Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti, ilmiy, amaliy fan sifatida va uning mazmuni - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	117.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti, ilmiy, amaliy fan sifatida va uning mazmuni

Sotib olish

1Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti, ilmiy, amaliy fan sifatida va uning
mazmuni
MUNDARIJA:
Kirish.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.Bob. Jismoniy tarbiya nazariyasining manbalari
1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish……………………..6
1.2 Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti ........................................................12
II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari
2.1 M ashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi................................................ 20
2.2 Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati rivojlanishining davrlari ..................33
III.Bob. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshqa fan bilan
bog`liqligi
3.1 Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti amaliy fan sifatida .........................43
3.2 Jismoniy tarbiya nazariyasining yetakchi tuchunchalari va jismoniy
tarbiyaning ijtimoiy
mohiyati...................................................................................................49
Xulosa..... ...............................................................................................................60
Foydalanilgan adabiyotlar..................................................................................62

2 Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-
ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi,
2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va
“Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi,
“2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash
to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va
paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini
yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh
va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro
sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat
miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar
zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi
Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi
salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufo‘zini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p.

3 Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo‘lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib,
ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 so‘zish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar
mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir. Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog‘lom bo‘lishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik qismining
sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan
va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.Taraqqiy etgan
mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport
omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.

4Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Ko‘rs ishning dolzarbligi . Jismoniy madaniyat darslarida O‘quvchilar
faoliyatini boshqarish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport
to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi
o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik
va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi.
Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik
va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu
yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks)
sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini
o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda
viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni
o‘rganishda ko‘zatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Ko‘rs ishining maqsad va vazifalar . Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo‘llash yullarini ifodalash
Ko‘rs ishi to‘zilishi va hajmi.
Ko‘rs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxati iborat.
Ko‘rs ishi 62 ta listda bayon qilingan, jadval va rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro‘yxati manbalarni o‘z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.

5I.Bob. Jismoniy tarbiya nazariyasining manbalari
1.1. Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi fani mutaxassislikga
yunaltirilgan O‘quv predmeti sifatida jismoniy tarbiya mutaxassislari uchun
fundamental bilimlar tizimi, inson jismoniy barkamalligi va unga
erishish hamda boshqarishning umumiy qonuniyatlarini o‘rgatadi
Jismoniy tarbiya nazariyasi ilmiy fan tarzida jismoniy tarbiyaga oid mavjud
faktlarni izohlab beradi va umumlashtiradi. Amaliy fan sifatida insonni jismoniy
barkamolligining vositalari, jismoniy tarbiyasi shakllari va uning uslubiyati
haqidagi amaliy, nazariy bilimlarni beradi, hayotiy-zaruriy harakat
malakalari va kunikmalari zahirasini oshiradi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va
uning amaliyoti hamisha rivojlanishda va mukammalashib boradi.
Amaliyot natijalari, ilmiy tadqiqot ma`lumotlari, jismoniy tarbiya nazariyasini
va uslubiyatini yangicha tamoyillar va qonunlar bilan boyita boradi. Shuning
uchun ham jismoniy tarbiya nazariyasi vametodikasi predmeti qotib qolgan
o‘zgarmas ma`lumotlardan iborat bo‘lishi mumkin emas.
Jismoniy nazariyasi va metodikasi ijtimoiy, tabiyi, pedagogika fanlari
erishgan muvoffaqiyatlarga tayanadi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi
har qanday holatda ilmiy pedagogikaning negizini tashqil etuvchi umumiy
qonunlardan, printsiplar va qoidalardan foydalanadi, shu jumladan, barcha sport
fanlari uchun ham bu qonunlar, printsiplar va qoidalar mos keladi va o‘ziga hos
ma`nokasb etadi. O‘quv fani sifatida shakllanishi va uning rivojlanishiga jamiyat
a`zolarining jismoniy tayyorgarligini oshirish mumkinligi haqidagi nazariy
fikrning vujudga kelishi va unga intilish sabab bo‘ldi. Bu bilan
insonning jismoniy rivojlanishini boshqarish mehnat va harbiy amaliyotda
yuqori samara berishi isbotlandi.
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining m a z m u n i quydagilarni
o‘z ichiga oladi:
-jismoniy tarbiya jamiyat mahsuli ekanligi, ijtimoiy hodisa sifatida tarbiyaning
boshqa shakllari bilan bogliqligi:

6-jismoniy tarbiyaning maqsadi, uning umumiy vazifalari va tamoilari:
-jismoniy tarbiyaning vositalari, metodik printsiplari:
-xarakatga o‘rgatish, o‘qitishning uslublari:
-jismoniy sifatlarni rivojlantirish:
-jismoniy mashqlar bilan shugullanish mashgulotlarini tashqillashning shakllari:
-jismoniy tarbiya jarayonini rejalashtirish va uning hisoboti:
-jismoniy tarbiya uslubiyatining xususiyatlari:
-maktabgacha yoshdagi va maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi:
-sport trenirovkasi jarayonining tavsifi.
Pedagogik jarayon tarzida jismoniy tarbiyani umumiy qonuniyatlari
jismoniy tarbiya nazariyasining o‘rganish predmeti hisoblanadi. Umumiy
qonuniyatlar deganda, aholining har qanday tabaqasini: bolalar,
usmirlar, yoshlar, O‘rta yoshdagilar, kattalar va qariyalar hamda jismoniy
mashqlar bilan shugullanishni endigina boshlaganlarni, malakali sportchilarni
jismoniy tarbiyasining xususiy tomonlari tushuniladi.
Bundan tashqari jismoniy tarbiya uslubiyati jismoniy tarbiyani ajratib
olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o‘rganish predmeti qilib belgilaydi
va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda “Umumiy
va kasb maxsus jismoniy tayorgarligi metodikasi” deb aniq yunalishdagi
metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida o‘zlarining
xususiy uslublari mavjud.Uslublarning turli-tumanligi shugullanuvchilarning
qaysi psixologik tiplariga mansubliligi, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi
ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi
bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi va h.k.) ga xos va mos kelishi kerak.
Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport o’yinlari, gimnastika va
boshqalarni o‘qitish metodikasi) alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va O‘quv
fanlari tarzida shakllangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fani esa
ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o‘rganish
predmetlari xarakteriga ko‘ra pedagogika fanlari tizimidagi fan sifatida o‘z
qoidalarini ijtimoiy psixologik va biologik faktorlar hisobiga to‘ldiradi.

7Sport tanlovi – ko‘p yillik pedagogik jarayondi r . Ko‘p yillik sport
tayyo r garligi tizimi o‘z mohiyati va maqsadiga binoan ko‘p yillik sport tanlovini
o‘z ichiga oladi va mazko‘r jarayonni 4 bosqichda amalga oshirishni taqozo
etadi:
I. Dastlabki tanlov – (7-14);
II. Sportchilarni o‘yin ixtisosligiga (funksiyasiga) saralovchi maxsus tanlov (15-
17);
III. Y uqori jamoala r ga tanlov (18-20); I V .
T erma jamoala r ga tanlo v .
Ko‘p yillik sport tayyo r garligi tizimida tanlov jarayonini tashkiliy tartibi
quyidagi blok-andozada berilgan.
Bolalarni dastlabki tanlovga tayyorlash maktab sharoitida jismoniy tarbiya
o‘qituvchisi tomonidan amalga oshiriladi, O‘quvchilar dastur asosida va
baholovchi mashqla r , harakatli halq o‘yinlari yordamida saralanishi mumkin.
Mazko‘r saralovchi vositalar aynan voleybol o‘yinining mohiyatiga nihoyatda
yaqin bo‘lishi maqsadga muvofiq. Bunday vositalar tavsiya qilingan
adabiyotlarda keng yoritilgan. Dastlabki tanlovga tayyorlash jarayonida
O‘quvchilar muntazam tibbiy ko‘rikdan o‘tib turishlari shart. Bu tadbir
qanchalik sifatli va samarali amalga oshirilsa, shunchalik sport maktablarida
uyushtiriladigan tanlovni sifat darajasi yuqori bo‘ladi.
Dastlabki tanlo v . Dastlabki tanlov odatda 3 bosqichda amalga oshiriladi
I-bosqich. T a r g‘ibot-tashviqot ishlarini uyushtirib, O‘quvchi bolalarni
qiziqtirish, jalb qilish (suhbat, ma’ro‘zalar o‘tkazish, voleybol musobaqalari
haqida filmlar namoyish qilish).
Ko‘ r gazmali musobaqalar uyushtirish, taniqli sportchilar ishtirokida
suhbatlar o‘tkazish.
II-bosqich. Baholovchi mashqla r , harakatli va halq o‘yinlari yordamida
dastlabki tanlov – qabul o‘tkazish (qaddi-qomat ko‘rsatkichlari, jismoniy
sifatlarning rivojlanganligini apparatlar yordamida aniqlash va hokazo).

8Jismoniy rivojlanish va jismoniy tayyo r garlik bo‘yicha belgilangan me’yoriy
ko‘rsatkichlar 16-jadvalda aks ettirilgan.
III-bosqich. Boshlang‘ich tayyo r garlik I yillik o‘ r gatish davrida bolalarni
maxsus sifatlari, texnik-taktik malakalari, qobiliyatlari va imkoniyatlarini
baholash. Ularni nasliy xislatlarini o‘ r ganish. T exnik va taktik tayyo r garlik
bo‘yicha tanlov o‘tkazish.
Sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazishda bolalar yoshi,
shug‘ullanuvchilar soni va boshqa ko‘rsatkichla r ga standart va bir tartibda
yondoshilmasa, qo‘llaniladigan yuklamalar me’yorini aniqlash, ularning hajmini
jismoniy va funksional imkoniyatlar dinamikasiga muvofiq
«to‘lqinsimon» prinsipda oshirishda jiddiy bio-pedagogik xatola r ga duch kelish
mumkin. Binobarin, ko‘p yillik sport trenirovkasi jarayonida bunday salbiy
holatlar yo‘zaga kelmasligi uchun sport to‘garaklari va BO‘SMla r ga qabul
qilishda bolalar guruhlarin i A.G.Xripkova tomonidan tabaqalashtirilgan quyidagi
yosh guruhlari asosida to‘zish maqsadga muvofiq:
1-guruh – 5–6 yosh;
2-guruh – 7–8 yosh;
3-guruh – 9–10 yosh;
4-guruh – 1 1–12 yosh;
5-guruh – 13–14 yosh;
6-guruh – 15–16 yosh;
7-guruh – 17–18 yosh.
Mamlakatimizda joriy etilgan «Alpomish» va «Barchinoy» maxsus test
sinovlari ham aynan shu tabaqalashtirilgan tizimga asoslangan.
Sport to‘garaklari, BO‘SMla r ga tanlov o‘tkazish, qabul qilish hamda
tayyo r garlik guruhlarini to‘zishda biojismoniy jihatdan progressiv shakllangan
kichik yoshdagi bola (shug‘ullanuvchi) katta yosh guruhiga o‘tkazilishi mumkin.
V oleybolga tanlov uslublari, me’yoriy testlar va vositalar
Pedagogik uslublar
1. T ana o‘zunligi va vazni

92. 30m. yugurish
3. 5x6m. yugurish
4. Joydan vertikal sakrash
5. Joydan o‘zunlikka sakrash
6. T o‘ldirma to‘pni (1 kg) bosh ortidan ikki qo‘llab uloqtirish Bo‘y o‘lchagich,
tarozi
Sekundomer
Sekundomer
Belga taqilgan o‘lchov lentasi
O‘lchov lentasi T o‘ldirma to‘plar Fiziologik uslublar
1. Y urakni qisqarish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali
sakrash yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqa o‘tgandan keyin
2. Nafas olish chastotasini o‘lchash: tinch holatda, 5 daqiqali sakrash
yuklamasi-dan so‘ng va 5 daqiqadan keyin
Psixologik uslublar
1. Ko‘zni yumib sekundomer strelkasini «0» da to‘xtatish
2. Q o‘ l d i n am o m et r i d a m a ks i m a l k uc h da n 50 % n i f ar q l a sh .
Sekundomer
Dinamometr
V oleybol o‘yinida qo‘llaniladigan harakat faoliyatlarining maqsadga
muvofiq, aniq vazifalarini yechib berishga imkon yaratadigan usullari
majmuiga o‘yin texnikasi deb aytishimiz mumkin.
V oleybol o‘yinidagi barcha harakat usullarini birlashtiriladigan bo‘lsa,
bulardan o‘yin texnikasi tashkil topadi.
Harakat texnikasini oldiga qo‘yilgan turli vazifalarni amalga oshirish bilan
maqsadga erishishda samarali harakat qilish bilan baholanadi. Bu baholash-
texnikaning darajasi hisoblanadi. o‘yindagi har bir texnik usulni bajarish bi r -biri
bilan chambarchas bo‘lglanganligi va bu bog‘liqlik harakatlanish tizimidan
tashkil topadi. Harakat texnikasi vazifalarini aniq bir usul bilan hal etish uchun
zarur va yetarli bo‘lgan harakatning dinamik va knematik xususiyatlaridir ya’ni,

10kuchlarning muayyan izchilligi, gavdaning ayrim qismlari o‘rtasidagi
muvofiqlidir va hokazola r .
T exnik harakatlarni bajarishda harakatlarning vaqt jihatidan ma’lum bir
fazalari farqlanadi. Odatda harakatlarning quyidagi 3 ta fazasini ajratib belgilash
mumkin :
1. T ayyo r garlik fazasi
2. Asosiy fazasi
3. Y akunlovchi fazasi
T ayyo r garlik fazasini ahamiyati ushbu harakatlar mexanizmini amalga
oshirishda qulayroq sharoit yaratishdan iborat. Bu sharoitlar yugurib kelish,
sakrash, aylanma harakatlarni bajarish bilan yaratiladi. tayyo r garlik qismi
qanchalik yaxshi bo‘lsa asosiy qismni bajarish shuncha aniqroq bo‘ladi.
Asosiy fazadagi harakatlar bevosita asosiy harakat vazifalarini hal etishga
qaratiladi. biodinamik nuqtai-nazaridan bu fazadagi eng muhim narsa
harakatlantiruvchi kuchlardan tegishli vaziyatda, tegishli yo‘nalishda samarali
foydalanishdan iboratdi r .
Bundan tashqari jismoniy tarbiya uslubiyati jismoniy tarbiyani ajratib
olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham o‘rganish predmeti qilib belgilaydi
va pedagogik jarayonning umumiy qonuniyatlarini amalga oshirishda “Umumiy
va kasb maxsus jismoniy tayorgarligi metodikasi” deb aniq yunalishdagi
metodikalardan foydalaniladi. Bunday uslubiyatlarni har birini ichida o‘zlarining
xususiy uslublari mavjud. Uslublarning turli-tumanligi shug‘ullanuvchilarning
qaysi psixologik tiplariga mansubliligi, ularning yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi
ekanligi va tanlangan sport mutaxassisligi (maktab yoshidagi
bolalar jismoniy tarbiyasi metodikasi va h.k.) ga xos va mos kelishi kerak.
Sport pedagogikasining ayrim fanlari uslubiyati (sport o’yinlari, gimnastika va
boshqalarni o‘qitish metodikasi) alohida mustaqil ajratilgan ilmiy va O‘quv
fanlari tarzida shakllangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati fani esa
ularni yagona nazariy va uslubiy asoslar bilan qurollantiradi, o‘rganish

11predmetlari xarakteriga ko‘ra pedagogika fanlari tizimidagi fan sifatida o‘z
qoidalarini ijtimoiy psixologik va biologik faktorlar hisobiga to‘ldiradi.
1.2 Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining rivojlanishi uchun
quydagilar asosiy manba hisoblanadi:
-mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yuksaltirishning yullari
hozirgi payitdagi ahvoli, haqidagi xukumat qarorlari, qonunlari :
-jamiyatining rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish
haqidagi progressive ta`limotlar.
Bu ta`limotlar insonning har tomonlama rivojlanishi huquqinigina ovoza
qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunnini ochishga urinish hamda shu
goyalarni amalga oshirish yullarini nazariy, amaliy jihatdan asoslashdan
iboratdir:
-jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyati sohasi bo‘yicha olib borilgan va
olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshqa aralash fanlarning jismoniy
tarbiyaga oid tuplagan nazariy, amaliy bilimlar tizimi:
-ijtimoiy turmush tarzining hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning yuqori
jismoniy tayyorgarlikka ega bo‘lgan kishilarga talabi
-jamiyat a`zolarining jismoniy tarbiya qonuniyatlarini bilishi va shu asosda
inson jismoniy kamoloti tizimini to‘zish va uni boshqarishga intilishni
vujudga kelishi:
-jismoniy tarbiya tizimi mavjud jamiyat ma`naviyatining bir bulagi
hisoblangan jismoniy madaniyat kontsepiyalari:
-jismoniy tarbiya praktikasi - manba sifatida nazariy qoidalarning
hayotiyligini tekshiradi, amaliyotdagi tugilgan original goyalardan
foydalanadi va ular esa tarbiya nazariyasi va metodikasini boyitadi.
Arxiv materiallari, shaxsiy ko‘zatish natijalari (kundaliklar, sportchilar va
ularning murabbiylarining rejalari, musobaqa bayonnomalari, konspektlar,

12ma`ro‘za matnlari va h. k. lar) jismoniy tarbiya nazariyasini boyitadi va unga
manba bo‘lib xizmat qiladi.
Lekin, bunday mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi
darko r . Chunki, me’yoridan ortiq yuklama (nagro‘zka) bola o r ganizmini
zo‘riqishga, jarohat olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.
Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham parallel
tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.
Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida
muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy
etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.
« T anlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.

13Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida O‘quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni
mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog‘liqdi r .
Ma’lumki , shug‘ullanuvch i bolan i O‘quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi.
Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg‘ulotla r ga ajratilgan
O‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo‘naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo‘yicha ustun
bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Voleybol o‘yini texnikasi haqida tushuncha.Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni o‘zatish, hujum zarbasi, to‘siq
qo‘yish. O‘yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo‘lib harakat qilish.
Amaliy mashg‘ulot . Voleybol o‘yini texnikasini o‘rgatish. Turish holati.
Voleybol o‘yini uchun xos, har xil siljishlar, to‘pni o‘yinga kiritish bilan qabul

14qilish. Ikkinchi o‘zatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish.
O‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab,
siljishning har xil usullarini birga qo‘shib bajarish, siljishdan keyin to‘xtash.
To‘pni o‘zatish. To‘pni ikki qo‘lda yuqoridan o‘zatish.
To‘pni tagiga chiqish . To‘pni o‘zatishda oyoq, qo‘l, gavda holati va
harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to‘p
o‘zatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to‘p o‘zatish. Juft-juft bo‘lib siljish bilan
to‘p o‘zatish. Shit va devor oldida to‘p o‘zatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan
4- zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to‘p o‘zatish. «To‘p
havoda», «To‘p kapitanga» harakatli o‘yinlari, to‘pni o‘zatish bilan bajariladigan
estafetalar. To‘pni pastdan o‘zatish (tanishtirish), qo‘l va oyoq, gavda holati. To‘p
bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni pastdan
o‘yinga kiritish: to‘g‘ridan va yon tomondan (yon boshdan). To‘pni yuqoridan
to‘g‘ri o‘yinga kiritish. Tik turish, to‘pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo‘l holati.
To‘pni yuqorida va ikki qo‘llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to‘g‘ridan zarba berish. To‘r
ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to‘r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo‘lni siltash va qo‘shish. Rezinali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to‘pga to‘r ustidan zarba berish.
To‘siq qo‘yish . 3, 2, 4- zonalarda (to‘rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To‘rni yuqori
chekkasiga olib qo‘yilgan to‘pga (to‘ldirma yoki voleybol) to‘rni oldida siljib,
to‘xtab va sakrash bilan to‘pga qo‘l panjalarini tegizish. To‘r ustiga qo‘yilgan
yengil rezinali to‘pga to‘siq qo‘yish.
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to‘r ustidan to‘pni qaytarish usulini tanlash,
to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasining mag‘lum zonasiga yo‘naltirish, to‘pni
pastdan va yuqoridan o‘yinga kiritishni almashlab borish.

15Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to‘pni uchish yo‘nalishini imkoni
boricha aniqlay bilish va o‘z vaqtida to‘pni qabul qilib olish uchun chiqish, o‘yin
sharoitiga mos ravishda to‘pni yuqoridan va pastdan o‘zatishni qo‘llash, hujumda
guruh bo‘lib harakat qilish. To‘pni o‘yinga kiritgandan keyin qabul qilish va
birinchi o‘zatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish
uchun o‘zatiladi. 5,4,6 -zonadan to‘pni 3- zonaga birinchi o‘zatish va 2- zonaga
ikkinchi o‘zatish, 2-zonadan to‘r ustidan oshiriladi. To‘pni 6- zonadan 2- zonaga,
2- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to‘r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo‘lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o‘yinchini muhofaza
qilish.Noqulay sharoitda to‘pni o‘zatishni bajarayotgan yoki raqibdan to‘pni qabul
qilib olayotgan o‘yinchini muhofaza qilish.
Texnika va taktika bo‘yicha o‘tilgan materiallar asosida mag‘lum topshiriqlar bilan
O‘quv mashq o‘yini.
Nazorat o‘yini, musobaqani borib ko‘rish . Nazorat o‘yinlari oldidan
o‘yinchilarga ko‘rsatma berish va o‘tkazilgan o‘yinni taxlil qilish. Bo‘ladigan
o‘yinga topshiriq berish, jamoa o‘yinini taktik rejasi va alohida o‘yinchilarga
vazifa berish. O‘tkazilgan o‘yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O‘yindan
ulosa qilish.
Amaliy mashg‘ulot. Boshqa maktab O‘quvchilari, bolalar va o‘smirlar sport
maktabining boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o‘yinlarini
o‘tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko‘rish.
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan
tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga –
to‘pni o‘zatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi”
deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan
vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum
harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa
ko‘proq past holatda turiladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim

16texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga
imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan o‘zatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli
yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish,
yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani
biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini
berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash
bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi.
To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan o‘zatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi
to‘rga yo‘z bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida
va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba

17beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga o‘zatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan.
Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi.
To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga
bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish O‘quvchi va talabalarni
voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri
tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari
bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy
qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan
jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p o‘zatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan

18bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.Tanlov– ko‘p yillik
jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga
o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga
tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh
a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi
va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar
samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini
maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir
ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy
voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda –
mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish,
me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul
qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport
maktablarida O‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun
shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari
bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy
mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni
o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli,
kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolaniO‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum

19zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi.
Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab harakatlanishi lоzim.
Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda qayd etilgan faktrlardan
tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi maqsadga muvоfiq bo‘lar
edi.
II.Bob . O‘quvchilar faoliyati va uni boshqarishning metodik xususiyatlari
2.1 Mashg‘ulotlar va ularni o‘tkazish metodikasi
Volеybol o‘zining gеografik chеgarasi va shug‘ullanuvchilar soni jixatidan
nixoyatda kеng ommaviylashgan sport turlari qatoriga mansubdir. 1996 yil iyul
oyida AQSh ning Atlanta shaxrida bo‘lib o‘tgan Butun jaxon Kongrеsida e’lon
qilinganidеk volеybol jaxon miqyosida futboldan kеyin ikkinchi o‘rinni egallaydi.
Mazko‘r o‘yinni ilk bor 1895 yilda ixtiro qilgan amеrikaning massagusito shtati
Xoliok shaxridagi kollеjlardan birining jismoniy tarbiya o‘qituvchisi pastor Vilyam
Morgon volеybolni shu darajada ommaviylashib kеtishini o‘z vaqtida extimol
xayoliga ham kеltirmagan bo‘lsa kеrak.
O‘zbеkistonda volеybol o‘yini sport turi sifatida 1920 yillardan so‘ng vujudga
kеlgan bo‘lib qisqa vaqt ichida kеskin ommaviylashib kеtdi. Ayniqsa Toshkеnt
shaxri, Toshkеnt viloyati vodiy viloyatlari, shaxar va qishloqlarda volеybol kеng
tus oldi.O‘tgan davr ichida rеspublikamiz sharafini ximoya qiluvchi o‘qituvchi,
navuka, lakamativ, spartak, paxtakor, avtomobilis, dinamo kabi еtakchi volеybol
jamoalari turli miqyosdagi musobaqalarda o‘z san’atlarini navbatma-navbat
namoyish qilib kеlishdi. Mana shu davr ichida еtakchi o‘zbеk volеybolchilari
еtishib chiqdi. Bular qatoriga ilk bor sport ustaligiga sazovor bo‘lgan G.Xudyakov,
G‘.Bakirov, Yu.Simonov, V.Kuchеrov, V.Anonig va R. Xusainovlar kiradi.
Ayollardan esa M.Katasanova, L.Ishmaеva, L.Raxmonqulova, I.Nazarova
olimpiada chеmpionlari V.Duyunova Galushko. L.Pavlova yoshlar o‘rtasida
Ovrupa chеmpionlari L.Ishmaеva, L.Sulеykana, O.Bеlova, O.Dubyaga hamda
erkaklardan S.Myaginlar O‘zbеkiston shuxratini xalqaro miqyosga ko‘tardilar.

20Xozirgi kunga kеlib o‘zbеk volеyboli mustaqil yo‘nalishda taraqqiy etib
bormoqda.
1993 yil iyul oyida Xitoyni Shanxay shaxrida o‘tkazilgan UP Osiyo
chеmpionatida mustaqil O‘zbеkiston Rеspublikasining ayollar jamoasi volеybol
tarixida birinchi bor ishtirok etib faxrli 6-o‘rinni qo‘lga kiritdi. Shunisi e’tiborga
loyiqki, istiqloldan so‘ng o‘zbеk volеybolining taraqqiyoti yangicha yo‘nalishda
rivojlanayotgani ko‘zga tashlanayotir. Jumladan 1992 yildan boshlab muntazam
o‘tkazilayotgan O‘zbеkiston milliy chеmpionati va viloyatlararo spartakiadasidagi
volеybolning yanada ommaviylashishiga ta’sir etmoqda.
Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining
kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha
«katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha O‘quv
yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan
o‘lchanadi.
O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi
yoki O‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy
ta’minoti talabga javob bеrmaydi. Aynan mazko‘r ma’suliyat O‘zbеkiston davlat
jismoniy tarbiya instituti va uni sport o‘yinlari kafеdrasiga yuklatilgan bo‘lib
xozirgi kunda bu masala bo‘yicha talaygina tashkiliy uslubiy va ilmiy ishlar
amalga oshirilmoqda.
Volеybol bo‘yicha o‘qituvchi murabbiy modеli. Volеybol bo‘yicha trеnеr-
murabbiyning kasb faoliyati va o‘z moxiyati va mazmuni bilan o‘zga pеdagogik
ixtisosga munosib bo‘lgan o‘qituvchi yo‘riqchi tashkilotchi mutaxassislardan
tubdan farq kiladi.
Shuning uchun ixtisoslik fanini talqin qilishdan avval murabbiyning ko‘p
qirralik faoliyati namunaviy nusxasini modеlini va uni mazmuniy moxiyatini
ko‘rib chiqishi lozim bo‘ladi. Modеl-frantso‘zga so‘z bo‘lib nusxa-andoza namuna
kabi tushunchalarni anglatadi. Mazko‘r soxa mutaxassisi O‘quv rеjasida qayd
etilgan O‘quv fanlarini umumiy va maxsus yo‘nalishini, ma’muriy ko‘rsatmalarni,
jismoniy tarbiya va sportga oid 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan qonun

21moxiyatini hamda barcha dasturiy va shaxodatlash xujjatlarini bilishi ularni
amaliyotga tadbiq qila olishi darkor.
Murabbiy ommaviy sport razryadlariga loyiq volеybolchilarni va yuqori
malakali sportchilarni еtishtirish tadbirlarini mashg‘ulotlarni tashkil qilish
tеxnologiyasini o‘zlashtirgan bo‘lishi zarur. Volеybol ixtisosi bo‘yicha tahsil
olayotgan talabalar 4 /kundo‘zgi bo‘lim va5/ sirtqi bo‘lim yil davomida, nazariy
amaliy va uslubiy mashg‘ulotlar yordamida volеybolga oid bo‘lgan barcha bilim
malaka va ko‘nikmalarni o‘zlashtiradilar. Institutni bitiruvchi, mutaxassis kasbi va
ixtisosiga xos faoliyatlarni, qobiliyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan bo‘lishi
lozim. Jumladan еchiladigan masalalar, o‘tkaziladigan tadbirlar va barcha soxaga
oid ishlarni oldindan loyixalashtirish, rеjalashtirish andoza va nusxalarni chizish
barcha shu g‘ullanuvchi tarbiyalanuvchi va umuman soxa kishilari bilan maqsadga
muvofiq aloqa bog‘lay olish, soxaga bog‘liq barcha tadbirlarni samarali tashkil qila
olish o‘z soxasi bo‘yicha bilim doirasini kеngaytira borish uni kasb yo‘nalishiga
joriy qilish boshqa shu kabi faoliyatlar bеlgilangan.
Volеybol o‘yini haqida umumiy tushuncha.
Volеybol jamoasi o‘yin turlariga mansub bo‘lib, o‘yinda ikki jamoaning har
birida 6 kishi bo‘lishi shart. Zaxiradagi o‘yinchilar soni 2 tadan 6 tagacha bo‘lishi
mumkin.
O‘yinchilarning sport kiyimi-futbolka trusi va shippak. O‘yinchining
yoshi va jinsiga qarab turning balandligi quyidagicha bo‘ladi.
qizlar: 13-14 -2m 10 sm
15-16 -2m 20sm
ayollar 17-18 va bundan katta yoshdagilar uchun 2 m 24 sm
- o‘g‘il bolalar: 13-14 -2m20sm
15-16 -2m35sm
-erkaklar: 2m 43 sm
o‘yin uch yoki bеsh partiyadan iborat bo‘lib, har bir partiya 25 ochkoga
davom etadi.Agar achkolar 25:25 bo‘lsa o‘yin 27 achkoga davom etadi. So‘nggi
partiyada 5-nchi o‘yin xisobi «taym-brеyk» asosida olib boriladi.

22 Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi
mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni
o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. To‘pni o‘yinga kiritishda agar to‘p
irg‘itmasdan to‘g‘ridan-to‘g‘ri qo‘ldan urilsa: to‘pni o‘yinga kiritishda
bеlgilangan chеgara chiziqlarini bosish, to‘p irg‘itilsa lеkin urilmasdan tapaga
tеgsa va xokazo. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini to‘rga tеgib kеtish 9mli
bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta chiziqdan butunlay o‘tib
kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo. Ximoyada:
-to‘pni qabul qilishda: agar to‘pni o‘zatishdagi xatolar bo‘lsa
- to‘siq qo‘yishda: zarba bеrishdagi xatolar bo‘lsa
Volеybol o‘yinining vujudga kеlishi, uning dastlabki qoidalari. Volеybol
1895 yilda Amеrika Qo‘shma shtatlarining Massagusеto shtatidagi Xomok
shaxrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya bo‘yicha raxbari pastor Vilyam
Margan tomonidan yaratilgan. U volеybol o‘yinini oddiy, ko‘p mablag‘
sarflamasdan tashkil etishni ko‘zda tutib yangi o‘yinning qoidalari ishlab chiqdi.
1896 yilda Springifild shaxridagi kollеj dirеktori doktor Alfrеd
Kalotеd bu o‘yinga «volеybol» dеb nom bеrdi. «Volеybol» inglizcha so‘z
bo‘lib o‘zbеk tilida «parvoz qiluvchi to‘p» dеgan ma’noni bildiradi.
1897 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o‘yin qoidalari quyidagicha edi.
1. Maydoncha chеgaralari 7,6x15,1m
2. To‘pning o‘lchamlari 0,61x8,2m balandligi 198sm
3. To‘pning vazni 340g, aylanasi 63,5-68,5sm
4. o‘yinchilar soni chеgaralanmaydi va xokazo.
1895-1920 yillar volеybol o‘yini rivojlanishning birinchi bosqichi bo‘lib
xisoblanadi. O‘yinning boshqa davlatlarda vujudga kеlishi va rivojlanishi
quyidagicha. 1900-Kanada, 1906y-Kuba, 1909y, Puerto-Riko, 1910y Pеru,
1917y Braziliya, Urugvay, Mеksika, Osiyoda 1900-1913 yillar Yaponiya, Xitoy
Filippinda. 1914y Angliya, 1917 Frantsiya.

