniy boylik predmeti sifatida, uni tarkibiy
qismini ahamiyati ortib bormokda.
Maqsadga muvofik ishlab chikilgan harakat faoliyatini turlari, jismoniy
madaniyat soxasidagiboyliklar bilan birga bevosita maxsus amaliy bilimlar,
tamoyillar, jismoniy mashqlarni ishlatish koidasi va uslubiyati etik normalari,
jismoniy madaniyat soxasidagi faoliyat jarayonida kishilar urtasidagi
munosabatlarda namoyon bo’ladi. sportdagi yutuqlar jamiyatda jismoniy
madaniyatini samaradorligini oshirish uchun maxsus tayyorlangan material texnik
va boshqa sharoitlarga bog’liq (jismoniy madaniyat – meditsina ta’minoti,
jismoniy madaniyat- sport ifnormatsiyasi, jismoniy madaniyat - aks ettiruvchi
san’at maxsulotlari, sport kurilishlari maxsus asbob va uskunalar va xakozo).
To’g’risi bularni hammasini, faqat jismoniy madaniyatga taallukli deb
bo’lmaydi, chunki ko’rsatilganlarni ko’pchiligi jismoniy madaniyatgagina
munosabati bo’lmasdan madaniyat soxasidagi aralash fanlarga ham tegishli.
6. Jismoniy madaniyat faoliyat natijasi sifatida kerakli natijalarni bir
butunligicha ishlatilishi, jamiyatda predmet boyligi sifatida madaniylashtirilishi
bilan xarakterlanadi. Bularga qisman: jismoniy madaniyat faoliyati natijasida
egallangan jismoniy tayyorlanganlikva shu asosida harakat ko’nikma va
malakalarini takomillashtirish bosqichiga erishish, hayotiy kuchlar, sport yutuqlari
darajasini, jismoniy madaniyat bilan aloqada bo’lishi bilan orttirgan natijalardir.
Shunday qilib jismoniy madaniyat faoliyati, odam bilan tashki munosabatda bo’lib
qolmsdan balki, ko’nikma malaka kobiliyat sifatida uygunlashgan holda ichki
boylik sifatidagi shaklida ham bo’ladi.
48

Ijtimoiy hayot obraziga, aniq organiq sharoitida jismoniy madaniyat hamma
sohalarini to’liqligicha kiritish natijasi halk ommasini jismoniy kamoloti bo’yicha
majmuiy ko’rsatkichiga erishganligidandir. 9
Jismoniy kamolot – bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik va garmonik
jismoniy rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladigan
individual talantini yuqori darajada rivojlanganligini ko’rsatadi, shaxsni har
tomonlama rivojlanish va uzoq yillar sogligini mustaxkamlash qonuni bilan
murosada bo’ladi.
Jismoniy kamolotni tarkibiy qismi, aniq tarixiy xarakterga ega bo’lib, jamiyatni
aniq talabini ko’rsatgan holda, hamma vaqt bir xilda qolmasdan ijtimoiy
rivojlanish bosqichiga qarab o’zgaradi, xozirgi davrda «Alpomish va Barchinoy»
maxsus test mezonlari Respublika sport klassifikatsiyasi mezonlari bilan
qo’shilgan holda jismoniy kamolotning asosiy, tarkibiy qismi bo’lib xisoblanadi.
Jismoniy madaniyatni rivojlanishi va ma’lum darajadagivazifani bajarishi,
jamiyatdagi hayot sharoitida belgilangan haraterda ishlatilishiga qarab uni aniq
baxosi va roli bilan bog’liqdir. Jismoniy madaniyatni sharoitga bog’liqligiga qarab,
kishiga har xil printsip bo’yicha ta’sir ko’rsatishi (shaxsga bir tomonlama yoki har
tomonlama) mumkin.
Jamiyatda jismoniy madaniyat, shaxsni garmonik tashkil topishida, faqatgina
jismoniy kamolot omili bo’lib qolmasdan balki axlokiy, estetik, intellektual
tarbiyaning vositasi sifatida, jamiyatni hamma a’zolariga madaniyatni boshqa
tomonlari bilan birga qo’shilgan holda har tomonlama rivojlanishiga yordam
beradi.
Jismoniy madaniyatdan jamiyatda yo’naltirilgan holda foydalanish iktisodiy
usishga va Vatannihimoya qilishga keng ravishda yordam beribgina qolmasdan,
kishilarni ruxiy talabini ham qoniqtirib, shaxsni har tomonlama garmonik
rivojlanishiga, sog’lomhayot tarzini tashkil toptirish vositasi sifatida foydalaniladi.
9
Юнусова. Ю.М. Тѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
49

