Jismoniy tarbiya darsining pedagogik taxlili - Jismoniy tarbiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	125.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	05 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Jismoniy tarbiya darsining pedagogik taxlili

Sotib olish

Jismoniy tarbiya tizimi,uning maqsad va vazifalari,xususiyatlari va zvenolari
MUNDARIJA:
Kirish: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2
I.Bob. J i sm o n i y ta r b i y a tizimi
1.1 Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish……………………..6
1.2 Jismoniy tarbiya tizimi,uning maqsad va vazifalari........................................12
II.Bob . Jismoniy tarbiya tizimi xususiyatlari va zvenolari
2.1 Umumta'lim maktablarda jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv ishlarini
rеjalashtirish......................................................................................................... .20
2.2 Jismoniy ishchanlik qobilyatini aniqlash …………………………………...36
III.Bob. Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari
3.1 J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a p e d a gog i k naz orat
usullari
...................................44
3.2 Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyotining rivojlanish
davrlari…………………........................................................................................50
Xulosa..... .................................................................................................................59
Foydalanilgan adabiyotlar....................................................................................61
1

Kirish
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021 yil 30 oktyabrdagi “Sport-
ta’lim muassasalari faoliyatini 2025 yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida”gi,
2021 yil 5 noyabrdagi “Yurish, yugurish, mini-futbol, badminton, stritbol va
“Workout” sport turlarini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari” to‘g‘risidagi,
“2024 yil Parij shahrida (Fransiya) bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi Olimpiya va
XVII Paralimpiya o‘yinlariga O‘zbekiston sportchilarini kompleks tayyorlash
to‘g‘risida”gi, “Sport ta’limi tizimini tubdan takomillashtirish orqali olimpiya va
paralimpiya sport turlari bo‘yicha sportchilar zahirasini shakllantirish sifatini
yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorlari mamlakatimiz sportini
yanada rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etayotir. Shuningdek, sohada yosh
va tajribali mutaxassislarni tayyorlash, ularning mamlakat, Osiyo hamda xalqaro
sport musobaqalarida faol ishtirokini ta’minlashda dasturilamal va huquqiy asos
bo‘lib xizmat qiladi. Yuqoridagi qarorlar va dasturdan kelib chiqib malakat
miqiyosida jismoniy tarbiya va sport ta’limini yanada yuksaltirish, sportchilar
zaxiralarini maqsadli tayyorlash, 2024 yil Parijda bo‘lib o‘tadigan XXXIII yozgi
Olimpiya va XVII Paralimpiya o‘yinlariga alohida tayyorgarlik ko‘rish, aholi
salomatligini jismoniy tarbiya va sport orqali mustahkamlashga alohida e’tibor
qaratish zarur.
Buning uchun kadrlar salohiyatini yanada oshirish, sport tayyorgarligi eng
muvaffaqiyatli tizimga ega bo‘lgan xorijiy mamlakatlar tajribasini o‘rganish,
yangicha fikrlaydigan mutaxasis hamda murabbiylarni tayyorlash uchun eng yangi
sport texnologiyalaridan foydalanish, sport ixtisosligidagi xorijiy oliy ta’lim
muassasalari va sportchilarni tayyorlash markazlari faoliyatini qiyosiy tahlil qilish
lozim.Natijada so‘ngi yillarda ushbu sohada to‘planib qolgan muammolarni bartaraf
etish orqali o‘zbek sportining jahondagi nufuzini yanada oshirish, barcha aholi
qatlamlari, ayniqsa yoshlarning sog‘lom turmush tarziga intilishlarini ta’minlash,
ularni mardlik, sadoqat, Vatanga muhabbat ruhida tarbiyalashga keng imkoniyatlar
yaratiladi. Mamlakatimiz qudratini belgilaydigan omillar ko‘p.
2

Biroq ularning eng asosiylaridan biri shu yurtda voyaga etayotgan yuksak
ma’naviyatli, jismoniy sog‘lom, har tomonlama barkamol avloddir.
Zero, el-yurtning kelajagi bugun kamolga etayotgan yoshlar qo‘lida.
“Vatanimizning kelajagi, xalqimizning ertangi kuni, mamlakatimizning jahon
hamjamiyatidagi obro‘-e’tiborini avvalambor farzandlarimizning unib-o‘sib,
ulg‘ayib, qanday inson bo‘lib hayotga kirib borishiga bog‘liqdir” deb ta’kidlaydi
birinchi Prezidentimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat-engilmas kuch”
kitobida.
Shahar va qishloqlarimizda bolalar sportini yanada rivojlantirish maqsadida
o‘nlab zamonaviy sport majmualari va stadionlar bunyod etildi.2011yilda manzilli
qurilish dasturida bolalar sporti ob’ektlari, musiqa va san’at maktablari barpo etish,
rekonstrukstiya qilish va kapital ta’mirlash bo‘yicha belgilangan topshiriqlar to‘la
bajarilda. 1715 ob’ekt, jumladan, 1405 sport inshooti, 133 suzish havzasi sport
maktablari qurilib, foydalanishga topshirildi. Sport yoshlarimiz hayotiga tobora
chuqur kirib borayotgani, minglab yigit-qizlar sport bilan shug‘ullanishni kundalik
vazifasiga aylantirgani ularning jismoniy holatiga, salomatligiga ijobiy ta’sir
ko‘rsatmoqda. Jumladan 2005-2016-2017 yillarda mutlaq sog‘lom bolalar
mamlakat bo‘yicha 52,7 % dan 96,3%gacha o‘sdi, surunkali kasalliklarga
chalingan bolalar soni esa keskin kamaydi. O‘g‘il va qiz bolalarning o‘rtacha bo‘yi
va vazni oshmoqda. Harbiy xizmatga chaqirilgan yoshlar orasida xizmatga loyiq
deb topilganlar sezilarli darajada ortgani ham bu boradagi ishlarning amaliy
natijasidir. Haqiqattan ham sog‘lom avlod tarbiyasini keng jamoatchilikning
ishtirokisiz amalga oshirib bo‘lmaydi. Mutaxasislarning tasdiqlashlaricha, kelajak
avlodning sog‘lom bulishi 50% turmush tarziga, 5 - 20% sotsial va tabiiy
sharoitlaga, irsiy va shu singari omillarga bog‘liq ekan. Aholi ko‘pchilik qismining
sog‘lom o‘sishi, asosan, jismoniy tarbiya va sport sohasida amalga oshirayotgan
va shu soha hodimlarining olib borayotgan ishlari bilan bog‘liq.Taraqqiy etgan
mamlakatlarda millatning sog‘lomlashtirishga asosan jismoniy tarbiya va sport
omillari bilan erishilayotgani hech kimga sir emas.
3

Demak bu ham o‘sib kelayotgan avlodning jismonan har tamonlama uyg‘un
kamol toptirish muqaddas burchimizdir.
Bolalarning barcha fanlardan chuqur bilimlarga ega bo‘lishlarini
ta’minlashning muhim omili, ularning sog‘lig‘ini mustahkamlashdan iborat
bo‘lib ,bunda jismoniy tarbiya darsi asosiy vosita bo‘lib xizmat qilmoqda.Sport
turlari bilan shug‘ullanish odatda bir bosqichlarga, ya’ni boshlang‘ich
tayyorgarlik, o‘quv-mashq hamda sport mahorati bosqichlarga bo‘linadi. Ob - havo
qulay bo‘lgan kunlari bolalar faolligini oshirish uchun yaxshi imkoniyat tug‘iladi.
Buning uchun qulay, katta va keng bo‘lgan sport anjomlari bilan jihozlangan
maydonchani tanlash kerak. Bolalar kuch va chidamlilik faol rivojlanayotganligi
tufayli voleybol, basketbol, futbol, engil atletika, kurash, velosport, eshkak eshish
va boshqa sport turlari bilan muntazam shug‘ullanmoqdalar.
 Sabr chidamga o‘rgatish
 O‘yinga ruhiy - psixologik jihatdan tayyorlash
 O‘z - o‘zini tutish va o‘ziga ishonchni tarbiyalash
 Topqirlik ko‘nikmalarini shakllantirish
 Hozir javob bo‘lishga tayyorlash
 Bardamlik va hamdardlik xususiyatini shakllantirishga qaratiladi.
Jismoniy tarbiya darslarida voleybol mashg‘ulotlarini o‘tkazishdan –
bolalarni, aqlan, ruhan, jismonan tetiklik, jismoniy sifat, jismoniy tayorgarlik,
mustahkam, irodali bo‘lib o‘sishga har bir murabbiy va o‘qituvchi muhim rol
o‘ynaydi.
Kurs ishning dolzarbligi . Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar
faoliyatini boshqarish deganda avvalo umumta’lim maktablardagi sport
to‘garaklari va sport maktablardagi kichik yoshli guruhlarda shug‘ullanuvchi
o‘g‘il - qizlar va bolalarni tushunamiz.Ularda asosan maxsus jismoniy tayyorgarlik
va jismoniy sifatlar darajasini oshirish va maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy
dolzarb masala bo‘lib qoldi.
4

Tabiiyki bunday tarbiyaviy jarayonlarda jismoniy sifatlarni tarbiyalashga
alohida e’tibor beriladi. Bunda murabbiyning iste’dodi, tajribalari muhim o‘rin
egallaydi.Jismoniy sifatlarni (kuch, tezlik, chidamlilik, egiluvchanlik, chaqqonlik
va hokazo) tarbiyalashda maxsus mashqlarni o‘rgatish asosiy o‘rin tutadi. Shu
yo‘lda umumta’lim maktablarning sport to‘garaklari va majmuani (kompleks)
sport tablardagi mashg‘ulotlarda maxsus mashqlardan foydalanish usullarini
o‘rganish va ularga ba’zi tavsiyanomalar berish vazifalar qo‘yiladi. Bunda
viloyatlardagi maktablar, BO‘SM asosiy makon (ob’ekt) bo‘lib hisoblanadi. Ilmiy
tadqiqot ishlarini olib borish, sport mashg‘ulotlaridagi amaliy faoliyatlarni
o‘rganishda kuzatish, suhbat tekshirish (eksperiment) kabi an’anaviy usullardan
foydalaniladi.
Kurs ishining maqsad va vazifalar . Ularda asosan jismoniy
tayyorgarlikdarajasini oshirish va maxsus mashqlarni ( sport turlariga qarab)
o‘rgatish asosiy maqsad hisoblanadi.Shug‘ullanuvchilarda jismoniy sifatlarni
tarbiyalash uchun beriladigan maxsus mashqlar ularning yosh xususiyatlariga va
jismoniy sifatlarning qulay yosh davrlariga qarab tanlanishi va rivojlantirishi juda
muhim o‘rin egallaydi.Jismoniy sifatlarni tarbiyalashdagi amaliy mohiyatlarini
tajriba – sinovlar asosida kengaytirish va ularni qo‘llash yullarini ifodalash
Kurs ishi tuzilishi va hajmi.
Kurs ishi kirish, 3 ta bob, 6 ta bo‘lim, xulosalar, adabiyotlar ro‘yxati iborat.
Kurs ishi 65 ta listda bayon qilingan, jadval va rasm bilan yoritilgan. Adabiyotlar
ro‘yxati manbalarni o‘z ichiga oladi, Internet saytlari mavjud.
5