23Albatta barcha sport turlari singari volеybolning ham ommaviyligining
kеngayishi faqatgina yirik musobaqalarni o‘tkazishi bilan bеlgilanmay, aksincha
«katta» voleybolni ommaviyligi joylarda qishloq shaxar, maktab va barcha O‘quv
yurtlarida shu sport turiga bo‘lgan e’tibor uni taraqqiy ettirish ishlari bilan
o‘lchanadi.
O‘quv yurtlarida volеybol bo‘yicha o‘tkaziladigan jismoniy tarbiya darsi
yoki O‘quv mashg‘ulotlari saviyasi ancha past bo‘lib moddiy va ma’naviy
ta’minoti talabga javob bеrmaydi.
Volеybol sport o‘yinlari turlariga mansub bo‘lib o‘z moxiyati mazmuni va
xususiyati bilan ulardan farq qiladi. Volеybol o‘yini nisbatan kichik bo‘lgan, ya’ni
o‘rtasidan tеng ikkiga bo‘lingan 18x9 mеtrli to‘g‘ri burchakli to‘rtburchak
shakldagi maydoncha amalga oshiriladi.6 kishidan iborat bo‘lgan ikki jamoani
maydoncha o‘rtasidan o‘tgan o‘rta chiziq va tur chеgaralangan bo‘lib o‘yin shu tur
ustidan to‘p bilan o‘ynaladi. Zamonaviy volеybol turi o‘yin malakalari taktik
kombinatsiyalariga nihoyatda boy bo‘lib, o‘ta katta shiddat va tеzlikda o‘tadi.
Binobarin volеybolning yuqorida zikr etilgan o‘ziga xos xususiyatlari
o‘yinchilardan mukammal takomillashgan tеxnik mahorat qanchalik kеng va tashqi
ta’sirlarga nisbatan mukammal shakllangan bo‘lsa, shunchalik g‘alabani qo‘lga
kiritish imkoni ko‘p bo‘ladi. O‘yin tеxnikasi bu bir, vaqtning o‘zida kеtma-kеt va
muayyan maqsadli tartibda ijro etiladigan ixtisoslashgan harakat yoki harakatlar
majmuasidir. O‘yin tеxnikasi harakatni aniq tеz, еngil, vaziyatga muvofiq, kam
kuch sarf etish yuqori samarada bajarishga mo‘ljallangan bo‘lishi lozim. O‘yin
tеxnikasini tasnifiy tarkibi va uning mazmuni volеybolda o‘yin tеxnikasi o‘ziga
xos tasnifga ega bo‘lib, u bir nеcha turkumdan tarkib topadi.o‘yin tеxnikasining
tasnifi «xujum tеxnikasi va himoya tеxnikasi» kabi turkumlarga bo‘linadi. Ular esa
o‘z navbatida yuqoridan pastga qarab bir-biriga bo‘y sundirilgan kichik
turkumlarda tashkil topadi. Xujum tеxnikasiga holat va harakatlanish, o‘zatish,
to‘pni o‘yinga kiritish va zarba tеxnikasi kiradi. Ximoya tеxnikasi esa xolat va
harakatlanish,to‘pni qabul qilish va to‘siq qo‘yish tеxnikasidan iborat.

24O‘zbеkistonda volеybolning vujudga kеlishi O‘zbеkistonda volеybol qachon,
qaеrda va qanday vaziyatda vujudga kеlgani xaqida aniq ma’lumot yo‘q.
Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi
mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni
o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini
to‘rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta
chiziqdan butunlay o‘tib kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo.
Bu jiddiy holatga rioya qilib jamoa ni keyinga harakatiga bog‘liq holda
o‘yinchilarni har xil variantlarida joylashtirishdan foydalaniladi.Orqa chiziqdagi
o‘yinchilarni himoya harakati taktikasi to‘siq qo‘yishda hujumkor zarba beruvchini
nafaqat o‘yin sifatiga va to‘pni holatiga bog‘liq holda tashkil etiladi, balki to‘siq
qo‘yuvchini qo‘l holati ham hisobga olinadi. 1 zonada turgan o‘yinchi to‘siq
qo‘yib bekitilgan u esa oldi chiziqdan joy egallab turadi. 5 zona o‘yinchisi to‘pni
qabul qilib olish uchun chiqadi, 1 zonadagi o‘yinchini (javobgarlik zonasi)
faoliyatini ko‘rsatuvchi joyni mayda chiziq bilan ko‘rsatilagn bu erga to‘siqdan
sapchib qaytgan to‘p qaytishi mumkin, shu erda himoya chizig‘idagi o‘yinchi uni
o‘zatadi. Maydonni tashqarisidagi (javobgarlik zonalar) maydonni katta –
kichikligi (o‘lchami) o‘yinchilarning harakatchanligiga va to‘pni uchish
balandligiga bog‘liq bo‘ladi.
Agarda to‘siq 4 zonada qo‘yilgan bo‘lsa, unda har bir o‘yinchini javobgarlik
zonasi (kontur chiziq bilan ko‘rsatilgan) zarba berish joyidan o‘zoqlashish me’yori
bo‘yicha oshib boradi. Chunki bu zonadagi o‘yinchilar to‘siqdan urilib qaytgandan
keyin to‘pni tushish vaqtigacha maydon bo‘ylab almashish uchun ko‘proq vaqtga
ega bo‘ladi.
Ikki kishilik to‘siqni to‘g‘ri qo‘yilganda to‘rga yaqin o‘zatish (to‘siq ustida
yuqorida zaraba bergandan tashqari) bilan hujumkor zarba berishdan keyin to‘r
ustidan to‘pni erkin o‘tish imkoniyatidan tashqari shuning uchun o‘yinchilarning
asosiy himoya faoliyati to‘siqdan qaytgan to‘pni o‘zatishga olib keladi.

25Ikkita eng ko‘p tarqalgan ikki kishi bo‘lib to‘siq qo‘yishda o‘yinchilarning
joylashishini to‘siqni 2 va 3 zona yoki 3 va 4 zona o‘yinchilari qo‘yadi. 6 zona
o‘yinchisi 4,5 va 1 zona o‘yinchilariga himoyada asosiy haraktni o‘zatib faqatgina
muxofaza vazifasini bajaradi.Bunday joylashtirish oldindagi burchak deb aytiladi.
6 zona o‘yinchisi to‘siqdan to‘p qaytargandan keyin va to‘siq qo‘yuvchilarni
qo‘llarini orasidan, to‘siq ustidan hujumkor zarba berishdan oldin to‘pni o‘zatish
uchun eng ko‘proq qulay, joyni egallaydi. Ana maqsadda oldi chiziqqa qarab
tortadi. O‘yinchilarni bunda joylashtirish «burchak bilan orqaga» degan nomni
oladi. O‘yinchilarni bu joylashishini faqat jamoa larga tavsiya qilish mumkin, unda
4 va 1 zonadagi o‘yinchilar yuqori haraktchanlikka ega bo‘ladi va bir vaqtni o‘zida
himoya hamda muxofaza harakatini bajarish mumkin. Orqa chiziqdagi o‘yinchi
to‘siq qo‘yuvchilar tomonidan qo‘yilgan xatoni bilib qolib (qo‘llar orsidagi
bo‘shliq, to‘siqni noto‘g‘ri qo‘yilishi, ular o‘rtasidan to‘pni o‘tishi etarliligi yoki
maydonchaga to‘pni uchish yo‘nalishini bekitmasdan qoldirilishi) huddi shunday
barcha boshqa holatlarday harakat qiladi, hujumkor zarba berishni o‘tkazish
vaqtida to‘pn unga ko‘rinadi ya’ni to‘pga chiqadi. Orqa chiziqdagi holatda
o‘yinchining harakati qachonki hujumkor zarba berishni bajaruvchi uni o‘yinchi
oldindan yaxshi o‘rgangan bo‘lsa shuni bilib turib to‘pga zarba bergandan keyin
qanday holatdan qaysi yo‘nalishda extimol jami uchishi uni o‘zatishi uchun joyni
tanlashda himoyachilar ustunlikka erishadi.
Havfsizlikni ta’minlash
Ko‘pchilik holatda o‘yinchini harakat havfziligini ta’minlashga extiyoj
tug‘ulishi mumkin: ayrim o‘yinchilarni yomon harakatchaligi, o‘zatishni to‘liq
egallay olmaganligi va b.q. Ularni jamoa dagi o‘rtoqlar muxofaza (straxovka)
qiladilar. To‘siq qo‘yishda va hujumkor zarba berishda doimiy ravishda muxofaza
qilish zaruriyati kelib chiqadi. Sakrab turgan holatda na hujumchi, zarba
berayotagan, na to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi, raqibni harakatiga va qarshi harakati
ta’siriga javob bermasdan surilishi mumkin emas. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan bu
o‘yinchilarni muxofaza qilish zarur.

26Hujumkor zarbani berishni bajarishda muxofazani to‘siqda to‘pni urilib
qaytishini ko‘proq zonaga extimolini yo‘nalishida, bo‘ning uchun oldinga
aralashtirib, qolgan o‘yinchilarni barchasi amalga oshiradi. To‘siq qo‘yishda
muxofazani bir nechta usullar bilan amalga oshirish mumkin.
Birinchi usul – maxsus muxofaza qiluvchi o‘yinchi, o‘z navbatida 6 zonaga,
shu erdan to‘siqni bajaruvchi o‘yinchilarga kiradi. Ushbu chiqishni iloji boricha
barvaqt bajarishi shart, chunki shu bilan birga 1 va 5 zonadagi o‘yinchilarni
himoya harakatiga halaqit bermasiligi kerak. Ikkinchi usul – raqibni hujumkor
zarba berishi uchun unga to‘pni yo‘naltirganligi, zonaga bog‘liq bo‘lgan orqa
chiziqdagi barcha o‘yinchilar bilan muxofaza qilishidir. Shunday qilib, 4 zonadagi
to‘siq qo‘yuvchi, 5 zonadagi o‘yinchini muxofaza qiladi, 2 zonadagi to‘siq
qo‘yuvchisi 1 zonadagi o‘yinchi muxofaza qiladi. Shu bilan birga ushbu usulda
to‘siqdan yoki to‘siq tepasida uchib kelayotgan, to‘pni o‘zatish uchun (old
chizig‘iga) 6 zona o‘yinchisi orqaga qaytadi, uni vazifasini to‘siq qo‘yishda
qatnashmaydigan oldingi chiziqdagi o‘yinchi bajarishi mumkin.
Masalan, agarda 2 va 3 zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yishni amalga
oshirsalar, unda maydonni o‘rtasini 4 zona o‘yinchisi berkitadi, biroq o‘zini
zonasini ham berkitishni esdan chiqarmasligi zarur.
Ikkinchi usul jamoa ni himoya imkoniyatini bir muncha kuchaytiradi, chunki
himoya harakatida ikkita emas, balki uch ta o‘yinchi qatnashadi. Biroq to‘siq
qo‘yishda qatnashadigan oldingi chiziqdagi o‘yinchini siljishi o‘yinni oxiriga
etkazishda uni harakatini markazdan qiyinlashtiradi, qachonki himoyada
muvoffaqiyatli o‘ynagandan keyin hujumda harakat boshlanadi.
Muxofazani ko‘proq samaraliy shakli doimiy o‘yinchini erkin muxofaza qilish
hisoblanadi. Ushbu usul tajribali o‘yinchilarni faqat bor bo‘lishida yoki
mavjudligida bo‘lishi mumkin, maydonchadagi vakillarni keyinchalik
rivojlanishida extimol ko‘proq kuchlilar muvofaqqiyatli hal etadi. Muxofazani
amalga oshiruvchi o‘yinchi doimiy ravishda orqa chiziqda turgan holda qoladi yoki
6 zonaga o‘tadi va bo‘sh bo‘ladi, o‘zini qarashiga ko‘ra harakat usullarini tanlaydi:
muxofaza qilish uchun oldinga chiqadi yoki old chizig‘ida qoladi, o‘zlarini to‘siq

27qo‘yuvchilari muxofaza qilishga ketgan, qoldirilgan o‘yinchilarni 1 yoki 5 zonani
berkitish uchun zaruriyat tug‘ilganda yon tomonga siljiydi. Ushbu usulda eng
ko‘proq eng yaxshi himoya qilinmagan maydon markazida turadilar, chunki
o‘yinchilar bilmaydi, uni kim berkitishi kerak. Maydon markazidagi berkitishni
erkin muxofaza qiluvchi o‘yinchi amalga oshiradi (uni oldinga chiqishida) yoki
raqibdan to‘pni uchish yo‘nalishiga bog‘liq holda boshqa o‘yinchini zimmasiga
yuklanadi. Shunday qilib agarda maydon markazida aldashda to‘p 4 zonadan
yo‘naltiriladi bunda markazni yopish uchun 5 zonadagi o‘yinchi chiqadi, ya’ni
o‘yinchi uni orqasidan quvlamasdan to‘pga qarshi chiqadi.
Himоyachini hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juftlikda
birinchi o‘yinchi tur оldida. Ikkinchi o‘yinchi qarshi maydоnni оrqa chizig‘iga
yaqinrоq jоyda jоylashgan. Birinchi o‘yinchi o‘zi tashlagan to‘pni to‘r ustidan urib
o‘tkazadi. Himоyachi to‘pni qabul qilib qat’iy Aniqlangan zоnaga o‘zatadi. Bu
mashq himоyachini o‘yinda to‘p yo‘nalishiga to‘g‘ri chiqishni va qabul qilingan
to‘pni aniq o‘zatish ko‘nikmasini rivоjlantiradi.
To‘pni qabul qilish usulini himоyachi o‘zi tanlaydi. o‘yinchilar o‘z
vazifalarini 10-15 zarbadan keyin o‘zgartirishlari mumkin.
Bu mashqni o‘zi varianti ham mavjud bo‘lib 3 ta juftlik bird an iga
bajarishlari mumkin. Hujumlchilar 2-3-4 zоnalarda himоyachilar esa 1-6-5
zоnalarda jоylashadilar. 4-zоnadagi hujumchi 1chiga, 3 chi zоnadagi xujum esa
6chiga, 2 chi zоna hujumchi 5 zоnalarga hujum qiladilar.
Bir necha bоr mashq qaytarilganidan keyin himоyachilar o‘rnilarini
o‘zgartiradilar.1 -6ga, 6-5ga, 5-1 zоnalarga o‘tadilar, lekin juftliklar o‘zgarmaydi,
ya’ni 4-zоnadagi hujumchi endi 6-zоnaga o‘tgan ҳimоyachi vax.k.
Bir necha hujum zarbasidan keyin himоyachilar o‘ z o‘ rnilarini o‘ zgartiradilar
juftlik sa q lanib q оladi.
Himоyachini, hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juft
bo‘lib maydоnni ikki tоmоnida jоylashadilar. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi
tashlab hujum zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini
bajaradi. Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab

28harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda
qayd etilgan faktrlardan tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi
maqsadga muvоfiq bo‘lar edi.
Bundan taqshari bu mashq o‘yinchini kuchli zarbani qabul qilishdan aldab
tashlangan to‘pni qabul qilish harakatiga tez o‘tish ko‘nikmasini rivоjlantiradi va
o‘yinchini dоimо tayyor turishga yordam beradi.
Hujumchini hujum zarbasi va aldamchi zarbasini qabul qilish va aniq
o‘zatish. Hujumlchilar to‘p bilan 2chi-zоnada, to‘p o‘zatuvchi 3 chi zоnada, qarshi
maydоnda 5 chi zоnada ҳimоyachi va 2 chi zоnada yana bir o‘yinchi. To‘pni 3 chi
zоnadagi o‘yinchiga o‘zatiladi.
3 chi zоnadagi o‘yinchi hujum 3 chi zоnaga o‘zatadi. Hujumlchi hatti zarb
yoki aldamchi zarb bilan to‘pni 5 chi zоnaga qo‘llaydi. 5 chi zоnadagi ҳimоyachi
uni 2 chi zоnaga aniq o‘zatadi.
O‘yinchilarni harakatlanishini ko‘zdan qоchirmaslik ko‘nikmasini rivоjlantiradi.
Bu mashqni 4-z о nadan hujumch qilish va 1-z о nada ҳ im о yalanish varianti
bilan ham bajarish mumkin.
4. Qaysi z о anadan hujum qilishga qarab ҳ im о yachi harakatlanishi.
To‘p o‘zatuvchi 3-z о nad, hujumchilar 4chi va 2chi z о nalarda, ҳ im о yachi qarama-
qarshi mayd о nda 1chi-z о nada, 4-z о nadagi hujum 1 yoki 2-z о nalarga, 2-z о nadagi
hujumchi 1 bilan 2 chi z о na o‘rtasiga hujum zarba berishadi. Him о yachi zarba yoki
aldab tashlangan to‘pni qabul qiladi.
Bu mashqda himоyachini taktik to‘g‘ri harakatlanishi uning qaysi hujumchi
zarba berishini qanchalik tez aniqlashiga bоg‘lidir. Texnik jihatdan to‘pni
to‘g‘ri qabul qilishga ximоyachini 2 chi zоanadan berilgan zarbani qabul qilishda
va aniq o‘zatishda.
1. Him о yachini to‘p o‘zatadini harakatiga qarab harakatlanishi
To‘p o‘zatadi va hujumchichilar j о ylashuvi 4 chi mashqdagidek, ҳ im о yachi
mayd о nnig qarshi t о m о nida 6 chi z о nada 4 chi z о nadagi hujumchi 1 chi z о naga 2
chi z о nadagi hujumchichi 5 chi z о naga zarba berishadi.

