Jismoniy mashqlarni anotomik xarakatning shakli va quvvatiga qarab turkumlanishi - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	207.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

132 Sotish

Jismoniy mashqlarni anotomik xarakatning shakli va quvvatiga qarab turkumlanishi

Sotib olish

Jismoniy mashqlarni anotomik xarakatning shakli va quvvatiga qarab
turkumlanishi
Mundarija:
Kirish………………………………………………………...……….……….......3
I.BOB Jismoniy mashqlar va inson tanasining anotomik tuzilishi
1.1 Odamning anatomik xususiyatlari bilan fiziologik imkoniyatlari ……...…. 5
1.2 Bo‘g’im harakatchanligining ahamiyati …………….…………………..... 14
II.BOB Harakat faoliyatini shakillantirish qonunyatlari
2.1 Mushaklar holatining ahamiyati ……………………………………….….…23
2.2 Gavda tuzilishining ahamiyati …………………………………………….33
III.BOB Muskullar tizimi va gavda muskullari
3.1 Muskullar tizimi va gavda muskullari………… ………………….……..44
3.2 Gavdaning old va yordamchi muskullari haqida ma ’ lumot ……….
Xulosa…………..…………………………………………..….……………….61
Foydalanilgan adabiyotlar…………..………………….………….………….62
2

Kirish.
Odam necha yoshda bo‘lsa ham jismoniy mashqlar bilan shug’ullanib turishi
maqsadga muvofiqdir. Inson juda yosh chog’idan boshlab, to juda keksayib
qolgunga qadar organizmidagi har qanday organ va sistemalarga xilma-xil
ta‘sir ko‘rsata oluvchi jismoniy mashqlarni bajarishga qodirdir.
O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi
tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va paralimpiya sport turlari
bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini yanada oshirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini yanada rivojlantirishda
muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh va tajribali
mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro sport
musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos bo‘lib
xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat miqiyosida
jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar zaxiralarini
maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi salomatligini
jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi.
Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan
yuksak ma’naviyatli, jismoniy sog’lom, har tomonlama barkamol avloddir.
3

Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda
manzilli qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari
barpo etish, rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan
topshiriqlar to‘la bajarilda.
Haqiqattan ham sog’lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha,
kelajak avlodning sog’lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va
tabiiy sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog’liq ekan. Aholi ko‘pchilik
qismining sog’lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga
oshirayotgan va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog’liq.
Taraqqiy etgan mamlakatlarda millatning sog’lomlashtirishga asosan
jismoniy tarbiya va sport omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg’un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.Bolalarning barcha fanlardan chuqur
bilimlarga ega bo‘lishlarini ta’minlashning muhim omili, ularning sog’lig’ini
mustahkamlashdan iborat bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita
bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport turlari bilan shug’ullanish odatda bir
bosqichlarga, ya’ni boshlang’ich tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport
mahorati bosqichlarga bo‘linadi.Ob-havo qulay bo‘lgan kunlari bolalar
faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug’iladi. Buning uchun qulay, katta
va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan maydonchani tanlash kerak.
Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi tufayli voleybol, basketbol,
futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish va boshqa sport turlari
bilan muntazam shug’ullanmoqdalar.
Ta’lim muassasida bolalarga jismoniy tarbiya darsini olib borishda
quyidagi maxsus jismoniy sifat va qoidalarga e’tibor beriladi: yugirish, sakrash,
uloqtirish, irg’itish, ushlab olish muvozanatini saqlash kabi jismoniy
harakatlarni tartibli bajarish:
4

Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg’ulotlarini o‘tkazishdan – bolalarni,
aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Voleybol musobaqalarini tashkillash o‘yin
davomiyligini umumiy tavsifi va voleybolchilar faoliyati tahlili avvalo
umumta’lim maktablardagi sport to‘garaklari va sport maktablardagi kichik
yoshli guruhlarda shug’ullanuvchi o‘g’il - qizlar va bolalarni
tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik va jismoniy sifatlar
darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy dolzarb masala
bo‘lib qoldi. Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalashga alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi,
tajribalari muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik,
chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik va hokazo) tarbiyalashda maxsus
mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Ilmiy tadqiqot ishlarini olib borish,
sport mashg’ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni o‘rganishda kuzatish, suhbat
tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan foydalaniladi.
Kurs ishining qaqsad va vazifalar .Shug’ullanuvchilarda jismoniy
sifatlarni tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh
xususiyatlariga va jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi
va rivojlantirishi juda muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni
tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va
ularni qo‘llash yullarini ifodalash .
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish,ikkita bob, xulosalar, amaliy tavsiyalar,
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Kurs ishi 62 betdan iborat matnda bayon
qilingan, 10 jadval bilan yoritilgan. Adabiyotlar ro‘yxati manbani o‘z
ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.
5

I.BOB Jismoniy mashqlar va inson tanasining anotomik tuzilishi
1.1Odamning anatomik xususiyatlari bilan fiziologik imkoniyatlari
Jismoniy mashqlar odam organizmiga har taraflama ta‘sir ko‘rsatadi va bironta
ham hujayrani mashq maqsadida qilinadigan harakatlar ta‘siridan chetda
qoldirmaydi. Bu har bir hujayraga, har bir to‘qimaga, shu jumladan, suyak
to‘qimalariga ham bir xilda taalluqlidir. Jismoniy mashqlar muskul to‘qimasi
singari suyak to‘qimasiga ham ijobiy ta‘sir ko‘rsatadi. Bu faktni ayrim muskul
gruppalariga boruvchi nervlarni qirqib qo‘yish yo‘li bilan o‘tkaziladigan qiziq
tajriba orqali isbotlash mumkin. (Bu nervlar qirqili- shi bilan muskullarning ishi
to‘xtab qoladi). Bunday holat bir «necha oy davom etganidan keyin suyaklar
ochilib, tekshirib ko‘rilganda quyidagi o‘zgarishlar yuz berganligi aniqlangan.
Hayvonlarning qirqilgan nervli muskullar birikkan suyaklari eniga va bo‘yiga
o‘sishdan to‘xtab qolgan, chunki muskullar paralichlangan holatda bo‘lib,
suyaklarni harakatlantira olmas edi. Bu suyaklar harakatsizlik natijasida nimjon va
mo‘rt bo‘lib qolgan. Nervlari qirqilmagan va shu tufayli muskullari normal ishlab
turgan boshqa tajriba nazoratidagi hayvonlarning suyaklari esa eniga ham,
bo‘yiga ham to‘g’ri rivojlanganligi kuzatilgan. Suyaklardagi muskul paylari
kelib birikadigan bo‘rtma va o‘siqlar jismoniy mehnat qiluvchi kishilarda hamda
jismoniy mashqlar bilan ko‘pdan buyon shug’ullanuvchi sportchilarda, ayniqsa,
yaxshi rivojlanganini anatomlar allaqachon qayd qilganlar. Faqat jismoniy mehnat
va sport bilan shug’ullanuvchi kishilardagina qo‘l va oyoqlarning rentgen suratida
bo‘rtma va o‘siqlar aniq ko‘rinib turadi, bu esa muskullarning qisqarish kuchi
ta‘siriga duchor bo‘lib turadigan joylarning yaxshi rivojlangani, o‘sgani va
mustahkamlanganidan dalolat beradi.
Sport bilan shug’ullanmaydigan Kam harakat kishilarda ana shu bo‘rtmalar
rentgen suratida zo‘r- bazo‘r ko‘zga ilinadi.Jismoniy mashqlarning ta‘siri ostida
muskullarda kattagina o‘zgarishlar ro‘y beradi. Har birimiz yaxshi bilamizki, agar
6

gavdamiz muskullari uzoq vaqt harakatsiz turib qolsa, bo‘shashib,
quvvatsizlanadi va kichraya boshlaydi. Bunday holatni kabinet xodimlarida yoki
sinish-chiqish natijasida qo‘l yoki oyog’i gipslab qo‘yilgan bemorlarda uchratish
mumkin.
Sport bilan muntazam shug’ullanish, muskul tizimlariga jismoniy
mashqlarning doimo ta‘sir etishi — bu tizimning mustahkamlanishiga,
rivojlanishiga va hajmining kattalashuviga yordam beradi. Binobarin, agar
jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanishni keksayib qolgunga qadar ham
to‘xtatilmasa, gavdaning tashqi ko‘rinishi o‘zining butun go‘zalligini saqlab qoladi
hamda kishida sport bilan shug’ullanmagan 50—60 yoshlardagi odamning
gavdasini ko‘rgandagidek achinarli taassurot qoldirmaydi. Masalan, 55 yoshli I.
Poddubniy, 60 yoshlik K. Bul, A. Buxarov va boshqa ko‘pgina kishilarning bir
necha yillar davomida mashq qilib chiniqqan muskul tizimi muskullarning hajmi
va mustahkamligi jihatidan hali anchagina yosh bo‘lgan sportchilarning muskul
sistemasidan qolishmasligini amaliyot kursatgan. Aksincha, bir vaqtlar mashhur
sportchi bo‘lgan va keyinchalik sportni butunlay yig‘ishtirib qo‘ygan kishilar 40-
45 yoshga borganlarida gavdalarini yog’ bosib, haddan tashqari qorin solib
yuborganlar. Bir vaqtlar dong taratgan mashhur polvonlar, bokschilar va
gimnastikachilarda ham yoshlikda qattiq jismoniy mehnat va sport bilan
shug’ullanib, keyinchalik urinmay hayot kechira boshlagan kishilarga o‘xshab,
muskul to‘qimalari odatda kichiklashadi va ular o‘rnini yog’ to‘qimalari egallaydi.
Muntazam jismoniy mashqlar natijasida muskullar bo‘yiga emas, balki muskul
tolalarining yo‘g’onlashishi hisobiga, eniga qarab o‘sadi. Muskullarning hajmi
ko‘pincha juda ham kattalashib ketadi. Muskullarning «kuchi faqat ularning
yo‘g’onligigagina emas, balki markaziy «nerv sistemasidan muskullarga kelib
turadigan nerv impulslarining kuchiga ham bog’liqdir.
Doimo jismoniy mashqlar bilan shug’ullanuvchi shaylangan odamda
markaziy nerv sistemasidan muskullarga kelib turuvchi nerv impulslari
7

muskullarni mashq qilib shaylanmagan kishilardagiga nisbatan zo‘rroq kuch bilan
qisqarishga majbur etadi, muskullarning jismoniy mashqlar ta‘sirida
vujudga keladigan yana bir xususiyati — cho‘ziluvchanligining kuchayishidir. Bu
esa ish faoliyatining xususiyatiga ko‘ra, uzoq vaqt bir xil vaziyatda o‘tirishga
majbur bo‘ladigan, masalan, stolda o‘tirib yozuv-chizuv bilan, rasm chizish va
hokazo ishlar bilan band bo‘ladigan va shu sababli gavda hamda bo‘g’imlarining
harakatchanligi yo‘qola boradigan yoshi ulg’aygan kishilar uchun ayniqsa
muhimdir. Uzoq vaqt mana shunday bir xil vaziyatda bo‘lish gavdaning to‘g’ri
formasini, qo‘l va oyoqlarning xaqqonligini yo‘qotishga olib keladi. Bo‘g’imlar
harakatchanligining kamayishi va gavdaning bukrisimon, bukchaygan bo‘lib
qolishi — hayotimizda tez- tez uchrab turadigan voqeadir. Bu holatlar ayrim
muskul gruppalarida cho‘ziluvchanlikning yo‘qolishi natijasida kelib chiqadi. Juda
kam cho‘ziladigan pay bog’lamlarining aksicha, muskullar juda yaxshi
cho‘ziluvchan bo‘lib, hatto o‘rta va keksa yoshdagi odamlarda ham bu xususiyatini
saqlab qoladi.Jismoniy mashqlar ta‘sirida muskullar faqat cho‘zilibgina qolmay,
shu bilan birga qattiqlashadi ham. Muskullarning qattiqlanishiga, bir tomondan,
muskul hujayralari protoplazmasining va hujayralar orasidagi biriktiruvchi
to‘qimaning o‘sib ketishi, ikkinchi tomondan, muskullar tonusining holati sabab
bo‘ladi.Har bir muskul ma‘lum taranglikka yoki tonusga ega bo‘lib, uni
muskullarni oddiygina ushlab ko‘rish yo‘li bilan aniqlash mumkin: sport bilan
shug’ullanmoqchi kishilarda muskullar yumshoq va shalviragan, demak, tonusi
nihoyatda pasaygan bo‘ladi, vaholanki, tonus muskullarni ishga tayyorlaydi;
jismoniy mashqlar bilan shug’ullanuvchi kishilarda esa muskullarning tonusi
birmuncha yuqori bo‘lib, to‘g’ri qaddi-qomatni saqlab qolishda katta rol o‘ynaydi.
Nerv sistemasi qo‘zg’otilganda,ayniqsa, jismoniy mashqlardan keyin,
umumiy tonus ko‘tariladi. Toliqqanda muskullar tonusi pasayadi. Muskul
tonusini markaziy nerv sistemasi tartibga solib turadi, shu sababli tonusning har
qanday pasayishi markaziy nerv sistemasining ham toliqqanidan darak beradi.
8

Bu toliqishni esa jismoniy mashqlar va sport yordamida yo‘qotish mumkin.
Jismoniy mashqlar ta‘sirida muskullarning oziqlanishi, ya‘ni ularning qon bilan
ta‘minlanishi kuchayadi. Ma‘lumki, jismoniy harakat natijasida faqat
muskullarning orasidan o‘tuvchi behisob mayda qon tomirlar (kapilyarlar)ning
oralig’i kengayibgina qolmay, shu bilan birga ularning miqdori ham ko‘payadi.
Jismoniy tarbiya va sport bilan shug’ullanuvchi kishilarning muskullarida
kapilyarlarning miqdori mashq qilmagan kishilardagiga nisbatan ancha ko‘p
bo‘ladi, binobarin, to‘qimalarda va bosh miyada qon aylanishi ham mashq
qilmagan kishilardagiga nisbatan ancha yaxshi bo‘ladi.
Rus olimi Sechenev miya faoliyatining riyojlanishida muskullar
harakatining ahamiyati borligini ko‘r satib o‘tgan. Jismoniy mashqlar bilan
harakatga keltirilgan muskullar markaziy nerv sistemasining ta‘siri ostida yuz
beradigan murakkab kimyoviy o‘zgarishlar natijasida tetiklik, yengillik va
quvnoqlik tuyg’ularini hosil qiladi. Jismoniy mashqlarni bajarayotganda kislorod
nihoyatda ko‘p talab qilinadi, mana shuning uchun ham muskul sistemasi
qanchalik ko‘p ishlasa, qon aylanish qonunlarini ochgan ulug’ olim Garvey
tomonidan «organizmimizning quyoshi, uning hayot manbai» deb atalgan o‘pka
bilan yurak shunchalik shiddatli ishlaydigan bo‘ladi deya takidlaydi. Jismoniy
mehnat yoki sport bilan shug’ullanmay, osoyishta hayot kechiradigan odam
yuragining faoliyati shundan iborat bo‘ladiki, u o‘zining har bir qisqarishida 50—
60 gramm qonni chap yurak qorinchasidan aortaga otib beradi. Bir sutkada yurak
yuz ming martaga yaqin qisqaradi. Agar u haydab bergan qon biron hovuzga
yig’iladigan bo‘lsa, bir sutkada salkam 6000 litrni tashkil qilgan bo‘lar edi. Yurak
har bir qisqarganida 1 kilogramm yukni 20 santimetr balandlikka ko‘targanchalik
ishni bajaradi. Agar yurakni ko‘tarma mashinaning motori singari ishlashga majbur
etish mumkin bo‘lganida, u bir soatda odamni 12 metr balandga, ya‘ni taxminan
binoning to‘rtinchi qavatiga olib chiqolgan bo‘lar edi. Muntazam ravishda mashq
qilish natijasida yurak juda katta kuch bilan ishlashga moslashadi. Mashq qilib
9

shaylangan odamning yuragi hatto tinch holatda ham har qisqarishida aortaga 80
grammdan 100 grammgacha qon haydab beradi. Yaxshi sportchi doimo zo‘r kuch
bilan ishlagan vaqtida uning yuragi har qisqarganida aortaga 200 grammgacha qon
haydab beradi, vaholanki, sport bilan shug’ullanmaydigan odam ham xuddi
shunday kuch sarflab ishlaganda, uning yuragi har qisqarganida aortaga zo‘r-
bazo‘r 100 gramm qon hayday olishi mumkinligi isbotlangan. Jismoniy mashqlar
bilan muntazam shug’ullanish tomir urishi tezligiga, ya‘ni yurakning qisqarish
tezligiga ham ta‘sir etadi. Agar mashq qilmagan kishining yuragi tinch holatda
minutiga 90 martaga yaqin qisqarsa, sportchilar va mashq qilib chiniqqan
kishilarning tomir urish tezligi 50—60 orasida o‘zgarib turadi, ko‘p yillardan
buyon uzoq masofaga yugurish, suzish, chang’ida yugurish, bo‘yicha mashq qilib
kelayotgan ba‘zi sportchilarning tomir urishi esa minutiga 50 martagacha yetadi.
Mashhur yuguruvchi aka-uka Znamenskiylarning tomir urushi minutiga 40-45
martadan oshmasligini amaliyot ko‘rsatgan. Agar bemorning tomir urushi
minutiga
35-40 martaga tushib qolsa, uni davolayotgan vrach juda ham tashvishlangan
bo‘lardi! Mashq qilib kelmagan va buning ustiga o‘rta yoshda bo‘lgan odamda
tomir urishining bunchalik pasayib ketishi yurakni oziqlantiruvchi tomirlarning
kasallanganligidan darak bergan bo‘lar edi.
Jismoniy mashqlar bilan shug’ullanuvchi odamning yuragi tejamli ishlaydi
(qisqaradi). Uning qisqarishlari mashq qilmagan odamning yuragiga nisbatan
ancha chuqur bo‘lib, mashq qilib kelgan odamning yuragi har qisqarganida mashq
qilmagan odamning yuragi qisqargandagiga nisbatan aortaga ancha ko‘p qon
oqib o‘tadi. Mashq qilib chiniqqan yurak zo‘r kuch sarflanadigan jismoniy
harakatlar vaqtida, o‘zi hech qancha zararlanmay turib, ancha tez qisqara boshlashi
va tezda o‘zining asli holatiga qaytishi mumkin. Musobaqalar vaqtida sportchining
yurak qisqarishi ba‘zan minutiga 240-280 marta gacha yetadi. Chiniqmagan
yurak bunday zo‘riqishlarga badosh bera olmaydi. Fiziologik ma‘lumotlarning
10

ko‘rsatishicha, chiniqqan yurak zo‘r berib ishlaganda yurak qorinchalarining har
bir qisqarishida aortaga va o‘pka arteriyasiga ikki stakan qon otib bera oladi.
Minutiga ikki yuz marta qisqarganida esa bu raqam 80 litrni tashkil etadi. Bunday
holatda yurakning bajaradigan ishi 65 kilogramm og’irlikdagi odamni 1 metr
balandlikka ko‘tarish uchun bajariladigan ish bilan baravar keladi. Og’irligi
qandaydir 300-400 gramm keladigan kichkinagina organ ana shunday katta ishni
bajaradi. Yurakni shoirona nafis qilib tasvirlovchi shoirlar va yozuvchilar buni
bilisharmikan, yosh qalblarida paydo bo‘lgan ezgu- umidlarni o‘ylab, oh
chekuvchi yosh xayolparastlar va, nihoyat, yurakni kun sayin nikotin va alkogol
bilan zaharlab keluvchi, uni jismoniy mashqlarning hayotbaxsh ta‘siridan va,
binobarin, yurak muskullarini to‘g’ri hamda yetarli oziqlanishdan mahrum etuvchi
kishilar buni bilisharmikan? Ehtimol, quruq raqamlar ularga uncha ko‘p ta‘sir
ko‘rsatolmas - bunday kishilar bu raqamlarga qo‘l siltab, yurakning musobaqa
vaqtida bajargan ishi taxminan 25 tacha odamni besh qavatli binoning tepasiga
chiqarib qo‘yish uchun yetarlidir, chang’ichi yuragining ikkala qorinchasi shu
vaqt ichida haydab bergan qonning miqdori esa 35 tonnaga — yuk ortilgan katta
temir yo‘l sisternasiga tengligichi.
Harakatli o‘yin vositalari orqali o‘quvchilarida harakat sifatlarni
rivojlantirish
Maqolada boshlang'ich sinf o‘quvchilarida harakat sifatlarini rivojlantirishda
harakatli o‘yinlardan vosita sifatida to‘g'ri foydalanish muhokama
qilinadi. Zamonaviy O‘zbekistonning hozirgi bosqichda boshlang’ich sinf
o‘quvchilarini jismoniy tarbiya sohasidagi muammolari ochib berilgan. Dars
shaklida boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirishni
tabaqalashtirilgan dasturlash bilan bog'liq yangi yondashuvlarni ishlab chiqish
masalalari ko‘rib chiqiladi, bu maktabda jismoniy tarbiya muammolarini hal
qilishni takomillashtirishga imkon beradi. Ishlab chiqilgan uslublarning ijobiy
ta'siri aniqlanadi. Belgilangan vazifalarni hal qilish uchun tadqiqot usullari
majmuasi qo‘llaniladi: tadqiqot muammosi bo‘yicha psixologik-pedagogik
11