I.Bob. J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a p e d a gog i k naz orat
1.1. Jismoniy madaniyat darslarida mashg‘ulotlar o‘tkazish
O 'qu v i s h la r i s h a k l i o'q it uv c h i n i n g t u r l i v a k o' p q i rr a l i
u s l ub la r d a n f oy d a la n i s h , d a r s d a
eng y a x s h i n ati j a l a r g a e r i s h i s h , ta ' li m
t a r b i y a i s h la r i n i a m al g a o s h i r i s h d a k a t t a i m k on i y a tla r
yaratadi.
H a r b i r d a r s b i r o n v azi f a n i h a l q i l i s h v a un i a m al g a o s h i r i s h d a m u s ta q i l
bo' l s a d a , l e k i n u la r
bir biri bi la n c h a m b a r c h a s bog' la ng a n bo' la d i . S h u s a b a b l i
b a r c h a d a r s la r o'quv c h ila r n i k e r a k l i b i l i m
ko'n ikm a v a m al a k a la r b i l a n
qu rolla nt iradi.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s i a n i q v a m u k a mm a l p e d a gog i k v a z i f a la r n i o' z
ol d i g a v a z i f a q i l i b
qo'y ish k e r a k . D a r s v a z i f a l a r i un i n g m uh i m v a b o s hq a
y o 'n ali s h la r i n i b el gi la b b e r a d i , y a 'n i un i n g m az m un i ,
turi,
t u z i li s h i v a d a r s n i n g u s l u b h a m d a t a s h k i l q i l i n i s h i
aniqla nadi.
D a r s v azi f a l a r i o'quv c h ila r n i n g е
G s h i , ji n s i , s i n f i , o' t k az i l a d i g a n j oy ,
m a s hq la r n i n g
o'rgat ilishi ta r t i b i v a v a qt i k a b i s h a r o it l a r b e l g i l a n a d i .
S hun i ng d e k o' t g a n d a r s m ate r i a l l a r i n i h a m h i s o bg a
olinadi.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a qo'y i l a d i g a n v a zi f a la r x il m a - xi l d i r . U c h
gu r uhg a :
o'rgat ish
s o g ' l o m lati r i s h , ta r b i y a v i y v a zi f a la r
qo'y iladi.*
1 . S ta r d a n c h i q i s hn i
o'rgati sh.
2 . C ho'nq a y i b o' ti r g a n ho l d a k ic h i k t o'pn i s a v at g a
ta shla sh.
3 . S og' l o m la s h ti r i s h . Q a d – qo m at n i
rivoj la nt irish.
S h u s a b a b l i b u p r i n t s i p i a l j a r a е
G n la r d o i m o b i r g a o li b bo r i l i s h i zarur.
H a r b i r o'quv c h i ong li , i nt iz o m li , j a m i y a t qu r i s h u c hu n t o' l a
m a ' l u m o tli , m e hn a t v a
m udofaa i s h la r i g a d o i m t a y е G r bo' li s h la r i k e r a k . B u
v a zi f a la r n i a d o e t i s h d a j i sm on i y ta r b i y a d a r s la r i
m uh im bo s q ic h la r d a n b i r i
h i s ob la n a d i . H a r b i r a m a l i е
G tc h i o' z l a r i n i n g f a ol i y a t l a r i d a s hu la r n i t o' l a
singd irib
o li s h la r i , un i a m a l d a qo' lla y b i l i s h kerak.
6

B un d a y hol la r d a p e d a gogn i n g r a hb a r l i k r ol i , o'quv c h ila r n i n g q i z i q i b
b a ja r i s h la r i k a tt a rol o'yn a y d i . B un i n g u c hu n bi li m la r n i t e s h i r i s h ,
r a g' b atla nt i r i s h , y a ng i v a zi f a l a r n i b a ja r i s h d a ul a r g a
tayana
b ili s h d a d i r . S hun d a g i n a o'quv c h ila r n i n g a k ti vl i gi , ong i , i nt iz o m i v a k o' r s at g a n
n a t i j ala r i o s h a
bo radi.
H a q i q a t a n h a m j i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i k o' p q i rr a l i ja r a е
G nd i r . D a r s d a
d i d a k t i k
printsipla r, o' r g ati s h d a g i t u r l i u s l ub la r v a a x l o q ta r b i y a s i y a x s h i
yo' l g a qo'y il g a n d a m a q s a d g a q o'y il g a n
vazi falarni
t o' l a a m a l g a o s h i r i s h i m k on la r i
yaratiladi.
* J i s m on i y ta r b i y a d a r s la r i old i g a qo'y il a d i g a n v a z i f a la r bi la n t o' li q
r a v i s h d a ta n i s h i s h
uchu n k on e s p e k t i g a q a r a n g K o' r g az m ali l i k , te xni k
vo s it a la r d a n f oyd a l a n i s h , a m a l i y b a j a r i b
ko'rsati sh,
b aja r i l a е
G t g a n m a s hq la r n i kund alik ta bi iy s h a r o itala r d a u c h r a yd i g a n h a r a k a t la r ,
t a b i a t n i n g f oy d a l i vo s ita l a r i d a n f oyd a l a n i s h yo' lla r i
o'zviy bog' la b o li b bo r il g a nd a
o'quv c h ila r d a s po r t g a q izi q i s h , h a r a k a t la r n i t u s hun i b b aja r i s hg a bo' l g a n
ehtiеGjla r
kuchayadi.
B un i n g bo i s i s hun d a k i , j i sm on i y ta r b i y a d a r s la r i d a o'quv c h ila r n i n g
s og' li g i n i
m ustahkam la shg a e ' ti bo r k u c h a y ti r i l i s h i b i l a n b i r g a li k d a , u la r n i k a s b
ta nl a s h , m e hn a t q i l i s hg a ta y е
G r la s h d i r . S hun i n g bila n b i r g al ik d a “ J i sm o n i y
ta r b i y a o'q it uv c h i s i ” k a s b i g a h a m o'quv c h ila r n i q izi q ti r i s h k o' z d a t u t i l m og' i
kerak.
B u h a m d a v l a t m a n f a a t i d a g i e n g m uh i m k a s b la r d a n b i r i hisob la nadi.
J i sm o n i y ta r b i y a o'q it uv c h i l a r i o' z d a r s la r i n i , n a z a r i y t u s hun c h a
b e r i s h v a s u hb atla r i d a
ana s hu la r n i n aza r d a t u t m oq la r i kerak.
J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i m a k t a bd a t u r l i x i l s h a k l v a m az m un d a bo' l a d i .
L e k i n ul a r b i r - b i r i
bi la n o' z v i y bog' liqdir.
D a r s t u zi l i s h d e g a n d a 4 5 m i nu t d a vo m i d a m u a yy a n m a s hq la r n i
t u z i l i s h i v a un i
o'rgat ilishini t u s hun ila d i . J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i t u z i li s h i
ji h a t id a n 3 q i sm d a n i bo r a t . Y a 'n i tay е
G r g a r l i k , a s o s i y va y a k un l ov c h i qism la r.
D a r s q i s m la r i o' z i s h s h a k l i u s l ub la r i g a q a r a b m uh i m v azi f a la r n i h a l
etadi.
7

D a r s n i n g t u r la r i ( t i pl a r i ) un i n g qo'yg a n v azi f a v a m a q s a d l a r i g a bog' li q
bo' la d i . B ul a r asosan k i r i s h , y a ng i m ate r i a l n i o' r g a n i s h , t a k r o r la s h , a r a la s h v a
h i s obg a o li s h
darsla ridir.
T aj r i b a l a r , il m i y t e k s h i r i s h v a i z la n i s h la r n i n g i s bo tla s h ic h a ,
d a r s f a q a t b i r x i l d a
olib
bo r il m a s li g i , o'q it uv c h i o' z i m k o n v a s h a r o i t la r i g a q a r a b un i d o i m o o' z g a r ti r i b
t u r i s h i , y a ng i
elem etla r b ila n t o' l d i r i b bo r i s h i zarur.
K i r i s h d a r s la r i c ho r a k l a r n i n g bo s h la r i d a t a s h k i l q i l i n i b , bund a
o'q it uv c h i bo la l a r bil a n
nazariy
m a s h g ' u l o tla r , s uhb atla r , s a vo l - j a vob la r o't k a za d i , a n i q v a z i f a l a r b e l gi la n a d i ,
f i z o r g v a gu r u h
sardorla ri sayla nadi.
Y a ng i m ate r i a l n i o' r g a n i s h d a r s l a r d a o'q it uv c hi la r g a no m a ' l u m b o ' l g a n
m a s hq la r
o'rganiladi, u la r n i n g b i l i m , t u s hun c h a , h a r a k a t m a l a k a l a r i n i
o s h i r i s h . B un d a d a s t u r m ate r i a l l a r i , s po r t t u r la r i
bilan m a s h g ' u l bo' la di.
T a k r o r la s h d a r s la r id a o' t g a n m a t e r i a l l a r n i m u k a mm al l a s h ti r i s h , d a s t u r d a
b el gi la ng a n
m ashqla rni
y a x s h i o' zla s h ti r i s h , “ A l po m i s h v a Ba r c h i noy ” m e ' е
G r l a r n i b a ja r i s h k a b i v a z i f a l a r
h a l
etiladi.
A r ala s h d a r s la r d a e s a s po r t t u r la r i m a t e r i a l la r i n i qo' s h i s h o r q al i y a ng i
m a t e r i a l l a r n i
o'rganish, t a k r o r la s h k a b i v a zi f a la r n i b i r g a li k d a o l i b bo radi.
H i s obg a o li s h d a r s la r i a s o s a n h a r b i r q i s m е
G k i t u r l a r n i
t ug at g a n d a , c ho r a k l a r
ox irid a
m ate r i a l l a r n i q a n c h a li k o' z l a s h ti r il g a n li g i h i s obg a o li s h d i r . B und a y p a yt la r d a
m a s hq la r n i n g
bo shq arish te xni k a s i , no r m a s i b a ho la n a d i . B un d a y v azi f a l a r n i
k o'p r o q s po r t m u s o b a q ala r i f o r m a s i d a t a v s h k i l
qi lish
m a q s a d g a
m uv ofiqdir.
D a r s la r n i n g b a r c h a t u r la r id a g i m n a s ti k a , y e ng i l a t l e t i k a ( 3 - s i n f d a n
bo s h la b ) , s po r t
o'yinla ri, h a r a k a t l i o'y i nl a r , k u r a s h , b a d ii y g i m n a s ti k a k a b i s po r t
t u r la r i n i n g a s o s i y m az m un i v a e l e m e n t l a r i
o't iladi.
8

S a f m a s hq la r i - b u s hu g 'u lla nuv c h ila r n i n g m a ' l u m b i r s a f d a b i r g a l i kd a g i
еG k i yakka h a r a k a t la r id a n i bo r a t . S a f m a s hq la r i е G r d a m i d a m a s hg'u l o t n i ta s h k i l
e t i s h , m a r o m v a s u r ' a t
hissiеGtini ta r b i y a la s h m a s al a la r i m uv a ff a q i y a t l i h a l
q i l i n a d i , j a m o a bo' li b m e hn a t qi li s h m al a k ala r i
shakllantiriladi.
B u m a s hq la r k i s h i q a d - qo m ati n i t o'g' r i s h a k l l a n ti r i s h v o s ita s i h a m d i r .
S a f m a s hq la r i a n i q
ijro et i li s h i g a bo' l g a n t a la b c h a n l i k i n t i z o m li li k v a
uyu s hqoq li k n i
ta rbiyala ydi.
Kuchlanish zonalari, energiya sarflash, xarakat sur’ati yurak-kon tomir urishi
(YuKTU) ni aniklashda 7-10 yoshli bolalarning mashklar mazmunini bajarish
vaktidagi funktsional kursatkichlari: yurish, sekin yugurish, tortilish, burilish,
egilish, oldinga kadam kuyish, sakrashlar, turgan joyida yurish va yana boshka
mashklar tanlab olindi.
Shu yoshdagi bolalarning jismoniy mashklarni bajarishda oraginzmning
energiya bilan ta’minlanishi dastlabki kursatkichlari sifatida S.A.Kosilov va
L.Z.Shtodaning ma’lumotlaridan foydalanildi.
7-8 yoshli bolalar tomonidan xar xil jismoniy mashklar (yurish, yugurish,
sakrashlar, umumrivojlantiruvchi mashklar va xarakatli uyinlar) bajarilishida
kislarodni kabul kilish va YuKTU tekshirildi.
O’quvchilarning jismoniy tayyorgarligi darajasini aniklash
7-10 yoshli maktab ukuvchilarining jismoniy tayyorgarligi darajasi dasturda
berilgan maxsus testlar orkali aniklandi.bularga kuyidagilar kiradi:
a) 30 m. ga yugurish
b) 4x10 m.ga mokisimon yugurish;
v) 1000 m.ga (1-sinf), 1600 m.ga (2-4 sinf) yugurish;
g) turgan joyda uzunlikka sakrash
d) oyoklar orasini 30 sm ochgan xolda utirib, tanani oldinga
engashtirish;
e) uzun utirgich ustiga tayanilgan kullarni bukib yozish (kizlar).
j) turnikda tortilish (ugil bolalar).
Jismoniy rivojlanish darajasini aniklash
9