29Him о yachi to‘pni o‘zatish yo‘nalishini aniqlab o‘sha z о nalarga tez o‘tib
о ladi. Him о yachi bu mashqda to‘p o‘zatadini harakatini о ldindan aniqlashi kerak
va kerakli z о nalarga o‘tishi l о zim.
Himоyachi to‘siqchi harakatiga qarab harakatlanishi.
To‘p o‘zatadi 3 chi zоnada hujumchi 2 chi zоnada to‘siqchi qarshi, tоmоnda
4 chi zоnada va ҳimоyachi 5 chi zоnada. Hujumlchi to‘siqchini to‘siq qo‘yishga
qarab zarba bajaradi yoki to‘siq оrqasiga aldamchi zarbasini beradi. Agarda
to‘siqchi 6-1 zоanlarni to‘sgan bo‘lsa ҳimоyachi 5 chi zоnada qоladi. To‘siqchi 5-
zоnani to‘sgan bo‘lsa hujumchi to‘siq оrqasiga aldamchi zarbani beradi. Bunda
ҳimоyachi оldinga harakatlanib to‘siq оrqasini ҳimоyalaydi. Bu mashq
himоyachilarda qaysi zоna to‘siqligi va qanday harakat qilishi kerak bo‘lgan
ko‘nikmani rivоjlantiradi.
VII. Guruҳ va jamоa taktik harakatini takоmillashtirish mashqlari.
Yakka taktik harakat bu jamоadagilar bilan o‘zarо alоqani mustaҳkamlash
uchun pоydevоr ҳisоblanadi. Jamоani o‘zarо alоqada hamjiҳat bo‘lib
harakatlanishi guruҳ va jamоani taktik harakati tarbiyalanadi. Bu mashqlar taktik
harakatni ҳimоya yoki hujumda takоmillashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari bir
qatоr mashqlar bоrki, ular ҳimоya va hujumda taktik harakatlanishlarni
rivоjlantirishga qaratilgan. Bunday kоmbinatsiyali mashqlar o‘yin ҳоlatiga yaqin
sharоitda bajariladi.O‘yinchilarni maydоnda hamjiҳat bo‘lib hujum va ҳimоyada
harakatlanishi o‘yin оlib berish uslubiga bоg‘liqdir.
VIII. Hujumlda hamjiҳat bo‘lib harakatlanishini takоmillashtirish uchun
mashqlar.Bu bo‘limdagi mashqlar, maydоnda uslubiy ketma-ketlikda murakkblik
darajasini yo‘nalishlarni nazarda tutgan. Avval o‘yinchilarni o‘zarо hamjihatlik
o‘zatishlardagi mashqlarda beriladi. mashqlarni bajarishda asta-sekin o‘yinchilar
jоylarini va o‘zatish usullari o‘zgartirib bоriladi. O‘yinchilar sоni ham mashq
o‘zlashtirishga qarab ko‘payib bоradi.
Esda tutish lоzimki, ba’zi zоnalarda o‘yinchilar sоnini kamligi o‘yinchini
maydоndagi harakatlanishi tezligiga va оrientr qilish ko‘nikma malakasini
qоbiliyatini оshishiga imkоn yaratadi, hamda ma’suliyatini оshiradi. Albatta to‘p

30o‘zatishni takоmillashtirishda оddiy mashqlardan fоydalanish lоzim. Keyinchalik
tez va past to‘p o‘zatish mashqlariga e’tibоrni ko‘prоq qaratiladi.
Ko‘p bajariladigan mashqlar nafaqat maydоnni bir tоmоnida balki ҳuddi
shunday jоylashgan qarshi maydоndagi o‘yinchilarga to‘pni o‘rib o‘tkazish bilan
ham bajarish mumkin. Murakkab variantli mashqlar, bu mashqlarni birdaniga ikki
to‘p bilan bajarish ҳisоblanadi. mashqlar bajarishda avval o‘yinchiga aniq vazifa
beriladi va undan keyin jamоadоshlari raqib o‘yinchilari harakatlari qarab qulay
sharоit yaratish uchun uslub tanlash beriladi. Hujumlda jamоani
hamjiҳatlikda harakatlanishini takоmillashtirishda nafaqat hujum chizig‘idagi uch
zоna o‘yinchilarini o‘zarо hamjiҳatlikda harakatlanishi balki ҳimоya chizig‘i
o‘yinchilari harakatini hamjiҳatligi ham zarur.Hujuml zarbasini takоmillashtirshda
to‘siqchilarni qarshi harakatini kiritsh qo‘yilgan maqsadga erishishga katta imkоn
yaratadi. Avval to‘siqchilar harakati sust keyin esa faоl bo‘ladi. Mashg‘ulоt
jarayonida mashqlar murakkablashib bоrishi o‘yinchi o‘yin ҳоlatiga
yaqinlashtiradi. Bu bo‘lim mashqlarni ko‘p qismi hujumda o‘yinchilarni o‘zarо
hamjiҳatlikdagi harakatlarni takоmillashtirshda, u yoki bu uslubni qo‘llashga
yo‘naltirilgan.
Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni
maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi
mukammallashtirishdir.To‘p o‘zatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar
uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi. Ikkitasi to‘p bilan to‘p оldida 2-
chi 4-chi zоnalarda uchinchi o‘yinchi оrqa chiziqda 6-chi zоnada 2-4 zоnadagi
o‘yinchiga 6-zоnadagi o‘yinchiga to‘p o‘zatishadi. 6-zоnadagi o‘yinchi o‘z o‘rnida
to‘p o‘zatilgan jоyga qaytaradi. Bir necha bоr to‘p o‘zatishdan so‘ng o‘yinchilar
jоylarini o‘zgartiradilar. mashqni ikkita to‘pda bajarish o‘yinchida pereferik
ko‘rashni va maydоndagi оrientatsiyasini rivоjlantirishga yordam beradi.
Mashqni murakkablashtirish uchun 4-zоnadagi o‘yinchi o‘ngrоq va 2-
zоnadagi o‘yinchi chaprоaq to‘pni o‘zatish mumkin. mashqni yana bir varianti, 4-
zоnadan o‘zatilgan to‘pni 2 chi zоnaga 2 zоnadan o‘zatilgan to‘pni 4 chi zоnaga
o‘zatadi.

311. O‘yinchilar 1, 2, 4, 5 chi zоnalarda jоylashadilar. 5-zоnadagi o‘yinchi to‘pni 2
chi zоnaga o‘zatadi va 4 chi zоnadan 1 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnaga
o‘tadi. 1 chi zоnadan 4 chi zоnaga diоganal o‘zatadi va 1 chi zоnadan 5 ga
o‘tadi. 4 chi zоnada 2 chi zоnaga yo‘naltiriladi va 5 chi zоnaga o‘tadi, 2
chi zоnada diоganal to‘p 5 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnada 1-zоnaga o‘tadi.
Bu mashq 2 printsip as о sida bajariladi:
- to‘pni galma-gal di о ganal va to‘r bo‘ylab o‘zatish 5-2-4-1-4-2-5 va x.z.
- o‘yinchilarni yon chiziq bo‘ylab harakatlanishi 5-4-5 va 1-2-1.
Bu mashqni o‘ziga x о s m о hiyati shundaki, o‘yinchilarni j о y almashtirish
yo‘nalishi to‘p o‘zatish yo‘nalishiga teskaridir. Bundan tashqari o‘yinchilarga
d о im о galma-gal to‘pni di о g о anal o‘zatish va to‘r bo‘ylab o‘zatishlari l о zim. Bu
esa o‘yinchilarni diqqatli bo‘lishga majbur etadi. mashq bajarishda 4 chi z о nadan 1
chi va 2 chi z о nadan 5 chi z о naga to‘pni past tr о ektriyalarda o‘zatish o‘yin ҳо latini
yaratadi va maqsadga muv о ffiq bo‘ladi.
Variant 1 ikki o‘yinchi 5 chi z о nada va 1, 2, 3, 4 chi z о nalarda bittadan o‘yinchilar
j о ylashadilar. mashq 5 chi z о nadan 3 chi z о naga o‘zatadi u yerdan to‘p 4 chi
z о naga yo‘naltiriladi. 4 chi z о nadan 1 chi z о naga 1 chi z о na o‘z o‘rnida 3 chi
z о naga keyin 2 chi z о naga, 2 chi z о nadan 5 chi z о naga. O‘yinchilar j о yini to‘p
yo‘nalishi bo‘yicha o‘zgartiradilar. 5-3-4-1-3-2-5
Bu mashqni bajarishda 3 chi zоnadagi o‘yinchi 2 chi to‘p o‘zatishda 4 chi
va 2 chi zоnadagi bоshqa variantda 3 chi zоnadagi o‘yinchi to‘pni bоsh оrqasidan
o‘zatadi. Niҳоyat 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni qaerga o‘zatishni o‘zi ҳal qiladi.
mashqni takоmillashtirish jarayonida murakkablashtirishda 5 va 1 chi zоnalarga
to‘pni trоektоriyasini pasaytirib o‘zatish mumkin.
Variant 2 ikkinchi va uch o‘yinchi 6-zоnada va bittadan 3, 4, 2 chi
jоylashadilar zоnalarda qarshi maydоnning 5 va 1-zоnalarda ham o‘yinchilar
jоylashadilar.
6-zоnadagi o‘yinchi 3 chi zоnaga to‘p o‘zatadi u o‘z o‘rnida to‘pni ketma-
ket 4 va 2 chi zоnaga o‘zatadi. 4 chi zоnadan to‘pni 5 chi zоnaga, 2 chi zоnadan 1
chi zоnaga qarshi maydоnga o‘zatadilar 5 va 1 chi zоnadagilar to‘pni 6 chi zоnaga

32qaytaradilar. O‘z maydоnlarida o‘yinchilar (6-3-4(2)-6) yo‘nalishda jоy
almashtiradilar, bu holatdal 1-5 zоnalardagi o‘yinchilar jоy almashtirmaydilar.
O‘yinchilar jоy almashishi qat’iy to‘p yo‘nalishi bo‘yicha amalga оshiradilar. 6-3-
4-5-6-3-2-1-6.
Bir necha bоr mashq bajarilgandan so‘ng 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni
qaerga o‘zatishni mustaqil tanlash mumkin.
Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni
maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi
mukammallashtirishdir.To‘p o‘zatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar
uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi.
2.2 Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati rivojlanishining davrlari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining rivojlanishi bir necha davrlarni
o‘z ichiga oladi.
Birinchi davr -inson o‘zining ijtimoiy faoliyati davamida harakat faoliyatini
organizmga ta`siri haqidagi eng dastlabki (emperik) bilimlari (Ponamarev. N.I.
19u5). Eng dastlabki emperik bilimlarning to‘planishi “mashqlanganlik” ning
foydasini ko‘zatish usullarini anglashga imkon yaratdi. Bu “jismoniy mashqlar”
ning va “jismoniy tarbiya”ning paydo bo‘lishi uchun sharoit yaratilishida omil
bo‘lib xizmat qildi.
Ikkinchi davr -jismoniy tarbiya jarayonida qo‘llanila boshlagan dastlabki
uslubiyatlarning yaratilishi qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati davrini va
O‘rta asrni o‘z ichida oladi.
Jismoniy tarbiyadagi bu uslublar, tajribalar orqali vujudga keltirilgan bo‘lib,
filosoflar, pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlarini hali
bilmasligi sababli jismoniy mashqlar ta`siri mexanizmini tushuntira olmas, shunga
ko‘ra jismoniy mashqlar bilan shug`ullanishning foydasini tashqi natijalarga
qarab baholardilar. Yunonistonning jismoniy tarbiya uslubiyati aytarli darajada
ma`lum edi. U mavjud vositalar va uslubiyatlarni rivojlantirish uchun ularni
yagona tizimiga birlashtira olgan edilar. O‘rta asrning O‘rtalarida uslubiyatlarining

33xillari ortdi. Gimnastika, so‘zish, o’yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik
bo‘yicha dastlabki qo‘llanmalar paydo bo‘ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy,
Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy
dunyoqarashlari vujudga keldi(Usmonxujaev T.N.1995)
Uchinchi davr -jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarni intensiv
to‘planishi. Uyg`onish davridan XIX asrning oxirigacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga
oladi. Inson tarbiyasi, uni o‘qitish, davolash haqidagi fanning rivojlanishi,
filosofiyalar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya muammolariga e`tibor qila
boshlashlari davri, falsafiy, pedagogik va tibbiy ma`lumotlarning, bilimlarining
vujudga kela boshlagan davri. Bu ma`lumotlar hali turlicha edi, chunki ko‘pincha
o‘sha davrda mustaqilroq sanalgan filosofiya, pedagogika, meditsina, fanlari
tarkibida voyaga yetar edi. Yul-yulakay, ammo zarur bo‘lgan darajada
bunday ilmiy fanlarning vakillari ko‘pincha o‘z muammolarini jismoniy
tarbiyaning rolini hisobga olmay hal qilish mumkin emasligini tushuna boshladilar.
Yangilanish davridayoq pedagog-gumanistlar va xayoliy sotsialistlar jismoniy
tarbiyaga bir butun tarbiyaning majburiy qismlardan biri deb qaray boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demokrat, pedagog I.G.Pestalotstsi tomonidan bolalar
harakat qobiliyatini rivojlantirish uchun to‘zilgan jismoniy mashqlar tizimini
yaratishdagi bug`inlar(sustavnaya) gimnastikasi umumiy pedagogika nazariyasi
ichida alohida urinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan jismoniy
mashqlar “biomexanikasi” bo‘yicha izlanishlar olib borildi, XIX asrda esa
jismoniy tarbiya haqida ilmiy nazariy ishlar vujudga keldi. Jamiyat hayotida
jismoniy tarbiyaing roli, tarbiyani sinfiy xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi.
Tarbiyaning mazmuni ochildi va unda jismoniy tarbiyaning urni aniqlandi hamda
shaxsni har tomonlama rivojlantirish yullari belgilandi. Aynan shu davrda jismoniy
tarbiya nazariyasiga asos solindi deb hisobga olinib, shu soha bo‘yicha ilmiy
farazlar va bilimlar to‘planishi orqali mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi. Turtinchi
davr - XIX asrning oxiridan ilmiy va uquv fani sifatida jismoniy tarbiyaning
nazariyasi va metodikasi shakllanabordi. Bu davrning xarakterli tomoni shundaki,
fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat hayotining boshqa jabhalariga ham ta`sir

34ko‘rsata boshladi. Jismoniy tarbiya sohasi nazariyasi olimlaridan biri Petr
Fransevich Lestaft o‘zining tarix metodikasiga oid asarlari bilan hozirgi zamon
jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi mustaqil ilmiy-nazariy va uquv fani
(predmeti) ekanligini ilmiy-amaliy isbotladi. Beshinchi davr - rivojlangan
mamalakatlar va sobiq shurolar davlati olimlarining izlanishlari davri bo‘lib,
fanning intensiv rivojlanishi materialistik dialektikaga asoslangan holda o‘sha
davrda progressive hisoblangan metodlarga tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli hal etishda butun bir olimlar
jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va uquv muassasalari samarali mehnat
qildilar. Amaliy materiallarning mulligi, yangi qonuniyatlarning ochilishi,
dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining
differentsiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar “Jismoniy madaniyatni
tashkillash va boshqarish”
“Jismoniy mashqlar biomexaniqasi” , “Sport psixologiyasi”, “Sport
metrologiyasi”, “Sport fiziologiyasi”, “Davolash fizkul`turasi”, “Jismoniy
mashqlar gigienasi” va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim
sohalari qator aralash fanlarning bilimlaridan keng foydalanish lozimligini
ko‘rsatdi.
Masalan, bolalarning sport mutaxassisligi muammosi -bu faqatgina sport
pedagogikasi muammosigina bo‘lib qolmay, ijtimoiy , psixologik, sotsiologik va
biologik muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi ko‘rsida
pedagogik jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va
boshqa fanlarning dalillarisiz to‘la izohlab, isbotlab bo‘lmaydi.
Voleybol maxsus maydonchaning o‘rtasidan to‘r bilan ajratilgan qismlarida 2
jamoaning to‘p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o‘yinidir.
O‘yinning maqsadi - to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va
raqibning aynan shunday harakatiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to‘p
bilan 3 marta o‘ynash huquqiga ega (to‘siq qo‘yishdan tashqari).
O‘yin to‘pni o‘yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to‘p kirituvchi o‘yinchi
zarb bilan to‘pni to‘r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo‘naltiradi. To‘p

35maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o‘yinchisi
xatoga yo‘l qo‘yguncha o‘yin davom etadi.Voleybolda har bir o‘yin vaziyatining
natijasi, to‘p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan
tugallanadi.
O‘yin maydoni 18x9 m lik to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘ladi. O‘yin
maydonining yo‘zasi tekis, gorizontal va bir xil bo‘lishi hamda o‘yinchilar uchun
hech qanday jarohat olish xavfini tug‘dirmasligi lozim.
Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O‘yin maydonchasini ikkita yon va ikkita
orqa chiziqlar chegaralaydi. O‘rta chiziq o‘yin maydonini har biri 9x9 m
o‘lchamga teng bo‘lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning
hujum chizig‘i o‘rta chiziqdan 3 m oraliqda bo‘lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li
kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo‘ladi.
Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya
zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To‘p kiritish zonasi 9 m o‘lchamga teng bo‘lgan
orqa chiziqning davomidir.
To‘p, to‘r va ustunlar To‘rning to‘zilishi. To‘rning kengligi 1 m va
o‘zunligi 9,5 m bo‘lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan
to‘qilgan bo‘lishi kerak. To‘rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo‘lib,
uning ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o‘tkaziladi. To‘rning pastki
qismidan shnur o‘tkaziladi. To‘rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga
perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning
kengligi 5 sm va o‘zunligi lm bo‘ladi. To‘rning ikki tomoniga joylashtirilgan
chegaralovchi lentalar bilan bir yo‘nalishda ikki antenna vertikal ravishda
joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, o‘zunligi 1,8 m li naychadan iborat
bo‘lib, qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo‘ladi. To‘r o‘rta chiziq
ustidan vertikal joylashtirilishi kerak.
Ikkinchi hakam birinchi hakam ro‘parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi
hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o‘yinchilarni ko‘zatib
turadi; tanaffus olish va o‘yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o‘yin oldidan, har
bir partiya oldidan o‘yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi.