adabiyotlarni nazariy tahlil qilish, o‘quv dasturlarini tadqiq qilish; empirik -
pedagogik kuzatish, so‘rovnoma qilish; tadqiqot natijalarini qiyosiy tahlil qilish
usullari. Jismoniy tarbiya jarayonida o‘quvchilarning harakat faolligini, axloqiy-
irodaviy sifatlarni shakllantirish diagnostikasi uchun muallif uchta tarkibiy
komponentni aniqladi: kognitiv, hissiy-motivatsion va faollik.
Jismoniy tarbiya har tomonlama jamiyatning eng muhim vazifalaridan biridir.
Jismoniy tarbiya va sport mashg‘ulotlarini o‘tkazish jarayonida
mustahkam salomatlik, mustahkam iroda, yuksak samaradorlik va faollikni
shakllantirish shaxsning intellektual rivojlanishi va jismoniy kamol topishiga asos
bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya ta'lim jarayoni bo‘lib, ta'lim tizimining muhim elementidir.
Ta’lim tizimida jismoniy tarbiyaning asosiy maqsadi o‘quvchi shaxsini yuqori
aqliy, jismoniy, ijtimoiy faollikka ega bo‘lgan har tomonlama uyg‘un va har
tomonlama rivojlanishini ta’minlashdan iboratdir Jismoniy sifatlarni tarbiyalash
bo‘yicha faol, maqsadli tezlashtiradi va sifat jihatidan o‘zgartiradi. Asosiy
jismoniy sifatlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadigan yaxshi jismoniy
tayyorgarlik barcha turdagi o‘quv, mehnat, amaliy va sport faoliyatida mehnat
qobiliyatining asosidir. O‘quvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini oshirish
va salomatligini mustahkamlashga qaratilgan jismoniy tarbiya darsini
optimallashtirish jarayonini o‘rganish doimo dolzarb mavzulardan biri bo‘lib
kelgan. Ilmiy-metodik adabiyotlarda harakat qobiliyatini rivojlantirish va ularning
darajasini nazorat qilish muammosi jismoniy tarbiya tizimidagi markaziy
muammolardan biri ekanligi ta'kidlangan (I. Pashkov, I. Korotkov, V. Yakovlev, S.
Mudrik, V. Ratnikov, I. Vasilkov, I. Kozetov va boshqalar).Ilmiy-metodik
adabiyotlar va tadqiqot ishlarining (Y.M.Abdullaev, D.I.Turdimurodov) tahlili
o yinlar soni, takrorlashlar soni, dam olish intervallari va ularning o zaroʻ ʻ
ta sirining rivojlanish dinamikasiga ta siri masalasini aniqlashga imkon berdi.
ʼ ʼ
Boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat qobiliyatlari qo‘shimcha ilmiy
asoslashni talab qiladi. Ushbu muammoni hal qilish nafaqat o‘quvchilarning
12

jismoniy tarbiya jarayonini yaxshilash, balki ularning yanada samarali
harakatini ta'minlash imkonini beradi. Bularning barchasi rejalashtirilgan mavzuni
ishlab chiqishning dolzarbligi va maqsadga muvofiqligiga olib keladi.
Tadqiqotning maqsadi - umumta'lim maktabining 2-4-sinflari o‘quvchilarining
harakat sifatlarini harakatli o‘yinlar yordamida rivojlantirish jarayonlarini
o‘rganish, boshlang'ich sinf o‘quvchilarining harakat sifatlarini rivojlantirish
jarayonini optimallashtirish shartlarini asoslash.
Jismoniy tarbiyani optimallashtirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri bu maktab
o‘quvchilarining jismoniy rivojlanishi, jismoniy tayyorgarligi darajasini oshirish va
ularning salomatligini mustahkamlash uchun ularning harakat sifatlarini
oshirishning samarali vositalari va usullaridan oqilona foydalanishdir.
Jamiyatning jismonan sog'lom, axloqiy jihatdan barqaror va intellektual
rivojlangan a'zosini shakllantirishda o‘yinlarning ahamiyatini ortiqcha baholash
qiyin. Ularning yordami bilan bolada biz odamlarda hurmat qiladigan va biz turli
xil harakatli o‘yinlar yordamida singdirmoqchi bo‘lgan barcha sifattlarni
shakllantirish mumkin. O‘yin mazmuniga qarab, bola qilish kerakligini mustaqil
ravishda hal qiladi. O‘yinga qiziqishi bo‘lgan bolada sabr- toqat, qat'iyatlilik,
jismoniy sifatlar (kuch, tezlik, chidamlilik, epchillik, egiluvchanlik) rivojlanadi.
O‘yin zavqlantiradi, sog'lom harakat esa tana va ruhning har tomonlama
rivojlanishi uchun zarurdir.
Harakatli o‘yinlardan muntazam foydalanish quyidagilarga yordam beradi:
salomatlikni mustahkamlash, to‘g'ri jismoniy rivojlanish, bolalarni har tomonlama
tayyorlash, faollik, jasorat, qat'iyatlilik, intizom, jamoaviylik va boshqa xarakter
fazilatlarini tarbiyalash. Harakatli o‘yinlar hayotiy zarur qobiliyatlarni
rivojlantiradi, tizimli sportga bo‘lgan qiziqishni rivojlantiradi.
Harakatli o‘yinlarda ishtirokchilar ma'lum jismoniy sifatlarni
namoyish etadilar. O‘yinlarni boshqarish orqali ushbu sifatlarni ularning
uyg'unlashgan holda faol kuzatish, shuningdek, maktab o‘quvchilarini
rivojlantirish va tarbiyalash uchun muhim bo‘lgan sifatlarni ko‘proq rivojlantirish
13

mumkin. Eksperiment natijalarining tahlili ishlab chiqilgan metodikaning
jismoniy tarbiya darslarida samarali qo‘llanilishidan deyarli barcha
ko‘rsatkichlarda 7-9 yoshli bolalarning jismoniy tayyorgarligi ko‘rsatkichlarining
eng yuqori ko‘rsatkichlariga erishilganligidan dalolat berdi.
Demak, nazariy tadqiqotlar va eksperimental tadqiqotlar natijalarini
umumlashtirish quyidagi xulosalar chiqarishga imkon beradi:
1. Ilmiy-metodik adabiyotlarni tahlil qilish natijalariga
ko‘ra, boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining jismoniy tarbiya tizimini bo‘lganda,
asosiy muammo sifatida innovatsion bilimlarni izlash kerak ekanligi aniqlandi.
2. Nazorat va eksperimental guruhlardagi 7-9 yoshli bolalarda jismoniy
sifatlarning rivojlanish ko‘rsatkichlarining tajriba boshlanishi va oxirida
qiyosiy tahlili o‘tkazildi.
3. Har ikki guruhdagi 7-9 yoshli bolalarda jismoniy sifatlarining rivojlanish
darajasi ko‘rsatkichlariga ishlab chiqilgan metodikaning ta'sir darajasi aniqlandi.
Shunday qilib, olingan natijalar 7-9 yoshli bolalar uchun jismoniy tarbiya darslarini
o‘tkazish bo‘yicha muallif tomonidan ishlab chiqilgan metodikaning
samaradorligidan dalolat beradi, bunda harakatli o‘yinlardan vosita sifatida harakat
sifatlarini rivojlantirish uchun noan'anaviy yondashuv sifatida foydalanish kerak.
Muallif tomonidan taklif qilingan dars uch qismdan iborat bo‘lib, umume'tirof
etilgan jadval bo‘yicha o‘tkazildi.
Tayyorgarlik qismi darsni tashkil qilish, o‘quvchilarni dars mazmuni bilan
tanishtirish va asosiy ishga tayyorlashga qaratildi.
Asosiy vositalar sifatida yurish, yugurish, bo‘g'inlarda harakatchanlikni oshirish,
egiluvchanlikni rivojlantirishga qaratilgan mashqlar tanlab olindi.
Butun eksperiment uchun umumiy rivojlanish mashqlarining o‘nta alohida
to‘plami rejalashtirilgan bo‘lib, ular o‘yin shaklida amalga oshirildi. Bu darsga
motivatsiyani rag'batlantirishga va mashqlarni bajarishda o‘quvchilarning e'tiborini
jalb qilishga yordam berdi.
14

Asosiy qismda quyigagi vazifalar hal qilindi. Eksperiment davomida
harakatli o‘yinlardan foydalanishda kichik yoshdagi o‘quvchilarning jismoniy
sifatlarini rivojlantirish darajasini oshirish. Harakat faoliyatining tabiatiga ko‘ra
harakatli va xalq o‘yinlarini tanlashda asosiy harakat turlariga (yurish, yugurish,
otish va sakrash o‘yinlari) ustunlik berildi, ular jismoniy rivojlanish uchun
jismoniy tarbiya tizimiga kiritilgan ( kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik,
egiluvchanlik), aqliy va axloqiy sifatlardir.
Darsning yakuniy qismida ko‘p e'tibor talab qilmaydigan, hayajonga olib
kelmaydigan xotirjam o‘yinlar o‘tkaziladi.Kichik yoshdagi o‘quvchilar uchun
darsning ta'lim turi kichik hajmli yuklamalar va past intensivlik bilan
tavsiflanadi. Bu yoshdagibolalar bir xil, monoton ishlardan tezda charchashadi.
Darslarda hikoyali o‘yinlar, estafeta poygalari va sport elementlari bo‘lgan o‘yinlar
tanlanadi. O‘yinlardagi mas'uliyatli rollarni bolalarning o‘zlari bajaradilar. Bu
bolalarning o‘yin faoliyatini jonlantiradi va ularning o‘yinga bo‘lgan qiziqishini
oshiradi.O‘yin davomida o‘qituvchining bolalar bilan muloqoti, uning hissiy xatti-
harakati, oqibatlarini ob'ektiv tahlil qilish o‘yinchilarning o‘z xatti-harakatlariga
nisbatan ongliroq munosabatda bo‘lishiga yordam beradi va ularning axloqiy va
irodaviy sifatlarini tarbiyalashga ijobiy ta'sir qiladi.Har bir dars butun o‘quv
jarayonining ajralmas qismi bo‘lgan jismoniy sifatlarni rivojlantirishga hissa
qo‘shadi va maktab o‘quvchilarining optimal hissiy holati jismoniy tarbiya
darslarida o‘qituvchi va o‘quvchi o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlarning asosiy
ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi.
1.2 Bo‘g‘im harakatchanligining ahamiyati
Gavdaning tuzilishi, qo‘l-oyoqlarning uzunligi, bo‘g’inlardagi harakat, elka
harorati, bel harakati, boldir panja bo‘g’imlardagi harakatlar, chanoq son harakati,
suzuvchining muskullari, suvning harorati, yosh bolalarda suzish, o‘rta yoshli
bolalarda suzish, suvning tozaligi, tashqi muhit, suv vannalari, suvda turish vaqti,
tibbiy omillardan foydalanish, umumiy qo‘l-oyoq, gavda harakati, nafas olish,
nafas chiqarish, suvda va quruqlikda.
15

Odam organizmi bir butun holda harakatchan, o‘zgaruvchan, egiluvchan,
qayishqoq biologik komleks bo‘lib, uni tashqi muhit bilan muttasil bog’lab
turadigan narsa – bu nerv sistemasidir. Nerv sistemasiga uning oliy bo‘limlari,
ya’ni bosh miya yarim sharlari po‘stlog’i va po‘stloq osti tuzilmalari, orqa miya va
pereferik nervlar kiradi. Har qanday odam a’zolari funktsiyalari shu nerv sistemasi
orqali boshqarilib turiladi. O‘z davrida I.M.Sesenov, I.P.Papov kabi olimlar bu
haqda batafsil ta’limot qoldirganlar.Hayot davom etishining zaruriy shartlaridan
biri – moddalar almashinib turishidir. Moddalar almashinib turgan organizm,
demak, tirik yashayapti. Shundan ekan, u hamisha nerv sistemasi vositachiligida
ta’sirlanadi va qo‘zg’aladi: ta’sirlanganda tashqi muhitning issiq-sovug’ini,
qorong’i-yorug’ligini, nam-quruqligini, tegayotgan bosimning engil-og’irligini,
ishning og’ir murakkabligini va hokazo sezadi, payqaydi, his qiladi, qo‘zg’alganda
esa mana shu sezish, payqash, his qilish tahlili oqibatida javob berish reaktsiyasi
yuzaga keladi. Binobarin, odam ozmi ko‘pmi faoliyat ko‘rsatadi. Bu faoliyat o‘z
hajmiga ko‘ra biror a’zoni butun bir a’zolari sistemasining yoki yaxlit
organizmning bajargan harakati ishi bo‘lishi mumkin. Ammo bunday harakatlar,
turli-tuman ishlar, faoliyatlar hamisha hamma odamlarda bir maromda muayyan
ko‘lamda belgilangan hajmda bo‘lavermaydi. Chunki odamning ta’sirlanishi bilan
qo‘zg’alishi bir xil bo‘lmaydi. Shuning uchun ham inson bosh miyasiga xos
bo‘lgan ruhiyat organizmning ichki muhitiga aloqador hisoblangan: qon, limfa,
to‘qima va serebrosinal suyuqlik hammada bir xil bo‘lmaydi. Shunga ko‘ra ular
tarkibidagi moddalar va ularning kontsentratsiyasi ham bir xil emas. Yana bu erda
ana shu moddalarning fizik, kimyoviy, biologik xossalari nisbatan doimiy bo‘lish
va bo‘lmasligi ham ahamiyatga ega.
Masalan: shulardan birgina qonni misol qilib oladigan bo‘lsak, uning reaktsiya
faolligi undagi qand miqdori oziq bo‘ladigan moddalarning oz-ko‘pligi, asmatik va
arterial bosimning harorati, qolaversa, yurak urishini, qonni haydash miqdori,
kuchi, maromi va boshqalar xilma-xildir.
16

Anatomiya fanidan yana shu narsa ma’lumki, odam gavdasini tashkil etuvchi
suyaklar, tog’aylar, paylarning tuzilishida, bir xillik bo‘lsa ham ba’zi xususiyatlari,
xossalari, masalan, katta-kichikligi bir-biridan farq qiladi. Agar bu farqlanishlarga
inson ruhiyatining atrof muhitga munosabati, tabiat va jamiyatga bo‘lgan
ta’siridagi farqlarni ko‘rsa, masala yana ham oydinlashadi. Ayniqsa, sportchilar
jismoniy chiniqish natijasida baquvvatlilik, kuchlilik ularning qarshilikdan
qo‘rqmaslik, to‘siqlarni engib o‘tishlik, tushkunlikka tushmaslik, qolaversa,
chidam va matonat sari olg’a intilishlik kabi xislatlarga ega bo‘ladi. Agar ularning
turmush tarzi hayot faoliyatini kuzatadigan bo‘lsak, ularning idrok bilan ish
yuritishini, hamisha tartib intizomga rioya etishlarini, vaqtni to‘g’ri taqsimlay
olishlarini, ya’ni ertalab ma’lum paytda o‘rindan turib, ma’lum paytda
ovqalanishni, mashg’ulotlarga borishni, dam olishni va muayyan vaqtda yotib
uxlashni payqash mumkin. Bir so‘z bilan aytganda, sportchilar kun tartibiga qat’iy
rioya qilgan holda yashaydi, hayot kechiradi va ishlaydi. Ma’lumki, sportchilar
mushaklari hajmi, kuchi, tarangligi, zichligi, qayishqoqligi va chidami bilan oddiy
kishilarnikidan farq qilib turadi, chunki sportchilarning mushaklari doimiy
yuklanishda, zo‘riqishda bo‘ladi. Fiziologlar mushaklar o‘z tabiatiga ko‘ra doimiy
jismoniy yuklanishda bo‘lmog’i lozim deb bekorga aytmaganlar. Buning ustiga
muttasil harakatda bo‘lgan mushaklar qon yurishishiga ko‘maklashib yurakni
uzluksiz to‘la qon bilan ta’minlashda ishtirok etadi. Qolaversa, faol harakat qilgan
mushak, o‘z navbatida, yaxshi oziqlanadi. Kam harakat odamlar esa mushaklarini
talab darajasida ishga tushirmasliklari tufayli mushaklarini ishdan chiqaradilar.
Oqibat natijada, ular zaif tortib qisqarib ham ketadi. Tolalari ipday bo‘lib qoladi.
Biror bir ish bajarmoqchi bo‘lsalar ojizlik qilib qoladilar. Mushaklar va paylari
darhol cho‘zilib qolib butunlay yaroqsiz holga kelib qoladi. Bo‘g’imlari ham faol
harakatlana olmaydigan zaif tuz yig’iladigan suyaklari salga chiqadigan va
arzimagan urushlardan darz ketadigan bo‘lib qoladi.
17

Qolaversa, qaddi-qomat xunuk odamlarni sportchilar orasida deyarli ko‘rmaysiz.
Ayniqsa, suzish bilan bolalikdan yoshlikdan shug’ullanib borish odam qomatiga
ham, anatomik, fiziologik tuzilishiga ham, ruhiy asabiy holatiga ham va eng
muhimi salomatligiga beqiyos darajada ta’sir ko‘rsatadi. Hatto suzishni mashq
qilishga o‘tishning boshlang’ich davri bilan chinakkam suzuvchi sportchi bo‘lib
etishgan davr ichidagi odamda bo‘ladigan tafovutni ham yaqqol payqash mumkin.
Ma’lumki, suzish odamning turli-tuman, katta-kichik va kuchsiz harakatlarini
gorizontal vaziyatda bajarish natijasida yuzaga keladi. Binobarin odam mana
shunday harakatlarni istalgancha uzoq va uyg’un bajarishi lozim. Shunda u o‘z
xatti-harakatlariga muayyan shakl bera oladi. Buning uchun esa suzuvchi
sportchining gavda tuzilishi, mushaklarining mutanosib bo‘lishi, bo‘g’imlari o‘z
tuzilishiga ko‘ra istalgan harakatlarga bo‘ysuna olishi kerak bo‘ladi.
Bo‘g’imlari yaxshi rivojlangan, harakati engil sportchilar gavda holatini va
umumiy harakatlarning mutanosibligini o‘zgartirmasdan katta yoy bo‘ylab erkin va
oson harakat qilishlari lozim. Zaruriyat tug’ilsa, bunga katta mushak gruppalarini
jalb qilishlari ham mumkin. Harakatlarni katta tebranishda, ya’ni harakat
amplitudalarni uchun olib bajarish suzuvchi sportchilar suzish texnikasining asosiy
shartlaridan biri bo‘lib, bu quvvatni, energiyani tejab sarflashga yordam beradi.
Sportchi bo‘g’imlaridagi harakatlarning sustligi, erkin bo‘la olmasligi suzish
texnikasini to‘g’ri bajarishda qiyinlik tug’diradi, mashqlarni bajarish
samaradorligini pasaytiradi, natijada, qo‘shimcha harakatlarni bajarish talab etiladi,
bunda esa energiya ko‘p sarf bo‘ladi, mushaklar toliqadi, yurakka zo‘r kelib, tez
charchash alomatlari paydo bo‘ladi.
Qo‘llarning harakatchanligi, bir qaraganda, faqat elka bo‘g’imlari holatiga
bog’liqdek ko‘rinadi, aslida esa ularning erkin va uyg’un harakat qilishi umurtqa
pog’onasi holatiga, aniqrog’i umurtqaning ko‘krak va bel qismlari qayishqoqliga
ham bog’liqdir. Masalan umurtqaning ko‘krak elka qismi etarli darajada
harakatchan bo‘lmasa, batterflyay, ya’ni del’fin usulida suzuvchi sportchi qo‘l,
18

bilak tayyorgarlik harakatlarini bajarayotganida istasa-istamasa gavdaning yuqori
qismini ko‘tarishga majbur bo‘ladi.
Brass usulida suzishda esa chanoq-son, ayniqsa, tizza bo‘g’imi, boldir panja
bo‘g’imlarining istalgancha erkin harakat qila olish, ya’ni harakatchanligi muhim.
Chunki shu bo‘g’imlardan birortasida harakatlar sal bo‘lsada cheklanib qolsa,
oyoqlar bilan keng eshish harakatlarini bajarishda qiyinchilik tug’ilib qoladi.
Umurtqa pog’onasining bo‘yin qismi harakatchanligi, qayishqoqligi sust
kechsa, krol’ usulida suzayotgan sportchi nafas olish uchun talab qilinganidek,
boshini yonga burib qolmasdan yuqoriga ko‘tarishga majbur bo‘ladi. Sportda 5-
10sm qushimcha harakat ham ortiqchalik qilganidek, suzib ketayotgan odamning
boshini qo‘shimcha ravishda yuqoriga ko‘tarish umumharakatlarning shakliga,
uyg’unligiga putur etkazadi. Bu esa, o‘z navbatida, gavdaning ortiqcha
tebranishiga, gavdaning umumholatiga ta’sir qiladi va oqibat natijada, sportchining
suzish jarayonini buzib qo‘yadi.
Boldir panja bo‘g’imlarida harakat sust bo‘lgan holda esa krol’ usuli bilan
ko‘krakda yoki chalqancha yotib, oyoqlar yordamida suzishda sportchilar yaxshi
ko‘rsatkichlarga erisha olmaydilar. Ba’zan oldingi tuzukkina siljiy olmaydilar ham.
Sabab odam bunday usulda suzganda asosan oyoqlar panjasi suzuvchini oldinga
siljitadi. Shunday ekan, panjalarning tuzilishi va ularning suzish paytidagi holati
katta ahamiyatga egadir.
Shularni nazarda tutib, biz suzuvchi sportchilarga suzish usullariga qarab
bo‘g’imlar harakatiga jiddiy e’tibor berishni, mashg’ulotlar paytida ularni tinmay
mashq qildirishni tavsiya qilamiz.
Ma’lumki, mushaklar bosh miyaning ostki markazlaridan kelgan impul’slar
mazmuniga, doimiyligiga qarab, qisqaradi yoki cho‘ziladi. Shunga qarab, oyoq
yoxud qo‘l biror harakatni bajaradi. Binobarin, mexanik ish qiladi va shu bilan
odam gavdasni harakatga keltiradi, oldinga siljitadi.Hammaga ma’lumki, suzish
paytida suzuvchining mushaklari statik mushaklardagidek, uzoqroq qisqarib
turmaydi, aksincha tezkorlik bilan dinamik ish bajaradi. Buning uchun esa
19

mushaklar qayishqoq, harakatchan bo‘lishi lozim. Mushaklarning jadal qisqarib,
jadal bo‘shashini fiziologik almashinuv, yirik avtoginistik mushaklarning o‘zaro
kelishib harakatlanishi va ular harakatiga mushaklarnig uyg’un qo‘shilishi
sportchining suzishini tezlashtiradi, vaqtini tejaydi. To‘g’ri, mushaklar tez suratlar
bilan zo‘r berib qisqarar ekan, u nisbatan tezroq charchaydi. Ammo u qancha tez
harakatlansa, yurakka qon borishi shuncha tezlashadi, bu hodisa bizga
fiziologiyadan ma’lum.
Suzuvchi odatda, o‘zi tanlagan usulni mashqlar turkumida pishitib etiltiradi
va shu borada u suzish texnikasini idrok qila boshlaydi.
Suzish texnikasini miyasida bus-butun gavdalantira olgan sportchini ancha
narsaga erishdi, desa bo‘ladi. Chunki butun xatti-harakatlar ipidan ignasigacha
unga ma’lum bo‘ladi. Endi u o‘zida shu bilgan, idrok qilib olgan xarakterlarni
tegishli mushaklarini tegishli ishga solib amalga oshirishi, ko‘nikma hosil qilish
kerak. Suzuvchining texnikasi qay darajada sifatli chiqishini tayyorgarlik vaqtida,
quvvatini tejay bili shva zo‘r kuch talab qiladigan eshish harakati paytida undan
tejamkorlik bilan foydalana olishi hal etadi. Bundan tashqari, suzib ketayotganda
mushaklarni zo‘riqtirib taranglashtirish ham suzish texnikasini buzadi, erkin nafas
olish imkoniyatini chegaralab qo‘yadi.
Gavda tuzilishining ahamiyati. Gavda tuzilishidagi mutanosiblik suzish
texnikasini egallashda muayyan darajada ahamiyatga ega. Masalan, yaxshi
rivojlangan uzun qo‘l oyoqli vazni o‘rtacha suzuvchi sportchilar bir qadar yuqori
ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishlari mumkin. Buni dunyoda taniqli bo‘lgan suzuvchi
sportchilar faoliyatidan payqash mumkin bo‘ladi. Aksariyat hollarda ular baland
bo‘yli, qo‘l-oyoqlari uzun vaznlari nisbatan engil bo‘ladi. Bejiz emaski, 14-17
yoshli o‘smir suzuvchi sportchilar mushaklari rivojlanishi aytarli darajada
bo‘lmasada, vazni engilligi hisobiga ko‘p hollarda yuqori ko‘rsatkichlarga ega
bo‘ldilar. Shuning uchun ham bo‘lajak suzuvchi sportchini tanlashda uning shu
jihatlari hisobga olinadi.
20