Yuqorida aytilganlarni hammasi «jismoniy madaniyat» tushunchasini
quyidagicha aniqlashga imkon beradi.
Jismoniy madaniyat – jamiyat va shaxs madaniyatining tarkibiy qismi bo’lib,
uning maxsus mazmunini negizi, ma’ nosn faoliyatidan aniq foydalanishni tashkil
qilsa, amaliyotidajismoniy tayyorgarlik, jismoniyholat va rivojlanishini optimal
ravishda ushlash omillaridir. Bunga: faoliyat va uni o’sib borayotgan yoshlarini va
kishilarni yo’naltirilgan sharoitda usullarni tashkil topishida jamiyat yutuqlarini
yig’indisidir haqiqiy g’oyaviy jamiyatda jismoniy madaniyat shaxsni har
tomonlama garmonik rivojlanishini samarador vositasi, har biri kishini jismoniy
kamolotga erishishda ijtimoiy omil bo’lib qoladi.
Ayrim aralash va qisman bir biriga qo’shilgan tushunchalar - «Jismoniy
madaniyat» termini bilan, bir biriga qo’shilgan holda quyidagi tushunchalar:
«Jismoniy madaniyat harakati» , «sport» , «jismoniy tarbiya» , «badan tarbiya» va
boshqalar bog’liqdir. Bularni xech bo’lmaganda qisqa ma’noda aniqlamasdan turib
jismoniy madaniyat kursini mazmunini ko’rib chiqishga o’tib bo’lmaydi.
Jismoniy madaniyat harakat – ijtimoiy yo’nalish bo’lib, buning oqimida
kishilarni birgalikda, jismoniy madaniyat boyliklarini ishlatish va ko’paytirishga
qaratilgan faoliyatidir.
Jismoniy madaniyatni gullab yashnashi, kishilarni birgalikdagi faoliyatsiz,
keyinchalik rivojlantirishga intilmasdan uni kengaytirish qiyin. Mana shunday
birgalikdagi ishni shakli jismoniy madaniyat harakatidir. Xozirgi kunda dunyoda
bu oqim jamiyatda katta yo’nalish bo’lib qoldi.
Dunyoning ko’pgina mamlakatlarida keng yo’lga qo’yilgan jismoniy
madaniyat harakati mamlakatlarida keng yo’lga qo’yilgan jismoniy madaniyat
harakati, jamiyatni tuzilishiga qarab, har qaysi (umumiy xususiyati bo’lsa ham) o’z
xususiyatiga ega. Bular esa, ko’pincha g’oyaviy asosda, jismoniy madaniyat
tashkil qilish tamoyillari va shakllarida namoyon bo’ladi. 10
XULOSA
10
Матвѐѐв Л.Р. Т ѐория и м ѐтодика физич ѐского воспитания. Уч ѐбник. Москва
«Физкультура и спорт» – 2005 г.
50

Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar faoliyati va ularni boshqarishning
muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik
tayyorgarligi va jismoniy tayorgarlik deganda shugullanuvchilarning jismoniy
sifatlarining tarbiyalash, zarur harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallash,
funksional imkoniyatlarini oshirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi.
Shug‘ullanuvchilarni funksiol imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo‘lmish kuch,
chaqqonlik (harakat koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning
yuqori darajada rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o‘rin tutadi.
Bolalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy
jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar
tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda
ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim
ahamiyatga ega.
Albatta, inson ham, jamiyat ham umuman o’zini ob’ektiv rivojlanish
qonunlarini bekor kila olmaydi va o’zgartira olmaydi, chunki ular insonga bog’liq
bo’lmagan holda mavjuddir. Masalan, organizmni asta sekin son va sifat jixatdan
o’zgarishi, organizmda funktsional va tuzilish o’zgarishlar qonuni, organizm va
uning hayot sharoiti bilan birligi va xakozo qonunlar. Shunday bo’lsada,
qonuniyatlar bilan birgalikda tabiiy rivojlanish jarayoniga (jumladan organizmning
jismoniy rivojlanishiga) jamiyatni va shaxsni talabiga javob beruvchi ma’lum
tuzilishi bo’yicha yo’nalish berib ta’sir ko’rsatish mumkin. Bu tomondan jismoniy
madaniyat, kishining jismoniy rivojlanish jarayoniga maxsus ijtimoiy omil sifatida
maqsadga muvofik ravishda, ta’sir ko’rsatib jismoniy sifatlar va kobiliyatlarini
yo’naltirilgan holda tarbiyalashga yordam beradi. inosnni jismoniy rivojlanishiga,
ijtimoiy hayot sharoiti, tarbiya jumladan jismoniy tarbiya, genetik va aktseleratsiya
jarayoni ta’sir etadi. Jismoniy madaniyat eng avval, yosh avlodni va kattalarni
mehnatga tayyorlashdagi, jamiyatning amaliy talablari ta’sirida tarixan ruyobga
chikdi.
Shu bilan birga jamiyatda o’rgatish va tarbiyalash tizimini tashkil topishida,
jismoniy madaniyat, asosiy omil sifatida, har xil harakat ko’nikmalari va
51