Bolalarning jismoniy rivojlanish darajasi antropometrik kursatkichlar orkali
aniklanadi. V.V.Bunak. bu kursatkichlar ku yi d agi l ar dir.
1. Buyi.
2. Ogirligi.
3. Kukrak kafasining kengligi (tinch xolatda).
4. Ung va chap kul kuchlari (dinomometr yordamida).
5. Upka sigimi (spirometr yordamida).
Jismoniy ishchanlik kobilyati Garvard step-testi indeksi yordamida
aniklandi. Testning mazmuni, belgilangan vakt davomida boskichlarga chikib
tushish, tiklanish davridagi YuKTU uzgarishini aniklash va maxsus indeksini
xisoblashdan iboratdir.
Testni utkazish usuli: 7-10 yoshli bolalar uchun boskichlar balandligi 35
santmetr. Boskichlarga chikib tushish uchun 1-sinf ukuvchilariga berilgan vakt
2 dakika, 2-4 sinf ukuvchilari uchun esa 3 dakika ajratildi. Xamma
tekshiruvchilar uchun boskichlarga chikib tushish sur’ati bir xilda berilgan,
ya’ni 1 dakika davomida 30 marta. Boskichga tushish va chikish 4 kadamdan
iborat. Bir oyok bilan boskichga kadam kuygandan sung, ikkinchi oyok
kutariladi (gavda rostlanadi). Boskichdan tushishda xam oldin yukoriga
chikkan oyok, sung esa ikkinchi oyok pastga tushiriladi.
Tekshiriluvchining funktsional xolatini aniklashda YuKTU ning uzgarishi
kuzda tutiladi. Sinov tugashi bilan tekshiriluvchining maxsus pulsotaxometr
yordamida yurak urish tiklanishi davrini 2-3, 4-dakikalarning boshlanishida 30
soniya davomida ulchanadi. Olingan ma’lumotlar Gvard step-testi indeksi
buyicha ifodalanadi:
1x100
GOSTI q ----------------------------------------
(P Q £2 Q O ) x 2
Bu xolda:
1*1 - tiklanish davrining 2 dakikasi boshlanishidagi yurak urishi.
12 - tiklanish davrining 3 dakikasi boshlanishidagi yurak urishi.
10

0 - tiklanish davrining 4 dakikasi boshlanishidagi yurak
urishi.
1 - chikib tushish uchun sarflangan vakt.
Garvard step-testi natijalari V.L.Karpman,
Z.B.Belotsekovskiy, I.A.Gudkov tomonidan ishlab chikilgan jadvalga
karab baxolandi.
Xozirgi kunda umumiy rivojlantiruvchi mashklarni bajarish rejimini anik
me’yorlashda ba’zi kiyinchiliklar tugilsada, lekin ularning taxminiy mikdorlarini
berish mumkin. Jismoniy tarbiya darslaridagi mashklar majmuini me’yorlashda
organizmda energiyaning sarflanish mikdori, mashklarning takrorlanish soni,
davom etish muddati va ularni bajarish davomiyligiga e’tibor beriladi.
7-8 yoshli bolalar bilan utkaziladigan jismoniy tarbiya darslarida sarflangan
energiya, organizmning kislarodni maksimal darajada kabul kilishi 1G’5 ga, 9-10
yoshli maktab ukuvchilarida esa 1G’3 ga tengdir. Shuning uchun mashklarni
bajarish davomiyligi fiziologik jarayonlarning ritmik boglikligiga salbiy ta’sir
kursatmasligi lozim.
Energiya sarf kilishning umumiy mikdorini adabiyotlarda kursatilganidek
xisoblash mumkin bulsa-da, ayrim mashklarni baxolashda ularni kullab bulmaydi.
Shuningdek, ukuvchilar tomonidan jismoniy mashklar bajarilganda kancha
energiya sarflanishini baxolashda kislarod kabul kilish tugisidagi ma’lumotlar
orkali anik xisoblash mumkin.
Shu munosabat bilan biz utkazgan tajribalarimizda 7-10 yoshli ukuvchilar
orginizmining kislarodga bulgan talabi, yurak kon- tomir urishining (YuKTU)
uzgarishi, xarakat chastotasini (x.ch) va nafas olish chastotasini tsiklik mashklar
(yurish, sekin yugurish, umumrivojlantiruvchi mashklar va xarakatli uyinlar)
bajarish davomida anikladik, xamda jismoniy tarbiya darslarida beriladigan
jismoniy yuklamalarning rejalashtirilishini asosladik.
11

1.2 Jismoniy tarbiya tizimi,uning maqsad va vazifalari
Boshlang‘ich o‘ r gatish jarayonida mashqlarning aksariyat foizi
bolalarning jismoniy va funksional tayyo r garligini shakllantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak, qolgan qismi esa texnik-taktik malakalarini o‘zlashtirishga
mo‘ljallangan bo‘lishi muhim shartlardan biridi r . Bu bosqichda turli harakatli
o‘yinla r , shu jumladan voleybol o‘yiniga ixtisoslashtirilgan harakatli
o‘yinlarni qo‘llash tayyo r garlik jarayonini samarali tashkil qilishga yordam
beradi. Bunday harakatli o‘yinlar o‘ r gatish va takomillashtirish jarayonining
barcha bosqichlarida qo‘llanilishi maqsadga muvofiq.
T akomillashtirish bosqichida asta-sekin umumiy jismoniy mashqlar foizi
qisqartiriladi, maxsus jismoniy mashqlar va texnik-taktik mashqlar foizi esa
ancha ortadi. Mashqlarning hajmi biroz kamaytirilib, shiddati va qaytarilish
soni oshirilib boriladi.
Ko‘nikmalarni mukammallashtirish (mustahkamlash) bosqi-chida
mashqlarni ijro etish shiddati musobaqa darajasiga yetkazilishi lozim.
Bu bosqichda aksariyat musobaqa mashqlari turli o‘yin vaziyatlariga mos
ravishda qo‘llanilishi katta ahamiyatga ega. Har bir o‘yin malakasini (to‘pni
kiritish, uzatish, to‘siq qo‘yish, qabul qilish, zarba berish) turli usullarda ijro
etishga o‘ r gatish, masalan, zarba berishning o‘ng va chap qo‘lda nisbatan bir
xilda bajara olish o‘yin malakalarining ijro etish doirasini kengaytiradi va
harakat zaxirasini boyitadi.
O‘ r gatish va takomillashtirish jarayonida o‘yin malakalarini uzoq vaqt
davomida jismoni y , texnik-taktik jihatdan tez, kuchli, chaqqon, aniq va
vaziyatga mos samarali ijro etilishini ta’minlash uchun aksariyat hollarda
mashqlar charchash asoratlari mavjud hollarda bajariladi. Lekin, bunday
mashg‘ulotlar nihoyatda ehtiyotkorlik bilan qo‘llanilishi darko r . Chunki,
me’yoridan ortiq yuklama (nagruzka) bola o r ganizmini zo‘riqishga, jarohat
olishga yoki patologik holatla r ga duchor qilishi mumkin.
Y osh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini ham
parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi.

22Ma’lumki, voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida
muvaffaqiyatga erishish barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy
etganligi bilan bir qatorda tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri
baholash, diqqat, xotira, oldindan sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda
«ayyorlik» xislatlarining shakllangan bo‘lishini talab qiladi.
Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi ko‘p jihatdan sport
to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov jarayonini maqsadga
muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.
« T anlov» – ko‘p yillik jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlo v , qayta
tanlov (guruhdan guruhga o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha
tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni
kiritadi.
O‘quv-trenirovka jarayonida murabbiy o‘z rahbarligi ostida
shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh a’zolari tarkibidan qobiliyatli,
boshqala r ga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi va ularni o‘ziga faol
yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar samaradorligini oshiradi,
balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini maqsadga muvofiq
tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir ahamiyatli joyi,
ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy voleybolni
tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda – mahallalardagi
bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish, me’yoriy mashq-
testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul qilishda alohida
o‘rin egallaydi.
Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport maktablarida o‘quv-trenirovka
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun shug‘ullanuvchi bolani
ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan hamkorlikda
ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy mashg‘ulotlarni samarali
olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni o‘zlashtirishi, uni

3
3mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli, kayfiyati,
dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omilla r ga bog‘liqdi r .
Ma’lumki , shug‘ullanuvch i bolan i o‘quv-trenirovk a jarayonid a mashqlarni
ongl i tushunga n hold a ijr o etishi , yuklaman i qanda y ijr o etayotganligin i sezishi,
malaka va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p
jihatdan uning nazariy-intellektual tayyo r garligiga ham aloqadordi r . Demak, har
bir murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotla r ga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib
tarbiyalashda muhim rol’ o‘ynaydi.
Shug‘ullanuvchi bolalarni yoshi, o‘ r gatish va takomillashtirish bosqichi
hamda guruhlarning nomiga qarab nazariy va amaliy mashg‘ulotla r ga ajratilgan
o‘quv soatlari «pastdan» «yuqoriga» qarab taqsimlanadi.
Sog‘lomlashtirish va dastlabki tayyo r garlik guruhlarida umumiy jismoniy
tayyo r garlik eng ko‘p soatlar hajmini, maxsus jismoniy tayyo r garlik – kamroq,
texnik – yana kamroq va eng kam soatlar hajmini taktik tayyo r garlik egallaydi.
Keyingi guruhlarda mashg‘ulotlar hajmi bo r gan sari ixtisoslashuvga qarab
yo‘naltiriladi. Y a’ni, maxsus jismoniy tayyo r garlik soatlar bo‘yicha ustun
bo‘ladi, texnik va taktik mashqlar hajmi ortib boradi.
Voleybol o‘yini texnikasi haqida tushuncha. Voleybolning asosiy texnik
usullari: turish, siljish, to‘pni o‘yinga kiritish, to‘pni uzatish, hujum zarbasi, to‘siq
qo‘yish. O‘yin taktikasi haqida tushuncha. Himoyada, hujumda yakkama-yakka
harakatlanish, himoyada va hujumda guruh bo‘lib harakat qilish.
Amaliy mashg‘ulot . Voleybol o‘yini texnikasini o‘rgatish. Turish holati.
Voleybol o‘yini uchun xos, har xil siljishlar, to‘pni o‘yinga kiritish bilan qabul
qilish. Ikkinchi uzatishni bajarish uchun dastlabki holatni qabul qilish. Siljish.
O‘ngga, chapga, oldinga, orqaga, yonlama qadam tashlab, ikki qadam sakrab,
siljishning har xil usullarini birga qo‘shib bajarish, siljishdan keyin to‘xtash.
To‘pni uzatish. To‘pni ikki qo‘lda yuqoridan uzatish.