Yana shu jihatlariga qarab unga suzish usuli tanlanadi. Ammo bundan
hamisha ham to‘g’ri xulosa chiqaravermaydi. Ayniqsa o‘smir yoshda bo‘lsa,
voyaga etganda uning gavdasida turli xil o‘zgarishlar bo‘lib qolishi mumkin. Shu
sababli o‘smirlar vaqti-vaqti bilan antropometrik tekshiruvdan o‘tkazib turiladi, va
ammo shuni aytib o‘tish kerakki, suzuvchi sportchining bo‘y va qo‘l-oyoqlari
uzunligi gavda vaznining kichikligi uning muvaffaqiyatli garovi bo‘la olmaydi,
balki faqat unga zamin bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Sportda yuqori
ko‘rsatkichlarga erishish uchun, avvalo, suzuvchi odam organizmining funktsional
imkoniyati mashg’ulot paytida egallagan malaka va ko‘nikmasi takomilida yotgan
harakat usullari zarurdir.
Del’fin usulida suzuvchilar, odatda, o‘rta bo‘yli, tanasi uzun, oyoqlari
nisbatan kalta, elka, tana, qo‘l-oyoqlari mushaklari erta rivojlangan bo‘g’inlari
harakatchan bo‘ladi. Chalqancha usulda suzuvchilar esa baland, qo‘l-oyoqlari
uzun, elka, qo‘l mushaklari yaxshi rivojlangan, ko‘krak qafasi keng bo‘g’imlari
harakatchandir. Hammaga ma’lumki, suzish paytida suzuvchining mushaklari
statik mushaklardagidek, uzoqroq qisqarib turmaydi, aksincha tezkorlik bilan
dinamik ish bajaradi. Buning uchun esa mushaklar qayishqoq, harakatchan bo‘lishi
lozim. Mushaklarning jadal qisqarib, jadal bo‘shashini fiziologik almashinuv, yirik
avtoginistik mushaklarning o‘zaro kelishib harakatlanishi va ular harakatiga
mushaklarnig uyg’un qo‘shilishi sportchining suzishini tezlashtiradi, vaqtini
tejaydi. To‘g’ri, mushaklar tez suratlar bilan zo‘r berib qisqarar ekan, u nisbatan
tezroq charchaydi. Ammo u qancha tez harakatlansa, yurakka qon borishi shuncha
tezlashadi, bu hodisa bizga fiziologiyadan ma’lum.
Brass usulida suzuvchilar aksariyat o‘rta bo‘yli, og’ir vaznli bo‘lib, ayniqsa,
chanoq son mushaklari, qolaversa, son va boldir mushaklari yaxshi rivojlangan
bo‘ladi. Shundan ham ma’lumki, ularning oyoqlari eng kuchli baquvvat
hisoblanadi. JKL kattaligi va elka bo‘g’imlari harakatchanligi nisbatan past ammo
ularning tizza va boldir panja bo‘g’inlari o‘ta harakatchan bo‘ladiki, bu imkoniyat
brass usulida juda qo‘l keladi va h.k.
21

Bu holda sutkaviy energiya sarfi 3100-4000 kkaraga teng.
Istagan tashkilllashtirilgan harakat faoligi kadamlar sonining ko‘payishiga olib
keladi.Oliy o‘quv yurtlari talabalari, kollej o‘quvchilarida, talabalarning hayot
rejimini o‘rgangan. Minaev fikricha, talabalarida asosiy lokomotsiyalar hajmi juda
past va 1-2kurs talabalarida sutkada 6000 qadam xolos.
Aktometrik usul bilan belgilangan talabalaring kam xarakatligi bevosita pedagogik
kuzatuvlarga mos keladi. Sutkaviy vaktning 83 % ni talabalar harakatsizlikda
o‘tkazishadi va kadamlar sonining ko‘payishi asosan dam olish kunlariga to‘gri
keladi.
Talabalar xarakat faolligini o‘rganish jarayonida nafakat haftalik balki,
harakat faolligi hajmidagi yillik o‘zgarishlar qayd etiladi. Ukuv yili davomida
harakat faolligi kuz va qishda pasayadi va faqatgina may oyida o‘zining eng kata
hajmiga, o‘rtacha 10600 qadam chiqar edi. Eng kichik faollik qishki va yozgi
sessiyalar davrida kayd etilgan. Faollikning birdan o‘sib ketishi ta’til davriga,
asosan, yozgi ta’til davriga to‘gri keladi. Natija shuni faollik o‘z-o‘zini ko‘lga
olishda namoyon bo‘ladi.
Haftalik ixtiyoriy harakat rejimiga qo‘yiladigan talablar
Harakat faoliyatining turlari
18 – 24 yosh yigitlar
18 - 20 yosh qizlar
Soo‘lomlashtirish yugurishi
km.da 15-17 12-14
Yurish (velosipedda bo‘lsa
ham) 22-24 16-18
22

Turnikda tortilish
(qizlar kichik turnikda osilib
yotib)marta 70-85 85-95
Qo‘lga tayanib tirsakni bukib
to‘o‘rilash (polda),(qizlar
skameykaga tayanib) 120-140 210-220
Orqa bilan yotib oyoqlarni
ko‘tarib tushirish marta
Qizlar nolg’da yotib gavdani
ko‘tarish qo‘llar bo‘yinda
zanjir 140-160 100-120
Asosiy turishdan oyoqlarni
bukmay oldinga engashish
marta 90-120 90-100
Tez yurish bilan turistik poxod.
km. da qizlar. - 21-35
O ‘ zb e kiston mustaqil Davlat maqomiga erishgandan so ‘ nggi qisqa davr ichida
jismoniy tarbiya va sportga katta e ’ tibor ko ‘ rsatila boshlandi .
Shu boisdan oam jismoniy tarbiya va sportga oid O ‘ zb e kiston R e spublikasi
Pr e zid e ntining Farmonlari hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari shular
jumlasidandir . Mazkur m e’ yoriy xujjatlarning amalga oshirilishi o ‘ sib k e layotgan
avlod salomatligini mustahkamlashda dasturi amal bo ‘ lib xizmat qiladi . Jumladan ,
2002 yilda qabul qilingan " O ’ zb e kistonda bolalar sportini rivojlantirish
to ‘ g ’ risida " gi Farmon yurtimizda yosh avlodni y e tuk , barkamol qilib voyaga
e tkazishda va k e lajakda sog ’ lom avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir .
Shu boisdan oam jismoniy tarbiya va sportga oid O ‘ zb e kiston R e spublikasi
23

Pr e zid e ntining Farmonlari hamda Vazirlar Mahkamasining qarorlari shular
jumlasidandir . Mazkur m e’ yoriy xujjatlarning amalga oshirilishi o ‘ sib k e layotgan
avlod salomatligini mustahkamlashda dasturi amal bo ‘ lib xizmat qiladi . Jumladan ,
2002 yilda qabul qilingan " O ’ zb e kistonda bolalar sportini rivojlantirish
to ‘ g ’ risida " gi Farmon yurtimizda yosh avlodni y e tuk , barkamol qilib voyaga
e tkazishda va k e lajakda sog ’ lom avlodni tarbiyalashda katta ahamiyatga egadir .
Davlatimiz va jamiyatimizning bugungi kuni , ayniqsa , k e lajagi uchun g ’ oyat
muhim bo ‘ lgan sog ’ lom va barkamol avlodni tarbiyalash vazifasini o ‘ z oldimizga
qo ‘ yar ekanmiz , avvalambor , biz yashayotgan XXI asr - int e ll e ktual boylik , yuksak
bilim va salohiyat talab etiladigan , aynan shu qadriyatlar ustuvor ahamiyat kasb
etadigan asr , d e gan hayotiy haqiqatdan k e lib chiqqan edik .
24

II.BOB Harakat faoliyatini shakillantirish qonunyatlari
2.1 Mushaklar holatining ahamiyati
Harakat-tayanch apparatidagi nomutanosiblik: -tizza suyagining uzunligi, son
suyagining kaltaligi yoki uning aksi; -elka suyagining uzunligi tirsak suyagining
kaltaligi yoki uning aksi; -kaftimiz suyaklarining, bo’g’inlarning kattaligi barmoq
suyaklari yoki uning bo’g’inlar kaltaligi yoki ularning teskarisi harakatlarimizni
bajarishda, ayniqsa, ularning ifodalashda o’ziga xoslikni yuzaga keltiradi. Shuning
uchun ham harakatlarni o’zlashtirish usullari har individ uchun bir xil bo’lishi
harakatni o’rganishda qiyinchilik tug’diradi.
O’z organizmining rivojlanganligi haqidagi tushunchalarga ega bo’lishi
tengdoshiga o’zining jismoniy rivojlanganligi ko’rsatkich-larini solishtirib, turli
xildagi hayotiy –zaruriy harakat malaka-lari yoki jismoniy mashqlarni bajarishdan
kutilayotgan natijalardagi farqni tabiiy ekanligini tushunish imkonini beradi.
Masalan, tizza, son suyaklarining o’lchamlarini tengdoshining qayd qilingan
a’zolariga nisbatan uzunligi yurish, yugurishdagi qadamlarimiz o’lchamlari orqali
farqni yuzaga keltiradi. O’z navbatida bu qadamlar chastotasining katta yoki
kichikligiga ta’sir qiladi. Qadami kattaning qadamlash chastotasi qadami
kichiknikining qadamlash chastotasidan tabiiy ravishda past bo’lishi, bu o’z
navbatida tezlik namoyon qilish harakatlarini bajarishda farqga sabab bo’lishi
haqidagi nazariy bilimlar bo’lib, sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyatining
sog’lomlashtirish mashg’ulotlarida individ xususiyatlariga alohida e’tiborni talab
qiladi.
Harakat-tayanch apparatidagi rivojlanishni o’rganishga oid tadqiqotlar shuni
ko’rsatmoqdaki, inson organizmning funktsional faoliyati tarkibidagi salbiy
tomonga o’zgarishlar asosan harakat-tayanch apparatidan boshlanayotganligini,
oyoq bo’g’inlari, suyaklarda boshlangan deformatsiya-qaddi-qomatni, umurtqaning
holatini o’zgarishini tezlashtirishi, mushak tolalarining xizmat faoliyatini
susayishini tezlashishiga sabab bo’layotganligini ko’rsatmoqda. Organizmining
25

mushaklarini umumiy massasi umri davomida doimiy o’zragishda bo’lishini bilish
muhim. E.S.Yakovlevning ilmiy-tadqiqotlari yangi tug’ilgan chaqaloqning
mushaklari uning tanasining umumiy massasini 23,3% ni, 15 yoshli o’smirlarniki
esa 32,6% ni, 18 yoshdagi yoshlarning tanasining umumiy massasini 44, 2 % ni
tashkil qilishini ko’rsatmoqda. Ontogonezning birlamchi davrida mushaklaringiz
boshqa organlar va to’qimalarga nisbatan tez rivojlanar, lekin bunday progressiv
rivojlanish bir tekisda kechmay 15 yoshga borganda mushaklar massasi 9% ga (har
yili 0.6% danga), 15 dan 18 yoshi oralig’ida 12 % ga (har yili 4% danga) ortar
ekan.
Bunday o’zgarishlar tizimli jismoniy mashq, sport bilan shug’ullanuvchilarda
sezilarli darajada bo’lib, mushaklar tolasining yo’g’onligi bilan farqlanishi
kuzatilgan. Mushaklar tolasining yo’g’onlashishi 30-35 yoshgacha davom etishi
tadqiqotlar orqali isbotlangan. Shunga ko’ra mushak tolasining ayniqsa harakat
tayanch apparati mushaklari, masalan elkaning ikki boshli mushagining kunda
kesimi 5-9 martagacha ortishi kuzatilgan. Mushaklarning uzunasiga o’sishi 23-25
yoshingizgacha davom etishini unutmasligingiz lozim. Umringizni qolgan davrida
o’sha erishilgan miqdor va sifat ko’rsatgichlarni pasaytirmay ushlash STT jismoniy
madaniyatining sog’lomlashtirish yoki ommaviy sport mashg’ulotlarining asosiy
vazifasi bo’lib qolishi lozim.
Biz quyida harakat-tayanch apparati va tanamiz mushaklarini rivojlantirishga
oid mashqlar, ularni bajarish uchun eng oddiy o’yinlar va mashqlarni bajarish
uchun o’yinlarning maydonlari, salomatlik, yo’laklari, sport anjomlari, jihozlarini
tavsiya qildik 1
. O’yinlar mashqlar beramiz.
Oxirgi 20 yillikning tadqiqotlari turli xildagi harakatlarimizdan yuzaga
keladigan (mushaklarimiz faoliyati natijasida) ma’lum chastotadagi impulslar
(quvvat)ni faqat mushaklar uchun sariflamay ichki organlarimizning ham
funktsional faoliyatiga ijobiy ta’sir ko’rsatayotganligi haqida yozdik. Bu quvvatni
1
Бажуков С.М. «Здоровье детей общая забота: (Организация физичекого воспитания детей школьников по
месту жительства)». – М.: Физкультура и спорт, 1987 г. – С. 119-123.
26

organlarga o’tishi mushaklar, paylar, suyaklarga mushaklarni biriktiruvchi -
“bog’lovchi”larda mavjud bo’lgan mikroskopik ko’rinishga nerv tolalari orqali
markaziy nerv tizimining o’tkazuvchi yo’llaridan mushaklarga etib borib so’ng
ichki organlarga uzatishi fanda Mogendovich M.R. (1988)ning “motor vistserial
reflekslari”deb atala boshlandi 2
.
Bu impulslar muskul ishi uchun ichki organlarimiz va mushaklar faoliyatiga
zarur bo’lgan mushak va organlarimiz “tonusi” – tarangligini yuzaga keltirish va
uni yaxshilash uchun ham xizmat qilar ekan. Demak, mushaklar va ichki
a’zolarimiz tonusi, jismoniy rivojlanganligi, jismoniy tayyorgarligi yuqori bo’lgan
mushaklar tizimiga muhtojligini ko’rsatadi. Rivojlanganligi past mushaklar o’ta
sust quvvat ishlab organizm faoliyatini normal kechishiga salbiy ta’sir qilar ekan.
Rivojlangan mushaklar faqat chiroyli ko’rinish, adl qaddi-qomat uchungina zarur
bo’lmay, ichki a’zolarimiz faoliyati uchun ham zarurligi hozirgi kunga kelib
muhim ahamiyatg kasb etishining boisi ham shunda.
Jismining kamolotiga befarqlar nerv hujayralarining quvvati zahirasi,
ularning immunial himoya darajasini keskin pasayishi, oshqozon-ichak trakti,
osteoxandroz, radikulit va boshqa qator kasalliklarga chalinish xavfini
kuchayishiga, modda almashinuvini buzilishi oqibatida yog’ hujayralarining
ko’payishi, tana massasini ortishi bilan tugallanadi. Oqibati qo’shimcha vazn, uni
ko’tarib yurish uchun harakat-tayanch apparati (oyoq, qo’l), bo’g’inlar, yurak, qon-
tomir tizimi, nafas va boshqa a’zolarimizning xizmati uchun quvvatni etishmaslik
(kam quvvatlik)- kasalvandlik, organizmning hayotiy zahiralarini tez va besamar
sarflanishi demakdir.
Bu va boshqa hozirgi ilmiy tasavvurlar harakat malakalari da ko‘nikmalari
nazariyasini ishlab chiqishda, shuningdek, bu nazariyani jismoniy tarbiya sohasida
amaliy qo‘llanishda muhim rol o‘ynashi mumkin.Ko‘nikma hosil bo‘lishi bilan
harakat aktining o‘zi emas, balki harakat natijasi, bu harakat bajariladigan sharoit
hamda vaziyat (boshqa kishilarning harakati va boshqalar) asosiy e’tibor berish
2
Евсеев Ю.И. “ Физическая культура ” / Евсеев Ю.И. – Изд. 5-е Ростов н/ Д: Фен и кс, 2008 г. Ст 84.
27

ob’ekti bo‘lib qoladi. Bu, masalan, sport o‘yinlarida, kurashda va shu kabilarda
ayniqsa ravshan namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, harakat amallarini
avtomatlashtirish e’tibor berish imkoniyatini kengaytiradi. Ko‘nikma hosil
bo‘lganda ong harakatni boshlash, davom ettirish roligagina ega bo‘lmaydi, ong,
zarur bo‘lsa, harakat amallarining har bir qismining bajarilishini nazorat qilishi,
harakat vazifalarini bajarish sharoitining birdan o‘zgarib qolishi harakat aktiga
o‘zgartish kiritishni zarur topganda, ko‘nikmani qisman deavtomatlashtirib,
harakat davomida ko‘nikmaga ta’sir etishi mumkin. Ko‘pincha, ayniqsa sportda,
maksimal sharoitlarda harakat amallariga e’tiborni qaratish (ko‘nikma olguncha
shunday e’tibor berishga odatlanilgan bo‘lsa ham) talab etiladi (V.V.Chebisheva va
boshqalar). Mazkur holda ong butun harakat mazmuniga yoki uning alohida
ko‘proq mas’uliyatli yoki boshqalariga qaraganda bo‘shroq o‘zlashtirilgan fazalari
bajarishga qaratiladi.Harakat avtomatlashishi bilan ko‘nikma barqaror va
mustahkam bo‘ladi. O‘rganilgan harakatni, uni bajarish sifatini pasaytirmay, ko‘p
marotaba takrorlashga imkoniyat bo‘lishi harakat ko‘nikmasining
mustahkamlanishini ko‘rsatuvchi tomonlardan biri hisoblanadi. Ko‘nikmaning
mustahkamlanishi harakat amallarini hatto charchaganda, behollikda, psixologik
noqulay holatda (kuchli hayajonlanish, o‘rganilmagan sharoit ta’siri va shu
kabilarda) ham aniq bajara olishga imkon beradi. Bundan tashqari, ko‘nikmaning
mustahkamlanishi harakat aktini maksimal kuch bilan (agar kuch berishga
ko‘nikma tarkib toptirishda o‘rganilgan bo‘lsa) to‘g’ri bajarishga imkon berishi
ham juda muhimdir. Masalan, konkida uchuvchi barqaror ko‘nikmaga ega bo‘lsa
juda tez uchganda ham uchish texnikasini buzmaydi, yyetarli darajada mustahkam
bo‘lmagan ko‘nikmada bunga erishish mumkin emas.
Nihoyat, ko‘nikma mustahkam bo‘lsa, uni mashq olib bormasdan ham uzoq
saqlab qolish mumkindir. Ma’lumki, velosipedda yurish, suzish, chang’ida
yurish kabi mustahkam ko‘nikmalar asosan butun umr saqlanib
qoladi.Ko‘nikmaning hosil bo‘lishi jarayonida alohida harakatlarning
28

avtomatlashishi bilan birga bu harakatlar tuzilishining nisbatan doimiy
bo‘shlig’ligi vaqt va kuch sarflash xususiyati bilan bir butun aktga — harakatlarga
birlashi yuzaga keladi. Bu harakatlarning yengil, ritmli, tejamli bo‘lishini
ta’minlaydi. Ko‘nikma o‘sishining eng yuqori bosqichida suzishda «suvni his
etish», o‘yinda «koptokni his etish», konki bilan figurali uchishda «belni his etish»
singari ixtisoslashgan sohaga xos tasavvurlar paydo bo‘ladi.
Harakat ko‘nikmasining barqarorligini harakat amalining
o‘zgaruvchanligidan ajratib bo‘lmaydi. Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi
bilan harakat aktining uning texnikasi asosini saqlagan holda, har xil variantini
ko‘rish imkoniyati paydo bo‘ladi (masalan, gimnast to‘sinda egilib ko‘tarilish
mashqini har xil holda bajara oladi, chang’ichilar va yuguruvchilar joyning relefiga
muvofiq holda yugurish texnikasini o‘zgartira oladi); harakatni gavdaning har xil
holatida ham boshlash va tugallash oson bo‘lib qoladi va bu o‘zlashtirilgan
harakatni boshqa harakatlar bilan qo‘shib bajarishga imkon beradi; tashqi noqulay
sharoitlarda (tashqi kuch qarshiligi, maydon yoki bo‘shliqning cheklanganligi va
shu kabilarda) samarali harakat qilish imkoniyati kengayadi. Bu o‘zgaruvchanlikka
asosan harakat aktining tayyorlanish, to‘ldirish va yakunlash fazalaridagi
o‘zgarishlar natijasida erishiladi. Eksperimentlar (A.A.Novikov va boshqalar)ning
natijasiga ko‘ra, asosiy fazalar ozroq darajada o‘zgaradi.
Harakat amalining o‘zgaruvchanligi oliy tarbiyadagi yangi malakaning, hosil
qilingan ko‘nikmani bir butun faoliyatda qo‘llay bilish malakasining, har bir holat
uchun harakatni bajarishning eng yaxshi variantlarini tanlay olish malakasining
yuzaga kelishi bilan bog’liq bo‘ladi.Ko‘nikmaning o‘sishi bosh miya po‘stlog’ida
bir dinamik stereotipning hosil bo‘lishi bilan cheklanmasa kerak. Ko‘nikma har xil
sharoitlarda qo‘llanilganda asosiy dinamik stereotipga qo‘shimcha ravishda
tevarak-atrofdagi o‘zgarishlar haqida signal beruvchi qo‘zg’atuvchiga yangi
harakat ta’siri hosil qilinadi. Masalan, gimnastlar gavda harakati amplitudasi va
tezligining o‘zgarishi, yuguruvchi va chang’ichilarning oldinga ketishlarida
29

sharoitning o‘zgarishi, o‘yin jarayonida yoki kurashda vaziyatning o‘zgarishi va
hokazolar shunday qo‘zg’atuvchilardan hisoblanadi. Tajriba ortib borishi bilan
asosiy dinamik stereotip go‘yo rezervda turuvchi «avariya»ning oldini oluvchi
stereotiplar bo‘lib yetiladi va ular birdan zaruriyat tug’ilib qolganda ishga tushadi.
Mana bu yaxshi harakat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan sportchining yetukligini
ko‘rsatadi.
Shuni hisobga olish kerakki, «ko‘nikma» tushunchasi harakat amali texnikasini
mukammal egallash degan ma’noning o‘zinigina anglatmaydi.
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda tez-tez uchrab turadi. Bunday hol harakat texnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi. hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan
holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik
stereotipining barqarorligi keyinchalik ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish
uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.
Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sistemaga tushib
qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba’zi guruh reflekslarning so‘nishiga va ularning
o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh reflekslarni hosil qilishga erishish zarurdir.
Amalda bunga, odatda, harakat akti yangi variantda, dastlabki variantdagiga
qaraganda, ko‘proq miqdorda takrorlanganda erishish mumkin. Lekin mana shunda
ham bosh miya po‘stlog’ida ilgarigi dinamik stereotipning izi saqlanib qoladi va
nerv sistemasi uchun og’ir bo‘lgan sharoitda (charchash, hayajonlanish, musobaqa
sharoiti va shu kabilar) bu iz yangidan yuzaga chiqishi mumkin, ya’ni harakat
amallari eskicha bajariladi (V.D.Maznichenko va boshqalar).Kishi hayotida
ko‘nikmaning ahamiyati g’oyat kattadir.
Vatan pedagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy bu to‘g’rida shunday
yozgan edi: «Agar kishi ko‘nikma hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lmaganida,
o‘zyning uzluksiz ravishda son-sanoqsiz qiyinchiliklar bilan bo‘ladigan
30

taraqqiyotida bir qadam ham oldinga siljiy olmagan bo‘lur edi. Organizmning
funktsional tayyorgarligining yuqori darajasi harakat faolligi uchun zamindir.
Lekin harakat faolligi organlarimizning funktsional tayyorgarligigagina bog’liq
bo’lmay, sutkada, haftada, bir oyda va boshqa paytda kechadigan
organizmimizning bioritmlari bilan bog’liq.