36O‘yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo‘yicha qaror qabul
qiladi: o‘yinchi maydon va to‘r ostidan raqib tomoniga o‘tib ketganda;
o‘yinga kiritilayotgan to‘pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo‘l
qo‘yganda; o‘zi joylashgan tomon yaqinida o‘yinchi to‘rga va chegaralovchi
antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o‘yinchisi yoki «Libera» to‘siq qo‘yganda;
o‘yinchi to‘rning pastki qismiga tegib ketganda.
Kotib Kotib o‘z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o‘yin bayonnomasiga o‘yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig‘ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o‘yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to‘pni o‘yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan
vaziyatlar bo‘zilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo‘lganda) may donning har bir
burchagidan 1-3 m o‘zoqlikda joylashadilar va o‘z chiziqlarini nazorat qiladilar.
Agar o‘yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa,
s ular maydon burchaklaridan 1-2 m
o‘zoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar.
Ustunlar
To‘r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o‘rnatiladi.
Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo‘lib,
o‘yinchilarga xavf tug‘dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi
moslamalarsiz o‘rnatilishi darkor.
To‘p
To‘pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik
charmdan ishlanib, o‘zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo‘lishi lozim. Uning aylana
diametri 65-67 sm, og‘irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki
gPa gacha bo‘lishi lozim.
Hakamlar va hakamlik qilish
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga:
birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to‘rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari

37Birinchi hakam o‘yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni
boshqarib boradi. U shu o‘yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o‘yinchilarga
rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan
hakamlar qarorini noto‘g‘ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror
hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o‘z zimmasiga
olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo‘l
qo‘yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko‘ra u o‘z qaroriga izoh berishi
mumkin. Birinchi hakam o‘yindan oldin maydon, to‘p va boshqa uskunalar
holatini nazoratdan o‘tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi.
O‘yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo‘yicha qaror chiqarish
huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to‘p kirituvchining xatosi; to‘p
kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo‘yicha; to‘p bilan o‘ynash
xatolari bo‘yicha; to‘r va uning ustida ro‘y beradigan xatolar bo‘yicha; orqa chiziq
o‘yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan
o‘zatilgan to‘piga hujum zarbasi qo‘llanilganda.
Sakrab to‘pni o‘zatish
Hujumkor zarba berish uchun yo‘naltirilgan birinchi o‘zatilgan to‘p har doim
ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to‘siq qo‘yilganda, to‘p
noaniq o‘zatilganda, hujumchi o‘yinchini qa’tiyatsizligi) ko‘proq sakrab hujumkor
zarba berish uchun o‘zlarini sherigiga to‘pni o‘zatishi qulay bo‘ladi. Ayniqsa bu
usul shunday samarali bo‘lishi mumkinki, qachonki o‘zatilgan to‘pni qabul
qilgandan o‘tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid
qiladi. To‘siq qo‘yayotgan o‘yinchilarni diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib u
hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to‘pni sherigiga
o‘zatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to‘pni
o‘zatadi. (to‘siqsiz yoki bitta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchiga qarshi).
Bunday o‘ztish uchun baland bo‘lmasligi kerak chunki raqib o‘yinchilari birinchi
o‘zatish bilan zarba berishga to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik ko‘rgani esa ikkinchi
o‘zatishda zarba berishga to‘siq qo‘yishga ulgurmaydi.

38Voleybolda aldamchi harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik
ko‘rishda va unga o‘zatish uchun birga qo‘shib olib boriladi. Mana shu taktik
harakat hujumkor zarba berishda raqib jamoa o‘yichilarining ayrim
e’tiborsizligiga yoki yomon harakat harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi.
Maydonda o‘yinchilarni noto‘g‘ri joylashtirishda ayniqsa to‘siq qo‘yuvchilarni
soni oshib ketganda o‘yichilardan bo‘sh qolgan joy paydo bo‘ladi. Adamachi
harakat shunday joy bo‘sh qolsa yoki bo‘sh joyni bekitish maqsadida o‘yinchi
joyni o‘zgartiradi.
Himoya taktikasi
Himoya harakatini taktikasi, to‘siq qo‘yish, oshirish, hujumkor zarba
berishdan hamda, oshirish bilan to‘pni qabul qilishdan tashkil topadi.
To‘siq qo‘yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni
boshlaydigan birinchi harakati to‘siq qo‘yish hisoblanadi. To‘siq qo‘yish bir
kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo‘lishi mumkin.
Hujumchi o‘yinchini to‘rga va to‘pka nisbatan joylashishi zarba bergandan
keyin yo‘z berishi mumkin bo‘lagan eng ko‘p to‘pni uchish yo‘nalishini aniqlashga
imkoniyat beradi (91 rasm). Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchi,
faqatgina o‘zini oldiga qarab intilishi yo‘nalishida ko‘proq kuch bilan to‘pni urish
mumkin. Katta kuch bilan to‘pni uchishini boshqa yo‘nalishi bu sharoitda mumkin
emas, bo‘sh zarba berish mumkin faqatgina o‘yichini mavjud bo‘lishida yuqori
texnika (o‘tkazishlar va boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchida
mavjud bo‘lganda bo‘sh zarba bo‘lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba
berishni quylay yo‘nalishini to‘siq bilan berkitish to‘siq qo‘yuvchi hoxlagan
natijasiga erishadi.
To‘pga qayerdan zarba berishi bo‘yicha joylashishi joyiga qarab to‘siq
qo‘yuvchilar o‘yinchilarni ko‘zatadilar (ular to‘pga nisbatan qanday holatda
turishini) va to‘siq uchun to‘r ustidagi qo‘lni qo‘yilishiga qarab hamda shunga mos
ravishda sakrashni bajaradi. Qayerdan zarba beriladigan joyni aniqlashni tasavvur
qilish bir muncha qiynchiliklarni tug‘diradi. To‘siq qo‘yuvchi to‘pni dastlabki
uchish davrini ko‘zatishi kerakki to‘pni tushish darajasini mos kelishini aniqlash

39kerak ana shundagina hujumkor zarbani berish mumkin. Bu joyni iloji boricha
oldinroq aniqlash kerak keyin barcha diqqat-e’tiborni hujumkor zarba beradigan
o‘yinchiga qaratish lozim O‘zatish bilan to‘pni uchish yuqoriga ko‘tariladigan
(ko‘tarilayotgan) tarmog‘in imkon boricha zarba berish joyi aniqlanadi.
To‘pni juda pastdan o‘zatish uni ko‘zatishni va joyni tanlashga imkoniyat
bermaydi chunki o‘zatish va zarba berish orasidagi vaqt juda ham etarli bo‘lmaydi.
Shuning uchun to‘siq qo‘yuvchiga o‘yinchining qarshisiga shunday joylashish
kerakki hujumkor zarba beruvchi to‘pni o‘zatishni bajarayotganda o‘yinchiga
qarab siljishi kerak bo‘ladi.
Agarda to‘siq qo‘yishni bitta o‘yinchi bajarayotgan bo‘lsa raqib hujumi ikkita
raqam bilan olib borilayotgan bo‘lsa unda to‘siq qo‘yuvchi ular o‘rtasidagi o‘rta
holatni (joyni) egallaydi.
Ikkita o‘yinchiga bir kishilik to‘siqni qo‘yishni bajarishda ularning har biri
o‘zlarini to‘rini o‘rtasida joylashadilar, uchta to‘siq qo‘yuvchi esa – o‘zining
uchinchisiga qarshi (zonada) qo‘yiladi.
Bundan tashqari to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni zonalriga qarab joyni
taqsimlanishi hujumchi o‘yinchilarga bog‘liq holda taqsimlanishi mumkin, buning
uchun to‘siq qo‘yuvchilar hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchilarni
holatiga mos ravishda taqsimlanadi. Bunday holatda to‘siq qo‘yuvchilar o‘rtasida
joyni almashish zaruriyati nomoyon bo‘lib qolsa to‘siq qo‘yishga ketayotgan
o‘yinchi amalga oshirishda to‘siq qo‘yish va ko‘zatish uchun eng qulay holatda
bo‘lishiga to‘rni yoniga o‘tish huquqida foydalanadi.
To‘siq qo‘yishga sakrash vaqtida huddi shunday sakrash joyini to‘siq
qo‘yuvchi tomonidan to‘pni uchish traektoriyasiga qarab tanlanadi. Sakrashni
shunday hisob – kitob bilan bajariladiki chunki bu vaqtda qachonki to‘p zarba
berish joyiga tushganda to‘siq qo‘yuvchi o‘zining sakrashini eng yuqori nuqtasida
bo‘lishi lozim
Faqatgina juda baland bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi sakrash momentini
tanlash uchun to‘pni uchishga emas balki hujumkor zarba beruvchi o‘yinchini
sakrashiga mo‘ljal qilishi kerak. Shu bilan birga agarda hujumkor zarbani beruvchi

40o‘yinchini bo‘yi undan baland bo‘lmasa, unda bo‘yi baland to‘siq qo‘yuvchi biroz
ushlanib sakraydi. Bunday holat esa to‘siq qo‘yuvchi katta ustunlikka ega bo‘ladi,
chunki u maydonda turgan holatda hujumchini eng oxirgi zarba berish vaqtigachan
ko‘zatishi mumkin.
O‘rtacha bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi bunday ustunlikka ega bo‘lmaydi: u
hujumkor zarba beruvchi o‘yinchi bilan bir vaqtda yoki agarda hujumchi o‘yinchi
juda baland bo‘yli bo‘lsa undan oldin sakrashi kerak bo‘ladi.
Guruh bo‘lib to‘siq qo‘yish. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda o‘yinchilar yon
chiziq tomoniga to‘siq qo‘yishda qo‘llarini ko‘proq chiqarsalar (o‘zlarining
tomonida) undan qanchaki o‘zoqda bo‘lsa chunki bu yo‘nalish bo‘yicha maydonga
to‘pni tushish imkoniyati ko‘proq bo‘ladi.
Qachonki juda o‘zoqdan o‘zatilayotgan to‘pga hujumkor zarba berishda ikkita
o‘yinchini to‘siq qo‘yish zaruriyati bo‘ladi, bunday holatda, to‘pni uchish extimoli
joydan to‘siq qo‘yuvchi to‘r ustidan ko‘proq joyni yopish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Yon chiziqni ochib qo‘yish kerakki chunki hujumkor zarba bergandan
keyin maydon tashqarisiga to‘pni erkin ravishda tushishiga imkon beriladi.
Qa’tiyatsizlik bilan hujumkor zarba berilganda raqib jamoa sini o‘yinchisiga qarshi
ikki kishilik to‘siqni qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Bunday holatda ikki kishilik qo‘yilgan to‘siq faqat uni harakatini
engillashtiradi, chunki maydonchani tashqarisiga yo‘naltirilgan to‘p albatta
to‘siqqa tegadi.Uch kishilik to‘siq faqatgina shunda qo‘yiladiki qachonki zarba
berishni bajargan o‘yinchi to‘siq qo‘yishni ko‘zatolmaydi va aldamchi harakatni
qo‘llamaydi.Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega bo‘lgan jamoalar o‘yinida alohida
ro‘lni markaziy to‘siq qo‘yuvchiga ajratiladi, u katta tajribaga ega bo‘lishi shart
chunki o‘z vaqtida o‘yin sharoitini aniqlash va o‘yin vaqtida harakat qilish yaxshi
jismoniy tayyorgarlikka va ayniqsa sakrashdagi chidamlilikka ega bo‘lishi raqib
tomonidan har qancha hujum qilishni havfi tug‘ilganda, to‘siq qo‘yish uchun ikki
va uch marta ketma – ket sakrashga ulgurishi kerak, har qanday usulda sakrash
bilan foydalanish bilan bir kishilikka o‘xshash va xuddi shunday guruhli to‘siq
to‘g‘ri qo‘yishni egallashi kerak. Markaziy to‘siq qo‘yuvchi chetdagi to‘siq

41qo‘yuvchilarni o‘rtasida siljib yurib butun kuchni raqibni hujumkor zarbasini kutib
olish uchun harakat qiladi. Biroq bunday holatlarda qachonki uchta raqam bilan
hujum olib borilsa va №3 qisqa o‘zatish bilan hujumkor zarba berishni bajaradi,
unda markaziy to‘siq qo‘yuvchi o‘zlarini qo‘shnilarini yordam berishiga
ishonmasligi kerak. U bu zarbani bir kishilik to‘siq qo‘yish biln kutib oladi.
Shuni ta’kidlash о’rinliki, sо’ngi yillarda respublika miqyosida
о’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida ishtirok
etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga “Kinap” (Samarqand
sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF” (Toshkent sh.), О’zDJTI
va xokozo jamoalar kiradi. Mazko‘r voleybol jamoalarining a’zolari bо’lishi
о’yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov, S.Jurayev, I.Tambiyev,
Qosimovlar barcha musobaqlarda о’zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini
namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina,
S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar О’zbekiston sport ustasi degan nomga
sazovor bо’lishdi.
Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov
(Navoiy), A.Asqarov (Qо’qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о’tish о’rinli.
О’zbekiston voleybolini yangicha yо’nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova
bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О’zbekiston voleybol
Federatsiiyasining prezidenti “О’zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor
L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat
kо’rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о’quv yurtlarida voleybol eng
ommaviy sport turidan biri bо’lib hisoblanadi.
Orqa chiziqda himoya harakati uchun eng yaxshi texnika bu zarbani
yumshatish imkoniyati bilan to‘p pastdan o‘zatishdir. Ana shu maqsadda to‘pni
uchish yo‘nalishini va uni qo‘nish joyini aniqlashi zarur. Bu erda eng avvalo
sharoitni shunday baxolash kerakki: to‘rga va to‘pga nisbatan zarba beruvchi
o‘yinchi to‘pga to‘g‘ri holatda turishi kerak, hujumkor zarba berishdan ko‘proq