4
4Voleybol o‘ynashni o‘qitish va o‘qitish texnikasi
To‘pni tagiga chiqish . To‘pni uzatishda oyoq, qo‘l, gavda holati va
harakatining bir-biriga mosligi. Turgan joyda va harakatda bosh ustidan to‘p
uzatish. Qatorda qarama-qarshi tomonga to‘p uzatish. Juft-juft bo‘lib siljish bilan
to‘p uzatish. Shit va devor oldida to‘p uzatish, 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 4-
zonaga yoki 6- zonadan 3- zonaga, 3- zonadan 2- zonaga to‘p uzatish. «To‘p
havoda», «To‘p kapitanga» harakatli o‘yinlari, to‘pni uzatish bilan bajariladigan
estafetalar. To‘pni pastdan uzatish (tanishtirish), qo‘l va oyoq, gavda holati. To‘p
bilan bajariladigan tayyorgarlik mashqlari. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni pastdan
o‘yinga kiritish: to‘g‘ridan va yon tomondan (yon boshdan). To‘pni yuqoridan
to‘g‘ri o‘yinga kiritish. Tik turish, to‘pni yuqoriga otish, gavda, oyoq, qo‘l holati.
To‘pni yuqorida va ikki qo‘llab pastdan qabul qilish.
Hujum zarbasini berish . 4 va 2- zonalarda to‘g‘ridan zarba berish. To‘r
ustidan (balandligi 140- 200 sm.) sakrab to‘ldirma to‘pni ikki qo‘llab otish.
Yugurib kelib va turgan joyidan to‘r ustidan tennis koptogini uloqtirish, yugurish,
sakrash, qo‘lni siltash va qo‘shish. Rezinali amortizatorga o‘rnatilgan to‘pga zarba
berish. Sherigi tomonidan tashlangan to‘pga to‘r ustidan zarba berish.
To‘siq qo‘yish . 3, 2, 4- zonalarda (to‘rni balandligi 2 m-2.20 sm.) bir kishilik
to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik va yordamchi mashqlar berish. To‘rni yuqori
chekkasiga olib qo‘yilgan to‘pga (to‘ldirma yoki voleybol) to‘rni oldida siljib,
to‘xtab va sakrash bilan to‘pga qo‘l panjalarini tegizish. To‘r ustiga qo‘yilgan
yengil rezinali to‘pga to‘siq qo‘yish.
Hujumda yakkama-yakka taktik harakat. Birorta harakatni bajarish uchun
dastlabki holatni egallashni bilish, to‘r ustidan to‘pni qaytarish usulini tanlash,
to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasining mag‘lum zonasiga yo‘naltirish, to‘pni
pastdan va yuqoridan o‘yinga kiritishni almashlab borish.
Himoyada yakkama-yakka taktik harakat, to‘pni uchish yo‘nalishini imkoni
boricha aniqlay bilish va o‘z vaqtida to‘pni qabul qilib olish uchun chiqish, o‘yin
sharoitiga mos ravishda to‘pni yuqoridan va pastdan uzatishni qo‘llash, hujumda

5
5guruh bo‘lib harakat qilish. To‘pni o‘yinga kiritgandan keyin qabul qilish va
birinchi uzatishni 3- zonaga, 3- zonadan 4- zonaga yoki 2- zonaga zarba berish
uchun uzatiladi. 5,4,6 -zonadan to‘pni 3- zonaga birinchi uzatish va 2- zonaga
ikkinchi uzatish, 2-zonadan to‘r ustidan oshiriladi. To‘pni 6- zonadan 2- zonaga, 2-
zonadan 3- zonaga, 3- zonadan to‘r ustidan oshiriladi.
Himoyada guruh bo‘lib taktik harakatlanish Zarba berayotgan o‘yinchini muhofaza
qilish.Noqulay sharoitda to‘pni uzatishni bajarayotgan yoki raqibdan to‘pni qabul
qilib olayotgan o‘yinchini muhofaza qilish.
Texnika va taktika bo‘yicha o‘tilgan materiallar asosida mag‘lum topshiriqlar bilan
o‘quv mashq o‘yini.
Nazorat o‘yini, musobaqani borib ko‘rish . Nazorat o‘yinlari oldidan
o‘yinchilarga ko‘rsatma berish va o‘tkazilgan o‘yinni taxlil qilish. Bo‘ladigan
o‘yinga topshiriq berish, jamoa o‘yinini taktik rejasi va alohida o‘yinchilarga
vazifa berish. O‘tkazilgan o‘yinni va taktik reja bajarilishini tahlil qilish. O‘yindan
ulosa qilish.
Amaliy mashg‘ulot. Boshqa maktab o‘quvchilari, bolalar va o‘smirlar sport
maktabining boshlang‘ich tayyorgarlik guruhlari bilan nazorat o‘yinlarini
o‘tkazish. Tuman, shahar, viloyat birinchiligi musobaqalarini borib ko‘rish.
Hujumda o‘yin texnikasi to‘p bilan va to‘psiz bajariladigan usullardan
tashkil topadi. Birinchisiga tik turish, siljish va sakrashlar, ikkinchisiga – to‘pni
uzatish, oshirish, hujumlar zarba va (fint) aldamchi harakatlar kiradi.
Turish. Texnik usulni yaxshi bajarish uchun o‘yinchi ko‘proq, “tayyor turishi”
deb ataladigan qulay vaziyatda turadi. Hujum harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan
vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoya esa ko‘proq past holda turiladi. Hujum
harakatida ko‘proq qulay bo‘lgan vaziyat yuqori tik turish bo‘lsa, himoyada esa
ko‘proq past holatda turiladi. To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim
texnik usullardan hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga
imkon beradi.

6
6To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Tik turish qulay start holat vujudga keltiradi, keyinchalik undan kerakli
yo‘nalishiga siljishni engil bajariladi.Siljish. Maydonchada siljish, yurish,
yugurish, sakrash orqali bajariladi.Voleybolchilar maydoncha bo‘ylab gavdani
biroz oldinga engashtirib, oyoqlarni engilgina bukib, yumshoqqina siljiydilar.
To‘pga kelish uchun tez yugurish qo‘llaniladi (3-5m masofadan). Hujum zarbasini
berishda, to‘siq qo‘yishda va ikkinchi to‘pni oshirishda ko‘proq tez-tez sakrash
bilan davom etadi.
Sakrash. Sakrash turgan joyda va yugurib kelib, odamdagidek ikki oyoqda
depsinish bilan bajariladi. Hujum zarbasini berish uchun sakrashdan oldin oyoqlar
parallel holda 20-30sm masofada qo‘yiladi. Gavda bunday holatda oldinga
engashadi, qo‘l yuqoriga siltab, o‘yinchi yuqoriga sakraydi. Bir oyoq depsinib
sakrash kamdan-kam qo‘llaniladi.
To‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritig muhim texnik usullardan
hisoblanib, nafaqat o‘yin boshlashga va ochkoni yutib olishga imkon beradi.
To‘pni o‘yinga kiritishni pastdan va yuqoridan, shuningdek to‘g‘ridan va
yondan to‘pni o‘yinga kiritishga bo‘linadi. Ko‘pchilik o‘yinchilar to‘pni o‘yinga
kiritishni to‘pni aylantirish va aylantirmasdan bajaradilar. To‘pni uchish tezligi
oshirish bilan keng diapazonda o‘zgaradi. Pastdan uzatganda to‘p sekin uchadi,
yuqoridan esa tez uchadi.
Pastdan to‘pni o‘yinga kiritish. To‘pni o‘yinga kiritishni bajarishda, o‘yinchi
to‘rga yuz bilan turishi eng ko‘p qulay holat hisoblanadi. Oyoqlar elka kengligida
va biroz bukilgan holda qo‘yiladi. Bitta oyoq maydonchada oldinga qo‘yilgan.
To‘p tirsakdan bukilgan qo‘lda bo‘lib, taxminan bel balandligida bo‘ladi. Zarba
beruvchi qo‘l siltash uchun orqaga uzatiladi, so‘ngra yuqoriga otilgan to‘p

7
7pasayishi vaqtida, past-orqa tomoniga zarba beriladi. Zarba berish vaqtida panjalar
mustahkam langan, barmoqlar siqilgan.
Gavdani og‘irligini orqada turgan oyoqdan oldinda turgan oyoqqa o‘tkaziladi.
To‘pni uchish yo‘nalishi va balandligi panjani to‘p bilan bir-biriga tegish vaqtiga
bog‘liq bo‘ladi. To‘pni oshirishni musht bilan ham bajarish mumkin.
Voleybol o‘ynash texnikasini takomillashtirish O‘quvchi va talabalarni
voleybol sportiga yo‘naltirish va saralash tadbirlarini uslubiy jixatdan to‘g‘ri
tashkil etish, voleybol bo‘yicha yuqori malakali sportchilar tayyorlash vazifalari
bajariladi. Sport turlariga bolalarni yo‘niltirish va saralashda ularning shaxsiy
qiziqishlari hamda jismoniy qobilyatlarini etiborga olish muxim ahamiyatga ega.
Bolalarni voleybol sportiga yoshdan yo‘naltirish mumkin. Yosh voleybolchilarni
dastlabki tayyorgarlik mashg‘ulotlari ularni voleybolchilarga muvofiq bo‘lgan
jismoniy fazilatlari tezkorlik, chaqqonlik sifatlarini rivojlantirishga qaratilgan
bo‘lishi kerak. Voleybol o‘yini texnikasi va taktikasining asosiy shakllari bo‘yicha
malaka va ko‘nikmalar egallanishi uchun tayyorgarlik olib borilishi kerak. Asosan
voleybolchining sakrash, yugurish, o‘tirish va tishlanish harakatlari hamda o‘yinga
to‘p kiritish, to‘p qabul qilish, to‘p uzatish harakatlari texnikasi o‘rgatiladi. Taktik
harakatlardan voleybol o‘yinida ishtirok etish, soxta harakatlar, fintlar bajarish
bo‘yicha malakalar hosil qilinadi. Yosh sportchilarning trenirovka mashg‘ulotlari
davrlarga bo‘linib tashkil etiladi. Tayyorlov davrida yosh voleybolchilar voleybol
o‘yini texnika va taktikasi elementlarini egallab boradilar, jismoniy fazilatlari
rivojlantiriladi. Shu bilan birga yosh sporchilarda ma’naviy, axloqiy hamda ruhiy
iroda tayyorgarligi tashkil etiladi. Tayyorlov davri musobaqalar boshlangunga
qadar olib boriladi. Yosh voleybolchilarni tayyorlashda ularni psixologik sifatlarini
ham parallel tarzda shakllantira borish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki,
voleybol o‘yinida yoki o‘yinning ayrim vaziyatlarida muvaffaqiyatga erishish
barcha sifat, mahorat va qobiliyatlarni yuqori taraqqiy etganligi bilan bir qatorda
tez fikrlash, tahlil qilish, farqlay bilish, to‘g‘ri baholash, diqqat, xotira, oldindan
sezish (ansipatsiya), iroda, zukkolik hamda «ayyorlik» xislatlarining shakllangan