1. Harakat akti haqida bu aktning maqsadini tushunishga asoslangan bir butun
tasavvur paydo qilish.
2. Shug’ullanuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarini yangi harakatlarni
o‘zlashtirish uchun kerak bo‘lgan elementlar bilan to‘ldirish.
3. Harakatlarni to‘la bajarishga erishish.
4. Keraksiz harakatlarni, muskullarning keraksiz darajada kuchlanishini yo‘q
qilish.
Mazkur bosqichda o‘rgatish metodikasi didaktik printsiplarni yoyishda,
o‘rgatishning shu bosqichi uchun xarakterli bo‘lgan metod va usullardan
foydalanishda qator xususiyatlarga egadir.
Harakatlarni o‘rganishning boshlang’ich payti shu harakatlar bilan oldindan
tanishib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini
so‘zlab berish, namoyish ztish, harakat texnikasining asosini qisqacha tushuntirib
berish, shuningdek, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.So‘zlab berilganda,
o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan maqsadni, harakatlarning ahamiyatini
tushunib olishlari kerak, suhbat ularda harakatlarni bajarishga qiziqish uyg’otishga
va bu bilan harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur stimul, irodaviy kuch yaratishga
yordam berishi zarur. Suhbatda mazkur harakatning paydo bo‘lishi haqida, uning
amaldagi va sport sohasidagi ahamiyati haqida, yuksak muvaffaqiyatlar va
shug’ullanuvchilar uchun yaqin bo‘lgan normativlar haqida ma’lumot (tarixiy
spravka) bo‘lishi kerak.Namoyish ikki aspektda amalga oshiriladi.
31

Birinchidan, harakat tabiiy mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi.
(Odatda asosiy variant ko‘rsatiladi.) harakatni aniq, chiroyli namoyish qilish bu
harakatga bo‘lgan qiziqishni va uni o‘zlashtirishga bo‘lgan istakni yana oshiradi.
Ikkinchi aspekt faqat o‘qitish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan harakat
texnikasi asosini shug’ullanuvchilar ongiga singdirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu
holda didaktik ifodali ko‘rsatish usullari (harakatni sekinlashtirish, asosiy fazalarni
ajratib ko‘rsatish va hokazolar) dan foydalaniladi.
Harakatni bajarish texnikasining asosi dastlab maksimal darajada umumiy va
qisqa qilib, usul va uning qismlarining aniq terminologik nomlarini aytgan holda
tushuntirilishi kerak. Bu bosqichda harakatni bajarish texnikasini batafsil ravishda
tushuntirish maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi axborotlarning
ko‘pligidan butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib olishlari mumkin
emas. Harakatlarni ularni o‘rganib borish jarayonida to‘la bilib olinadi. Shuning
uchun bilib olish o‘rgatishning qaysi bir bosqichi xususiyatiga mos kelishiga qarab
unga amal qilish kerak. Shug’ullanuvchilar harakat bilan tanishib bo‘lgach, uni
bajarishga kirishadilar. Bu yaratiladigan umumiy tasavvurni asosiy harakat hislari
bilan to‘ldirishga, o‘quvchilarning topshirilgan harakatni bajarish imkoniyatini
baholashga va kelasi o‘quv ishlariga bo‘lgan ishtiyoqini oshirish uchun qo‘shimcha
stimullar yaratishga imkon beradi. Harakat strukturasining murakkabligiga qarab,
bu harakatni to‘la — asosiy yoki yengillashtirilgan variantda (masalan, granatani
turgan joydan otish) yoki uning qismlaridan birini (masalan, bolg’ani aylantirish)
bajarish tavsiya etiladi. Yangi harakatni to‘la bajarishga kirishish uchun avvalo
o‘rganuvchilar bu harakatni bajara olishlariga qat’iy ishonch bo‘lishi kerak.
Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradygan, hosil qilingan, ham tug’ma
harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam beruvchi ideomotor
reaktsiyasining roli juda muhimdir.
O‘rganuvchilarning harakat qilish tajribasida tanish, o‘xshash elementlar qancha
ko‘p bo‘lsa, yangi harakat qilish amali haqida tasavvur shuncha to‘la va aniq
32

bo‘ladi. Shu jihatdan o‘qituvchining mahorati qo‘yilgan harakat vazifalari bilan
o‘quvchilarning bu boradagi tajribalari o‘rtasida assotsiatsiya yarata olishi bilan
belgilanadi. Assotsiatsiya qancha to‘la, obrazli, emotsionalliroq yaratilsa, o‘rgatish
shuncha osonroq va tezroq davom etadi. Mana shu «tayanch izlash» davrida
(E.Xodjava) predmet harakteridagi har qanday mumkin bo‘ladigan taqqoslashlar
va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi. «Olamdagi hamma
narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,— degan edi Ushinskiy,
— ...kishining butun bilish jarayonida taqqlashning bunday asosiy qonuniyati
shuni ko‘rsatadiki, didaktikada ham taqqlash asosiy usul bo‘lishi kerak».
Tajribadan va taqqlashdan foydalanish yo‘li bilan bo‘lajak harakat to‘g’risida
tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan «kelajak ehtiyoji
modeli» (N.A.Bernshteyn) sifatida «harakat vazifalari» yuzaga keladi. Yangi
shartli harakat reflekslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo‘ladi, lekin
ular o‘sha zahotiyoq tushunib olinsa, bu reflekslarning paydo bo‘lish jarayonini
tezlashtiradi. Harakatning to‘g’ri bajarilayotganligini bilish refleksni
mustahkamlaydi, noto‘g’ri harakat qilinayotganini bilish esa keraksiz harakat
ta’sirining so‘nishiga yordam beradi.
O‘qituvchi onglilik va faollik tamoyiliga amal qilib, birinchidan,
o‘rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo‘yishi va ularning
bajarilishi kerak bo‘lgan narsani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan,
berilgan harakatni qanday bajarish kerakligi haqida tasavvur yaratishi kerak. Bu
bilan o‘qituvchining harakat dasturi va topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan
tayyorligi ta’minlanadi, uchinchidan, o‘rgatishni shunday tashkil etish kerak-ki,
oqibatda o‘quvchilarga imkoni boricha ko‘proq ma’lumotlar berilsin (axborotni
ularda bo‘lgan imkoniyatlar doirasida qayta ishlab chiqilsin); harakat jarayonida
yuzaga keladigan his-tuyg’ularni anglashga va baholashga erishish lozim, bu o‘sha
his-tuyg’ularni ongli ravishda boshqarish imkonini beradi, topshiriqning
bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o‘rganuvchi nimalarni bilib olganligini
33

va endi nimani o‘rgatishi kerakligini fikran solishtirishini talab qilish shart.Bunda
o‘ziga-o‘zi baho berish, o‘ziga-o‘zi hisob berish, harakatning bajarilishini fikran
«gapirib turish», o‘ziga-o‘zi buyruq berish va shu kabi usullar katta rol
o‘ynaydi.Harakatni dastlabki o‘rganishda o‘qitishning ko‘rgazmali bo‘lishi
harakatning asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini beruvchi
xilma-xil metod va usullar yordami bilan ta’minlanadi. Bunga obrazli tushuntirish,
ta’sirli qilib ko‘rsatish, har xil ko‘rish orientirlari, ovoz signallari, harakatni
sezishga asoslangan usullardan, jumladan, qo‘shimcha kuchlardan foydalanish,
predmet xarakteridagi topshiriqlar berish (nimanidir olish, cho‘zilib nimadirga qo‘l
tekkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o‘rganuvchida
harakatlarni to‘g’ri bajarganda yuzaga kelishi lozim bo‘lgan sezgilarni aytib berish
orqali erishiladi. O‘quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to‘g’ri
bajarilishini emas, balki xatolarga yo‘l qo‘yib bajarilganini ham namoyish qilish
maqsadga muvofiqdir. Bu tadbir o‘quvchilarga xatolarni yaxshiroq va tezroq
tushunib olishlariga yordam beradi. Tovush signallari asosiy kuch beriladigan
paytni aytib berish, shuningdek harakat aktining ritm va sur’atini namoyish qilish
uchun qo‘llaniladi, harakatni dastlabki o‘zlashtirishda bevosita yordam ko‘rsatish
juda katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to‘g’ri yo‘nalish, amplituda
va tezlik his qilinadi va harakat aktidagi qo‘pol buzilishlarning oldi olinadi. Tajriba
va maxsus tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bunday metodni qo‘llanganda, o‘rganish
ancha tez va sifatliroq o‘tadi (M.L.Ukran, B.N.Smirnov, A.P.Koltanovskiy va
G.V.Rtsxiladze).
Bu o‘rgatish usulining undan ishning ko‘zini bilib foydalanilmagandagi
salbiy tomonini ham nazarda tutish kerak. Yordam o‘rganuvchilarning faolligini
susaytirishga olib k-lishi mumkin: ular o‘qituvchining yordamiga ishonib,
harakatlarni bajarishda zarur darajada zo‘r bermaydilar. Shuning uchun tashqaridan
beriladigan yordam o‘rganuvchilarning zo‘r berishlarini vaqtincha qo‘llaydigan
bo‘lishi, lekin ularning o‘rnini bosmasligi kerak.
34

Shug’ullanuvchilarning o‘zlari shaxsiy zo‘r berishga qanday o‘rganib
borishlariga qarab, yordam asta-sekin kamayishi va harakatlarni boshqarish
harakteriga ega bo‘lishi kerak. Shuni ham nazarda tutish lozimki, boshqalarning
yordam berishi bilan bog’liq bo‘lgan qo‘zhalishlar (yordam beruvchining ushlab
qolishidan, suyanchiq bo‘lishidan, tortib turishidan va shu kabilardan) signal
ahamiyatini kasb etishi va qo‘g’ovchilar sistemasiga kirishi mumkin, bu
qo‘zg’ovchilar asosida po‘stlq faoliyatining dinamik stereotipi hosil bo‘ladi. U
vaqtda yordamni tugatish — bu qo‘shimcha qo‘zg’ovchilarni istisno qilish —
stereotipning buzilishiga olib keladi. Bu o‘quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish
qobiliyatiga ega bo‘lishlari bilanoq yordamni to‘xtatish kerakligini yana bir karra
tasdiqlaydi. Chetdan bo‘ladigan yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini
buzgan chog’larda ham o‘rgatishga putur yetkazadi. K i c h i k v a o‘r t a yo s hd a g i
B O‘ S M j a m o a l a r i u c h u n ( k o‘p i n c h a k a tt a l a r d a h a m, a y niq s a , o‘g ‘ i l b o l a l a r d a )
b u n d a y b a l a n d b o‘y l i o‘ y in c h i l a r n in g o‘ y i n ma y d o ni d a foy d a l a r i k a m ro q t e g a d i .
2.2 Gavda tuzilishining ahamiyati
K a tt a y o s h g a o‘ t g a n d a , a g a rd a b a l a n d b o‘ y l i o‘ y in c h i l a r b i l a n e h ti y o t
b o‘ l i b f a o l i y a t o l i b b or i l sa, u l a r u l g u r ma g a n l a r i n i o‘ z l a s hti r i b o l a di l a r v a
j a m o a n i n g t a y a n c hi g a a y l a n a d i l a r , s p or t m a h or a t i n i y a n a d a o‘ s t i r i s h n in g b a r c h a
i s t i q b o ll a r in i s a q l a b q o l a di l a r . M uh i m u s l u bi y m u a m m o s h u n d a n i b or a t ki ,
o‘ y in c h i l a r s p or t ma h or a t i n i n g a s o si s i f a t i d a t e x n i k t a y yorg a r l ik k a z o‘ r b e r u v c h i
m u r a b b i y l a r k a t t a qi y in c h i l ik l a r bi l a n t o‘qn a s h a d i l a r . U l a r u c hu n e n g k a tt a
m u a m m o t a r bi y a l a n u v c hi l a rn i n i ma l a rg a v a q a n d a y t e x ni k a g a o‘rg a ti s h n i n g
n o a n i q l i g i b o‘ l i b q o l a di . S p or t f a n i h o z i r c h a vo l e y bo l o‘ y ini n i ij r o e ti s h
t e x ni k a s i n in g s a mara l i m o d e ll a r in i a s o s l a b b e r a o l ma g a n . S h u s a b a b l i h a r bi r
m u r a b b i y o qi l o n a h a r a k a t b or a s i d a o‘ z t a sa vv u r i d a n fo y d a l a n a d i , b u e sa
vo l e y bo l mas h g ‘ u l o t l a r id a g i s h a x s i y t a j r i b a v a e n g z o‘ r ij ro c h i l a r
h a r a k a t l a r i n i n g t a s h q i k o‘r i ni s h l a r i n i ku za ti s h l a r a s o s i d a vu j ud g a k e l a d i . B i r
t o m o n d a n b i o m e x a n i k a yo‘ n a l i s h i d a g i a ma l i y f a nn i n g a y r i m y utuq l a r i ,
35

bi l i s h n i n g m e t o d o l og i k m u a m m o l a r i bi l a n t u s h u n t i r i l a d i . B o s h q a t o m o n d a n e sa
o l i m l a r n i n g m a s h h u r li k k a e r i s h i s h l a r i g a u s tu vor l i k b e r i l i s h i d a d i r , b u y e r d a
m u s t a qi l f i kr l a sh v a h a l e ti sh k o‘ p ro q fo y d a l i b o‘ l a r e di . S a mara l i o‘ q i ti s h v a
o‘ y inn i n g t e x ni k u s u ll a r i n i t a k o m i ll a s h ti r i sh u s l u b l a r i h a m y e t a r l i c h a i s h l a b
c h i qi l g a n e mas. B u n i h e c h b o‘ l ma g a n d a , s h un d a y bi r f a k t d a h a m k o‘r i s h
m u m k i n k i , t a r bi y a l a n u v c hi l a r o‘ y inn i n g t e x ni k e l e m e nt l a r i n i a y n a n b i r
m u r a b bi y d a t u r l i c h a b a j a r a d i l a r . B u f a r q s h un d a y ki , u n i o‘ y in c h i l a rn in g
i n d i v id u a l u s u l f a r q l a r i bi l a n i z o h l a b b o‘ l ma y di ; a n i q r o g ‘ i , b u o‘ y i n u s u ll a r in i
b a j a r i sh u l a r n i n g i n d i v i d u a l x a t o s i d i r . V a q t i - v a q t i bi l a n u s l u bi y a d a bi y o t l a r d a e n g
z o‘ r o‘ y in c hi l a r t o m o n i d a n t e x n i k u s u ll a r b a j a r i l i s h i n in g k i n ogr a m m a l a r i
p a y d o b o‘ l i b , n a m u n a s i f a t i d a t a v s i y a qi li n a d i . B u n d a y y o nd a s hu v d a
h a r a k a t l a r n i n g f a q a t t a s h q i k o‘r i ni s h i g i n a o‘rg a ni l i s h i m u m k i n ; sa m a r a d or l i k
s h a r t l a r i ma’ l u m v a t u s h u n a r l i e mas. S h u n i n g u c h u n , m u r a b bi y l a r h a r a k a t l a r d a g i
t a s h q i o‘x s h a s h l i k y o sh o‘ y in c hi l a r d a t a j r i b a l i l a r d a r a j a s i d a b o‘ l i s h i g a
u r i n a di l a r . U s u ll a r d a t a n q i d l a r s i z v a a s o ss i z h o l d a e n g sam a r a l i o‘ y i n k o‘r sa t a
o l g a n l a r y a x s h i i j ro c hi l a r d e b t a n o l in a d i . M a y d o n d a j a m o a g a o c h k o
t o‘ p l a sh nu q t a i n a z a r i d a n s a mara l i r o q h a r a k a t q i l g a n vo l e y b o l c h i e t a l o n s i f a t i d a
q a r a l a d i v a n a m u n a s i f a t i d a f o y d a l a ni l a d i .
B u n d a i j ro c h i n i n g un vo n l a r i h a m h i s o b g a o li n a di . A g a r o‘ y in c hi l a rd a
h a r a k a t n a t i j a l a r i k o‘ p l a b o m i ll a r : t e x ni k a , t a k t i k a , j i s m o ni y t a yyorg a r l ik ,
o‘ y in c h i a s a b ti z i mi xu s u s i y a t l a r i , u n i n g x a r a k t e r i n i n g k u c h i , u n in g t a sa vv u r
q o bi l i y a t i k a bi l a r bi l a n a n iq l a ni s h i e ’ t i b or g a o l i n a d i g a n b o‘ l sa, f ik r x a t o e k a n l i g i
y a qq o l k o‘r in a d i . T a m o y i l ji h a t d a n e sa, a n c h a o‘r t a c h a h a r a k a t t e x n i k a s i bi l a n
h a m m a h or a t l i li k n i n g b o s h q a t o m o n l a r i hi s o b i d a n o c h k o l a r t o‘ p l a sh
m u m k i n . O‘ y i n u s u ll a r i n i b a j a r i sh s a mar a d or li g in i b e l g i l ov c h i m e x a ni z m l a r n i
tu s h un m a s l i k , o‘q i t i s h d a m u r a b b i y l a r h a r a k a t n in g t a s h q i b e l g i l a r id a n
f o y d a l a ni s h g a m a j bu r b o‘ l i s h a d i , u l a r yo k i “ bi r i n c h i q a r a s h d a n ” i s h o n c h l i
k o‘r i n a d i , y o k i ma s h h u r l i g i tu f a y l i a n ’ a n a g a a m a l q i lg a n b o‘ l a d i , bi ro q
36

c h uq u r t a h l i l n a t i j a s i h i s o b l a n ma y d i . M a sa l a n , h u j u m z a r b a s i n i b a j a r i s h d a
“ t o‘g ‘ r i q o‘ l ” v a “ q o‘ l b a r m o q l a r i n in g qu vv a t l i l i g i ” h a m d a t o‘pn i y uq or id a n “ bi r
t o m o n l a ma q a t t i q” v a “ t o‘ p o s t i g a ki r i b y u ms h o q ” u z a t i s h u s u ll a r i k a bi l a r s h u l a r
ju m l a s i g a ki r a d i . Vo l e y b o l c hi l a r o‘ y i n u s u ll a r i t e x n i k a s i t o‘g‘r i s i d a g i f ik r l a r n i n g
tu r l i c h a l i l i g i v a n o a n iq l i g i d a m u r a b bi y o‘ qiti s h v a o‘ y in n in g t e x n i k u s u ll a r i n i
t a k o m i ll a s h ti r i sh b o‘ y i c h a o‘ z sam a r a l i u s l ub l a r i n i y a r a t a o l m a y di . U s h b u
s h a ro it l a r d a vo l e y b o l t e x nik a s i n i y a x s h i o‘rg a ni sh i m k o ni y a t l a r i f a q a t
h a r a k a t c h a n , q o bi l i y a t l i ( “ t a b i a t d a n ” b e r i l g a n ) o‘ y in c h i l a rd a g i n a ma v j u d b o‘ l a d i .
U l a r h a r a k a t l a r sam a r a d or l i g i n i b e l g i l ov c h i m e x a ni z m l a r n i ma s h q j a r a y o nid a
i n t u i ti v ( i c h k i s ez g i ) h o l d a “ tu t i b o l a d i l a r ” y o k i bu nd a t u g ‘ ma j i h a t l a r h a m
m u hi m a h a m i y a t k a sb e t a d i . O‘ y in n in g t e x n i k u s u ll a r i g a o‘rg a ti s h n in g b u n d a y
u s l u b i vo l e y b o l c hi l a r h a r a k a t i t u z i l i s h i n in g s a mara l i m e x a ni z m l a r i
s h a k ll a ni s h i n i t a ’ m i n l a y di . S h un in g u c h u n , a ma l i y o td a k o‘ p ro q m a s h q l a r v a
o‘ y in l a r n i j u d a k o‘ p m a r t a l a b t a k r or l a sh hi s o b i d a n y o sh o‘ y in c h i l a rn i t o r
d o i r a d a g i t e x n i k u s u ll a rg a o‘r g a ti s h v a o‘ y i n s h a ro i t l a r i d a u l a rn i i s h o n c h l i q a y t a
i j r o e ti s h n i t a ’ m i n l a sh y o‘ l id a n fo y d a l a ni l a d i .
B un d a y a ma ld a g i t a s h ki l i y v a u s l u b i y y o nd a s hu v d a t e x n i k
t a y yorg a r l iknin g a s o s i n i t a s h k i l e tu v c h i “ b a z a l a r ” ( t a y a n c h l a r ) – o‘ y i n
h a r a k a t l a r i n in g sam a r a l i m e x a ni z m l a r i v a y o sh o‘y i n c h i l a r t e x n i k - t a k t i k
u s u ll a r i n i n g k e n g t o‘ p l a m i s h a k ll a n i s h i a ma lg a o s h ma y di . U s h b u v a z i f a n i h a l
e ti l i s h i un c h a l i k h a m o s o n e mas.
A g a r t a s h k i l i y j i h a t d a n m u r a b bi y l a r t o m o n i d a n t e n g d o s h l a r g ‘ a l a b a s i n i
t a ’ m i n l a sh e m a s (o ddi y v a z i f a , r a h b a r i y a t n in g xo hi s h i b o‘ l sa b a s ) , b a l k i y uq or i
t o i f a d a g i o‘ y in c h i l a rn i t a y y o r l a sh t o‘g‘r i s i d a q a ro r q a b u l qi li n s a , un d a y o sh
o‘ y in c h i l a r ma h or a t i n i t a s h k i l e tu v c h i b a za n i b a h o l a s h k a t t a qi y in c h i l ik l a r
bi l a n b og ‘ l i q b o‘ l a d i . O‘y in c hi l a r n i n g ji s m o ni y r i vo j l a ni s h d a r a j a s i o b y e kti v
b a h o l a ni s h i h a m m u m k i n ( b o‘ y i , sa k r a s h b a l a nd l i g i , k i c h i k m a s o f a l a r n i o‘ ti s h
v a q t i v a b . ) . T u r l i c h a t a l q in l a r s h a ro i t i d a t e x ni k - t a k t i k m a h or a t n i t a s h ki l
37