42to‘pni uchish yo‘nalish ehtimoli bu bilan mos kelishi qanday uni uchish
traetoriyasini tikligi qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.
Zarba bergandan keyin (to‘siqsiz) to‘pni uchish burchagi to‘r va to‘p
o‘rtasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun hujumkor zarba berish uchun
to‘pni to‘rga yaqin o‘zatishda to‘pni qabul qilishda zarur joyni egallash uchun
oldinga aralashib ketmasligi kerak.Quyida raqibni oshirishi bilan to‘pni uchish
tezligi va traektoriyasiga bog‘liq holda maydonda o‘yinchilarni eng ko‘p maqsadga
muvofiq joylashtirishi keltiriladi.To‘pni oshirganda yuqori traektoriya bo‘ylab va
kichik tezlikda to‘pni uchishida o‘yinchilar butun maydoncha bo‘ylab imkoniyat
bo‘yicha bir tekisda joylashadilar chunki to‘p uni hoxlagan qismiga tushishi
mumkin.
To‘pni oshirgandan keyin past traektoriya bo‘ylab va katta tezlikda to‘pni
oshirgandan keyin uni uchishida, ma’lum balandlikda past – to‘rga yuqori maydon
tashqarisida ketayotgan to‘p faqat maydonga tushishi mumkin.
III.Bob. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining boshqa fan bilan
bog`liqligi
3.1 Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti amaliy fan sifatida
Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi qator ilmiy fanlar bilan
chambarchas bog`liq. Harqanday fan faqatgina o‘zining ilmiy izlanishlari bilan
chegaralanib qolsa to‘laqonli samara bera olmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi
va metodikasi bir necha fanlar qo‘shilishi orqali maxsus pedagogik
muammolarni hal
qiladigan predmetga aylangan. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi
umumiy pedagogika, psixologiya, inson umrining yoshi davrlarining
psixologiyasi va jismoniy tarbiya psixologiyasining ilmiy izlanishlari
natijalaridan
foydalanadi. Ayniqsa, sport pedagogikasi barcha fanlar bilan o‘zviy bog`langan.
Oldingi yagona, bo‘laklarga bo‘linmagan jismoniy tarbiya nazariyasi va
metodikasidan alohida pedagogika fanlari ajralib chiqdi, bular qatorida sport
pedagogikasi fanlari ham, lekin ularning so‘nggi rivojida bir-biri bilan o‘zaro

43o‘zviy bog`liqligi namoyon buldi. Mustaqil fanlar jismoniy tarbiya nazariyasi va
metodikasi ishlab chiqqan umumiy qoidalarga tayanadi, olingan aniq dalillar
yangi umumlashtirishlar uchun materialdir. Bu degani, jismoniy tarbiyaning
butun pedagogik muhitini o‘z ichiga olgan boshlang`ich, keng ilmiy izlanish
va o‘qitish predmetidan asta-syokinlik bilan maxsus sport sohasi fanlari ajralib
chiqaboshlaganligidir: gimnastika, engil atletika, sport o’yinlari fanlari va h.
k.lar. Ammo jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bulgan,
nisbatan umumiy qonuniyatlar, qaysiki, hamma turlar uchun ta`sir ko‘rsata
olganlari alohida fan bulib ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin bo‘lmasdi.
Ana o’sha qonuniyatlarni ishlab chiqish hozirgi zamon jismoniy tarbiya
nazariyasi va metodikasi fanining asossini tashkil qiladi.
Biologiya fani bilan bog`liqligi -jismoniy tarbiya vositalarini
shug`ullanuvchilar organizmiga ta`siri reaktsiyasinio‘rganish kerakligiga
aloqalordir. Jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshqarish anatomiya,
fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti fanlarining qonuniyatlarini hisobga olish
bilangina amalga oshirilishi mumkin.
Shuni esda saqlash lozimki, jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasining
boshqa fanlar bilan bog`liqligi bir tomonlama bo‘lmay, ikki tomonlamadir.
Jismoniy tarbiya haqidagi fanning rivojlanishi aralash fanlarga ta`sir etmay
qolishi mumkin emas. Masalan, sportning nazariyasi va amaliyoti psixologlar va
fiziologlarning bolalar va katta yoshdagilar organizmining potentsial
imkoniyatlari degan tasavvuriga aytarli to‘zatishlar kiritilishiga olib keladi.
Zarba berish hujumning asosiy vositasi hisoblanadi. To‘pni o‘yinga kiritish
yoki ochko olish uchun kombinatsiyani yakunlash maqsadida bajariladi.
To‘g‘ri zarba berish 3-4 m masofadan qisqa yugurib kelish bajariladi.
Ayniqsa to‘rga nisbatan taxminan 45o-50o burchak ostida yugurib kelish qulay
bo‘ladi. Yugurib kelish ikki oyoqda depsinib va to‘g‘ri qo‘lni oldinga-yuqoriga
vaol harakatlantirib tugallanadi. Zarba beruvchi qo‘l tirsakdan bukilib, keyin
to‘g‘rilanadi va keskin harakat bilan to‘pga yo‘naltiriladi. Dastlab bilak
chiqariladi, keyin esa panja chiqariladi. qo‘l panjasi to‘g‘ri taranglashtirib to‘pni

44past-old tomoniga zarba beradi.o‘yinchi topga zarba berishgachan uchish vaqtida
sharoitni to‘g‘ri baholab va to‘g‘ri qaror qabul qilishi kerak. o‘yinchi zarba
bergandan keyin oyoqlarni bukib yumshoq qo‘niladi.
O‘tkazish bilan to‘g‘ri zarba berish. Bu usulda raqibni to‘siq vaqtda
uchrashganda qo‘llaniladi. O‘tkazish bilan zarba berish texnikasini bajarish
xuddi shundayo to‘g‘ri zarba berishga o‘xshash bo‘ladi. Farqi shundan iboratki,
ya’ni o‘yinchi zarba berish paytida bilak va panjani keskin harakatlantirib to‘pni
uchish yo‘nalishini o‘zgatiradi.
Yon boshdan zarba berish. Bu zarbani bajarish uchun o‘yinchi
sakrashdan oldin to‘rga yon tomoni bilan turadi.
Oyoqni tagi parallel qo‘yiladi, depsingandan keyin qo‘l yuqoriga,
taxminan elka balandligida tepaga ko‘tariladi. Shu yordam zarba beruvchi qo‘l
siltash uchun past-yon tomonga tushiriladi. Siltash gavdani beldan kirishib va
burilish bilan davom etadi.
Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin.
Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish
bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi.
Himoyada o‘yin texnikasi. Keyingi vaqtda himoyada o‘yin texnikasi
birmuncha yaxshilandi, nisbatan jo‘z’iy bir xolni o‘yinda to‘pning o‘rtancha
vaqti, 5-6 sekunddan to 7-9 sekundgacha oshganligini ko‘rsatadi.
Bunday texnik usul, to‘siq qo‘yish bo‘lib, u tozagina himoya vositasidan
hozirgi vaqtda hujum vositasiga aylanib qolmoqda. Lekin baribir to‘siq qo‘yish
va to‘pni qabul qilish himoyasini asosiy vositalari bo‘lib qoladi.
To‘siq qo‘yish. Raqibni zarba berishida to‘siq qo‘yish birinchi himoya
harakati hisoblanadi. To‘siq qo‘yishni ikkita turi mavjud: harakat qilmaydigan
(zonali) va tez harakat qiladigan. To‘siq qo‘yishni u yoki bu turi yakka va
ko‘ngillik (guruhli) bo‘lib to‘siq qo‘yish bo‘lish mumkin. Ko‘ngillik (guruhli)
bo‘lib to‘siq qo‘yish ko‘proq simaradorlikni ta’minlaydi. To‘siq qo‘yish
texnikasi quyidagilardan iborat bo‘ladi: to‘siq qo‘yish joyiga siljish, sakrash,
qo‘lni qo‘yish va ko‘nish. Siljish yonlama qadam tashlash bilan bajariladi.

45Densinish joyini aniqlab olingandan keyin, sakrashga tayyorgarlik ko‘rib, to‘siq
qo‘yuvchi qo‘l va oyoqni bukadi.
Ikki oyoqda densinchandan keyin, o‘yinchi qisqa yo‘l bilan qo‘lni tepaga
cho‘zadi, uni o‘tkizadi, agarda talab qilinsa to‘r ustidan o‘tkazadi, to‘pni
qaytaradi yoki uni bosadi. O‘yinchi to‘siq qo‘yishdan keyin oyoq uchiga
qo‘nadi, keyinchalik to‘liq oyoq yo‘ziga o‘tiladi
Hujumda va himoyada o‘yin texnikasi
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan tashkil
topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni o‘zatish,
oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi .
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor
turishi” deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay
bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi.
Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada
esa ko‘proq past holatda turiladi. Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi,
keyinchalik undan kerakli yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.
Siljish. Maydonchada siljish, yurish, yugurish, sakrash orqali bajariladi.
Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni
engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar. To‘pga kelish uchun tez yugurish
qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini berishda, to‘siq qo‘yishda va
ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi.
To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga

46kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan o‘zatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda,
o‘yinchi to‘rga yo‘z bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka
kengligida va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga
qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi.
Zarba beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga o‘zatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p
pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan. Gavdani og‘irligini orqada turgan
oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi. To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi
panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht
bilan ham bajarish mumkin.
Yon boshdan to‘pni o‘yinga kiritish , to‘pni pastdan to‘g‘ri oshirishdan farqi
shundaki, bunda o‘yinchi to‘rga yon tomoni bilan turadi. To‘p chap qo‘lda bel
balandligida ushlab turiladi. To‘pni 1m balandlikka irg‘itib uruvchi (o‘ng) qo‘lni,
to‘g‘ri ushlagan holda past-orqaga siltash uchun o‘zatiladi. Gavdani engilgina
burab va shu tomonga engashadi. Tanasining og‘irligi o‘ng oyoqqa o‘tkaziladi.
To‘pni zarbani past-old tomoniga uriladi.
Tepadan to‘pni o‘yinga kiritish. O‘yinchi tepadan o‘yinga kiritishdan oldin
yo‘z bilan to‘rga qarab turadi. Oyoqlarni yon tomonga ochib, biroz bukib turadi.
To‘pni yuqoriga irg‘itib va bir vaqtni o‘zida o‘ng qo‘lni siltab to‘pni pasayish
vaqtida imkon boriga eng yuqori nuqtasiga zarba beriladi. To‘pga zarba beruvchi
kuchni oshirish uchun siltashni va keyinga zarba beruvchi qo‘l paytini amplituda
bilan bajariladi.
Yon boshidan to‘pni o‘yinchi kiritish turgan holda bajariladi. To‘pni yuqoriga
chap qo‘l bilan 1,5 bilandlikka irg‘itish vaqtida o‘yinch tana og‘irligini o‘ng
oyoqqa o‘tqazadi va o‘ng qo‘lni past-orqaga o‘zatadi, gavda esa qo‘lni siltash

47tomoniga qarab egiladi. To‘pni pasayish vaqtida, gavada va oyoqni rostlash
boshlanadi, shuningdek to‘p bilan eng yuqori nuqtasida uchrashish uchun o‘ng
qo‘lni yuqoriga to‘g‘ri yoy bo‘ylab faol harakatlantiriladi.
Chap qo‘l pastga tushiriladi. Gavda, oyoqni yozilish tezligi va zarba berish
vaqtida uruvchi qo‘l kuchayadi. To‘pni oshirishda elka kamarini yuqorisi va gavda
mo‘shagini ishtiroki bilan bajariladi, bu esa katta kuch bilan to‘pga zarba berishga
imkon beradi. To‘pni qabul qilib olishni qiyinlashtirish maqsadida, to‘pni
oshirishni aylantirish bilan bajariladi. Aylanma harakat to‘pni markaziy nuqtasidan
aralashtirib zarba berish hisobiga vujudga keladi. Bu aralashish chapga, yuqoriga
va pastga bo‘lishi mumkin. Ana shunga bog‘liq holda to‘p vertikal bo‘ylab yoki
gorizontal o‘q atrofida aylanishi mumkin. To‘pni aylinish bilan oshirishdan
tashqari, ko‘p jamoalarni o‘yinchilari to‘p oshirishni aylantirmasdan, yoki
planiruyushie (uchuvchi) usulidan keng foydalaniladi.
To‘pni aylantirmasdan bajarish texnikasi bo‘yicha to‘pni yuqoridan to‘g‘ri va
yon tomondan oshirishga o‘xshash bo‘ladi. Texnikasini bajarishni asosiy farqi
zarba beriladigan joyni va qisqa siltashdan iboratdir.
Aylantirmasdan to‘pni oshirishda zarba berish (vektor kuchi) yo‘nalishi to‘pni
og‘irlik markazi orqali o‘tadi. To‘pni oshirish kalta, qisqa-qisqa harakat bilan
bajariladi. To‘pni aylanmasdan o‘chishi ma’lum tezlikda u turni orqasida
kutalmaan joyga to‘shadi.

48To‘pni o‘zatish - voleybol o‘yinini muhim texnikasi usul hisoblanadi.
Hujumda samaradorlikka bir va ikki qo‘llab to‘pni o‘zatishda to‘liq foydalanish
hisobiga erishiladi. Tepadan to‘pni o‘zatish hujumkor zarbalarni o‘tkazishda
hammadan ko‘ra yaxshi natija yordam beradi. Bularga eng avvalo turgan holatdan
to‘pni o‘zatish va sakrab to‘pni o‘zatish kiradi.
Tepadan to‘pni o‘zatish ko‘proq tez-tez tayanch holatda-o‘rta, yuqori tik
turish holatida, shuningdek sakrash bilan bajariladi. Turish holatini tanlash to‘pni
uchish tezligi va traektoriyasi bilan aniqlanadi. To‘pni qabul qilish uchun qanchaki
turish holati past bo‘lsa, uchish traektoriyasi qancha past bo‘lsa va shunga tezligi
katta bo‘ladi .
O‘rtacha turish holatidan to‘pni o‘zatishga tayyorgarlik ko‘rishda, o‘yinchi
tana og‘irligini ikkala oyoq kafti yo‘ziga bir tekisda taqsimlash bilan ikki oyoqni
biroz bukkan holda turadi.
1. yil o‘qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
Biroz oldinga engashtirilgan bo‘ladi qo‘llarni tirsakdan bukkan holatdan
to‘pni yo‘zki balandlikda qarshi oladi. To‘pni o‘zatish oyoq, tana va qo‘lni ketma-
ket to‘g‘rilanish hisobiga bajariladi. To‘pni yo‘nalishi, balandligi, tezligi va aniq
o‘zatish pancha va barmoqlarni yakuniy faol harakatlari bilan erishiladi.
Yon boshdan zarba berish shuningdek o‘tkazish bilan bajarilishi mumkin.
Yuqori malakali jamoalarda yoki boshdan zarba berishda panjani o‘tkazish
bilanva bir vaqtda gavdani burishni birga qo‘shib olib boriladi.
3.2 Jismoniy tarbiya nazariyasining yetakchi tuchunchalari va jismoniy
tarbiyaning ijtimoiy mohiyati
U yoki bu kasb egalari o‘zaro muloqat davomida o‘z kasbi va hunariga oid
ma`lum tushunchalar va iboralardan foydalanadilar. Fannining ma`lum sohasini
o‘rganish va uni o‘zlashtirish ana shu yetakchi tushunchalarning mazmunida
yotadi. Ularning mazmuni va hajmini aniqlamay turib, jismoniy tarbiya
nazariyasi va amaliyotining kupdan-kup turli hodisalari va masalalarini to‘g‘ri

49tushunib olish qiyinlashadi, jismoniy tarbiya nazariyasini o‘rgatadigan fanni
muvoffaqiyatli egallab bo‘lmaydi. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasida
qo’llaniladigan yetakchi tushun chalarga quyidagilar
kiradi: jismoniy rivojlanish, jismoniy tayyorgarlik,jismoniy tarbiya, jismoniy
madaniyat, jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy bilimlar, jismoniy kamolot (jismoniy
mashqlar, jismoniy sifatlar, printsiplar, va boshqa tushunchalar darslikning lozim
bulgan boshqa bulimlarida berilgan) va h.k. Nima uchun yuqorida sanab utilgan
tushunchalar asosiy tushunchalar deyiladiyu, boshqalari, masalan,
jismoniy mashq, sport, tushunchalari asosiy tushuncha deb hisoblanmaydi. U
Tegishli faoliyatni to‘g‘ri aks ettiradigan barcha tushunchalar o‘z ahamiyati
jihatidan birdek muhimdir,bular to‘g‘risida darslikning tegishli boblarida gap
ketadi. Bu erda bulsa jismoniy tarbiyaning asosiy, eng muhim sifatlari
umumlashtirilib ko‘rsatilgan tushunchalargina olingan xolos. Jismoniy rivojlanish -
bu, inson organizmining asta -sokinlik bilan tabiiy shakllanishi, tashqi ko‘rinishi va
xizmatining o‘zgarish jarayonidir. Rivojlanish davrini uch fazaga ajratish mumkin:
uning yuqori darajasi, nisbatan stabillashgan (barqarorlik) va inson jismoniy
imkoniyatlarining asta-syokinlik bilan pasayishi. U tabiatning ob`ektiv qonunlariga
-organizm va uning yashash sharoitlari birligi qonuniga, xizmat va
tuzilish(struktura) o‘zgarishlarning bir -birini taqozo etish qonuniga, organizmda
asta-syokin miqdor va sifat o‘zgarishlari qonuniga va boshqa qonunlarga
buysunadi. Boshqacha aytganda, jismoniy rivojlanish ob`ektiv va biologik
qonuniyatlar majmuasidan iborat. Bulardan eng muhimi, muhit va organizm
rivojlanishining bir
butunligi qonunidir. Yuqoridagilarni o’quvchilarga qullaganimizda, uqish sharoiti,
mehnat va mustaqil ishlash, dam olishni hisobga olishga to‘g‘ri keladi. Bularning
barchasi bolalarning jismoniy rivojlanishiga ta`sir ko‘rsatadi. Nasldan-naslga
utadigan tabiiy hayotiy kuchlar, jismoniy qobiliyatlar ham jismoniy rivojlanishning
muhim zamini ekanligini, shuning uchun ham yuqori natijalarga erishish har qaysi
o’quvchi uchun nasib bo‘lmasligini, ammo har qanday o’quvchi o‘z
organizimining jismoniy rivojlanishiga vijdonan, sistemali, maqsadga muvofiq