8
8bo‘lishini talab qiladi.Iste’dodli yosh voleybolchilarni tayyorlash samaradorligi
ko‘p jihatdan sport to‘garaklari va sport maktablariga qabul qilishda tanlov
jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishga bog‘liq bo‘ladi.Tanlov– ko‘p yillik
jarayon bo‘lib, o‘z ichiga dastlabki tanlov, qayta tanlov (guruhdan guruhga
o‘tkazishda saralash), o‘yin funksiyalari bo‘yicha tanlov o‘tkazish, jamoa tarkibiga
tanlov asosida qabul qilish kabi bosqichlarni kiritadi.O‘quv-trenirovka jarayonida
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan turli yoshga mansub guruh
a’zolari tarkibidan qobiliyatli, boshqalarga o‘rnak bo‘ladigan bolalarni tanlab olishi
va ularni o‘ziga faol yordamchi qilib tayyorlashi nafaqat mashg‘ulotlar
samaradorligini oshiradi, balki sport intizomi, umuman ta’lim-tarbiya jarayonini
maqsadga muvofiq tashkil qilishga yordam beradi. Ushbu masalaning yana bir
ahamiyatli joyi, ya’ni yordamchi faollar joyi shundaki, yordamchi faollar ommaviy
voleybolni tashkil qilishda, iste’dodli bolalarni izlab topish, turarjoylarda –
mahallalardagi bolalarni voleybolga jalb qilish, musobaqalar tashkil qilish,
me’yoriy mashq-testlarini hamda «Alpomish» va «Barchinoy» testlarini qabul
qilishda alohida o‘rin egallaydi.Har bir murabbiyni sport to‘garagi va sport
maktablarida o‘quv-trenirovka jarayonini maqsadga muvofiq tashkil qilishi uchun
shug‘ullanuvchi bolani ta’lim olayotgan maktabi, o‘qituvchilari va ota-onalari
bilan hamkorlikda ishlashi muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, murabbiy
mashg‘ulotlarni samarali olib borishi, shug‘ullanuvchi bolaning mashqlarni
o‘zlashtirishi, uni mahoratini shakllanishi shu bolani maktab va uydagi ahvoli,
kayfiyati, dunyoqarashi, qiziqishi hamda xislat va boshqa omillarga bog‘liqdir.
Ma’lumki,shug‘ullanuvchibolanio‘quv-trenirovkajarayonidamashqlarni
onglitushunganholdaijroetishi,yuklamaniqandayijroetayotganliginisezishi, malaka
va ko‘nikmalarni hamda o‘yin sirlarini mukammal o‘zlashtira olishi ko‘p jihatdan
uning nazariy-intellektual tayyorgarligiga ham aloqadordir. Demak, har bir
murabbiy o‘z rahbarligi ostida shug‘ullanayotgan bola haqida barcha
ma’lumotlarga ega bo‘lishi, shu bolani nafaqat malakali sportchi qilib
yetishtirishga yordam beradi, balki ma’naviy-madaniy jihatdan yetuk inson qilib

9
9tarbiyalashda muhim ro‘l o‘ynaydi. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi tashlab hujum
zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini bajaradi.
II.Bob . II.Bob . Jismoniy tarbiya tizimi xususiyatlari va zvenolari
2.1 Umumta'lim maktablarda jismoniy tarbiya bo’yicha o’quv ishlarini rеjalashtirish
Maktab oldida turgan jismoniy tarbiya sohasilagi vazifalarni muvaffaqiyatli hal
etishda mazkur ishni to’g’ri planlashtirish va hisobga olish muhim ahamiyatga
ega. To’g’ri planlashtirish barcha o’quv ishlarini, maktabnnng ommaviy fizkultura
va sport ishlarini aniq tashkil etishga yordam bеradi.
Maktabda quyidagi planlar tuziladi:
a) maktabning bir ishga mo’ljallangan fizkultura va sportga oid umumiy plani.
b) har bir sinf uchun fizkultura bo’yicha o’quv ishlari plani.
Bir yilga mo’ljallangan umumiy plan fizkultura o’qituvchisi u bo’lmaganida
maktab o’qituvchilarining biri tomonidan tuziladi.
Plan p е dagogik k е ngashda muxokama qilinadi va tasdiqlanadi. Ilmiy yillik
planda maktabdagi jismoniy tarbiya ishi bilan bog’liq bo’lgan barcha masalalar
ko’zda tutiladi: o’quv ishlari, o’quv kuni r е jimidagi fizkultura tadbirlari sinfdan
tashqari ish va fizkultura tadbirlarini o’tkazish shifokor nazorati, moddiy
ta'minlash fizkultura va sportni targ’ib qilish.
Umumiy yillik planda o’quv ishi masalalari faqat umumiy tarzda aks etadi.
O’quv yli dars olib boruvchi o’qituvchi tomonidan har bir sinf uchun alohida
tuzilganda batafsil planlashtiriladi. Maktabning umumiy yillik planida o’quv kuni
r е jimidagi fizkultura tadbirlari aks ettiriladi.
Masalan: gimnastika mashg’uloti o’tkaziladigan bo’lsa, mashg’ulotlarigacha
o’tkazish o’rni, davom etish vaqti o’tkazish tartibi mashg’ulotni boshqarish
kompl е ksi tuzuvchi shaxs bu tadbirda maktab p е dagogika koll е ktivining ishtiroki
ko’zda tutiladi.
Tanaffuslarni tashkil etishda dam olish bolalarning ovqatlanishini tartibi ommaviy
fizjulo`ura tadbirlari b е lgilanadi va tanaffuslarni tashkil etish va o’tkazishga

10
10javobgar shaxslar tayinlanadi. Planda shuningd е k darslarda fizkultura minutlarini
tashkil etish va o’tkazish tartibi ko’zda tutiladi va nomunali kompl е kslarni
kim tayyorlashi ko’rsatiladi.
Sinfdan tashqari ish bo’yicha planda avvalo to’garak yoki fizkultura
koll е ktiviga alokodor bo’lgan barcha narsa: sinflarda fizkultura tashkilotchisi va
maktab sov е ti qachon saylanishi fizkultura to’garagini kim boshqarishi qanday
s е ktsiyalar tashkil etishi, s е ktsiya mashg’ulotlari qa е rda va qachon bo’lishi aks
etadi.
Planda sport musobaqalari sayrlar, zkskursiyalar, o’yinlar ko’zda tutiladi. Ularni
o’tkazish muddati va bu tadbirlarni o’tkazishga javobgar shaxslar ko’rsatiladi.
Planda turistik poxodlarning mashg’ulotdari va muddati ularga tayyorgarlik ishlari
ham aks zttan bo’ladi. Maktabnnng jismoniy tarbiyaga oid yillik ish planida
o’quvchilarni m е ditsina kurigidan o’tkazish muddati va tartibi b е lgilab qo’yiladi.
Ko’rikdan dastlab birinchn sinf o’quvchilari so’ng esa o’tgan o’quv yilida
jismonan zaif d е b topilgan bolalar hamma sinfda o’tadilar.
K е yin ikkinchi va uchinchi sinf o’quvchilari t е kshiriladi. Mazkur planda
sog’ligining yomonligi tufayli maxsus m е ditsina gruppaga o’tkazgan bolalarni
qayta ko’rikdan o’tkazish muddatlari b е lgilangan bo’lishi k е rak. Shifokor
m е ditsina ko’rigi natijalari haqida maktab p е dagogika sov е ta va ota-onalar
majlisida doklad qiladi.
Maktabdagi tuloqonli jismoniy tarbiya ishi mashg’ulot urning yaxshi jihozlanishi
zarur inv е ntarni sotib olish va tayyorlashni talab qiladi. Shuning uchun ish planida
byudj е t mablagi hisobiga sport inv е ntarlari va jihozlar sotib olish ularni
o’quvchilar, ota-onalar va otaliqqa oluvchilar kuchi bilan tayyorlash ko’zda
tutilgan.
Maktabning yillik umumiy planida fizkultura va sportni targ’ib tashviq qilishi ham
aks etadi. Maktabning yangi o’quv yili uchun fizkultura bo’yicha umumiy ish plani
o’quv yili tugashi arafasida ishlab chiqadi. Yozgi kaniqul paytida maktabni ishlab
chiqilgan planga muvofiq yangi o’quv yiliga tayyorlash ishlari amalga oshiriladi.

11
11O’quv ishi planini o’qituvchi o’quv yili oldidan tuzadi. Planlashtirishda
zarur bo’ladigan asosiy hujjatlar quyidagilar hisoblanadi. Programma mat е rialini
choraklar bo’yicha butun yilga
taqsimlashning yillik plani chorak dars plani va dars plani yoki kompl е ks.
Programma mat е rialini choraklar bo’yicha butun yilga taqsimlash yillik plani va
har bir chorakka mo’ljallangan dars plani o’qituvchiga u yoki bu sinf uchun ko’zda
tutilgan butun fizkultura programmasi muayan izchillikda bajara olish uchun
zarurdir.
Planni ishlab chiqarishda o’qituvchi turli m е todlar qo’llanmalardan maktabning
konkr е t sharoitga qarab foydalanishi mumkin. Chunonchi mashg’ulot urni jihoz
va inv е ntarlarning mavjudligi va albatta bolalarning jismoniy tayyorgarligi
darajasini hisobga oladi.
«Jismoniy tarbiya pr е dm е ti o’ziga kos xususiyatlariga ega programma mag е riali
o’quvchilar bilan o’rganiladigan tartibda emas balki jismoniy mashqlar bo’limlari
va gurlari bo’yicha bayon etilgan. Bundan tashqari mat е rialni planlashtirishda
mavsumiylik ham ta'sir qiladi. Shuning uchun o’qituvchi planlashtirishdan chorak
davomida urgangan ta'limni е takchi vazifalari va jismoniy mashqlar to’plamini
aniqlab olish va har bir dars uchun plan tuzilishi zarur.
Ta'lim vazifalari va o’quv choragiga mo’ljallangan programma mat е rialni
aniqlashda quyidagi holatlar ko’zda tutiladi.
1. Har bir chorakdagi mashqlaryig’indisi bolalar organnzmiga xap tomonlama ta'sir
etishni ta'minlash zarur iloji boricha ko’proq mashq turlarini kiritish lozim.
2. U yoki bu chorakka mudjallangan programma mat е riali mavsumiga muvofiq
bo’lishi k е rak.
Birinchi chorak davomida ko’pchilik darslar ochiq havoda o’tkaziladi. Shuning
uchun planda yugurish, uzunlikka sakrash uzoqka otish arg’amchi bilan
bajariladigan mashqlar, k е ngrok maydon talab qiladigan o’yinlar «yuguradigan,
otiladiganni ko’zda tutish zarur».

12
12Ikkinchi chorakda ko’pgina darslar binoda o’tkaziladi. Bu vaqt uchun o’qituvchi
to’plar tayoklar bilan bajariladigan mashqlar tirmashish muvozanat saqlash,
nishonga urish, balandlikdan va balandlikka sakrash akrobatik mashqlari to’p va
arg’amchi bilan bajariladigan mashqlar o’tkazilishi uncha ko’p joy talab qilmaydi.
Shu kabilar planlashtiriladi.
Uchunchi mavsum kishki paytga to’g’ri k е ladi. Bu paytda ko’pchilik darslar ochiq
havoda o’tkaziladi. Shuning uchun chang’ida yurish, qor otish chanada yurish kabi
o’yinlar planlashtiradi. Uncha chorak oxirida oraliq nazorati bo’ladi.
To’rtinchi chorokni birinchi oy darslari ko’pchiligi binoda o’tkaziladi. Bu oyda
ikkinchi chorakda qo’llanilgan mashqlar akrobatik tirmashish, oshish muvozanat
saqlash, nishonga otish, arg’amda sakrash, badandlikka sakrash o’yinlari va
boshqalar.
To’rttinchi chorakni ikkinchi yarimida ko’pchilik darslar maydonda o’tkaziladi. Bu
paytda birinchi va uchinchi chorakda o’tilgan quyidagi mashq turlarini o’rganish
davom ettiriladi. Yugurish, uzunlikka sakrash balandlikka sakrash, Uzoqka otish
shu kabi murakkab o’yinlar. Gimnastik saflanish va qayta saflanish, pr е dm е tlarsiz
bajariladigan mashqlar va qomatni shakalantiruvchi mashqlar o’quv yilini har bir
choragi uchun planlashtirish lozimdir.
Shuningd е k, har bir chorakda yurish yugurish bilan almashtirib bajariladigan
yugurish mashqlari ham ko’zda tutilishi k е rak. Raqs el е m е ntlarini to’rtinchi
chorakda planlashtirish zarur.
Butun programma mat е rialini har bir mashq turida qiyinchilik ortib boradigan qilib
taqsimlash lozim. Birinchi sinfda muvozanat saqlash mashqlari birinchi chorakda
е rda yoki polda bajariladi. Ikkinchi chorakda skam е ykada bajariladigan mashqlar,
uchunchi chorakni oxirida - yog’och ustida muvozanat saqlash.
Birinchi sinfda sakrashlar birinchi chorakda ikkala oyoqda, bir oyoqda,
arg’amchida oddiy sakrash kabilar ikkinchi chorakda balandlikdan sakrab
yumshok tutish. Uchinchi chorakda oshglik pr е dm е tga sakrab qo’lni t е kkizish,