e tu v c h i a s o s l a rn i b a h o l a sh u c h u n m ez o n l a r n i t a n l a s h a n c h a
m u a m m ol i d i r . Vo l e y b o l t a kt i k a s i u s u ll a r i or a s i d a n b e r i l g a n t o‘ p n i s i f a t s i z , y o k i
h u j u m z a r b a s i d a n s o‘ n g q a bu l q i l in g a n d a , t ez k o r hu j u m n i t a s h k i l e ti s h d a g i
qi y in c h i l ik l a r n i a j r a ti b k o‘ r sa ti s h m u m k i n . T o‘ pn i n g t o‘rg a y e ti b b or ma g a n
h o l a t i d a , q a bu l qi l u v c h i o‘ y in c h i l a r t o m o n i d a n d a s t l a b k i t a r t i b d a h u j u m qi l i s h
k o‘p c h i li k h o ll a r d a b e k o r q i l i n a d i . U s h b u m u a m m o n i n g h a l e ti l i s h i d a g i
q i y in c hi li k l a r h u j u m h a r a k a t l a r i n i t ez l a s hti r i s h y o‘ n a l i s h d a o‘ y i n t a k ti k a s i n i
r i vo j l a n t i r i s h t e nd e n s i y a s i n i ( y o‘ l ini ) s e k in l a s h t i r a d i , b u h u j u m n i n g
sa m a r a d or l i g i v a s h i d d a t l i l i g i n i , s h un in g d e k , vo l e y b o l o‘ y ini n in g qi z i q a r l i l i g i n i
p a sa y ti r a d i . U s h u m u a m m o n i n g h a l e ti l i s h i y u z a k i b o‘ li b q o l a d i . M a m la k a ti m i z
v a d u n y o nin g e n g y a x s h i j a m o a l a r i fo y d a l a n y o t g a n t a k t i k t a j r i b a l a r i n i n g a n c h a
t o r d a r a j a d a l i g i n i h a m m u a m m o s i f a ti d a t a n o l i s hi m i z l o z i m. U l a rd a o‘ y in c h i l a r
t a r k i b i n i j a m l a sh u s u l i , h u j u m d a q o‘ ll a ni l u v c h i k o m b i n a t s i y a l a r u s u l i v a h i m o y a
qu r i l m a l a r i i k k i t o m c h i s u v d e k , bi r - bi r i g a o‘x s h a y d i . O‘y i n c h i l a rn in g t a k t i k
t a y yorg a r l ig i m u a m m ol a r i g a q u y id a g i l a r n i k i r i ti s h m u m k i n :
- yo sh o‘ y in c hi l a r o‘ z a r o h a r a k a t l a r i d a t a k t i k u s u ll a r
j a m g ‘ a r ma s i n i n g t o r d a r a j a s i , o‘y i n j a r a y o n i d a hi m o y a n i t a s h ki l e ti s h n i n g
j a m o a v i y ti z i m i n i e rk i n o‘ z l a s h ti r i s h n i b i l mas li k ;
- o‘ y in c h i l a rn in g m a y d o n c h a d a voq e a l a r r i vo jin i o‘ z v a q t i d a
o l di n d a n k o‘r a o l i s h n i bi l mas l i g i ( a y r i m i s ti s n o l a r d a n t a s h q a r i ) , b u q a r s h i h a r a k a t
q i l i sh s a mar a d or l i g i n i o s hi r i s h i m u m k i n b o‘ l a rd i .
- p s i xo l og i k v a p e d a gog i k f a n l a rd a v a z i y a t , u m u m a n o l g a n d a ,
m ut l a q o q a r a m a - q a r s h i d i r : k o‘ p n a r sa a ll a q a c h o n ma’ l u m, b i ro q vo l e y b o l
a ma l i y o t c hi l a r i t o m o n i d a n fo y d a l a ni l ma y di .
Vo l e y b o l c hi l a r t a y y o r l a s h n in g e n g m u h i m m u a m m ol a r i d a n bi r i –
h a r b i r n a v b a t d a g i j a m o a g a y a n g i o‘ y in c hi l a r n i j a m l a s h v a sara l a s h d a , u l a r
s h a x s i n i n g p s i xo l og i k x a r a k t e r i s t i k a s i n i d e y a r l i hi s o b g a o l mas l i k yo k i
u m u m a n i nk o r e ti s h di r . O‘ y in c h i l a r u c h u n ma v q e t a n l a n i s hi d a h a m x u d d i
s hu n d a y h o l a tn i k o‘r a m i z . M a v j u d a ma l i y o t s h a ro i t l a r i d a y a n g i o‘ y in c h i l a r
38

b o‘ y i v a ji sm o ni y ma ’ l u m o t l a r i g a q a r a b q a bu l q i l i n a d i . A n c h a y uq or i
d a r a j a d a g i j a m o a u c hu n y a x s h i o‘ y in c h i l a r n i t a n l a s h y o sh o‘ y in c h i l a rn in g
ji sm o ni y ma’ l u m o t l a r in i h i s o b g a o l g a n h o l d a u l a r n i n g o‘ y i n sam a r a d or l i g i
b o‘ y i c h a a m a l g a o s hi r i l a d i . T e r ma j a m o a l a rn i s h a k ll a n t i r i s h d a b u n d a y
y o nd a s h u v o‘ z in i o q l a g a n , b i ro q k l u b j a m o a l a r i u c h u n u n i n g i s t i q b o l i k a m.
B o s h q a b i r m u a m m o– a s h q o‘ tk a z i sh i s h l a r i d a o‘ y in c h i l a r s h a x s v a
j a m o a n i n g ij t i m o i y - p s i xo l og i k tu z i l i s h i x u s u s i y a t l a r i n i n g i n k o r e ti l i s h i d i r .
U s h b u m u a m m ol a r n i n g q o n i q a r l i h a l e ti l i s h i o‘ qu v - ma s h q j a r a y o n i
sa m a r a d or l i g i n i a n c h a o s hi r i s h i , t e n g ku c h d a g i r a q i b l a r b i l a n o‘ y in c h i l a r
o‘r t a s i d a g ‘ a l a b a n i t a ’ m i n l a s h i m u m k i n . Z a m o n a v i y s p or td a r a q ob a t – b u
b e l g i l ov c h i d a r a j a d a s p or t c h i l a r x a r a k t e r i r a q o b a t i , s h a x s l a rn in g q a r s h i
k u r a s h i di r . R u h a n k u c h l i b o‘ l g a n v a m u r a k k a b o‘ y i n v a z i y a t l a r id a y uq or i
d a r a j a d a i ro d a l i l i k n a m o y o n e ti s h g a q o di r b o‘ l g a n s p or t c hi l a r g ‘ a l a b a
q o z o n a di l a r .
P e d a gog i k m u a m m o l a rg a , b i r i n c h i n a vb a t d a , t u r l i d a r a j a d a g i vo l e y b o l c hi l a r
bi l a n a m a l i y i s h l a s h d a m u r a bb i y l a r t o m o ni d a n y a k k a h o k i m l i k u s u ll a r in i n g k e n g
q o‘ ll a ni li s h i n i m i s o l qi li b k e l ti r i s h m u m k u n .
T a r bi y a l a sh j a r a y o ni d a z o‘r a vo n l ikk a o g ‘ i b k e ti sh o‘ y in c h i l a r d a bi r q a t o r
x a t o l ik l a rn i p a y d o b o‘ l i s hi g a , y e ti l ma g a n s h a x s s h a k ll a ni s hi g a o l i b k e l a di . S p or t
m a k t a b i n i t u g a t g a c h , k o‘ p c hi li k y o sh o‘ y in c h i l a r y uq or i d a r a j a d a g i vo l e y b o l
bi l a n s h u g ‘ u ll a n i s h n i xo h l a s h ma y di . S p or t d a q o l g a n o‘ y in c h i l a r bi l a n e sa,
d e m o k r a t i k t a r z d a f a o l i y a t o l i b b or i sh n in g i l o j i b o‘ l ma y di . Y a k k a h ok i m l i k
r a h b a r l i g id a o‘ y in c hi l a r d a g i i j od k or l i k d a r a j a s i s o‘n di r i l a d i . M a j b u r l a sh
o‘ y in c hi l a r d a o‘ z - o‘ z in i t a k o m i ll a s h t i r i s h n i n g y o‘ l l a r in i e rk i n i z l a s h l a r i g a i m k o n
b e r ma y di . T a r i x d a n bi l a m i z k i , q u ll a r n i n g ( m a j bu r i y ) m e hn a t i e n g
sa m a r a s i z b o‘ l g a n . Vo l e y b o l c hi l a r t a y y o r l a s h n in g b a r c h a b o s q i c h m u r a b bi y v a
o‘ y in c h i l a r h a m k or l i g i v a t a n i m i z vo l e y b o l inin g b o sh p e d a gog i k v a z i f a s i d i r v a
u s h b u v a z i f a o‘ z y e c hi m i g a e g a – a x i r k o‘ p c hi li k mam l a k a t l a r d a b un g a
a ll a q a c h o n l a r e r i s h i l g a n .
39

E n g d o l z a r b m u a m m o – vor i s l i k m u a m m o s i d i r . Ho z i rd a k o‘ p g i n a
o‘ y in c h i l a r s p or t m a k t a b l a r i d a n d a r h o l y uq or i t o i f a j a m o a l a r i g a o‘ ti s h m a y a pt i .
Vor i s l i k m u a m m o si bi r n e c h a y o‘ n a l i s h l a rg a e g a . U s o dd a r o q d a r a j a d a t a s h ki l i y
t a r t i b d a : s p or t - i nt e r n a t l a r , du b l yo r j a m o a l a r tu z i s h y o k i du b l yor l a r s i f a ti d a
q o‘ y i l g a n j a m o a l a r i d a n fo y d a l a n i sh or q a l i h a l e ti l a d i . B un d a y j a m o a l a r d a y o sh
o‘ y in c hi l a r , t e g i s h l i m a s h q i s h l a r i b a j a r i l g a n d a m o s l a s h a d i , s p or t ma h o r a t i
b a r c h a e l e m e nt l a r i b a r q a ro r l a s h t i r i s h i , o‘ y ind a z a r u r i y o‘ y i n t a j r i b a l a r i n i
o l i s h l a r i , y a n g i j a m o a n i n g t a l a b l a r i g a a s t a - s e k i n m o s l a s h i b b or i s h l a r i m u m k i n
b o‘ l a d i .
O‘ y in c hi l a rn i t a y y o r l a sh y o nd a s hu v l a r id a g i vor i s l i k m u a m m o s i n i n g h a l
e ti l i s h i a n c h a q i y in c hi li k bi l a n a m a l g a o s hi r i l m o qd a . Y a n g i j a m o a d a g i y a n a d a
q a tt i q r o q tal a b l a r k o‘ p c h i l i k o‘ y i n c h i l a r g a , q i y i n c h i l i g i u c h u n e m a s , b a l k i
n oo d a ti y l i g i s a b a b l i , m a ’ qu l k e l m a s l i g i m u m k i n . H a r b i r m u r a b b i y n i n g o‘ z i g a
xo s i s h u s l ub i b o‘ l a d i , b u j u m l a d a n , a n c h a k a t t a y o s h l i j a m o a o l d i g a b i r m u n c h a
b o s h q a c h a v a z i f a l a r q o‘ y i l i s h i b i l a n h a m b el g i l a n a d i .
B O‘ S M d a n k e y i n y a n g i j a m o a d a y o s h o‘ y i n c h i l a r t o‘ qn a s h k el a d i g a n i l k
ku t i l m a g a n h o l a t – h a r a k a t l a r t e x n i k a s i u s t i d a n m a q s a d l i i s h o l i b b o r i l i s h i n i n g
a m a l d a m u t l a q o y o‘q l i g i d i r . U l a r t e x n i k u s u ll a r n i b a j a r i s h k o‘ n i k m a s i
y e t a r l i c h a b a r q a r o r e m a s l i g i d a n j a m o a d a n a j r a l i b q o l a d i l a r . H a r b i r o‘ y i n c h i
v u j u d g a k el a yo t g a n m u a mm o l a r n i m u s t a q i l h a l e ti s h g a k i r i s h a o l m a y d i .
H a r a k a t l a r t u z i l m a s i d a m uq a rr a r r a v i s hd a v u j ud g a k el u v c h i bu z i l i s h l a r n i
( s h u j u m l a d a n , p s i xo l og i k s a b a b l a r g a k o‘ r a h a m ) a vv a l l a r i b o l a l a r m u r a bb i y l a r i
t o m o n i d a n b a r t a r a f e ti b b o r i l g a n b o‘ l s a , e nd i e s a b u m u a mm o o‘ s i s hn i n g
s e k i n l a s hu v i g a , yo s h o‘ y i n c h i l a r m a h o r a ti n i n g t o‘x t a b q o l i s h i y o k i c h e k l a n i b
q o l i s h i g a s a b a b b o‘ l a d i .
B u , a y n i q s a , b a l a n d b o‘y l i o‘ y in c h il a rg a sa l bi y t a ’ s i r k o‘r sa t a d i , o d a t d a
u l a r d a q o bi l y a t n in g s e k i n r i vo j l a n i sh v a t a y a n c h - h a r a k a t a pp a r a t i b u t u n
t i z i m i n i n g a n c h a k ec h y e ti l i s h i ku z a t i l a d i . Yo sh o‘ y in c h i l a r d a h a l i h a r a k a t
k o‘n ik m a l a r i y e t a r l i c h a s h a k ll a n ma g a n b o‘ l a d i . T e x ni k u s u ll a r n i b a j a r i s h n i n g
40

h a r a k a t k o‘ n i k ma l a r i y a n g i t a l a b l a r s h a ro i t i d a “ q u r i l i s h i ” v a yo‘ l g a q o‘ y i l i s h i
l o z i m. U m i d l i o‘ y in c h i l a rn i q a t ti q q o‘ ll i k o‘ qu v -mas h q l a r i v a m a h or a t l i
j a m o a l a r n i n g m u s o b a q a t a y y o r g a r l i g id a q o l di r mas li k k e r a k . Yo sh
vo l e y b o l c hi l a r d a n f a q a t a y r i m l a r i g i n a u s h b u b o s q i c h d a n j i dd i y y o‘ q o ti s h l a r s i z
o‘ t a o l i s h l a r i m u m k i n . A g a r b o l a l a r v a k a tt a l a r j a m o a l a r i m u r a b b i y l a r i t e x ni k
y o‘ l l a r nin g u s u ll a r i t o‘g‘r i s i d a tu r l i c h a t a sa vv u r g a e g a b o‘ l sa l a r , m u a m m o
y a n a d a c h u q u r l a s h a di . B u n d a y m u r a b b i y l a r nin g y or d a m i , u s l u bi y k o‘r sa t m a l a r i
v a u s u ll a r i t u r l i c h a b o‘ l d i , b u e sa o‘ y in c hi l a r n i n g t e x n i k a s i d a a k s e t a d i . Ayr i m
m u r a b bi y l a r q a y t a o‘rg a ti s h g a h a r a k a t q i l a d i . Q a y t a o‘rg a ni sh j a r a y o ni d a t e x ni k
u s u ll a rn i b a j a r i s h k o‘ n i k m a l a r i n i n g t u b d a n q a y t a k o‘r i l i s h i o‘ y in c h i l a rn i y a n a
b ir - i kk i y i l g a or q a g a k e ti s h l a r i g a o l i b k e l a d i .
B i z n in g vo l e y b o l i m i z u c h u n k l u b l a r d a v a mam l a k a t t e r ma j a m o a l a r i d a
b o g ‘ l ov c h i o‘ y in c hi l a r m u a m m o s i d o i m i y hi s o b l a n a d i . M a m la k a ti m i z n i n g
b o g ‘ l ov c h i r e j ad a g i o‘ y in c h i l a r i u z o q v a q t l a r d a n bu y o n , d u n y o d a g i y e t a k c h i
j a m o a l a r n i n g e n g y a x s h i b o g ‘ l ov c hi l a r i g a o‘ y i n m a h or a t i d a r a j a s i b o‘ y i c h a
y u t q a z i b k e l m o qd a l a r . B u o‘ y inn i r i vo j l a n t i r i s h n i ji d d i y t o‘ s i b q o‘ y a d i v a t a k t i k
j a m g ‘ a r ma v a j a m o a l a r i m i z i m k o ni y a t l a r i n i k a ma y ti r a di .
T a r bi y a l a nu v c hi l a r n i n g i j od k or l i g in i t o‘ s i b q o‘ y u v c h i
y a kk a h o ki m l i k p e d a gog i k a s i d a n f o y d a l a ni li s h , y uq or id a n u z a ti s h t e x ni k a s i n in g
p a st d a r a j a s i , t a s h ki ll a s h t i r u v c hi l a r ro l i d a g i o‘ y in c hi l a r n i a n iq l a s h d a s h a x s ni n g
i j ti m o i y - p s i xo l og i k x u s u s i y a t l a r i i n k o r e ti l i s h i v a o qi b a t d a , B O‘ S M d a t e z
o‘ y inn i n g a n c h a k ec h q o‘ ll a ni l i s h i k a b i l a r k o‘ p j i h a t d a n vo l e y bo l i m i z d a g i
b o g ‘ l ov c h i o‘ y in c h i m u a m m o s i n i y a r a t m o q d a .
Ja d a l o‘ z g a r i b b or a y o t g a n j a m i y a t o l i y o‘ qu v y u r t i b i t i r u v c hi l a r i g a k a tt a
t a l a b l a r q o‘ y m o qd a . J a m i y a t d a z a m o n a v i y h a y o t s h a ro it l a r i d a f a o l i y a t y u r it a
o l a di g a n , y uq or i k a s bi y l a yo q a t g a e g a m u t a x a ss i s l a rg a t a l a b k u c h a y m o qd a .
B o z o r m u n o sa b a t l a r i m ut a x a ss i s l a r or a s i d a g i r a q ob a t n i k u c h a y ti r m o q d a .
S p or t c h i m u v a ff a qi y a t g a e r i s hi s h v a h a y o td a o‘ z o‘r nin i t o pi s h u c h u n o‘ z
i s h i n i n g u s t a si b o‘ l i s h i l o z i m. B i ro q r a q ob a t ma h or a t n i e g a ll a s h n in g y a go n a
41

r a g ‘ b a t i b o‘ l mas l i g i k e r a k . B u n d a k a s b g a , ij o di y o t g a , o‘ z - o‘ z in i r i vo j l a n t i r i s h
v a n a m o y o n e ti s h g a qi z i qi s h m u h i m roq di r . O l i y o‘ qu v y u r ti d a t a n l a n g a n k a sb
b o‘ y i c h a m a h or a t g a e r i s hi s h n in g e n g m u hi m d a s t l a b k i b o s q i c h i b o‘ l i b , z a r u r i y
k o m p e t e n s i y a l a r n i e g a ll a sh k a s bi y o‘ s i s h n i n g a s o si hi s o b l a n a d i .
T a l a b a l a rn i o‘ qi t i s h d a y uq or i sam a r a d or l i k k a e r i s h i sh u c h u n b i r
q a t o r u m u m i y q o nu n i y a t l a r d a n foy d a l a ni s h z a r u r . U l a r n i , m u a yy a n d a r a j a d a ,
t a m o y i ll a r s i f a ti d a b e l g i l a sh m u m k i n . U l a r p e d a gog ik a n i n g u m u m i y d i d a k t i k
t a m o y i ll a r i bi l a n b i rg a l ik d a k a s b n i e g a ll a s h d a y uk s a k n a t i j a l a rn i t a ’ m i n l a y di .
U l a rn in g h a r bi r i m a h or a t n i n g m u h i m l a yo q a t l a r i n i s h a k ll a n ti r a d i .
M u a m m ol i o‘ q i t i sh t a m oy i l i . T a l a b a l a r t o m o n i d a n o l i y t a ’ l i m ni n g
D a v l a t t a ’ l i m s t a n d a r t l a r i d a b e l g i l a n g a n k o‘ p l a b l a y o q a t l a r n i e g a l l a sh v a z i f a s i n i
b e l g i l a y di . U n i n g m o hi y a t i k e n g m a ’ n od a o‘q u v d a s tu r i ma v z u l a r i b o‘ y i c h a
m a v j u d ma t e r i a l n i o‘rg a ni s h n i t a q o z o e t a di . B u g u n g i c h e g a r a i n s o nn in g
h a q i q a t g a , ma v j u d z i d di y a t l a rn i a n i q l a s h g a y a qin l a s hu v i d a , f a r a z l a r n i , tu r l i
n u q t a i n a z a r l a r n i b a h o l a s h d a , h a l i o‘rg a ni l ma g a n y o‘ n a l i s h l a rn i a n i q l a s h d a
k o‘r in i b , a y n a n bi l i s h m u a m m o s i n i t a s h k i l e t a d i . U l a r n i n g h a l e ti l ma g a n l i g i , b i r
t o m o n d a n , vo l e y b o l n a z a r i y a si v a a ma l i y o tin i n g r i vo j l a ni s h j a r a y o n l a r in i
c h e k l a y di , i k k i n c h i t o m o n d a n e sa, h a q i q a t n i i z l ov c hi l a rg a b i l i sh y o‘ ll a r in i
k o‘r sa t a d i . M a v j u d bi li m l a r d a g i m u a m m o l a rn i a n i q k o‘r sa t i b b e r i s h m u a m m ol i
o‘ qiti s h n i n g m o hi y a t i n i t a s h k i l e t a d i . B un d a d a r s l ik l a r v a o‘ qu v q o‘ ll a n m a l a r
ma z m u n i b i l a n c h e k l a n i b q o l i sh m u m ki n e mas. B o s h q a i l m i y v a u s l u b i y
a d a b i y o t l a r n i h a m o‘rg a ni s h , t u r l i y o‘ n a l i s hd a g i m u t a x a ss i s l a r n i n g ma’ r u z a l a r i n i ,
o l i m l a r nin g a n j u m a n l a r d a g i ma’ r u z a l a r i n i h a m e s hi t i s h l o z i m. D a r s l a r n i o li b
b or u v c h i o‘ q i tu v c h i l a r t a l a b a l a rg a k a t t a y or d a m k o‘r s a ti s h l a r i m u m k i n .
T a l a b a n in g bi li m o l i s h g a , m u t a x a ss i s li k l a y o q a t i n i e g a ll a s h g a i n t i l i s h i
b e l g i l ov c h i h o l a t hi s o b l a n a d i .
Z a m o n a v i y v o l e y b o l n a z a r i y a si v a u s l u b i y a t i m u a m m o l a r i n i tu s h u n i s h ,
y o sh m ut a x a s s i s l a rg a m a v ju d b i l i m l a r n i o b y e kti v b a h o l a s h , u l a rn in g k a s bi y
m a h or a t n i t a k o m i l l a s h t i r i s h n in g s a ma r a l i y o‘ l l a r in i i z l a s h l a r i v a s h u j u m l a d a n ,
42