50ravishda jismoniy mashqlar bilan shug`ullanish orqali ijobiy ta`sir eta olishligini
e`tirof etishimiz lozim. Jismoniy rivojlanishning shiddatli (keskin) davri,
maktabgacha va kichik maktab yoshi davriga to‘g‘ri
keladi va maktab yoshi davri davomida davom etadi.
Amaliyotda jismoniy rivojlanganlik ko’rsatkichlari degan iboraga duch kelamiz.
Bu odam tanasi va uning a`zolarini ulchash orqali mutaxassisini
shug`ullanuvchilari yoki har bir individning tana a`zolarining ulchovi,
boshqachasiga jismoniy rivojlanishi haqidagi antropometrik ma`lumotlardir.
Jismoniy rivojlanishning yunalishi, xarakteri darajasi, shuningdek, inson o‘zida
kamol toptiradigan
fazilatlar, qobiliyati, turmush sharoitlari va kup jihatdan tarbiyaga bog`liqdir.
Jismoniy rivojlanish qonunlarini egallash, ulardan jismoniy tarbiya maqsadlarida
foydalanish-jismoniy tarbiya nazariyasi va praktikasining muhim vazifasidir.
Shunday qilib, kishilarning ijtimoiy sharoitlari jismoniy rivojlanishida hal qiluvchi
ahamiyatga egadir. Bular orasida mehnat bilan tarbiyalash, shuningdek jismoniy
tarbiya muhim rol uynaydi. Jismoniy tarbiya . Tarbiya deganda, ma`lum maqsadni
muljallab inson organizmiga ta`sir etmoqlik va uni jismoniy qobiliyatlarini
maqsadga muvofiq rivojlantirishga yunaltirilgan, ijtimoiy-siyosiy va ahloqiyestetik
ideallar ruhida, yuksak orzularga erishish jarayoni tushuniladi. Tarbiya bu
kishilarning (insonning) madaniy faoliyati sohasi, ana usha madaniyatini
o‘zlashtirish, uning yutuqlarini takomilashtirish va avloddan-avlodga o‘zatish
usulidir. Jismoniy tarbiya inson jismoniy kamolotning pedagogik tizimi deb
ham qaraladi. Jismoniy tarbiya jarayonida maxsus oldindan bajarishga
rejalashtirilgan, tarbiya uchun qullaniladigan, organizmni formasi va funktsiyasiga
ijobiy ta`sir etadigan jismoniy mashqlar tizimidan, tabiatni
sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillaridan foydalaniladi.
Harakat malakalari va kunikmalarini shakillantirish, harakat sifatlarini
rivojlantirish hamda har tomonlama morfofunktsional rivojlangan organizmni
takomillashtirish uchun maxsus bilimlardan foydalanish jamiyat talablariga
muvofilashtiriladi. Boshqa so‘z bilan aytganda, jismoniy tarbiya pedagogic jarayon

51tarzida kishilarning jismoniy rivojlanishi va jismoniy bilim egallashini o‘z
zimmasiga oladigan
kup yillik pedagogik jarayondir. Burjua avtorlari guyo jonivor “tarbiyasi”ga
uxshash tug`ma jismoniy tarbiya bor deb da`vo qiladilar. Ular
shunday deyish bilan mehnat va tafakko‘rni sifat jihatidan yangi hodisalik rolini
inkor qiladilar. Inson ana shu mehnat va tafakko‘r tufayli hamma jonivorga
nisbatan misli ko‘rilmagan darajada yuksaklikka kutariladi. Boshqa bir
mulohazalarda jismoniy tarbiyaning paydo bulishida diniy ibodat omili ataylab
birinchi uringa quyiladi va bu bilan ijtimoiy-tarixiy tajribaning roli inkor
etilgandan bulib ko‘rinadi. Burjua nazariyotchilarining jismoniy tarbiyani
instinktiv negizlarga to‘g‘rilab quyishi tasodifiy hol emas.
Chunki shunday deb tushunilsa, tarbiyaning bu turiga xos butun amaliyot
ijtimoiy shart sharoit va ehtiyojlarga guyo bog`liq bo‘lmagan u yoki bu instinktni
g`ondirish sifatida oldinga chiqadi xolos.
Jismoniy tarbiya vujudga kelishi va rivojlanishining ob`ektiv va sub`ektiv
sabablari mavjuddir).
Jamiyatning moddiy hayotiy sharoitlari, jumladan o v jismoniy tarbiyani
vujudga kelishida ob`ektiv sabab bulgan. Inson paydo bulgan vaqtdanoq katta-
katta jonivorlarni ovlay boshlagan. Ov xujalikning iste`mol tarmog`i bulgan va
insoniyat faoliyatining boshqa hamma turlarini o‘ziga buysundirgan. Ov o‘zoq
vaqt
tarixiy davr mobaynida insonga oziq-ovqatdan tashqari, qurol yasash va kiyim-
kechak uchun, turar joy qurish uchun material etkazib bergan. O‘zoq vaqt
davomida ov odamni kuchda, tezlikda, chidamlilikda, chaqqonlikda, hayvon bilan
o‘zaro “ko‘rash” musobaqasidek bulib kelgan. Ov jismoniy sifatlarini
rivojlanitirishning haddan tashqari yuksak darajada bulishni talab etkan.
Odamlarning butun faoliyatini aktivlashtirib, ularni jismoniy jihatdan
rivojlantirgan, atrofni urab olgan tabiat to‘g‘risida amaliy tushuncha bergan. Ishlab
chiqarish qurollarining yasalishi ham ma`lum darajadagi kuch, chidamlilik va
chaqqonlik talab qilgan hamda odamning bor qobiliyatlarini kamol topishiga

52imkoniyat ochgan. kadimiy ovchilar keyinchalik zaruriyatga qarab jamoa bulib ov
qilishgan. Ut yordamida hayvonlarni qulga tushirishgan jarliklarga qamab
olishgan, o‘zoq vaqt quvib yurib ushlash orqali ovchida jismoniy sifatlarni
rivojlanganligiga yuqori talab paydo bulgan.Keyinchalik ov qilindigan hayvonlar
yulaklarida choxlar
qazish va undan foydalanish ongni shakllanishiga olib kelgan. Bu o‘z navbatida
ijtimoiy ongning shakllanishi deb qaralgan.(A.D.Novikov, L.P.Matveev va
boshqalar).
Ijtimoiy ongning rivojlanishi jismoniy tarbiyaning shakllanishida sub`ektiv
omil deb qaray boshlandi, ongli hayot faoliyati, xarakteri va yashashining ma`nosi
bilan farqlandi. Inson o‘z tajribasini birovga o‘rgatishning ijtimoiy usulidan
foydalandi, tajribaning tuplanishi ijtimoiy jarayonni tezlashtirdi. Yangi
avlod o‘zidan avvalgi avloddan urganib, ularning tajribalari, mahorat va
malakalari, bilimlarini o‘zlashtirishda takomillashtirishda davomiylik urnatildi
degan taxmin mavjud. Shunday qilib, jismoniy tarbiya inson jamiyatining tashkil
topishi bilan vujudga keldi. Jismoniy tarbiya insonning tabiatini o‘zlashtirishga
qaratilgan hayoti va faoliyatining kechishidagi abadiy tabiiy shart-sharoit sifatida
muhim
vosita tarzida namoyon buldi. Jismoniy tarbiyasiz avlodlarning almashishi
davomida ilg`or tajribalarni tuplanishini tasavvur qilib ham bo‘lmas edi.
Ibtidoiy jamoa to‘zumida davrida ijtimoiy mehnat taqsimoti sodir buldi, jamiyat
sinflarga bulina boshladi. Sinfiy jamiyat vujudga kelgunga qadar rivojlangan
jamiyatda jismoniy tarbiyani halg`ning o‘zi amalga
oshirar edi, bu davrda jismoniy tarbiya xalq tarbiya sistemasining bir qismini
tashkil etardi, umumiy va qat`iy tartibda majburiy edi. Hukumron sinflar(sinfiy
jamiyat shakllangandan sung) jismoniy tarbiyani o‘zlarining iqtisodiy va siyosiy
manfaatlariga moslab tashkil etdilar. Sobiq shurolar davlati tadqiqotchilari va chet
ellik taraqqiyparvar olimlarning olib borgan tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki,
jismoniy tarbiya bolaning organizmini usishi va rivojlanishi maromiga tashqaridan
ta`sir

53etmay amalga oshirilishi mumkin ekanligini, lyokin bu jarayon boshqarilsa, eng
yaxshi natijalarga erishish mumkinligini ham ilmiy, ham amaliy isbotlandi.
Boshqarish imkoniyati chegarasiz emasligini ham unutmaslik lozim. Inson
tabiatini o‘zgartirish mumkin emas, shunga qaramay, bolaning rezerv
imkoniyatlarini tarbiyalash uchun mumkin bulgan shart-sharoitni vujudga keltirish
lozim buladi. Shunday rivojlanishga erishish uchun “jismoniy tarbiya” deb
atalmish maxsus yunaltirilgan va tashkil qilingan faoliyatdan foydalana boshlandi.
Jismoniy tarbiya -pedagogik jarayon bulib, inson organizmini morfologik va
funktsional jihatdan takomillashtirishga, uning hayoti uchun muhkim bulgan
asosiy harakat malakasini, mahoratini, ular bilan bog`liq bulgan bilimlarni
shakllantirish vayaxshilashga qaratilgan, qayd qilingan ta`rifda jismoniy
tarbiyaning insonni tarbiyalashning mustaqil turi sifatida o‘ziga xosligi
ta`kidlab utilgan. Jismoniy tarbiyaga oid bulgan bu o‘ziga xoslikning tarkibida
ikkita alohida ma`noga ega bulgan “jismoniy bilim “ va “jismoniy sifatlarni
rivojlantirish “deb atalgan tushuncha etadi. “Jismoniy bilim” termini yangi
davrdagi jismoniy tarbiyaning eng avvalgi tizimlarida uchraydi. Masalan,
Fit “o‘z vujudini tarbiya” qilish maqsadida jismoniy mashqlar zarurligi haqida
gapirgan edi. Jismoniy bilim jismoniy mashqlarni bajarishga oid maxsus nazariy
tushunchalar bulib,lozim bulganda turmushda qullanishi mumkin bulgan harakat
amaliyotini mahorati va mavjud harakat malaka kunikmalarini so‘z orqali tavsifini
o‘z ichiga oladi. I.G. Pestalotstsi bolalarning “vujudini tarbiyalash” ni astoydil
yoqlab chiqqan. P.F. Lesgaft jismoniy bilim berishni, jismoniy tarbiyaning
kengaytirilgan ma`nosi deb tushuntirgan. Lekin Lesgaftni jismoniy tarbiya
haqidagi ta`limotning asosiy g`oyasi tom ma`nodagi jismoniy ta`lim g`oyasi edi.
P.F. Lesgaft jismoniy tarbiya jarayonida bolalar “ayrim xarakatlarni ajrativ
olishlari va ularni o‘zaro taqqoslashni, ularni ongli ravishda boshqarishni va paydo
bulgan tusiqlarga tez moslasha olishni, ularni iloji boricha chaqqonlik va qat`iyat
bilan utishni(engishni), boshqacha qilib aytganda kamroq vaqt
mobaynida oz mehnat sarflangan holda, ongli ravishda, eng kup jismoniy ish
qilish, ko‘rkam va g`ayrat bilan harakat qilishni o‘rganishlari kerak,deb hisoblardi.

54Bu erda gap, bir tomondan, to‘g‘ri harakat kunikmalarini hosil qilish haqida,
ikkinchi tomondan, harakatlarni bajarishga ongli munosabatda bulish
negizida kunikmalardan hayotiy vaziyatning turli sharoitida to‘g‘ri tasavvurga ega
bula olish hamda mahoratni qaror toptirish haqida bormoqda.
Jismoniy sifatlar ni tarbiyalash jismoniy tarbiya jarayoni deb qaraladi. Bu
tushuncha kuch, tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlik va chaqqonlik sifatlarini
rivojlantirishni o‘z ichida oladi. Bir butun jarayonning shu tomonlari bir-biri bilan
mustahkam bog`langan. Masalan, agarda o’quvchilar yugurish mashqlarini kup
marotabalab, uning bajarilish texnikasini o‘zlashtirish maqsadida
takrorlayversalar, shu vaqtning o‘zida ham kuch, ham chidamlilik va ayrim
hollarda esa tezkorlik ham tarbiyalanadi. Boshqa tomondan, usha yugurish
mashqlarni katta tezlik bilan takrorlansa (tezkorlikni tarbiyalash uchun), u holda
mashq texnikasi mustahkamlanadi va takomillashadi, shuvaqtning o‘zida esa
ta`lim, bilim berish vazifalari ham hal qilinadi.
Jismoniy mashqlarni bajarish jarayoni nafaqat jismoniy, hattoki
shug`ullanuvchilarning ruhiy holatiga, ularning his-tuyg`usiga, irodasiga,
ahloqining namoyon bulishiga ham ta`sir ko‘rsatadi. Ana shular
hisobiga tarbiyaviy vazifalarning hal qilinishi uchun kerak bulgan qulay sharoit
yo‘zaga keldi.
Jismoniy tarbiya jarayonida hamisha ham tarbiyaviy, ham taqlimiy
elementlarning mavjudligi uni bir butun pedagog jarayon deb qaralishiga olib
keladi. kayd qilingan elementlar quyilgan vazifaga qarab, har biri alohida
ko‘rinishda namoyon buladi.
Jimoniy tarbiyada ham jismoniy rivojlanish qonunlari, ham jismoniy
tarbiyaning ijtimoiy qonunlari aks etadi. Jismoniy tarbiyaning sotsial qonunlaridan
foydalanish xarakteri va usuli aslida jamiyatning iqtisodiy va siyosiy to‘zumidan
kelib chiqadi. Bu jismoniy tarbiyaga ijtimoiy xarakter beradi, sinfiy
jamiyatda esa tarbiya hukumron sinflarning manfaatlariga buysundiriladi.
Jismoniy tarbiya-abadiy kategoriyadir, shu ma`nodaki, tarbiyaning bu yunalishi
jamiyat paydo bulgandan beri mavjud bulib, bundan keyin ham ijtimoiy ishlab