13
13to’g’ridan yugurib balandlikka sakrash. To’rtinchi chorakda esa yugurib k е lib
balandlikka va uzunlikka sakrash.
Shuni ham hisobga olish k е rakki mashqlarni ba'zi turlari o’rganish uchun ko’p,
ba'zilar oz vaqt talab qiladi. Misol uchun 1-sinfda sakrash programmasi otish
programmasiga qaraganda ancha k е ng pr е dm е tlarsiz bajariladigan mashqlar
programmasi esa to’plar bilan bajariladigan mashqlarligiga qaraganda k е ngrok.
O’quv chorakli vaqtiga ko’ra har xil shgunday darslar miqdori va programma
mat е rialining hajmi ham turliga bo’ladi. Odatda birinchi yarim yillikda
o’rganiladigan mat е rial ikkinchi yarim yillikda takrorlananadi va takomillashtirish
maqsadida programma mat е rialini choraklar bo’yicha taxminan taqsimlab
chiqilgach birinchi chorak uchun dars plani tuziladi.
Bunda ayniqsa o’quvchilarning o’zlashtirishini hisobga olish imkonini b е ruvchi
chorakda asosiy hisoblanadigan mashq turlarini darsga bir n е cha marta5-8) marta
iloji bo’lsa turkum holda k е tma-k е t kiritish zarur: bu mat е rialni o’quvchilar
yaxshirok va t е zroq o’zlashtirishga yordam b е radi.
Organizmga iloji boricha har tomonlama ta'sir qilishni taminlash maqsadida har
dars planiga jismoniy mashqlarni bir n е cha turini kiritish k е rak. Barcha o’quv
choraklari uchun dars planlarini birdaniga tuzish joiz emas, chunki b е lgilangan
planlarni albatta bajarilishni oldindan bilib bo’lmaydi.
Navbatdagi o’quv choragiga mo’ljallangan dars plani avvalgi chorakning oxirida
tuziladi. Programma mat е rialini choraklarga darslar bo’yicha planlashtirishni
tuzilishini ikki usuli mavjud:
Birinchi usul bilan plan tuzilganda navbatdagi o’quv kuniga barcha mo’ljallangan
barcha pr е dm е tlarga oid planlar katta daftarga dars jadvalida b е lgilangan tartibda
yoziladi. O’qituvchi bundan plan tuzganda IV-bobda k е ltirilgan fizkultura
darslarini planlarini formalaridan foydalanish zarur,
Ikkinchi usul bilan plan tuzganda har bir pr е dm е t uchun dars planlari uchun
alohida daftar yuritiladi. Bunday holda fizkultura darslarini planlashtirish uchun
etish mumkin.

14
14Tajriba almashish maqsadida dars planlarini m е todik birlashmalarda muxokama
qilish zarur. Maktabda jismoniy tarbiyani to’g’ri amalga oshirishda, yaxshi
uyushtirilgan hisobga olish katta ahamiyatga ega hisobga olish o’quv va
sinfdan tashqari ishlarni planlashtirish va o’tkazishning to’g’riligini
o’quvchilarning o’zlashtirishini aniqlashga yordam b е radi. Maktab tajribasida
hisobga olishning uch turi mavjud. Bular dastlabki hisobga olish, kundalikka
yakuniy hisobga olishdir. Datslabki hisobga olishda o’quvchilarning sog’ligi va
jismoniy tayyorgarligi qayd etiladi.
Bunda shaxsiy d е lodagi hujjatlarga, ota-onalardan olingan
ma'lumotlarga m е ditsina kurigi natijalari va o’qituvchilarning kuzatishlariga
asoslanadi. Bu ma'lumotlarga o’qituvchiga bolalarning turli o’quv va sinfdan
tashqari ishlarda qatnashish darajasi shifokor bilan k е lishilgan holda b е lgilash
imkonini b е radi.
O’quvchilarni jismoniy tayyorgarligini hisobga olish yo’liga ikki marotaba
o’tkaziladi. O’quv yili boshida va oxirida, kontrol sinovlar quyidagi mashq turlari
bo’yicha o’tkaziladigan, yuqori standart 30 m е trga yugurish, joyidan turib
uzunlikka sakrash, 2 kg to’ldirma to’pni ikki qo’llab utirgan holda boshdan oshirib
otish kichik to’pni Uzoqka otish, kichik to’pni nishonga otish. Bundan tashqari III-
sinf o’quvchilari uchun uzunlikka va yugurib k е lib balandlikka sakrash bo’yicha
sinovlar ham o’tkaziladi.
Yuqori standart 30 m е trga yugurishni yugurish va yopik binoda ham o’tkazish
mumkin. Vaqt s е kundam е r bo’yicha hisoblanadi. Joyidan turib Uzunlikka sakrash
sport maydonida xondagida o’tkaziladi. Bu mashqni yolik binoda ham o’tkazish
mumkin. Bunday holda sakrash chiziqdan gimnastika gilami tomon amalga
oshiriladi. Natija santim е trlar hisobga olinadi. Har bir o’quvchi uch martadan
sakragich, eng yaxshi ko’rsatkich qayd etiladi.
To’ldirma to’pni ikki qo’llab boshdan oshirib otish mashqi maydonga va yopiq
binoda ham o’tkazilishi mumkin. O’quvchi to’pni oyoqlarini oldinga yuqoriga
uzatadi. Kichik to’pni uzoqqa otish maydonda 10 m е tr k е nglikdagi yo’lakdan

15
15o’tkaziladi. T е nnis to’piturgan otiladi. Uch o’rinishdan eng yaxshisi hisobga
olinadi. Natijalar 50 sm gacha aniqlikda b е lgilab chiqilgan t е nnis
to’plaridan va 2 matr shit markazi balandlikka joylashgan shitdan foydalaniladi.
Shitda diom е tr 100, 80, 60, 40 20 sm li ichkarilama ichkori joylashgan aylanmalar
b е lgilangan. Har bir o’quvchi 3 m е tr masofadan bitta to’p otadi. Natijalar ochkolar
bo’yicha hisobga olinadi, eng kichkina aylanaga t е kkizilsa 5 ochko, undan
kattaroklari uchun esa 4. 3, 2, 1 tartibida ochko b е riladi. Yugurib k е lib uzunlikka
sakrash sport maydonchasiga sakrash s е ktorida o’tkaziladi. Uch o’rinishdan eng
yaxshisi hisobga olinadi. Natija 1 sm gacha aniqlikdagi rul е tka bilan o’lchanadi.
Yugurib k е lib balandlikka sakrash sport maydoni va binoda sport maydonida
sakrash s е ktorida binoda esa gimnastika chiqamida o’tkaziladi. Sakrash ustunlariga
planka o’rnatish zarur, dastlabki balandlik 60 sm. Har bir balandlikdan oshib o’tish
uchun o’quvchiga uch marta sakrash huquqi b е riladi. Eng yaxshi natija hisobga
olinadi.
Barcha sinov natijalari o’zida o’quvchilarning jismoiiy tayyorgarligi
ko’rsatkichlarini uning dinamikasini aks ettiruvchi v е domost qayd etiladi.
Jismoniy tayyorgarlikni sinash o’quvchilar o’zlashtirishini hisobga olish m е todi
emas. Hisobga olishni asosiy turi kundalik hisobga olishdir. Buncha
jismoniy tarbiyaga oid umumiy ish planini bajarilishini hisobga olish va o’quv
ishini hisobga olish kiradi. O’zlashtirishni hisobga olishi dars paytida o’tkaziladi.
U bolalarning darslarga, doimiy mustaqil mashg’ulotlarga munosabatda
o’quvchilarning malaka va ko’nikmalarni egallash sohasidagi yutuqlarini
oshirishga yordam b е radi. Bahoning ta'siri katta muvaffaqiyatlardan darak
b е ruvchi yuqori ball o’quvchilarni xursand t е tik ularni rag’batlanadi. Quyi ball
bolalarni xafa qiladi, ularni yomon o’zlashtirishni hisobga olish bolalarni
o’qitishning amaliy vositasi bo’lishi uchun ham o’qish sist е mali ravishda va
m е todik jihatdan to’g’ri o’tkazish lozim. O’zlashtirishni hisobga olishni izchil
planlashtirgan holda o’quvchilarning bilimi malaka va ko’nikmalarini sinfdanoq
muntazam bholab borish zarur.

16
16O’zlashtirishda hisobga olish darslarda kuzatish va surash m е todlari bilan
o’tkaziladi. O’qituvchi o’quvchilarni kuzatishni amalga oshirib borib ayniqsa
mashqni uch-to’rtta o’quvchi bajarishini diqqat bilan kuzatadi. U o’quvchilarga
buni ma'lum qiladi. Dars oxirida esa yakun chiqarayotganda kuzatish natijalrini
e'lon qiladi va o’zi alohida diqqat bilan kuzatgan o’quvchilarni baholaydi. Butun
dars davomida uch-to’rt o’quvchini kuzatish va ularga umumiy bahoni e'lon qilishi
mumkin.
Ayrim o’quvchilarni mashqlarni biror turini bajarayotganda boshqa bir gruppa
bolalarni esa boshqa mashq turi bilan shug’ullanayotganda kuzatish mumkin.
Maktabning konkr е t sharoitidan k е lib chiqqan holda jismoniy mashqlarning
boshqa turlari ham ko’zda tutilishi mumkin.
O’qituvchi surash m е todidan hisobga olish darslarni o’tkazishni ham foydadanadi.
Hisobga olish darslari 1-sinfning birinchi choragidan tashqari barcha choraklar va
sinflarda o’tkaziladi. Iloji bo’lsa, hisobga olinadigan mashqlar boshqa mashq
turlari ichida b е sh, sakkiz darsda takrorlangani ma'qul. O’qituvchi hisobga
olishning bu formasiga o’quvchilarni o’zlashtirishni aniqlash vositasi emas balki
o’z ishini t е kshirish imkoniyati sifatida ham qarash lozim.
Ya’ni o‘yindan xar bir xarakat natijasiga qarab to‘pni o‘yinga kiritish xuquqi
qaysi jamoada bo‘lishidan qat’iy nazar jamoaga mag‘lubiyat yoki g‘alaba kеltirishi
mumkin. Hal qiluvchi partiyada o‘yin 2 achko farq qilguncha davom etadi. O‘yin
jarayonida tеxnik malakalarini bajarishdagi xatolar achko olishdan yoki to‘pni
o‘yinga kiritish xuquqidan maxrum qiladi. Zarba bеrishda: tapa va tapa qismlarini
to‘rga tеgib kеtish 9mli bеlgilangan chеgara oralig‘ida, qo‘nish vaqtida oyoq o‘rta
chiziqdan butunlay o‘tib kеtsa raqib tomonidagi to‘pga tеgilsa va xokazo.
Bu jiddiy holatga rioya qilib jamoa ni keyinga harakatiga bog‘liq holda
o‘yinchilarni har xil variantlarida joylashtirishdan foydalaniladi.Orqa chiziqdagi
o‘yinchilarni himoya harakati taktikasi to‘siq qo‘yishda hujumkor zarba beruvchini
nafaqat o‘yin sifatiga va to‘pni holatiga bog‘liq holda tashkil etiladi, balki to‘siq
qo‘yuvchini qo‘l holati ham hisobga olinadi. 1 zonada turgan o‘yinchi to‘siq