u s h b u m u a m m ol a r n i h a l e ti sh j a r a y o ni d a y a n g i y o‘l l a r n i t o pi s h g a i m k o n
b e r a d i .
T o r ma’ n o d a e sa m a t e r i a l n i n g b i r q i s m i n i , a y niq s a , n a z a r i y qi s m i n i
o‘ z l a s hti r i s h d a m u a m m o l i o‘ qi t i s h u s l u b i d a n f o y d a l a n i sh m u m k i n . Mu s t a q i l
r a v i s h d a y o k i o‘ q i tu v c h i y o r d a m i d a k o‘ p g i n a o‘ qu v v a z i f a l a r i n i h a l e ti s h g a
u r i n i sh n a t i j a si k o‘ p ro q t u s h u n a r li , sa m a r a l i b o‘ l i s h i m u m k i n .
2 . O b r o‘ - e ’t i b o r g a t a y a n i sh t a m o y i l i . Q a di m i y n a q ll a rd a n b i r i b o‘ l g a n
“O‘ z in gg a n a m u n a y a r a t ma” d e g a n q o i d a n i h a r k u n i t a t b i q e ti s h d a n b o s h l a sh
l o z i m. B u bi l i s h v a o‘ z in i a n g l a sh j a r a y o n i n i bu z u v c h i t a s h q i o b r o‘ - e ’ tib or l a rg a
h a d d a n or t i q t a ’ z i m q i l i s h g a yo‘ l q o‘ y mas l ik n i a n g l a t a d i . A k s h o l d a q a n d a y di r
s h a x s n i n g o b r o‘ l i n a z a r i y a si yo k i u m u m q a bu l q i l g a n k o‘r sa t ma l a r t a ’ s i r i g a
t u s hi b q o l i s h i m u m k i n . U l a r y a r a tu v c h i , m u s t a qi l i z l a ni s h g a q od i r k i s h i
t a d q i q o t c h i n i f a q a t g i n a q a y t a ij r o e tu v c h i ki s hi g a a y l a nti r i b q o‘ y a di . B un d a y
h o l d a m u r a b b i y l i k m a h or a t i n in g o‘ s i s h i v a b o‘ l g ‘ u si m u t a x a ss i s l a rn i n g k a s b i y
y u t u q l a r i g a e r i s hi s h i d a rg u m o n d i r . M a s h hu r li k n i s o‘ z s i z t a n o l i s h
t a r bi y a l a nu v c h i n i n g o‘ z ku c hi g a i s h o n mas li k k a , k o‘ r- k o‘ro n a i s h o ni s h v a
b o‘ y s uni s h i g a o l i b k e l a d i . B u e sa v o y a g a y e t g a n b o l a n in g b o l a l a r c h a ro l i
b o‘ l ib , u n g a t a s h q i r a h b a r l i k t a l a b e ti l a di . B u h o di s a k u za ti l g a n mas hh u r l i k
t a ’ s i r i d a n a j r a l g a n i d a n s o‘ n g o‘ z - o‘ z id a n y o‘ q o l a di , d e b o‘ y l a sh x a t o di r .
T a rb i y a l a nu v c h i b o‘ y s uni sh j a r a y o nid a m a s h h u r l ik k a e mas, b a l k i o‘ z i n in g
p s i xo e m o t s i on a l h o l a t i g a “ b o g ‘ l a n i b ” q o l a d i , b u e sa b o s h q a n u f u z l i l a r n i i z l a s h g a
v a u l a rg a t a q li d qi l i s h g a m a j bu r q i l a d i . A f s u s ki , u s h b u t a r z d a g i x u l q - a t vo r
( a r a l a s h m a , b o s h q a l a r k a b i b o‘ l d e y i s h ) bi z n in g j a m i y a ti m i z d a m u s t a qi l v a
e r ki n n u q t a i n a z a r v a ki ll a r i g a e mas, b a l k i v a z i y a t g a m o s l a s hu v c hi l a rg a
i j t i m o i y m u v a ff a qi y a t n i t a ’ m i n l a b b e r a d i . S h u b i l a n bi rg a b a r c h a
m a s h h u r l a r n i m u t l a q i n k o r e ti s h h a m y a x s hi l ik k a o l i b k e l ma y di .
A g a r v e l o s i p e d ma v j u d b o‘ l sa, u n i i x ti r o qi l i s h e mas, b a l k i u n d a y u r i s h n i
o‘r g a n i sh s h a r t , k e y in c h a li k e sa v a q t i - s o a t i b i l a n u n i t a k o m i ll a s h t i r i s h n in g
s a mara l i g ‘ o y a l a r i p a y d o b o‘ l a d i .
43

A g a r yo s h l a rg a y uk sak a x l o qi y v a p e d a gog i k s i f a t l a rg a e g a , k a s b i y
f a o l i y a tnin g b a r c h a s i r - a s ror l a r i n i o‘rg a t a o l a di g a n , t a q l i d qi l i s h g a a r z i y di g a n
o‘ q it u v c h i d u c h k e l i b q o l sa, b u j u d a k a t t a y u t u qd i r . B u n d a y i m k o ni y a t n i y o s h l a r
q o‘ l d a n c h i q a r m a s l i g i k e r a k . B i roq , nu f u z l i l a r bi l a n o‘ z a r o m un o sa b a t l a rn i
o‘ z a r o q a r a m l i k d a r a j a s i g ac h a o l i b b or i s h h a m k e r a k e mas.
B u i n s o n n i b o‘ s h a s h ti r a di , u n i n g b a r q a ror l i g i n i p a sa y ti r a d i , s h a x s n i n g
m u h i m t a m o y i ll a r i n i n g r i vo j l a n i s h i g a t o‘ s q i n li k qi l a di . M a s h hu r s h a x s l a rg a
s o‘ z s i z i s h o ni s hg a y o‘ l q o‘ y mas l i k k e r a k , t e z - t e z i k ki l a n i b “ N e g a ? ” , “ B u
h a q i q a t d a n h a m s h un d a y m i k a n ? ” d e g a n sa vo ll a r q o‘ y i l i s h i l o z i m. O‘r n a ti l g a n v a
b e l g i l a n g a n k o‘r sa t m a l a r , n a z a r i y a v a u s u ll a rg a ni s b a t a n a s o s l i i k ki l a ni s h l a r
b i l i sh j a r a y o ni n i s og ‘ l o m l a s hti r a d i v a s h a x s s h a k ll a ni s h i h a m d a y o sh
m u t a x a ss i s l a r n i n g k a s bi y m a h or a t i o‘ s i s h i n i t ez l a s hti r a d i . A k s h o l d a , m u s t a q i l
b o‘ l mas l i k v a o‘ z i g a i s h o n mas li k k e l a j a k d a u l a rn i qu r u q i j r o c hi l a rg a a y l a nti r i b
q o‘ y a di .
N u f u z l i s h a x s l a r d a n m a ’ l u m d a r a j a g a c h a fo y d a l a ni s h h a m fo y d a l i , h a m
sa m a r a li di r . B i ro q u l a r n i n g xo m x a yo l d a n ib or a t q a d r i y a t l a r i g a b e r i l mas l i k
u c h u n ma v j u d k i s hi l a r d a n o‘ t i b k e ti s h g a i n t i l i s h , i m k o n q a d a r u l a rd a n b a r c h a
y a x s h i t o m o n l a r n i o l i s h , u l a rg a hu r m a t b i l di r i sh l o z i m di r . F a kt l a r , h a qiq a t l a r ,
s a b a b i y a l o q a d or l i k m u hi m l i g i g a e ’ tib o r q a r a ti s h n i a s t a - s e k i n o‘rg a n i s h , o‘ z
a q l i g a i s h on i s h k e r a k . S h u n d a g i n a b u v a z i y a t s e r ma h s u l b o‘ l a di . N u f u z n i i nk o r
e ti s h h a m m u m k i n e mas – b u bi l a n k o‘ p n a r s a n i y o‘ q o ti sh v a sa l bi y
o q i b a t l a rg a – b i r j o y d a t u r i b q o l i s h , o‘ z f ik r i g a y uq or i b a h o b e r i s h , m u vof i q
k e l mas li k k a o l i b k e l i s h i m u m k i n .
I j o d i y o‘ q i sh t a m oy i l i . B u t a l a b a l a r d a ij o di y l ik n i s h a k ll a nis h i , ij od i y u s u l
bi l a n u l a r d a y a r a tu v c h i l i k q ob i l i y a t l a r i n i r i vo j l a n t i r i s h n i t a q o z o e t a di . B u
t a m o y i l d og ma t i k ( q o t i b q o l g a n , o‘ z g a r mas) o‘ qi s h g a , t a ’ l i m ti z i m i d a k e n g
t a r q a l g a n “e s l a b q o l di m - y o d l a di m - t o p s hi r dim - u n u t d i m” for m u l a s i g a t e s k a r i
j a r a y o n hi s o b l a n a d i .
44

T a l a b a l a r d a ij od i y t a f a k ku r e r k i n l i g i b o‘ l mas a , o‘ z l a r i ni m a n i d i r a n iq l a s h g a
u ru ni s h m a sa, m u s t a qi l b a h o l a n i s h m a s a , ox i r - o qi b a t d a e sa i k ki l a ni s h v a o‘ z g ac h a
f i k r l a s h p a y d o b o‘ l a di . A n a s h u j o y d a m u a m m ol i o‘ qi t i s h n i n g “ ma k t a b ” u s u l i –
o‘q u v t o p s hi r iq l a r i n i m u s t a qi l i j od i y b a j a r i s h u s u l i i sh b e r i s h i m u m k i n .
I j o di y q a y t a i s h l a sh v a u l a r n i ti z i m l i h o l d a s a r a l a s h g a u r i n i s h d a t a l a b a l a r
o l a di g a n bi l i m m u r a b b i y ni n g k e l g u si i s h l a r i d a s ez i l a r l i yor d a m b o‘ l i s h i m u m k i n .
A g a r y a n g i bi li m v a t a j r i b a n in g i j od i y bi r l a s h u v i yo s h l ik d a s h a k ll a n m a s a , u n d a
k e l a j a k d a k a s b i y o‘ s i s h d a k a t t a t o‘ s i q l a r p a y d o b o‘ l a d i . A x i r , g ‘ i j j a k k a e g a
b o‘ l i s h , u n i c h a l a o l i s h d e g a n i e mas.
B o s h q a t a j r i b a d a n k o‘ r- k o‘ro n a n u s x a o l i sh b e sa m a rd i r , nu s x a d o i mo a sl
h o l d a g i d a n k o‘r a x i r a ro q v a ox i r - o qi b a t mas x a r a l i c h i q i s h i m u m k i n . M a ’ l u m o t l a r
m i qd or i n i k o‘ p a y ti r i sh n a t i j a s i d a m a h or a t n in g o‘ s i s h i t u r g ‘ u n l i k bi l a n a l ma s h a d i .
Y a n g i b i l i m, f a kt l a r v a ma s h q u s u ll a r i o‘ y in c h i l a rn i t a y y o r l a sh u s l u b i d a o‘ z
a k s i n i t o pi s h i k e r a k . U n i q a y t a i s h l a s h v a y a r a tu v c h i l i k q ob i l i y a t i bi l a n
t a k o m i ll a s h ti r i s h m u m k i n . I j o d i y m e hn a t n i n g o‘ z i – i n s o n r i vo j l a ni s h i
g e n e t i k d a s t u r i n i a m a l g a o s hi r i s h n i n g e n g m u h i m s h a r t l a r i d a n bi r i d i r . H a r
q a nd a y r i vo j l a ni sh j a r a y o n i ij od i y y o nd a s h u v a s o s i d a g in a a m a l g a o s h a d i . H a r
q a n d a y m e hn a t i j od k or l i k b i l a n b a j a r i l g a n d a sam a r a b e r a d i . I j o dk or l i k f a o l i y a t g a
qi z i qi s h bi l a n , qi z i qi s h e sa m u v a ff a q i y a t bi l a n r i vo j l a n ti r i l a d i : “ M e n
u d d a l a y a p m a n ” d e y a o l i sh k e r a k .
A n a t o l F r a n s “ B i l i m n i h a z m qi l i s h u c h u n u n i i s h t a h a b i l a n y uti s h k e r a k ” ,
d e b h i s o b l a g a n . H a r q a n d a y f a n n i n g h a r bi r d a r s i d a q o‘ y i l g a n a n i q
v a z i f a l a r n i h a l e ti sh v a u y v a z i f a l a r i n i b a j a r i sh m u v a ff a qi y a t g a rov idi r .
I l m iy l i k t a m oyil i . O l i y o‘qu v y u r t l a r id a t a ’ l i m n i n g o‘rg a ni l a y o t g a n
t a mo y il l a r id a n a k s a r i y a ti n i i l m i y yo nd a s hu v s i z a m a l g a o s hi r i b b o‘ l ma y di .
I l m i y l i k t a m o y i l i t a l a b a l a r n i n g i l m i y d u n y o q a r a s h i , t a k o m i ll a s h u v y o‘ ll a r in i
sa m a r a l i i z l a s h , u l a rn in g t a d q i q o t c hi li k qi z i qi s h l a r i n i f a o ll a s h t i r i s h n i
t a ’ m i n l ov c h i t a f a k k u r v a bi l i m u s u ll a r i s h a k ll a ni s h i n i t a q o z o e t a d i . A y n a n
45

bi l i s h d a g i i l m i y y o nd a s h u vma’ l u m o t l a rn in g , o l i n a di g a n b i l i m l a r h a q i qi y l i g i
t o‘g‘r i s i d a g i s a vo ll a r g a t o‘g‘r i j a vo b b e r i sh i m k on i n i b e r a d i .
H a q i q a t n i a n i q l a s h mas a l a l a r i d a t a f a k k u r n i n g q a t ’ i y l i g i , o‘rg a nu v c h i n i n g
j i d d i y m u n o sa b a t i , y o sh m u t a x a ss i s l a r n i a n c h a c hu qu rro q a n g l a s hi , h o di s a l a r
m e x a ni z m i n i b i l i sh v a o l in g a n bi l i m l a r n i h a q i q i y l i k m ez o n l a r i a s o s i d a
b a h o l a s h d a q o‘ l k e l a di . M a s h hu r s p or t c h i l a r x u l o sa l a r i v a u m u m q a b u l q i l g a n
e ’ t i q o d l a rg a t a y a n i b q o l ma s d a n , s a b a b l i a s o s l a r d a n k e l i b c h i q i b , a q l g a t a y a n g a n
h o l d a f ik r l a rd a n fo y d a l a ni s h l o z i m.
III.BOB Muskullar tizimi va gavda muskullari
3.1 Muskullar tizimi va gavda muskullari
Muskullar- myologia organizm hayotida muhim o’rin tutadi: har bir
sportchi erkin harakatlana olishi uchun muskullar katta ahamyatga ega,
Jismoniy mehnat va sport bilan shug’ullanadiganlarda muskullar kuchli
taraqqiy etgan.
Gavda muskullari mezodermada takomillashadi. Mezodermaning parda
va boshlalng’ich miya naychasining ikki yon tomonida joylashgan dorsal
qismi segmentlarga yoki somitlarga bo’linadi. Somitlar o’z navbatida
skleretomga va miotomga bo’linadi. Skleretomdan umurtqa ustuni va skelet
hosil bo’lsa, miotomdan muskullar takomil etadi. Miotomlar ko’proq ventral
tomonga zo’r berib o’sishi tufayli kattaroq ventral qismi va undan kichikroq
dorsal qismlari farq qilinadi. Miotomning dorsal qismidan orqa muskullar
takomil epa, ventral qismidan gavdaning old tomonida joylashgan ventral
muskullar takomil etadi. Orqa miyada miotomlarga nerv tolalari o’sib
kiradi. Miotomlar 2 qismdan iborat bo’lib: ventral (old) va dorsal (orqa)
qismlariga alohida ikkita nerv tortilgan. SHuning uchun ham bir miotomdan
takomil topgan muskullar bir-biridan uzoqda joylashgan bo’lsa ham bitta
46

nerv bilan inervasiya qilinadi. Embriogenez davrida bir guruh muskullar
o’zining takomil topgan yerida qoladi va mahalliy (autoxton) muskullar deb
ataladi.
Ikkinchi gruppa muskullar gavdada tashkil topib, embriogenez
davrining so’ngi vaqtlarida qo’l-oyoqqa o’tib ketadi va gavdadan qochuvchi
muskullar deyiladi.
Uchinchi gruppa muskullar qo’l-oyoqda hosil bo’lsada biroq
embriogenez davrida gavdaga o’tib ketadi va ular markazga intiluvchi
muskullar deyiladi.Qorin-ko’krak to’sig’i diafragma gavdaning old
tomonidan bo’yin segmentlaridan takomillashadi.
Bosh muskuli visseral apparat mezodermasidan takomillashsa
embrionning bosh qismiga yaqin joylashgan miotomlardan esa ko’z
soqqasining muskullari takomil etadi.
Skelet muskullari ko’ndalang-targ’il tolalardan tashqari muskul
tutamlaridan ham iborat. Muskullarning funksional va sturuktur birligi
muskul tolasidir. Har bir muskul tolasi ikkinchi muskul tolasidan ustini o’rab
olgan nozik biriktiruvchi to’qima pardasi-endomizium yordamida ajralib
turadi. Bir necha muskul tolalari qo’shilib muskul tutamini hosil qiladi va
ustida tashqi qo’shuvchi to’qima pardasi perimiuzum bilan o’raladi. Bir
necha muskul tutamlaridan hosil bo’lgan butun muskul tashqi perimiuzum
bilan o’ralgan bo’ladi. Muskul nervga bo’ysunuvchi a’zo hisoblanadi.
SHuning uchun har bir muskul ichida harakat va sezuvchi nerv oxirlari
bo’lib, ular muskullarni markaziy nerv sistemasi bilan bog’lab turadi. Harakat
nervlari markaziy nerv sistemasidan hosil bo’lgan qo’zg’alishni muskullarga
o’tkazib beradi, ya’ni impulsni uzatadi, natijada muskul markaziy nerv
sistemasining hohishi bilan qisqaradi (harakat analizatori). Muskullar ichida
joylashgan sezuvchi nerv oxirlari muskuldagi sezgini markaziy nerv
47

sistemasiga yetkazib, unga habar berib turadi.
Odam o’lgandan so’ng muskullarning tonusi yo’qoladi va bo’shashib
ketadi. 5-6 soat o’tgach muskul tarkibidagi oqsil iviydi va qotadi, natijada
muskullar ham qay ahvolda turgan bo’lsa o’sha holda qotib qoladi.
Har bir muskulning aktiv qisqaruvchi go’shtdor qismi, tanasi va ikki
uchi, ya’ni boshlanish va birikish joylari pay qismlari bo’ladi. Muskulning
boshlanish va birikish joylaridagi paylari zich biriktiruvchi to’qima kollagen
tolalaridan iborat bo’lib, cho’zilishga hiyla chidamlidir. Y a ssi muskullarning
(qorin) y upqa pastki payi bo’lib, bu pay apponevroz deyiladi. Gavdaning
ba’zi yerlarida muskullarni o’ragan fassiyaning qalinlashgan joylari ham
apponevroz deyiladi (qo’l va oyoq).
Muskullar shakliga qarab uzun, qisqa, yassi bo’lishi mumkin. Uzun
muskullar aksari qo’l va oyoqlarda joylashgan bo’lib, urchuqsimon
ko’rinishgsa ega. Urchuqsimon muskullarning tanasi, boshlanish qismi va
biriktiruvchi qismi bo’ladi.
Muskul tolalari yo’nalishiga qarab to’g’ri, qiyshiq, ko’ndalang va
aylanma yana esa bir patli va ko’p patlilarga farq qilinadi.
Muskullar ishi ula rn ing qisqarishidan iborat. Muskul qisqarganda uning
bir uchi-ikkinchi uchiga yaqinlashadi, natijada gavdaning ana shu qismi ishga
tushadi.
Bajarilgan ishning kuchi shu ishni bajarayotgan muskulni ko’ndalang
kesimiga bog’liq.
Muskullarni ish bajarish quvvatini oshiruvchi va unga
ko’maklashuvchi suyak pishanglari, ya’ni richaglari bor.
Muskul tolasining anatomik va fiziologik ko’ndalang kesimi mavjud
bo’lib, u ish qobiliyatchanligini belgilaydi. Muskullar qisqarish va
bo’shashish vazifasini bajarishi va muskul tolalarining joylashuviga ko’ra
48