malakalarini amalga oshirish va kishini faoliyat imkoniyatlarini kengaytirish,
jismoniy kobiliyatlarini, shu bilan birga intellektual, axlokiy va estetik tarbiyani
amalga oshirish organiq ravishda kirib keldi. Texnika tarakkiyot sharoitida, mehnat
xarakterini va hayot sharoitini o’zgarishi, kishining jismoniy madaniyatini
o’zgartirishdakatta boylik sifatida, kasallikning oldini olish organizmining
funktsiyalar ishini yaxshilashni ish faoliyatini oshirishi va saklab turishda,
qisqacha qilib aytganda, sogligini saklash va mustaxkamlashda uning jismoniy
holatini eng yuqori darajadagi vosita sifatida qo’llaniladi.
Ijtimoiy hayot va faoliyatni uzoq rivojlanish yo’lida, jismoniy madaniyatning
mazmuni va shakli ham asta sekin farklanib bordi (ta’lim va tarbiya, moddiy ishlab
chiqarish va xizmat faoliyati, kunlik hayotda va dam olishda, meditsina va
boshqalar). Bu esa jismoniy madaniyatda, ko’pgina ijtimoiy ahamiyatga ega
bo’lgan bo’limlarni maktabda, ishlab chiqarishda, turmushda, rekreativ davolash
jismoniy madaniyat va boshqani tashkil topishiga olib keldi. Bularni ilmiy – amali
tomondan ishlab chiqilishi, metodik va texnik va boshqalar tomondan boyishi,
jismoniy madaniyatni vosita va uslublarini samarali ravishda foydalanishga ta’lim
tarbiya, sog’lomlashtirish va boshqa vazifalarni ijobiy holda amalga oshirishda
jamiyat va shaxs uchun o’z ta’sirini orttirdi va bugungi kunda yana ham o’z
salohiyatini oshirmoqda.
Shuning bilan bir qatorda madaniy boylik predmeti sifatida, uni tarkibiy
qismini ahamiyati ortib bormokda.
Maqsadga muvofik ishlab chikilgan harakat faoliyatini turlari, jismoniy
madaniyat soxasidagiboyliklar bilan birga bevosita maxsus amaliy bilimlar,
tamoyillar, jismoniy mashqlarni ishlatish koidasi va uslubiyati etik normalari,
jismoniy madaniyat soxasidagi faoliyat jarayonida kishilar urtasidagi
munosabatlarda namoyon bo’ladi. sportdagi yutuqlar jamiyatda jismoniy
madaniyatini samaradorligini oshirish uchun maxsus tayyorlangan material texnik
va boshqa sharoitlarga bog’liq (jismoniy madaniyat – meditsina ta’minoti,
jismoniy madaniyat- sport ifnormatsiyasi, jismoniy madaniyat - aks ettiruvchi
san’at maxsulotlari, sport kurilishlari maxsus asbob va uskunalar va xakozo).
52