17
17qo‘yib bekitilgan u esa oldi chiziqdan joy egallab turadi. 5 zona o‘yinchisi to‘pni
qabul qilib olish uchun chiqadi, 1 zonadagi o‘yinchini (javobgarlik zonasi)
faoliyatini ko‘rsatuvchi joyni mayda chiziq bilan ko‘rsatilagn bu erga to‘siqdan
sapchib qaytgan to‘p qaytishi mumkin, shu erda himoya chizig‘idagi o‘yinchi uni
uzatadi. Maydonni tashqarisidagi (javobgarlik zonalar) maydonni katta – kichikligi
(o‘lchami) o‘yinchilarning harakatchanligiga va to‘pni uchish balandligiga bog‘liq
bo‘ladi.
Agarda to‘siq 4 zonada qo‘yilgan bo‘lsa, unda har bir o‘yinchini javobgarlik
zonasi (kontur chiziq bilan ko‘rsatilgan) zarba berish joyidan uzoqlashish me’yori
bo‘yicha oshib boradi. Chunki bu zonadagi o‘yinchilar to‘siqdan urilib qaytgandan
keyin to‘pni tushish vaqtigacha maydon bo‘ylab almashish uchun ko‘proq vaqtga
ega bo‘ladi.
Ikki kishilik to‘siqni to‘g‘ri qo‘yilganda to‘rga yaqin uzatish (to‘siq ustida
yuqorida zaraba bergandan tashqari) bilan hujumkor zarba berishdan keyin to‘r
ustidan to‘pni erkin o‘tish imkoniyatidan tashqari shuning uchun o‘yinchilarning
asosiy himoya faoliyati to‘siqdan qaytgan to‘pni uzatishga olib keladi.
Ikkita eng ko‘p tarqalgan ikki kishi bo‘lib to‘siq qo‘yishda o‘yinchilarning
joylashishini to‘siqni 2 va 3 zona yoki 3 va 4 zona o‘yinchilari qo‘yadi. 6 zona
o‘yinchisi 4,5 va 1 zona o‘yinchilariga himoyada asosiy haraktni uzatib faqatgina
muxofaza vazifasini bajaradi.Bunday joylashtirish oldindagi burchak deb aytiladi.
6 zona o‘yinchisi to‘siqdan to‘p qaytargandan keyin va to‘siq qo‘yuvchilarni
qo‘llarini orasidan, to‘siq ustidan hujumkor zarba berishdan oldin to‘pni uzatish
uchun eng ko‘proq qulay, joyni egallaydi. Ana maqsadda oldi chiziqqa qarab
tortadi. O‘yinchilarni bunda joylashtirish «burchak bilan orqaga» degan nomni
oladi. O‘yinchilarni bu joylashishini faqat jamoa larga tavsiya qilish mumkin, unda
4 va 1 zonadagi o‘yinchilar yuqori haraktchanlikka ega bo‘ladi va bir vaqtni o‘zida
himoya hamda muxofaza harakatini bajarish mumkin. Orqa chiziqdagi o‘yinchi
to‘siq qo‘yuvchilar tomonidan qo‘yilgan xatoni bilib qolib (qo‘llar orsidagi
bo‘shliq, to‘siqni noto‘g‘ri qo‘yilishi, ular o‘rtasidan to‘pni o‘tishi etarliligi yoki

18
18maydonchaga to‘pni uchish yo‘nalishini bekitmasdan qoldirilishi) huddi shunday
barcha boshqa holatlarday harakat qiladi, hujumkor zarba berishni o‘tkazish
vaqtida to‘pn unga ko‘rinadi ya’ni to‘pga chiqadi. Orqa chiziqdagi holatda
o‘yinchining harakati qachonki hujumkor zarba berishni bajaruvchi uni o‘yinchi
oldindan yaxshi o‘rgangan bo‘lsa shuni bilib turib to‘pga zarba bergandan keyin
qanday holatdan qaysi yo‘nalishda extimol jami uchishi uni uzatishi uchun joyni
tanlashda himoyachilar ustunlikka erishadi.
Havfsizlikni ta’minlash
Ko‘pchilik holatda o‘yinchini harakat havfziligini ta’minlashga extiyoj
tug‘ulishi mumkin: ayrim o‘yinchilarni yomon harakatchaligi, uzatishni to‘liq
egallay olmaganligi va b.q. Ularni jamoa dagi o‘rtoqlar muxofaza (straxovka)
qiladilar. To‘siq qo‘yishda va hujumkor zarba berishda doimiy ravishda muxofaza
qilish zaruriyati kelib chiqadi. Sakrab turgan holatda na hujumchi, zarba
berayotagan, na to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi, raqibni harakatiga va qarshi harakati
ta’siriga javob bermasdan surilishi mumkin emas. Shu bilan bog‘liq bo‘lgan bu
o‘yinchilarni muxofaza qilish zarur.
Hujumkor zarbani berishni bajarishda muxofazani to‘siqda to‘pni urilib
qaytishini ko‘proq zonaga extimolini yo‘nalishida, bo‘ning uchun oldinga
aralashtirib, qolgan o‘yinchilarni barchasi amalga oshiradi. To‘siq qo‘yishda
muxofazani bir nechta usullar bilan amalga oshirish mumkin.
Birinchi usul – maxsus muxofaza qiluvchi o‘yinchi, o‘z navbatida 6 zonaga,
shu erdan to‘siqni bajaruvchi o‘yinchilarga kiradi. Ushbu chiqishni iloji boricha
barvaqt bajarishi shart, chunki shu bilan birga 1 va 5 zonadagi o‘yinchilarni
himoya harakatiga halaqit bermasiligi kerak. Ikkinchi usul – raqibni hujumkor
zarba berishi uchun unga to‘pni yo‘naltirganligi, zonaga bog‘liq bo‘lgan orqa
chiziqdagi barcha o‘yinchilar bilan muxofaza qilishidir. Shunday qilib, 4 zonadagi
to‘siq qo‘yuvchi, 5 zonadagi o‘yinchini muxofaza qiladi, 2 zonadagi to‘siq
qo‘yuvchisi 1 zonadagi o‘yinchi muxofaza qiladi. Shu bilan birga ushbu usulda
to‘siqdan yoki to‘siq tepasida uchib kelayotgan, to‘pni uzatish uchun (old

19
19chizig‘iga) 6 zona o‘yinchisi orqaga qaytadi, uni vazifasini to‘siq qo‘yishda
qatnashmaydigan oldingi chiziqdagi o‘yinchi bajarishi mumkin.
Masalan, agarda 2 va 3 zonadagi o‘yinchilar to‘siq qo‘yishni amalga
oshirsalar, unda maydonni o‘rtasini 4 zona o‘yinchisi berkitadi, biroq o‘zini
zonasini ham berkitishni esdan chiqarmasligi zarur.
Ikkinchi usul jamoa ni himoya imkoniyatini bir muncha kuchaytiradi, chunki
himoya harakatida ikkita emas, balki uch ta o‘yinchi qatnashadi. Biroq to‘siq
qo‘yishda qatnashadigan oldingi chiziqdagi o‘yinchini siljishi o‘yinni oxiriga
etkazishda uni harakatini markazdan qiyinlashtiradi, qachonki himoyada
muvoffaqiyatli o‘ynagandan keyin hujumda harakat boshlanadi.
Muxofazani ko‘proq samaraliy shakli doimiy o‘yinchini erkin muxofaza qilish
hisoblanadi. Ushbu usul tajribali o‘yinchilarni faqat bor bo‘lishida yoki
mavjudligida bo‘lishi mumkin, maydonchadagi vakillarni keyinchalik
rivojlanishida extimol ko‘proq kuchlilar muvofaqqiyatli hal etadi. Muxofazani
amalga oshiruvchi o‘yinchi doimiy ravishda orqa chiziqda turgan holda qoladi yoki
6 zonaga o‘tadi va bo‘sh bo‘ladi, o‘zini qarashiga ko‘ra harakat usullarini tanlaydi:
muxofaza qilish uchun oldinga chiqadi yoki old chizig‘ida qoladi, o‘zlarini to‘siq
qo‘yuvchilari muxofaza qilishga ketgan, qoldirilgan o‘yinchilarni 1 yoki 5 zonani
berkitish uchun zaruriyat tug‘ilganda yon tomonga siljiydi. Ushbu usulda eng
ko‘proq eng yaxshi himoya qilinmagan maydon markazida turadilar, chunki
o‘yinchilar bilmaydi, uni kim berkitishi kerak. Maydon markazidagi berkitishni
erkin muxofaza qiluvchi o‘yinchi amalga oshiradi (uni oldinga chiqishida) yoki
raqibdan to‘pni uchish yo‘nalishiga bog‘liq holda boshqa o‘yinchini zimmasiga
yuklanadi. Shunday qilib agarda maydon markazida aldashda to‘p 4 zonadan
yo‘naltiriladi bunda markazni yopish uchun 5 zonadagi o‘yinchi chiqadi, ya’ni
o‘yinchi uni orqasidan quvlamasdan to‘pga qarshi chiqadi.
Himоyachini hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juftlikda
birinchi o‘yinchi tur оldida. Ikkinchi o‘yinchi qarshi maydоnni оrqa chizig‘iga
yaqinrоq jоyda jоylashgan. Birinchi o‘yinchi o‘zi tashlagan to‘pni to‘r ustidan urib

20
20o‘tkazadi. Himоyachi to‘pni qabul qilib qat’iy Aniqlangan zоnaga uzatadi. Bu
mashq himоyachini o‘yinda to‘p yo‘nalishiga to‘g‘ri chiqishni va qabul qilingan
to‘pni aniq uzatish ko‘nikmasini rivоjlantiradi.
To‘pni qabul qilish usulini himоyachi o‘zi tanlaydi. o‘yinchilar o‘z
vazifalarini 10-15 zarbadan keyin o‘zgartirishlari mumkin.
Bu mashqni o‘zi varianti ham mavjud bo‘lib 3 ta juftlik bird an iga
bajarishlari mumkin. Hujumlchilar 2-3-4 zоnalarda himоyachilar esa 1-6-5
zоnalarda jоylashadilar. 4-zоnadagi hujumchi 1chiga, 3 chi zоnadagi xujum esa
6chiga, 2 chi zоna hujumchi 5 zоnalarga hujum qiladilar.
Bir necha bоr mashq qaytarilganidan keyin himоyachilar o‘rnilarini
o‘zgartiradilar.1 -6ga, 6-5ga, 5-1 zоnalarga o‘tadilar, lekin juftliklar o‘zgarmaydi,
ya’ni 4-zоnadagi hujumchi endi 6-zоnaga o‘tgan ҳimоyachi vax.
Himоyachini, hujumchi harakatiga qarab harakatlanishi. o‘yinchilar juft
bo‘lib maydоnni ikki tоmоnida jоylashadilar. Tur оldida turgan o‘yinchi o‘zi
tashlab hujum zarbasini оrqa chizg‘iga yo‘naltiradi yoki aldamchi hujum zarbasini
bajaradi. Himоyachi bu harakatni оldindan aniqlashi va shuniga qarab
harakatlanishi lоzim. Hujuml yoki aldamchi harkakatni aniqlashi uchun оldinda
qayd etilgan faktrlardan tashari hujumchini li harakati tezligiga e’tibоrni qaratishi
maqsadga muvоfiq bo‘lar edi. Bundan taqshari bu mashq o‘yinchini kuchli zarbani
qabul qilishdan aldab tashlangan to‘pni qabul qilish harakatiga tez o‘tish
ko‘nikmasini rivоjlantiradi va o‘yinchini dоimо tayyor turishga yordam beradi.
Hujumchini hujum zarbasi va aldamchi zarbasini qabul qilish va aniq
uzatish. Hujumlchilar to‘p bilan 2chi-zоnada, to‘p uzatuvchi 3 chi zоnada, qarshi
maydоnda 5 chi zоnada ҳimоyachi va 2 chi zоnada yana bir o‘yinchi. To‘pni 3 chi
zоnadagi o‘yinchiga o‘zatiladi.
3 chi zоnadagi o‘yinchi hujum 3 chi zоnaga uzatadi. Hujumlchi hatti zarb
yoki aldamchi zarb bilan to‘pni 5 chi zоnaga qo‘llaydi. 5 chi zоnadagi
ҳimоyachi uni 2 chi zоnaga aniq uzatadi.O‘yinchilarni harakatlanishini ko‘zdan
qоchirmaslik ko‘nikmasini rivоjlantiradi. Bu mashqni 4-z о nadan hujumch qilish