ko’ndalang targ’il va silliq muskullarga bo’linadi. Muskulning sezuvchi nerv
oxirlarini motoneyronlar ta’minlaydi.
Agar birinchi - guruh muskul qisqarsa unga monand ikkinchi guruh
muskul ham qisqarsa, bunday muskullar sinergis t muskullar deyiladi. Agar
birinchi guruh muskul qisqarsa unga monand ikkinchi guruh muskullar
bo’shashsa, bunday muskullar antagonist muskullar deyiladi.
Muskullar dinamik va statik ish bajarar ekan 3 xil faza ko’rinishda
bo’lishi mumkin.
1) Qarshilikni yengish fazasida muskul tananing muayyan qismi og’irligini
yoki qo’yilgan Yukni yengib qisqaradi.
2) Qarshilikka bardosh berib turish fazasi. Bunda muskulning qisqarish kuchi
qarshiligi kuchiga teng bo’lib, gavdaning muayyan qismida ana shu
muskullar qisqarib turgan vaziyat tushuniladi.
3) Qarshilik kuchiga bardosh bera olmaslik fazasi. Bunda muskul qisqargan
holatda turishiga qaramay, qarshi kuchlarga bardosh berolmaydi. Asta-sekin
bo’shashadi.
Muskullar albatta yordamchi apparatlar bilan birgalikda ish bajaradi va
ularga quyidagilar kiradi:
Qillar, fassiyalar, paylar, tarkibida mahsus suyuqlik saqlovchi
haltachalar, g’altaklar va sessamasimon suyaklar. Bular barcha muskullarning
birgalikda va muskul ishida va tayanch markazlarining hosil bo’lishida
ishtirok etadi.
Paylar — har bir muskulning suyakka kelib birikuvchi mustahkam payi
bo’ladi. Pay muskullarning go’shtdor qismida o’zining yaltiroqligi oq yoki
sarg’ish rangi bilan ajralib turadi.
Fassiyalar - muskullarni biriktiruvchi to’qimadan iborat parda o’rab
turadi, u fassiya deyiladi. Fassiya bir muskulning ikkinchi muskuldan ajratib
49

turadi. Shuning uchun ham u har quysi muskulning alohida qisqarishini
ta’minlaydi.
Fassiyalar qaysi qavatdagi muskullarni o’rab yotishiga qarab chuqur
o’rta va Yuza fassiyalarga bo’linadi. Fassiyalarni bilish juda muhim, chunki
qon tomirlar va nervlar ular orasida joylashgan. G’altaklar - suyaklarda
tog’aydan yoki zich biriktiruvchi to’qimadan iborat do’nglar bo’ladi, ana shu
g’altaksimon do’ngdan muskullarning payi aylanib o’tadi. G’altak
muskulning qisqarish samarasini oshiradi.Ichida moysimon suyuqlik
saqlovchi haltachalar - bu haltachalaming shakli turlicha bo’lib katta —
kichikligi ham hilma-xildir. Shilliq haltaning devori hiyla yupqa bo’lib,
ichkariga qaragan tomonida yapaloq biriktiruvchi to’qima hujayralari bo’ladi-
ki ular qopcha ichidagi suyuqlikni ishlab chiqarsa kerak deb tahmin qilinadi.
Pay qinlari — qo’l oyoq muskullaridagi uzun paylarni o’rab yotuvchi
fibroz qinlardir. Ular sinovial haltachalardan uzun silindrsimon shakli bilan
farq qiladi.
Sessamasimon suyaklar — kichkina yumaloq no’xotsimon suyakchalar
bo’lib, ular odatda muskullar payining tagida joylashadi va payni bir oz
ko’tarib, uning aylanish burchagini o’stiradi, harakat effektini kuchaytiradi.
Bundan tashqari, ko‘nikmaning mustahkamlanishi harakat aktini maksimal
kuch bilan (agar kuch bеrishga ko‘nikma tarkib toptirishda o‘rganilgan bo‘lsa)
to‘g’ri bajarishga imkon bеrishi ham juda muhimdir.
Masalan, konkida uchuvchi barqaror ko‘nikmaga ega bo‘lsa juda t е z
uchganda ham uchish t е xnikasini buzmaydi, yyetarli darajada mustahkam
bo‘lmagan ko‘nikmada bunga erishish mumkin emas. Nihoyat, ko‘nikma
mustahkam bo‘lsa, uni mashq olib bormasdan ham uzoq saqlab qolish mumkindir.
Ma'lumki, v е losip е dda yurish, suzish, chang’ida yurish kabi mustahkam
ko‘nikmalar asosan butun umr saqlanib qoladi.
50

Ko‘nikmaning hosil bo‘lishi jarayonida alohida harakatlarning
avtomatlashishi bilan birga bu harakatlar tuzilishining nisbatan doimiy
bo‘shlig’ligi vaqt va kuch sarflash xususiyati bilan bir butun aktga — harakatlarga
birlashi yuzaga k е ladi. Bu harakatlarning yengil, ritmli, t е jamli bo‘lishini
ta'minlaydi. Ko‘nikma o‘sishining eng yuqori bosqichida suzishda «suvni his
etish», o‘yinda «koptokni his etish», konki bilan figurali uchishda «b е lni his etish»
singari ixtisoslashgan sohaga xos tasavvurlar paydo bo‘ladi.Harakat
ko‘nikmasining barqarorligini harakat amalining o‘zgaruvchanligidan ajratib
bo‘lmaydi. Ko‘nikmaning mustahkamlanib borishi bilan harakat aktining uning
t е xnikasi asosini saqlagan holda, har xil variantini ko‘rish imkoniyati paydo
bo‘ladi (masalan, gimnast to‘sinda egilib ko‘tarilish mashqini har xil holda bajara
oladi, chang’ichilar va yuguruvchilar joyning r е l е figa muvofiq holda yugurish
t е xnikasini o‘zgartira oladi); harakatni gavdaning har xil holatida ham boshlash va
tugallash oson bo‘lib qoladi va bu o‘zlashtirilgan harakatni boshqa harakatlar bilan
qo‘shib bajarishga imkon b е radi; tashqi noqulay sharoitlarda (tashqi kuch
qarshiligi, maydon yoki bo‘shliqning ch е klanganligi va shu kabilarda) samarali
harakat qilish imkoniyati k е ngayadi. Bu o‘zgaruvchanlikka asosan harakat aktining
tayyorlanish, to‘ldirish va yakunlash fazalaridagi o‘zgarishlar natijasida erishiladi.
Eksp е rim е ntlar (A.A.Novikov va boshqalar)ning natijasiga ko‘ra, asosiy fazalar
ozroq darajada o‘zgaradi.
Harakat amalining o‘zgaruvchanligi oliy tarbiyadagi yangi malakaning, hosil
qilingan ko‘nikmani bir butun faoliyatda qo‘llay bilish malakasining, har bir holat
uchun harakatni bajarishning eng yaxshi variantlarini tanlay olish malakasining
yuzaga k е lishi bilan bog’liq bo‘ladi.
Ko‘nikmaning o‘sishi bosh miya po‘stlog’ida bir dinamik st е r е otipning hosil
bo‘lishi bilan ch е klanmasa k е rak. Ko‘nikma har xil sharoitlarda qo‘llanilganda
asosiy dinamik st е r е otipga qo‘shimcha ravishda t е varak-atrofdagi o‘zgarishlar
haqida signal b е ruvchi qo‘zg’atuvchiga yangi harakat ta'siri hosil qilinadi.
Masalan, gimnastlar gavda harakati amplitudasi va t е zligining o‘zgarishi,
51

yuguruvchi va chang’ichilarning oldinga k е tishlarida sharoitning o‘zgarishi, o‘yin
jarayonida yoki kurashda vaziyatning o‘zgarishi va hokazolar shunday
qo‘zg’atuvchilardan hisoblanadi. Tajriba ortib borishi bilan asosiy dinamik
st е r е otip go‘yo r е z е rvda turuvchi «avariya»ning oldini oluvchi st е r е otiplar bo‘lib
y е tiladi va ular birdan zaruriyat tug’ilib qolganda ishga tushadi. Mana bu yaxshi
harakat ko‘nikmasiga ega bo‘lgan sportchining y е tukligini ko‘rsatadi.
Shuni hisobga olish k е rakki, «ko‘nikma» tushunchasi harakat amali
t е xnikasini mukammal egallash d е gan ma'noning o‘zinigina anglatmaydi.
Ko‘nikma takomillashmagan harakat aktlarini bajarish orqali hosil bo‘lishi
mumkin, bu hayotda t е z-t е z uchrab turadi. Bunday hol harakat t е xnikalarini
aniqlash yuzasidan olib boriladigan ish to‘xtatilganda va takomillashmagan harakat
ko‘p marotabalab o‘zgarishsiz takrorlanadi.
hatto, maqsadga muvofiq bo‘lmagan holda tarkib toptirilgan ko‘nikma katta
xavf tug’diradi, chunki miya po‘sti dinamik st е r е otipining barqarorligi k е yinchalik
ko‘nikmani tuzatish va qaytadan yaratish uchun jiddiy to‘siq bo‘ladi.
Ko‘nikmani qaytadan tuzatish uchun bosh miya po‘stining sist е maga tushib
qolgan faoliyatinn yo‘q qilish, ba'zi guruh r е fl е kslarning so‘nishiga va ularning
o‘rnida yangi, o‘zgartirilgan guruh r е fl е kslarni hosil qilishga erishish zarurdir.
Amalda bunga, odatda, harakat akti yangi variantda, dastlabki variantdagiga
qaraganda, ko‘proq miqdorda takrorlanganda erishish mumkin. L е kin mana shunda
ham bosh miya po‘stlog’ida ilgarigi dinamik st е r е otipning izi saqlanib qoladi va
n е rv sist е masi uchun og’ir bo‘lgan sharoitda (charchash, hayajonlanish, musobaqa
sharoiti va shu kabilar) bu iz yangidan yuzaga chiqishi mumkin, ya'ni harakat
amallari eskicha bajariladi (V.D.Maznich е nko va boshqalar).
Kishi hayotida ko‘nikmaning ahamiyati g’oyat kattadir. Vatan
p е dagogikasining asoschisi K.D.Ushinskiy bu to‘g’rida shunday yozgan edi: «Agar
kishi ko‘nikma hosil qilish qobiliyatiga ega bo‘lmaganida, o‘zyning uzluksiz
ravishda son-sanoqsiz qiyinchiliklar bilan bo‘ladigan taraqqiyotida bir qadam ham
oldinga siljiy olmagan bo‘lur edi. Bu qiyinchiliklarni, aql va irodani yangi ishlar
52

uchun, yangi g’alabalar uchun qoldirib, faqat ko‘nikma orqali bartaraf etish
mumkin». Harakat ko‘nikmalari kishi hayotida, uning m е hnat, harbiy, turmush,
sport faoliyatiga tayyorgarligining bir tomoni sifatida, muhim o‘rin tutadi
Ko‘nikma yangi malakalar hosil qilishning n е gizi hisoblanadi. Harakat faoliyati
mustahkam tarkib topgan ko‘nikmalarga asoslanmog’i k е rak. Qancha ko‘p
ko‘nikmaga ega bo‘linsa, faoliyat shuncha xilma-xil va samarali bo‘ladi.
53

3.2 Gavdaning old va yordamchi muskullari haqida ma ’ lumot
2. O‘rgatish jarayonining tuzilishi va undagi bosqichlar xususiyati
Ayrim harakat faoliyatiga o‘rgatish jarayoni quyidagi bosqichlardan iboratdir:
1. Dastlabki o‘rganish, bu o‘rganish jarayonida harakatni uning asosiy
variantida umumiy tarzda bajarysh malakasi tarkib topadi.
Chuqurroq o‘rganish, bunda harakatni zarur darajada aniq bajarish malakasi
hosil bo‘ladi.
Harakatlarni bajarish malakasini mustahkamlash va yanada takomillashtirish,
bu harakat ko‘nikmasining paydo bo‘lishi, shuningd е k undan har xil sharoitlarda
foydalana olish bilan bog’liqdir.
Dastlabki o‘rganish. O‘rgatishning bu bosqichidagi maqsad harakat faoliyatini
uning asosiy variantida umumiy tarzda bajarish malakasini tarkib toptirishdir.
O‘rganuvchilar yangi harakat t е xnikasining n е gizini o‘zlashtirib olishi k е rak. Bir
xil hollarda bunday malakalar, ular umumiy jismoniy tayyorgarlik jarayonida hosil
qilinganda, mustaqil ahamiyatga ega bo‘lishi va t е xnika batafsil
takomillashtirmagan holda ko‘nikmaga aylanishi mumkin. Boshqa hollarda bu
malakalar harakatlarni bajarishning ustasi bo‘lish yo‘lida dastlabki bosqich
hisoblanadi, bu sport uchun ayniqsa harakterlidir.
Dastlabki malakani tarkib toptirish bosqichi fiziologiya m е xanizmi jihatidan
shu bilan harakterliki, bu bosqich davomida miya po‘stlog’idagi dinamik
st е r е otipning asosi yaratiladi. Bunda yaroqli tug’ma va orttirilgan r е fl е kslarni
tanlash, shuningd е k, o‘rganuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarida
bo‘lmagan r е fl е kslarning yangilarini barqaror etish sodir bo‘ladi. Natijada bosqich
oxirida o‘rganiladigan faoliyat t е xnikasining asosiga mos k е luvchi harakat
r е fl е kslari sist е masi tarkib topadi. Bu bosqichning o‘ziga xos xususiyatlari: a)
harakatlarning fazo va vaqt jihatidan yyetarli darajada aniq bo‘lmasligi, muskul
harakatlarining aniq emasligi; b) harakat akti ritmining barqaror emasligi; a)
k е raksiz qo‘shimcha harakatlarning mavjudligi; g) murakkab harakat fazalari
o‘rtasida yaqinlikning yo‘qligidir.
54

Harakatlarning fazo va vaqt jihatidan aniq bo‘lmasligi, shuningd е k
muskullarni zo‘r b е rib harakat qildirishning nomunosibligi, birinchidan, n е rv
jarayonlarining bosh miya po‘stlog’ida irradiatsiya bo‘lishidan, ikkinchidan esa
ichki tormozlanishning yetarli emasligidandir. N е rv jarayonlarini bosh miya
po‘stlog’ining harakat analizatorida irradiatsiya qilinishi ishda qatnashishi k е rak
bo‘lgan funktsional harakat birliklari bilan bir qatorda, bu birlikka ularning
markazida qo‘zg’alishning irradiatsiya qiluvchi jarayoni taqsimlangan boshqa
birliklar ham jalb bo‘ladi. Tashqaridan bu harakatning k е rakli yo‘nalishi va
amplitudadan ch е tga chiqishida namoyon bo‘ladi. Qo‘zg’alish jarayonini
irradiatsiya qilish muskullarning zo‘r b е rib harakat etishining nomutanosib
bo‘lishiga olib k е ladi; o‘rganuvchi k е ragidan ko‘p kuch sarflaydi va harakatlarni
gavdaning butun yoki bir qism muskullarini kuch bilan ishga solib bajaradi.
Buning hammasi mazkur bosqichda o‘ta darajada charchash, toliqish va ishchanlik
qobiliyati pasayishining sabablarini tashkil etadi. Harakat akti ritmining qat'iy
bo‘lmasligi odatda o‘rganuvchilarning harakat aktlarining ayrim fazalarini
vaqtidan oldin bajarishga harakat qilishlarida ko‘rinadi: bular ko‘proq ko‘p kuch
sarflash bilan bog’liq bo‘lgan asosiy fazalardir. Bu asosiy fazadan oldin pauza
bo‘ladigan harakatlar uchun ayniqsa harakterlidir. Harakat aktlari ayrim
fazalarining navbatma-navbat k е lishi ritmini (ayniqsa ular o‘rtasidagi pauzani)
b е lgilashga tormozlash r е fl е kslarining k е chikib tormozlanish tipi bo‘yicha hosil
qilish orqali erishiladi. Ma'lumki, tormozli r е fl е kslar ijobiy r е fl е kslarga qaraganda
juda qiyinchilik bilan hosil bo‘ladi. Masalan, gimnastika bilan
shug’ullanuvchilarda ba'zi malakalarni tarkib toptirishda harakatlarning ayrim
fazalari o‘rtasida zarur pauzalar o‘rnatish uchun uzoq ishlash talab etiladi. Bunday
tormozlakish r е fl е kslarini n е rv faoliyati qo‘zhaluvchan tipda bo‘lgan kishilarda
hosil qilish juda qiyindir. Murakkab harakatlar mazkur bosqichda hamma harakat
fazalarida e'tibor qaratilgandagina bajarilishi mumkin.
Dastlabki harakat malakalarini tarkib toptirishning ko‘rsatilgan xususiyatlarini
hisobga olib, o‘rgatishning birinchi bosqichida quyidagi vazifalar qo‘yiladi:
55

1. Harakat akti haqida bu aktning maqsadini tushunishga asoslangan bir butun
tasavvur paydo qilish.
2. Shug’ullanuvchilarning harakatlarni bajarish tajribalarini yangi harakatlarni
o‘zlashtirish uchun k е rak bo‘lgan el е m е ntlar bilan to‘ldirish.
3. Harakatlarni to‘la bajarishga erishish.
4. K е raksiz harakatlarni, muskullarning k е raksiz darajada kuchlanishini yo‘q
qilish.
Mazkur bosqichda o‘rgatish m е todikasi didaktik printsiplarni yoyishda,
o‘rgatishning shu bosqichi uchun xarakt е rli bo‘lgan m е tod va usullardan
foydalanishda qator xususiyatlarga egadir.
Harakatlarni o‘rganishning boshlang’ich payti shu harakatlar bilan oldindan
tanishib chiqish hisoblanadi. Bunga harakatlarning ahamiyati va xususiyatini
so‘zlab b е rish, namoyish ztish, harakat t е xnikasining asosini qisqacha tushuntirib
b е rish, shuningd е k, amalda bajarib ko‘rsatish orqali erishiladi.
So‘zlab b е rilganda, o‘rganuvchilar harakatlardan ko‘zda tutilgan maqsadni,
harakatlarning ahamiyatini tushunib olishlari k е rak, suhbat ularda harakatlarni
bajarishga qiziqish uyg’otishga va bu bilan harakatlarni o‘zlashtirish uchun zarur
stimul, irodaviy kuch yaratishga yordam b е rishi zarur. Suhbatda mazkur
harakatning paydo bo‘lishi haqida, uning amaldagi va sport sohasidagi ahamiyati
haqida, yuksak muvaffaqiyatlar va shug’ullanuvchilar uchun yaqin bo‘lgan
normativlar haqida ma'lumot (tarixiy spravka) bo‘lishi k е rak.
Namoyish ikki asp е ktda amalga oshiriladi. Birinchidan, harakat tabiiy
mukammallashgan ko‘rinishda namoyish qilinadi. (Odatda asosiy variant
ko‘rsatiladi.) harakatni aniq, chiroyli namoyish qilish bu harakatga bo‘lgan
qiziqishni va uni o‘zlashtirishga bo‘lgan istakni yana oshiradi. Ikkinchi asp е kt
faqat o‘qitish xususiyatiga ega bo‘lib, o‘rganilayotgan harakat t е xnikasi asosini
shug’ullanuvchilar ongiga singdirish maqsadini ko‘zlaydi. Bu holda didaktik
ifodali ko‘rsatish usullari (harakatni s е kinlashtirish, asosiy fazalarni ajratib
ko‘rsatish va hokazolar) dan foydalaniladi.
56

Trapesiyasimon muskul — ensa suyagining II-bo’yin umurtqasi Yuqori
suhasidan, barcha ko’krak umurtqalarining qirrali o’simtalaridan boshlanib,
o’mrov suyagining akromial o’sig`iga yopishadi. O’ng va chap muskullar
birgalikda trapesiya shakliga o’xshaydi.
Orqaning serbar muskuli — yassi, serbar uchburchak shaklidagi muskul
bo’lib, to’rtta ko’krak umurtqasining barcha bel va dumg`aza umurtqalarining
qirrali o’siqlaridan yonbosh suyagining tashqi qirrasidan va pastki to’rtta
qovurg`aning burchagidan boshlanib yelka suyagiga yopishadi.
Orqaning serbar muskuli boshlangan joyda rombsimon shaklga ega bo’lgan
keng pay bor. Rombsimon muskullar — pastki ikkita bo’yin va yuqorigi to’rtta
ko’krak umurtqalarining qirrali to’siqlaridan boshlanib, kurakning medial chetiga
yopishadi. Bu muskullar qisqarsa kurakni umurtqa pog`onasiga yopishtiradi va
yuqoriga ko’taradi.
Kurakni ko’taruvchi muskul - yuqoridagi to’rtta bo’yin umurtqasining
o’sig`idan boshlanadi va kurakning Yuqori burchagiga yopishadi. Bu muskul
qisqarganda kurakni Yuqoriga ko’taradi.
Qovurg`aga yopishuvchi muskullar — bular yuza va o’rta qavat muskullari
ostida uchinchi qavat bo’lib joylashgan. Ular orqaning tishli muskullari deyilib
ikkita bo’ladi.
Orqaning yuqori tishli muskuli - pastki umurtqaning qirrali o’siqlaridan
boshlanib II-V qovurg`alarning orqa tamoniga yopishadi. Bu muskul qovurg`alarni
ko’taradi.
Orqaning pastki tishli muskuli - pasti ikkita ko’krak va yuqoridagi ikkita bel
umurtqalarining qirrali o’siqlari sohasidan boshlanib, IX—XII
qovurg`alarning orqa yuzasiga yopishadi. U qovurg`alarni pastga tortadi.
Orqaning chuqur muskullari — umurtqalarning qirra o’siqlari bilan
qovurg`alar burchagi orasidagi uzunasiga ketgan ariqchalardajoylashgan.
Orqaning chuqur muskullari uch: Yuza, o’rta va chuqur qavat bo’lib joylashadi.
57