55chiqarishning va inson hayotining zaruriy shartlaridan biri sifatida davom
etaveradi.(A.D. Novikov,1959).
Jismoniy tarbiyaning ijtimoiy hodisa sifatida o‘ziga xos xususiyati shundan
iboratki, u asosan jamiyatga inson jismoniy qobiliyaitlarini rivojlantiruvchi vosita
sifatida xizmat qila olishligi va ayni payitda uning ma`naviy kamolotiga h a m
kuchli ta`sir ko‘rsata olishligidadir. Mazko‘r xususiyat jismoniy tarbiyaning
barchaga barobar umumiy qullaydigan xususiy belgisidir. Lekin jamiyatning real
hayotida konkret tarixiy sharoitlardan tashqarida bulgan jismoniy tarbiya umuman
yuq. Har bir ijtimoiyiqtisodiy formatsiyada jismoniy tarbiyani amalga oshirishning
konkret tarixiy tipi rivoj topadi.
Jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy tarbiyada uchda asosiy yunalish mavjud bulib
inson jismoniy tarbiyasi shular asosida amalga oshiriladi.Ular umumiy jismoniy,
kasb- hunar jismoniy tayyorgarlik va sport tayyorgarligidir.
Umumiy jismoniy tayyorgarlik sog`liqni mustahkamlashga, keng doiradagi harakat
malakalari va kunikmalariga ega bulish, o‘zidan keyingi maxsus tayyorgarlikka
zamin, poydevor sifatida xizmat qiladigan asosiy harakat sifatlarini rivojlantirishga
yunaltirilgan. Umumiy jismoniy tayyorgarlik maqsadida jismoniy tarbiyaning
barcha turdagi vositalaridan, xilma-xil jismoniy mashqlardan, tabiatning
sog`lomlashtiruvchi kuchlari va gigienik omillardan foydalanilmoqda.
Umumiy jimoniy tayyorgarlik jismoniy tarbiyaning barcha etaplarida kuproq
maktab jismoniy tarbiya tizimida, ommaviy fizkul`tura-sog`lomlashtirish ishlarida
va jismoniy mashqlar bilan individual shug`ullanish mashg`ulotlari shaklida
amalga oshiriladi. Kasb-xunar jismoniy tayyorgarligi-bu jismoniy tarbiyaning
mutaxassislashtirilgan aniq mehnat tukri va
mudofaa faoliyatiga tayyorlashga yunaltirilgan jarayondir. Bunda asosan, jismoniy
mashqlarning hunar yoki kasbga yaqin bulgan turlaridan foydalaniladi. Kasbga
yunaltirilgan jismoniy tayyorgarlik vositalarining qullanishi mehnat harakat
malakalarining shakllanishi jarayonini tezlashtiradi. Mehnat
unumdorligini oshiradi, organizmning, tashqi muhit ta`sirning zararli faktorlariga
qarshilik ko‘rsatishini yaxshilaydi. Umumiy va kasb jismolniy tayyorgarligi deb

56ajratish ma`lum darajada shartli bulib, ikkala yunalish ham
bir-birini tuldiradi. Sport tayyorgarligi-jismoniy tarbiyada maxsus yunalishni ifoda
etadi. Buning vazifasi insonni tanlab olingan biror sport turida yuqori natijalarga
erishishni ta`minlashdir.
Jismoniy tarbiyada sport tayyorgarligi organizmning funktsional
imkoniyatlarini takomillashtirish bilan bog`liq bulgan yuqori sport natijasiga ega
bulishlik, kishilarning jismoniy tayyorgarligini baholash
kriteriyasi va jismoniy tarbiyaga muljal sifatida juda keng kulamda amalga
oshiriladi. Jismoniy tarbiya jarayoni yana bir alohida maxsus yunalishda amalga
oshiriladi. Bu davolash bulib, organizmning funktsional holatini tiklash maqsadida
jismoniy mashq bilan shug`ullantirish-fizkul`tura qildirishdir. Buning vazifasi
mashqlar orqali organizmning yuqotilgan, susaygan funktsiyalarini tiklash
bulib, uning qonuniyatlarini o‘rganish va uqitish maxsus predmet sanalgan
“Davolash fizkul`turasi” fani orqali amalga oshiriladi.
Jismoniy madaniyat -jamiyat a`zolarini jismoniy kamolatga erishiini maqsadga
muvofiq ravishda amalga oshirish uchun maxsus vositalar, metodlar vasharoitlarni
yaratish hamda ulardan ratsional foydalanish buyicha erishilgan yutuqlarning
majmuasidir. Jismoniy madaniyat-umumiy madaniyatning bir qismi, uning
yuksalishi jamiyat rivojlanishining sotsial, iqtisodiy usishi darajasiga o‘zviy
bog`liq buladi.
Jismoniy madaniyat-muayyan tarixiy sharoitlar mahsuli. Har bir ijtimoiy-
iqtisodiy formatsiya jamiyat a`zolari jismining madaniyati xarakterli bulib, bu
jamiyat taraqqiyotining muayyan davridagi butun bir
xalq boyligi, mulki bulib shaxsning har tomonlama barkamolligining mushtarak va
majburiy sharti bulib qolaveradi. Jismoniy tarbiya nazariyasining asosiy
tushunchalari ichida jismoniy madaniyat keng, jamlovchi
tushuncha bulib, jismoniy tarbiya uni-”fizkul`tura” tushunchasining tarkibiy qismi
sifatida uch xil yunalishga ega bulgan pedagogik jarayonni o‘z ichiga oladi (B.A.
Ashmarin, 19u9). Maktab fizkul`turasi - bolalarni jismonan tayyorlash uchun
kishilik jamiyatni yaratgan va foydalanayotgan moddiy, ma`naviy boyliklari

57majmuidir. Moddiy boyliklar xilma-xil sport inshoatlari, maxsus anjomlar,
uskunalar, mablag`lar, jamiyat a`zolarining jismoniy kamoloti darajasi (sport
yutuqlari) demakdir. Ma`naviy boylik -esa tarbiya tizimi yaratgan, shakllantirgan
g`oyaviy, ilmiy, tashkiliy, amaliy va maxsus ilmiy yutuqlar hisoblanadi. Jismoniy
tarbiya orqali har qanday inson o‘ziga munosib jismoniy madaniyat
mazmunini o‘zlashtiradi, shu soha yutug`i uning shaxsiy mulkiga (boyligiga)
aylanadi.
Jismoniy madaniyat jamiyatning rivojlanishida ma`lum xizmatlarni bajaradi:
-inson harakat ratsional me`yori (normalari)ni belgilash xizmati;
-fizkul`turaga oid madaniy axborotni tuplash (axboriylik) xizmati va uni avloddan-
avlodga o‘zatish va tarqatishga vositachilik qiladi;
-shaxslararo mulohat, o‘zaro aloqa (komunikativlik) munosabatlarni shakllantiradi;
-shaxsning harakat estetikasi talabini qondirish bilan bog`liq (estetikaga oid)
xizmatlarni bajaradi;
-insonning doimiy harakat qilishga bo’lgan tabiiy talabini qondirish bilan bog`liq
bulgan va uning kundalik turmush uchun lozim darajadagi jisman -yaroqlilik
xoslatini ta`minlash (biologik) xizmati.
Boshqa xizmatlari ya`ni fizkul`turaga poydevorlik yoki baza -amaliy sport,
sog`lomlashtirish fizkul`turasi deb atalmish jismoniy madaniyatning
klassifikatsiyasi asosida etadi. Jamiyat a`zosining jismoniy bilimi, jisman
rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi evaziga aktiv hayotiy
faoliyat uchun zarur bulgan jismoniy kamolotga erishishni zaminini yoki jismoniy
madaniyatning poydevorini yaratadi. Shug`ullanuvchilarning yoshiga qarab jisman
rivojlanganlik, jisman tayyorgarlik o‘ziga xos va o‘zgaruvchan xususiyatlar kasb
etadi. Jismoniy madaniyatning boshlang`ich zamini shartli ravishda “maktabgacha
va maktab fizkul`turasi“ orqali yaratiladi. Bu bilan maktabgacha yoshdagi bolalar
mussasalarida umumta`lim maktablari va boshqa uquv tarbiya muassasalarida
fizkul`tura uquv predmeti sifatida majburiy mashg`ulot ekanligini
bilamiz. Bu o‘z navbatida umumiy jismoniy ma`lumot uchun asos yaratadi,
jismoniy qobiliyatlarining har tomonlama rivojlanishi, mustahkamlanishi,

58salomatlikning bazasining vujudga kelishiga sababchi buladi. Bu bilan har
tomonlama bir individ uchun zarur bulgan jismoniy saloxiyat darajasining asosini
yaratishga
kafolyaatni vujudga keltiradi. Maktab fizkul`turasi esa tarbiyalanuvchida
fizkul`tura uchun zamini shakllanishida asos rolini uynaydi. Sport jismoniy
madaniyatining tarkibiy qismidir. Sport, xususan, ahamiyatli darajada jismoniy va
unga
bog`liq bulgan qobiliyatlarning rivojlanishini va usishini ta`minlaydi. Jamiyat
fizkul`turasining tarkibiy qismi hisoblangan sport, boshlang`ich ma`noda yunonlar
tili bilan aytganda “kuch sinashaman”,”musobaqalashaman” degan ma`noni
beradi.
XhX asrning oxiri va XX asrning boshlarigacha unga dam olish,kungil ochish,
sung jismonan yuqori ko‘rsatgichga erishish vosita sifatida, musobaqalarda g`alaba
qozonish tarzidagi faoliyat deb qaraldi. Sportning rivojlanishi asosan quyidagi
ko‘rinishlarda –o’quv predmeti sifatida ommaviy kungilli sport
tarzida, “yuqori sport mahorati “ga erishish maqsadidagi hamda kasb -hunar
sifatidagi sport deb qaralmoqta. O’quv predmeti sifatida sport boshlang`ich, Urta
ta`lim, oliy uquv yurtlarida va armiyada jismoniy tarbiyaning vositasi bulib xizmat
qilmoqta. Ommaviy kungilli sport dar dan tashqari va ish vaqtidan sung davlat va
jamoat tashqilotlari orqali va har bir shaxsning initsiativi bilan amalga
oshirilmoqta.
“Sportchi “ so‘zi talaffo‘z etilganda, ko‘z ungimizga nafaqat kuchli, chidamli va
chaqqon hamda qaddi qamoti kelishgan yigit yoki qiz obrazi gavdalanibgina
qolmay, irodali, to‘g‘ri, haq so‘zli, hayotga doima
yahshi umid bilan qaraydigan, optimist, har qanday qiyinchiliklarni oson enguvchi,
kamtarin va o‘z yutuqlariga xotirjam insonni tushunamiz. Shunday ekan, sport
jamiyat manfaati uchun xizmat qiladigan faoliyat bulib, tarbiyaviy va
kommunikativlik funktsiyasini ham bajaradi, lyokin u bir umrli doimiy kasb emas.
Sport ishlab chiqarishsiz faoliyat. Moddiy ne`mat (boylik) yaratish bilan
bog`lanmagan va uquv tarbiya jarayoni qonuniyatlariga buysundirilgan jarayon.

59Bolalar sportida yuqorida qayd qilingan ikkala belgi shunday ifodalanganki,
o’quvchilarning sport faoliyati darsdan tashqarida hisoblanib, uquv fani sifatida
umumta`lim maktablari uquv rejalari va dasturlariga qisman kiritilgan va sinfdan
tashqari ishlar, maktabdan tashqari muassasalaridagi mashg`ulotlar shaklida
alohida ahamiyat, e`tibor bilan kungilli tarzda yulga quyiladi.Sportning xarakterli
alomatlarining barchasi bir butun bulib, bolalar sportida o‘z aksini topgan.Uni
bolaning darsdan tashqari faoliyatining turli ko‘rinishi deb belgilash ham, maxsus
tayyorgarlik, musobaqalarda qatnashish yoki o‘zidagi mavjud imkoniyatlarini
hisobga olgan holda oldindan belgilangan optimal harakat qobiliyatlarini
rivojlantirishdan iborat bulgan jarayon deb qarash mumkin. Bolalar sporti ularning
yoshi bilan chegaralangan, maxsus tayyorgarlikka kirishishga ruxsat berilgan
muddatdan to umumta`lim maktabini bitirgungacha bulgan davrni o‘z ichida oladi.
Yoshlar sporti . Bu tushunchada aytarli qisqa mazmun joylashgan. Uning chegarasi
shug`ullanuvchining yoshi bilan belgilandi:-Yoshlar, o’smirlar sporti. Yoshlar
sporti bilan shug`ullanuvchilar asosan katta maktab yoshidagi o’quvchilardan va
talabalardan tashkil topadi.Bu ibora shartli hisoblanib, sportda
qizlarning ham ishtiroki nazarda tutiladi. Maktab sporti shug`ullanuvchilarning
yoshi va boshqa belgilariga qarab bolalar sportiga uxshash
guruhlarga ajratiladi. Farqi shundaki, bolalar sporti maktablar va maktabdan
tashqari muassasalar orqali, maktab sporti esa faqat maktab o’quvchilari bilan
maktabda yulga quyiladi. Sport jamiyatimz jismoniy madaniyati uchun yuqorida
qayid qilinganlardan tashqari jismoniy tarbiya qilish xizmatini hamo‘zida
mujassamlashtirgan. Sportda jismoniy tarbiyaning xususiy tomoni shundan
iboratki , jismoniy komolotga erishishning pedagogik tizimi mutaxassislashtiriladi
va sportchining tayyorgarligi deb nomlanadi. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki,
sport jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi va mavjud jamiyat
madaniyatining umumiy mulki, sport tayyorgarligi esa jismoniy tarbiyaning
mutaxassislashtirilgan bulagi sifatida tarbiya tizimining manfaatiga xizmat qiladi.
Ommaviy sport ham jismoniy madaniyat tarkibiga kiradi. Yuqori sport mahoratiga
erishish sporti esa inson jismi madaniyatining eng yuqori darajasidir.

60Amaliy jismoniy madaniyat - kasbga ta`luqli amalga qullaniladigan va harbiy -
amaliy fizkul`turaga bulinadi.

XULOSA.
Jismoniy madaniyat darslarida O‘quvchilar faoliyati va ularni
boshqarishning muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan
holda texnik-taktik tayyorgarligi va jismoniy tayorgarlik deganda
shugullanuvchilarning jismoniy sifatlarining tarbiyalash, zarur harakat
ko‘nikmalari va malakalarini egallash, funksional imkoniyatlarini oshirishga
yo‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi. Shug‘ullanuvchilarni funksiol
imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo‘lmish kuch, chaqqonlik (harakat
koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning yuqori darajada
rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o‘rin tutadi.
Bir vaqtning o‘zida jismoniy tayyorgarlik vazifalarining amalga oshirilishi
psixologik va irodaviy sifatlarini shakillanishiga ham yordam beradi. Zaruriy
jismoniy sifatlarni rivojlantirish o‘zoq muddatli va murakkab jarayon hisoblanadi.
Chunki sport yuqori darajadagi jismoniy tayyorgarlikni talab etadi. Shuning uchun
jismoniy sifatlarni proporsional rivojlantirish juda ahamiyatlidir.
Jismoniy tayyorgarlik bo‘yicha qo‘yilgan vazifalarini hal etishda turli
vositalari: tayyorgarlik mashqlari, harakatli va sport o‘yinlari, O‘quv o‘yinlari va
musobaqalardan foydalanish mumkin.Shug‘ullanuvchilarning individual
xususiyatlariga mashqlarning moslab qo‘lanilishi asosiy shartlardan biri
hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilar uchun beriladigan jismoniy mashqlarga
quydagilarni kiritish mumkin:
a) tana, qo‘l, oyoq mo‘shaklarining rivojlanishiga ta’sir etuvchi kuch
va tezkorlik - kuch mashqlari;
b) chidamlilik sifatining rivojlanishiga ta’sir etuvchi (tezkorlik -
chidamlilik, tezkorlik - kuch chidamliligi) mashqlar;
v) harakatlanish tezkorligiga ta’sir etuvchi mashqlar;
g) chaqqonlik sifatiga ta’sir etuvchi mashklar;
d) egiluvchanlik sifatiga ta’sir etuvchi mashqlar;
Bu mashqlardan foydalanish texnik va taktik usullarni bajarish sifatiga
to‘g‘ridan - to‘g‘ri ta’sir etadi. Bolalarni voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash

http://interscience.uz
62Education and innovative research 202 y . № 1
62tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali
sportchilar tayyorlash vazifalari bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va
saralashda ularning shaxsiy qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga
olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga 12-14 yoshdan yo‘naltirish mumkin.
Yosh voleybolchilarni dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni
voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik
sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va
taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun
tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan voleybolchining sakrash, yugurish,
o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p
o‘zatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik harakatlardan voleybol o‘yinida
ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish bo‘yicha malakalar hosil qilinadi.
Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari davrlarga bo‘linib tashkil
etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol o‘yini texnika va taktikasi
elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari rivojlantiriladi.

Education and innovative research 202 y . № 1
63 http://interscience.uz
63Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro‘yxati
1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent,
“O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil.
2. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”.
3. T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
5. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T.,
1995yil. 134 bet.
6. Pо’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо’ljallangan dastur. Ixtisoslik ko‘rsi. T.,
1993 yil. 76 bet.
7. Pо’latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о’rni. «JT,
sport va ma’naviyat» tо’plami. T., 1995 yil. 147 bet.’latov A.A. О’rgatish
uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T., 1994.
Internet saytlari
8. www.lex.o‘z - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
9. www.ziyonet.o‘z - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
10. www.voleybol.o‘z - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali

Jismoniy madaniyatning o‘quv predmeti, ilmiy, amaliy fan sifatida va uning mazmuni

Sotib olish