To’g’risi bularni hammasini, faqat jismoniy madaniyatga taallukli deb
bo’lmaydi, chunki ko’rsatilganlarni ko’pchiligi jismoniy madaniyatgagina
munosabati bo’lmasdan madaniyat soxasidagi aralash fanlarga ham tegishli.
7. Jismoniy madaniyat faoliyat natijasi sifatida kerakli natijalarni bir
butunligicha ishlatilishi, jamiyatda predmet boyligi sifatida madaniylashtirilishi
bilan xarakterlanadi. Bularga qisman: jismoniy madaniyat faoliyati natijasida
egallangan jismoniy tayyorlanganlikva shu asosida harakat ko’nikma va
malakalarini takomillashtirish bosqichiga erishish, hayotiy kuchlar, sport yutuqlari
darajasini, jismoniy madaniyat bilan aloqada bo’lishi bilan orttirgan natijalardir.
Shunday qilib jismoniy madaniyat faoliyati, odam bilan tashki munosabatda bo’lib
qolmsdan balki, ko’nikma malaka kobiliyat sifatida uygunlashgan holda ichki
boylik sifatidagi shaklida ham bo’ladi.
Ijtimoiy hayot obraziga, aniq organiq sharoitida jismoniy madaniyat hamma
sohalarini to’liqligicha kiritish natijasi halk ommasini jismoniy kamoloti bo’yicha
majmuiy ko’rsatkichiga erishganligidandir. 11
Jismoniy kamolot – bu har tomonlama jismoniy tayyorgarlik va garmonik
jismoniy rivojlangan, mehnat va boshqa sohalardagi talablarga javob bera oladigan
individual talantini yuqori darajada rivojlanganligini ko’rsatadi, shaxsni har
tomonlama rivojlanish va uzoq yillar sogligini mustaxkamlash qonuni bilan
murosada bo’ladi.
Jismoniy kamolotni tarkibiy qismi, aniq tarixiy xarakterga ega bo’lib, jamiyatni
aniq talabini ko’rsatgan holda, hamma vaqt bir xilda qolmasdan ijtimoiy
rivojlanish bosqichiga qarab o’zgaradi, xozirgi davrda «Alpomish va Barchinoy»
maxsus test mezonlari Respublika sport klassifikatsiyasi mezonlari bilan
qo’shilgan holda jismoniy kamolotning asosiy, tarkibiy qismi bo’lib xisoblanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro‘yxati
1. A.D.Novikov, A.P.Matv ѐѐ v Jismoniy tarbiya nazariyasi va
m ѐ todikasi. Toshk ѐ nt «O’qituvchi» 1982 yil. I tom.
11
Юнусова. Ю.М. Т
ѐория и м ѐтодика физич ѐской культуры. Уч ѐбно ѐ пособи ѐ,
Ташк
ѐнт. УзГосИФК. 2007 г.
53

2. V .M .Kachashkin. Jismoniy tarbiya m ѐ todikasi. Toshk ѐ nt
«O’qituvchi» 1982 yil.
3. Jismoniy madaniyat dasturi. Toshk ѐ nt 1998 yil
4. I.A.Karimov. Buyuk maqsad yo’lidan og’ishmaylik. Toshk ѐ nt
«O’zb ѐ kistan» 1993 yil
5. I.Karimov. Halolllk va fidoyilik - faoliyatimizning asosiy m ѐ 'zoni
bo’lsin. Toshk ѐ ng «O’zb ѐ kiston» 1994 yil.
6. I.Karimov. Yuksak madakali Mutaxassislar - taraqqiyot omili.
Toshk ѐ nt « O’zb ѐ kiston» 1995 yil.
7. Barkamol avlod O’zb ѐ kiston taraqqiyotining poyd ѐ vori. Toshk ѐ nt
1997 yil.
8. Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim standarti va o’quv dasturi.
Toshk ѐ nt 1999 yil, 6-maxsus son.
9. L.P.Matv ѐѐ v. T ѐ oriya i m ѐ todika fizich ѐ skoy kulturi M.«FIO» 1997
yil.
10. Yu.B.A.Ashmarin. T ѐ oriya i m ѐ todika fizich ѐ skogo vospitaniya
11. M. «Prosv ѐ sh ѐ ni ѐ » 1990 yil. Usmonxo’ja ѐ v T.S. Jismoniy tarbiya
darsi mat ѐ riallari. «O’qituvchi» 1975 yil.
12 L.P.Matv ѐ
ѐ v. V v ѐ d ѐ ni ѐ v t ѐ oriyu fizich ѐ skoy kulturi.
13. Yu.M.Yunusova. Sport faoliyatning nazoriy asoslari Toshk ѐ nt 1994
yil.
14. A.B.K ѐ n ѐ man, D.V.Xuxla ѐ va. Maktabgacha tarbiya yoshdagi
bolalarni jismoniy tarbiyalash nazariyasi va m ѐ todikasi.
Toshk ѐ nt. «O’qituvchi» 1988 yil.
15. B.Axm ѐ dov va boshqalar «Amir T ѐ mur o’gitlari». Toshk ѐ nt Navro’z
1997 yil.
54

16. Jismoniy tarbiya sport va ma'naviyat r ѐ spublika ilmiy amaliy
anjumani matnlari. Toshk ѐ nt 1995 yil.
Internet saytlari
8. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
9. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
10. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali
55

Jismoniy madaniyatning o’quv predmeti,ilmiy amaliy fan sifatida va uning mazmuni

Sotib olish