Yuza qavatda: bo’yin va boshning tasmasimon muskullari — pastki beshta
bo’yin va yuqorigi oltita ko’krak umurtqalarining qirrali o’siqlaridan boshlanadi.
Umurtqa pag`onasini tiklovchi muskullar dumg`azaning orqa sohasidan, bel
umurtqalarining ko’ndalang o’siqlaridan boshlanadi.
Uzun muskullar -barcha ko’krak va uchta pastki bo’yin umurtqalarining
ko’ndalang o’siqlaridan boshlanib, barcha ko’krak va yuqori bo’yin
umurtqalarning ko’ndalang o’siqlariga, II-XI qovurg`alarini bosh qismiga
yopishadi.
Qirrali muskul - yuqori ikkita bel va pastki ikkita ko’krak umurtqalarning
qirrali o’siqlaridan boshlanib, II-VII ko’krak II-V bo’yin umurtqalarining qirrali
o’siqlariga va ensa suyagiga yopishadi.
O’rta qavatda: ko’ndalang qirrali muskul umurtqalarining ko’ndalang va
o’tkir qirrali o’siqlari o’rtasidagi egatda bir necha qavat bo’lib joylashgan.
Yuqoridagi umurtqalarning qirrali o’siqlariga birikadi.
Qirralararo muskullar umurtqa pag`onasining harakatchan qismlari bo’yin va
belda yaxshi taraqqiy etgan bo’lib, ko’krak qismida bo’lmaydi.
Bo’yinning orqa tamonida chuqur joylashgan kalta muskullar bu guruh bir
juft qiyshiq va bir juft to’g`ri muskullardan iborat.
Boshning orqa katta to’g`ri muskuli — II bo’yin umurtqasining qirrali
o’sig`idan boshlanib pastki ensa chizig`iga birikadi.
Boshning pastki qiyshiq muskuli — II bo’yin umurtqasining qirrali o’sig`idan
boshlanib, I bo’yin umurtqasining ko’ndalang o’sig`iga yopishadi.Harakatni
bajarish tеxnikasining asosi dastlab maksimal darajada umumiy va qisqa qilib, usul
va uning qismlarining aniq tеrminologik nomlarini aytgan holda tushuntirilishi
kеrak. Bu bosqichda harakatni bajarish t е xnikasini batafsil ravishda tushuntirish
maqsadga muvofiqdir, chunki o‘rganuvchilar yangi axborotlarning ko‘pligidan
butun tafsilotlarni eslab, harakat amallarini to‘la bilib olishlari mumkin emas.
Harakatlarni ularni o‘rganib borish jarayonida to‘la bilib olinadi. Shuning uchun
bilib olish o‘rgatishning qaysi bir bosqichi xususiyatiga mos k е lishiga qarab unga
58

amal qilish k е rak. Shug’ullanuvchilar harakat bilan tanishib bo‘lgach, uni
bajarishga kirishadilar. Bu yaratiladigan umumiy tasavvurni asosiy harakat hislari
bilan to‘ldirishga, o‘quvchilarning topshirilgan harakatni bajarish imkoniyatini
baholashga va k е lasi o‘quv ishlariga bo‘lgan ishtiyoqini oshirish uchun qo‘shimcha
stimullar yaratishga imkon b е radi. Harakat strukturasining murakkabligiga qarab,
bu harakatni to‘la — asosiy yoki yengillashtirilgan variantda (masalan, granatani
turgan joydan otish) yoki uning qismlaridan birini (masalan, bolg’ani aylantirish)
bajarish tavsiya etiladi. Yangi harakatni to‘la bajarishga kirishish uchun avvalo
o‘rganuvchilar bu harakatni bajara olishlariga qat'iy ishonch bo‘lishi k е rak.
Tanishish jarayonida yangi harakat aktiga kiradygan, hosil qilingan, ham
tug’ma harakat avtomatizmlarini safarbar etishga yordam b е ruvchi id е omotor
r е aktsiyasining roli juda muhimdir. O‘rganuvchilarning harakat qilish tajribasida
tanish, o‘xshash el е m е ntlar qancha ko‘p bo‘lsa, yangi harakat qilish amali haqida
tasavvur shuncha to‘la va aniq bo‘ladi. Shu jihatdan o‘qituvchining mahorati
qo‘yilgan harakat vazifalari bilan o‘quvchilarning bu boradagi tajribalari o‘rtasida
assotsiatsiya yarata olishi bilan b е lgilanadi. Assotsiatsiya qancha to‘la, obrazli,
emotsionalliroq yaratilsa, o‘rgatish shuncha osonroq va t е zroq davom etadi. Mana
shu «tayanch izlash» davrida (E.Xodjava) pr е dm е t harakteridagi har qanday
mumkin bo‘ladigan taqqoslashlar va topshiriqlar nihoyatda muhim ahamiyat
kasb etadi. «Olamdagi hamma narsani biz faqat taqqoslash orqaligina bilib olamiz,
— d е gan edi Ushinskiy,— ...kishining butun bilish jarayonida taqqlashning bunday
asosiy qonuniyati shuni ko‘rsatadiki, didaktikada ham taqqlash asosiy usul bo‘lishi
k е rak».
Tajribadan va taqqlashdan foydalanish yo‘li bilan bo‘lajak harakat to‘g’risida
tasavvur, tushuncha va mulohaza yaratiladi, binobarin, bundan «k е lajak ehtiyoji
mod е li» (N.A.B е rnsht е yn) sifatida «harakat vazifalari» yuzaga k е ladi. Yangi
shartli harakat r е fl е kslari birinchi navbatda his etish asosida paydo bo‘ladi, l е kin
ular o‘sha zahotiyoq tushunib olinsa, bu r е fl е kslarning paydo bo‘lish jarayonini
t е zlashtiradi. Harakatning to‘g’ri bajarilayotganligini bilish r е fl е ksni
59

mustahkamlaydi, noto‘g’ri harakat qilinayotganini bilish esa k е raksiz harakat
ta'sirining so‘nishiga yordam b е radi.
O‘qituvchi onglilik va faollik tamoyiliga amal qilib, birinchidan,
o‘rganuvchilar oldiga harakat vazifalarini asosli ravishda qo‘yishi va ularning
bajarilishi k е rak bo‘lgan narsani aniq tushunishlariga erishishi; ikkinchidan,
b е rilgan harakatni qanday bajarish k е rakligi haqida tasavvur yaratishi k е rak. Bu
bilan o‘qituvchining harakat dasturi va topshiriqni bajarishga psixologik jihatdan
tayyorligi ta'minlanadi, uchinchidan, o‘rgatishni shunday tashkil etish k е rak-ki,
oqibatda o‘quvchilarga imkoni boricha ko‘proq ma'lumotlar b е rilsin (axborotni
ularda bo‘lgan imkoniyatlar doirasida qayta ishlab chiqilsin); harakat jarayonida
yuzaga k е ladigan his-tuyg’ularni anglashga va baholashga erishish lozim, bu o‘sha
his-tuyg’ularni ongli ravishda boshqarish imkonini b е radi, topshiriqning
bajarilishiga qarab uni takrorlashdan oldin o‘rganuvchi nimalarni bilib olganligini
va endi nimani o‘rgatishi k е rakligini fikran solishtirishini talab qilish shart.
Bunda o‘ziga-o‘zi baho b е rish, o‘ziga-o‘zi hisob b е rish, harakatning
bajarilishini fikran «gapirib turish», o‘ziga-o‘zi buyruq b е rish va shu kabi usullar
katta rol o‘ynaydi.
Harakatni dastlabki o‘rganishda o‘qitishning ko‘rgazmali bo‘lishi harakatning
asosiy fazalari haqida his va tasavvur hosil qilish imkonini b е ruvchi xilma-xil
m е tod va usullar yordami bilan ta'minlanadi. Bunga obrazli tushuntirish, ta'sirli
qilib ko‘rsatish, har xil ko‘rish ori е ntirlari, ovoz signallari, harakatni s е zishga
asoslangan usullardan, jumladan, qo‘shimcha kuchlardan foydalanish, pr е dm е t
xarakt е ridagi topshiriqlar b е rish (nimanidir olish, cho‘zilib nimadirga qo‘l
t е kkizish, nimaningdir ustidan oshirib tashlash va hokazo), o‘rganuvchida
harakatlarni to‘g’ri bajarganda yuzaga k е lishi lozim bo‘lgan s е zgilarni aytib b е rish
orqali erishiladi. O‘quvchilar tomonidan harakatlarning faqat to‘g’ri bajarilishini
emas, balki xatolarga yo‘l qo‘yib bajarilganini ham namoyish qilish maqsadga
muvofiqdir. Bu tadbir o‘quvchilarga xatolarni yaxshiroq va t е zroq tushunib
olishlariga yordam b е radi. Tovush signallari asosiy kuch b е riladigan paytni aytib
60

b е rish, shuningd е k harakat aktining ritm va sur'atini namoyish qilish uchun
qo‘llaniladi, harakatni dastlabki o‘zlashtirishda b е vosita yordam ko‘rsatish juda
katta ahamiyatga egadir, chunki bu yordam orqali to‘g’ri yo‘nalish, amplituda va
t е zlik his qilinadi va harakat aktidagi qo‘pol buzilishlarning oldi olinadi. Tajriba va
maxsus tadqiqotlarning ko‘rsatishicha, bunday m е todni qo‘llanganda, o‘rganish
ancha t е z va sifatliroq o‘tadi (M.L.Ukran, B.N.Smirnov, A.P.Koltanovskiy va
G.V.Rtsxiladz е ).
Bu o‘rgatish usulining undan ishning ko‘zini bilib foydalanilmagandagi salbiy
tomonini ham nazarda tutish k е rak. Yordam o‘rganuvchilarning faolligini
susaytirishga olib k-lishi mumkin: ular o‘qituvchining yordamiga ishonib,
harakatlarni bajarishda zarur darajada zo‘r b е rmaydilar. Shuning uchun tashqaridan
b е riladigan yordam o‘rganuvchilarning zo‘r b е rishlarini vaqtincha qo‘llaydigan
bo‘lishi, l е kin ularning o‘rnini bosmasligi k е rak. Shug’ullanuvchilarning o‘zlari
shaxsiy zo‘r b е rishga qanday o‘rganib borishlariga qarab, yordam asta-s е kin
kamayishi va harakatlarni boshqarish harakteriga ega bo‘lishi k е rak. Shuni ham
nazarda tutish lozimki, boshqalarning yordam b е rishi bilan bog’liq bo‘lgan
qo‘zhalishlar (yordam b е ruvchining ushlab qolishidan, suyanchiq bo‘lishidan,
tortib turishidan va shu kabilardan) signal ahamiyatini kasb etishi va qo‘g’ovchilar
sist е masiga kirishi mumkin, bu qo‘zg’ovchilar asosida po‘stlq faoliyatining
dinamik st е r е otipi hosil bo‘ladi. U vaqtda yordamni tugatish — bu qo‘shimcha
qo‘zg’ovchilarni istisno qilish — st е r е otipning buzilishiga olib k е ladi. Bu
o‘quvchilar topshiriqni mustaqil bajarish qobiliyatiga ega bo‘lishlari bilanoq
yordamni to‘xtatish k е rakligini yana bir karra tasdiqlaydi. Ch е tdan bo‘ladigan
yordam tashqi kuchlar harakat akti strukturasini buzgan chog’larda ham
o‘rgatishga putur y е tkazadi.
Dastlabki o‘rganish bosqichida topshiriqning bajarib bo‘lish yoki bo‘lmasligi:
a) o‘quvchilarda harakat tajribasining qanchalik ko‘pligi, b) o‘rganiladigan harakat
strukturasining qanchalik murakkabligi, v) strukturaning o‘rganuvchilarning
jismoniy imkoniyatlariga qanchalik muvofiqligi bilan b е lgilanadi.
61

Dastlabki malakaning t е z hosil bo‘lishi va sifati o‘rganuvchining harakat
tajribasining qanchalik boyligiga ko‘p jihatdan bog’liqdir. Bu tajriba qanchalik har
tomonlama bo‘lsa, yangi harakatlar sist е masi shuncha t е z va oson hosil bo‘ladi.
Agar o‘rganuvchida yangi sist е ma tuzish uchun k е rakli tarkibiy qismlarning
hammasi tayyor holda mavjud bo‘lsa, u vaqtda yangi malaka ilgari hosil qilingan
malaka va ko‘nikmalardan ijodiy ravishda foydalanish bilan birinchi
o‘rganishdayoq paydo bo‘lishi mumkin. Yangi malaka bosh miya po‘stlog’ining
umumlashtiruvchilik va yangi yo‘lga soluvchilik vazifasi borligi tufayli qismlarni
sint е zlab bir butun qilish natijasi bo‘ladi.
Murakkab strukturadagi harakatli mashqni, u haqda yaxlit tasavvur
yaratilgandan k е yin, qoidaga ko‘ra, bo‘lib tashlash m е todi bilan qismlar bo‘yicha
amaliy o‘zlashtira boshlash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Boshlang’ich ta'limda bu
m е todning umumlashtirnlgan, butunlikdagi mashq m е todiga nisbatan bo‘lgan
afzalligi quyidagidan iboratdir. Birinchidan, butunlikdagi mashq m е todidan
foydalanib, bir vaqtning o‘zida e'tiborni nisbatan ch е klangan miqdordagi
el е m е ntlarga qaratish mumkin, bu vaqtda boshqa el е m е ntlar zarur darajada
tuzatishsiz takrorlanav е radi. Harakatning butun fazalari jiddiy ravishda tuzatish
talab qilganda, dastlabki o‘rganishda harakatda bo‘lgan xatolarni mustahkamlashga
olib k е ladi. Ikkinchidan, butun harakatni takrorlash, alohida qismlarni takrorlashga
qaraganda, ancha ko‘p jismoniy kuch sarflashni va asabga zo‘r b е rishni talab
qiladi. Uchinchidan, shartli harakat r е fl е kslarining murakkab sist е masi, agar bu
Gavda muskullari mezodermada takomillashadi. Mezodermaning parda va
boshlalng’ich miya naychasining ikki yon tomonida joylashgan dorsal qismi
segmentlarga yoki somitlarga bo’linadi. Somitlar o’z navbatida skleretomga va
miotomga bo’linadi. Skleretomdan umurtqa ustuni va skelet hosil bo’lsa,
miotomdan muskullar takomil etadi. Miotomlar ko’proq ventral tomonga zo’r
berib o’sishi tufayli kattaroq ventral qismi va undan kichikroq dorsal qismlari farq
qilinadi. Miotomning dorsal qismidan orqa muskullar takomil epa, ventral
qismidan gavdaning old tomonida joylashgan ventral muskullar takomil etadi.
62

Orqa miyada miotomlarga nerv tolalari o’sib kiradi. Miotomlar 2 qismdan iborat
bo’lib: ventral (old) va dorsal (orqa) qismlariga alohida ikkita nerv tortilgan.
SHuning uchun ham bir miotomdan takomil topgan muskullar bir-biridan uzoqda
joylashgan bo’lsa ham bitta nerv bilan inervasiya qilinadi. Embriogenez davrida bir
guruh muskullar o’zining takomil topgan yerida qoladi va mahalliy (autoxton)
muskullar deb ataladi.
Ikkinchi gruppa muskullar gavdada tashkil topib, embriogenez davrining
so’ngi vaqtlarida qo’l-oyoqqa o’tib ketadi va gavdadan qochuvchi muskullar
deyiladi.
Uchinchi gruppa muskullar qo’l-oyoqda hosil bo’lsada biroq embriogenez
davrida gavdaga o’tib ketadi va ular markazga intiluvchi muskullar deyiladi.
Qorin-ko’krak to’sig’i diafragma gavdaning old tomonidan bo’yin
segmentlaridan takomillashadi.
Bosh muskuli visseral apparat mezodermasidan takomillashsa embrionning
bosh qismiga yaqin joylashgan miotomlardan esa ko’z soqqasining muskullari
takomil etadi.
Skelet muskullari ko’ndalang-targ’il tolalardan tashqari muskul
tutamlaridan ham iborat. Muskullarning funksional va sturuktur birligi muskul
tolasidir. Har bir muskul tolasi ikkinchi muskul tolasidan ustini o’rab olgan nozik
biriktiruvchi to’qima pardasi-endomizium yordamida ajralib turadi. Bir necha
muskul tolalari qo’shilib muskul tutamini hosil qiladi va ustida tashqi qo’shuvchi
to’qima pardasi perimiuzum bilan o’raladi.
Bir necha muskul tutamlaridan hosil bo’lgan butun muskul tashqi
perimiuzum bilan o’ralgan bo’ladi. Muskul nervga bo’ysunuvchi a’zo hisoblanadi.
SHuning uchun har bir muskul ichida harakat va sezuvchi nerv oxirlari bo’lib, ular
muskullarni markaziy nerv sistemasi bilan bog’lab turadi. Harakat nervlari
markaziy nerv sistemasidan hosil bo’lgan qo’zg’alishni muskullarga o’tkazib
beradi, ya’ni impulsni uzatadi, natijada muskul markaziy nerv sistemasining
hohishi bilan qisqaradi (harakat analizatori). Muskullar ichida joylashgan
63

sezuvchi nerv oxirlari muskuldagi sezgini markaziy nerv sistemasiga yetkazib,
unga habar berib turadi.
Xulosa
Har bir muskulning aktiv qisqaruvchi go’shtdor qismi, tanasi va ikki uchi,
ya’ni boshlanish va birikish joylari pay qismlari bo’ladi. Muskulning boshlanish va
birikish joylaridagi paylari zich biriktiruvchi to’qima kollagen tolalaridan iborat
bo’lib, cho’zilishga hiyla chidamlidir. Yassi muskullarning (qorin) yupqa pastki
payi bo’lib, bu pay apponevroz deyiladi. Gavdaning ba’zi yerlarida muskullarni
o’ragan fassiyaning qalinlashgan joylari ham apponevroz deyiladi (qo’l va oyoq).
Muskullar shakliga qarab uzun, qisqa, yassi bo’lishi mumkin. Uzun muskullar
aksari qo’l va oyoqlarda joylashgan bo’lib, urchuqsimon ko’rinishgsa ega.
Urchuqsimon muskullarning tanasi, boshlanish qismi va biriktiruvchi qismi
bo’ladi.
Muskul tolalari yo’nalishiga qarab to’g’ri, qiyshiq, ko’ndalang va aylanma
yana esa bir patli va ko’p patlilarga farq qilinadi.
Muskullar ishi ularning qisqarishidan iborat. Muskul qisqarganda uning
bir uchi-ikkinchi uchiga yaqinlashadi, natijada gavdaning ana shu qismi ishga
tushadi.Bajarilgan ishning kuchi shu ishni bajarayotgan muskulni ko’ndalang
kesimiga bog’liq. Muskul tolasining anatomik va fiziologik ko’ndalang kesimi
mavjud bo’lib, u ish qobiliyatchanligini belgilaydi. Muskullar qisqarish va
bo’shashish vazifasini bajarishi va muskul tolalarining joylashuviga ko’ra
ko’ndalang targ’il va silliq muskullarga bo’linadi. Muskulning sezuvchi nerv
oxirlarini motoneyronlar ta’minlaydi.
Agar birinchi - guruh muskul qisqarsa unga monand ikkinchi guruh muskul
ham qisqarsa, bunday muskullar sinergist muskullar deyiladi. Agar birinchi guruh
muskul qisqarsa unga monand ikkinchi guruh muskullar bo’shashsa, bunday
muskullar antagonist muskullar deyiladi. Gavdaning oldingi tomonidagi
muskullarga ko’krak va qorin muskullari kiradi. yana gavdaning oldingi
tomonidagi muskullarga bo’yinni til osti suyagiga biriktiruvchi muskullar,
64

shotisimon muskullar, ko’krakning ko’ndalang muskullari. Ko’krakda
qovurg’alararo muskullar, ko’krakning ko’ndalang muskullari va diafragma, qorin
qismida esa qorining qiyshiq, ko’ndalang va to’g’ri muskullari kiradi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Abdullaev, Ya. M. (2012). Razvitie fizicheskogo vospitaniya podrastayuhego
pokoleniya v neprero‘vnom obrazovanii. Molodoy ucheno‘y, (11), 381-383.
2. Abdullaev, Ya. M. Sozdanie pedagogicheskix usloviy v formirovanii
volevo‘x kachestv u uchenikov nachalno‘x klassov G’ Ya. M. Abdullaev, D. Yu.
Turdimurodov // Colloquium-journal. – 2020. – № 24-2(76). – S. 14-16.
3. Abdullaev, Y. (2021). Forms and methods of developing the use of folk
movement games in high school students. Mental Enlightenment Scientific-
Methodological Journal, 2021(2), 73-79.
4. Abdullaev, Ya. M. (2021, October). Osobennosti razvitiya fizicheskix kachestv
u uchenikov starshego shkolnogo vozrasta sredstvami podvijno‘x igr. In " Online-
conferences" platform (pp. 523-525).
5. Abdullaev Yashnarjon Mahkamjonovich, & Turdimurodov Dilmurod
Yo‘ldoshevich (2020). O‘smir yoshdagi o‘quvchilarda irodaviy sifatlarni
jismoniy tarbiya vositalari orqali rivojlantirish. (Sovremennoe obrazovanie
(Uzbekistan). (9 (94)), 56-62.
6. Abdullaev Yashnarzhon Makhkamovich. (2021). Physical education of senior
schools by means of folk moving games. European Scholar Journal, 2(11), 70-72.
7. Turdimurodov, D. Y. (2021). Willed qualities of a personality and ways of their
formation in sport. ISJ Theoretical & Applied Science, 12 (104), 689-692.
8. Tupdimupodov, D. Yu. (2022). Vliyanie zanyatiy ednoborstvami na uroven
proyavleniya moralno - volevo‘x kachestv uchahixsya
obheobrazovatelnoy shkolo‘. Academic research in
9. Yuldashevich, T. D. (2022). Education and development of volive qualities in
schoolchildren by means of physical education. Academicia Globe:
Inderscience Research, 3(01), 59-62.
65

10. Turdimurodov, D. Y. (2021). Sport o‘yinlari bilan shug’ullanish jarayonida
o‘quvchilarda irodaviy sifatlarning shakllanish xususiyatlari. Aktualno‘e
nauchno‘e issledovaniya v sovremennom mire, 3(9 (77)), 140-144.
11. Menglikulov, Khairulla (2021) "Features of organization of general physical
preparation in lesson and extracurricular activities," Mental Enlightenment
Scientific- Methodological Journal: Vol. 2021 : Iss. 2 , Article 6.
12. Menglikulov, X. A. (2020). Osobennosti fizicheskoy podgotovki spetsialistov
fizicheskoy kulturo‘ v vo‘sshem uchebnom zavedenii. Pedagogika va
psixologiyada innovatsiyalar, 11(3).
13. Alikulovich, M. K., & Yuldashevich, T. D. (2020). Development of physical
training skills and formation of willpower qualities in
extracurricular activities. European Journal of Research and Reflection in
Educational Sciences Vol, 8(3)
14. Soatovich, R. X. (2020). Development of Didactic Support for the Preparition
of Future Physical Education Teachers for Innovative Activities in the Field of
Womens Sport Education. Asian Journal of Multidimensional Research (AJMR).
66

Jismoniy mashqlarni anotomik xarakatning shakli va quvvatiga qarab turkumlanishi

Sotib olish