21
21va 1-z о nada ҳ im о yalanish varianti bilan ham bajarish mumkin.4. Qaysi z о anadan
hujum qilishga qarab ҳ im о yachi harakatlanishi.
To‘p uzatuvchi 3-z о nad, hujumchilar 4chi va 2chi z о nalarda, ҳ im о yachi qarama-
qarshi mayd о nda 1chi-z о nada, 4-z о nadagi hujum 1 yoki 2-z о nalarga, 2-z о nadagi
hujumchi 1 bilan 2 chi z о na o‘rtasiga hujum zarba berishadi. Him о yachi zarba yoki
aldab tashlangan to‘pni qabul qiladi. Bu mashqda himоyachini taktik to‘g‘ri
harakatlanishi uning qaysi hujumchi zarba berishini qanchalik tez aniqlashiga
bоg‘lidir. Texnik jihatdan to‘pni to‘g‘ri qabul qilishga ximоyachini 2 chi
zоanadan berilgan zarbani qabul qilishda va aniq uzatishda.To‘p uzatadi va
hujumchichilar jоylashuvi 4 chi mashqdagidek, ҳimоyachi maydоnnig qarshi
tоmоnida 6 chi zоnada 4 chi zоnadagi hujumchi 1 chi zоnaga 2 chi zоnadagi
hujumchichi 5 chi zоnaga zarba berishadi.
Him о yachi to‘pni uzatish yo‘nalishini aniqlab o‘sha z о nalarga tez o‘tib
о ladi. Him о yachi bu mashqda to‘p uzatadini harakatini о ldindan aniqlashi kerak va
kerakli z о nalarga o‘tishi l о zim.
Himоyachi to‘siqchi harakatiga qarab harakatlanishi.
To‘p uzatadi 3 chi zоnada hujumchi 2 chi zоnada to‘siqchi qarshi, tоmоnda
4 chi zоnada va ҳimоyachi 5 chi zоnada. Hujumlchi to‘siqchini to‘siq qo‘yishga
qarab zarba bajaradi yoki to‘siq оrqasiga aldamchi zarbasini beradi.
Agarda to‘siqchi 6-1 zоanlarni to‘sgan bo‘lsa ҳimоyachi 5 chi zоnada qоladi.
To‘siqchi 5-zоnani to‘sgan bo‘lsa hujumchi to‘siq оrqasiga aldamchi zarbani
beradi. Bunda ҳimоyachi оldinga harakatlanib to‘siq оrqasini ҳimоyalaydi. Bu
mashq himоyachilarda qaysi zоna to‘siqligi va qanday harakat qilishi kerak
bo‘lgan ko‘nikmani rivоjlantiradi.
VII. Guruҳ va jamоa taktik harakatini takоmillashtirish mashqlari.
Yakka taktik harakat bu jamоadagilar bilan o‘zarо alоqani mustaҳkamlash
uchun pоydevоr ҳisоblanadi. Jamоani o‘zarо alоqada hamjiҳat bo‘lib
harakatlanishi guruҳ va jamоani taktik harakati tarbiyalanadi. Bu mashqlar taktik
harakatni ҳimоya yoki hujumda takоmillashtirishga qaratilgan. Bundan tashqari bir

22
22qatоr mashqlar bоrki, ular ҳimоya va hujumda taktik harakatlanishlarni
rivоjlantirishga qaratilgan. Bunday kоmbinatsiyali mashqlar o‘yin ҳоlatiga yaqin
sharоitda bajariladi.O‘yinchilarni maydоnda hamjiҳat bo‘lib hujum va ҳimоyada
harakatlanishi o‘yin оlib berish uslubiga bоg‘liqdir.
VIII. Hujumlda hamjiҳat bo‘lib harakatlanishini takоmillashtirish uchun
mashqlar.Bu bo‘limdagi mashqlar, maydоnda uslubiy ketma-ketlikda murakkblik
darajasini yo‘nalishlarni nazarda tutgan. Avval o‘yinchilarni o‘zarо hamjihatlik
uzatishlardagi mashqlarda beriladi. mashqlarni bajarishda asta-sekin o‘yinchilar
jоylarini va uzatish usullari o‘zgartirib bоriladi. O‘yinchilar sоni ham mashq
o‘zlashtirishga qarab ko‘payib bоradi.
Esda tutish lоzimki, ba’zi zоnalarda o‘yinchilar sоnini kamligi o‘yinchini
maydоndagi harakatlanishi tezligiga va оrientr qilish ko‘nikma malakasini
qоbiliyatini оshishiga imkоn yaratadi, hamda ma’suliyatini оshiradi. Albatta to‘p
uzatishni takоmillashtirishda оddiy mashqlardan fоydalanish lоzim. Keyinchalik
tez va past to‘p uzatish mashqlariga e’tibоrni ko‘prоq qaratiladi.
Ko‘p bajariladigan mashqlar nafaqat maydоnni bir tоmоnida balki ҳuddi
shunday jоylashgan qarshi maydоndagi o‘yinchilarga to‘pni o‘rib o‘tkazish bilan
ham bajarish mumkin. Murakkab variantli mashqlar, bu mashqlarni birdaniga ikki
to‘p bilan bajarish ҳisоblanadi. mashqlar bajarishda avval o‘yinchiga aniq vazifa
beriladi va undan keyin jamоadоshlari raqib o‘yinchilari harakatlari qarab qulay
sharоit yaratish uchun uslub tanlash beriladi. Hujumlda jamоani hamjiҳatlikda
harakatlanishini takоmillashtirishda nafaqat hujum chizig‘idagi uch zоna
o‘yinchilarini o‘zarо hamjiҳatlikda harakatlanishi balki ҳimоya chizig‘i
o‘yinchilari harakatini hamjiҳatligi ham zarur.Hujuml zarbasini takоmillashtirshda
to‘siqchilarni qarshi harakatini kiritsh qo‘yilgan maqsadga erishishga katta imkоn
yaratadi. Avval to‘siqchilar harakati sust keyin esa faоl bo‘ladi. Mashg‘ulоt
jarayonida mashqlar murakkablashib bоrishi o‘yinchi o‘yin ҳоlatiga
yaqinlashtiradi. Bu bo‘lim mashqlarni ko‘p qismi hujumda o‘yinchilarni o‘zarо

23
23hamjiҳatlikdagi harakatlarni takоmillashtirshda, u yoki bu uslubni qo‘llashga
yo‘naltirilgan.
Xujumda xamjixat bo‘lib xarakatlanishni bu takоmillashtirshda o‘yinchilarni
maydоndagi qat’iy jоy tanlashi va aniq bir o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi
mukammallashtirishdir.To‘p uzatishda o‘yinchilarni o‘zarо alоqasi. O‘yinchilar
uchlikda bir-biridan 7 m masоfada jоylashishadi. Ikkitasi to‘p bilan to‘p оldida 2-
chi 4-chi zоnalarda uchinchi o‘yinchi оrqa chiziqda 6-chi zоnada 2-4 zоnadagi
o‘yinchiga 6-zоnadagi o‘yinchiga to‘p uzatishadi. 6-zоnadagi o‘yinchi o‘z o‘rnida
to‘p o‘zatilgan jоyga qaytaradi. Bir necha bоr to‘p uzatishdan so‘ng o‘yinchilar
jоylarini o‘zgartiradilar. mashqni ikkita to‘pda bajarish o‘yinchida pereferik
ko‘rashni va maydоndagi оrientatsiyasini rivоjlantirishga yordam beradi.
Mashqni murakkablashtirish uchun 4-zоnadagi o‘yinchi o‘ngrоq va 2-
zоnadagi o‘yinchi chaprоaq to‘pni uzatish mumkin. mashqni yana bir varianti, 4-
zоnadan o‘zatilgan to‘pni 2 chi zоnaga 2 zоnadan o‘zatilgan to‘pni 4 chi zоnaga
uzatadi.
1. O‘yinchilar 1, 2, 4, 5 chi zоnalarda jоylashadilar. 5-zоnadagi o‘yinchi to‘pni 2
chi zоnaga uzatadi va 4 chi zоnadan 1 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnaga o‘tadi.
1 chi zоnadan 4 chi zоnaga diоganal uzatadi va 1 chi zоnadan 5 ga o‘tadi. 4 chi
zоnada 2 chi zоnaga yo‘naltiriladi va 5 chi zоnaga o‘tadi, 2 chi zоnada
diоganal to‘p 5 chi zоnaga o‘tadi va 2 chi zоnada 1-zоnaga o‘tadi.
Bu mashq 2 printsip as о sida bajariladi:
- to‘pni galma-gal di о ganal va to‘r bo‘ylab uzatish 5-2-4-1-4-2-5 va x.z.
- o‘yinchilarni yon chiziq bo‘ylab harakatlanishi 5-4-5 va 1-2-1.
Bu mashqni o‘ziga x о s m о hiyati shundaki, o‘yinchilarni j о y almashtirish
yo‘nalishi to‘p uzatish yo‘nalishiga teskaridir. Bundan tashqari o‘yinchilarga
d о im о galma-gal to‘pni di о g о anal uzatish va to‘r bo‘ylab uzatishlari l о zim. Bu esa
o‘yinchilarni diqqatli bo‘lishga majbur etadi. mashq bajarishda 4 chi z о nadan 1 chi
va 2 chi z о nadan 5 chi z о naga to‘pni past tr о ektriyalarda uzatish o‘yin ҳо latini
yaratadi va maqsadga muv о ffiq bo‘ladi.

24
24Variant 1 ikki o‘yinchi 5 chi z о nada va 1, 2, 3, 4 chi z о nalarda bittadan
o‘yinchilar j о ylashadilar. mashq 5 chi z о nadan 3 chi z о naga uzatadi u yerdan to‘p
4 chi z о naga yo‘naltiriladi. 4 chi z о nadan 1 chi z о naga 1 chi z о na o‘z o‘rnida 3 chi
z о naga keyin 2 chi z о naga, 2 chi z о nadan 5 chi z о naga. O‘yinchilar j о yini to‘p
yo‘nalishi bo‘yicha o‘zgartiradilar. 5-3-4-1-3-2-5
Bu mashqni bajarishda 3 chi zоnadagi o‘yinchi 2 chi to‘p uzatishda 4 chi va
2 chi zоnadagi bоshqa variantda 3 chi zоnadagi o‘yinchi to‘pni bоsh оrqasidan
uzatadi. Niҳоyat 3 chi zоnadagi o‘yinchiga to‘pni qaerga uzatishni o‘zi ҳal qiladi.
mashqni takоmillashtirish jarayonida murakkablashtirishda 5 va 1 chi zоnalarga
to‘pni trоektоriyasini pasaytirib uzatish mumkin.
Variant 2 ikkinchi va uch o‘yinchi 6-zоnada va bittadan 3, 4, 2 chi
jоylashadilar zоnalarda qarshi maydоnning 5 va 1-zоnalarda ham o‘yinchilar
jоylashadilar.
6-zоnadagi o‘yinchi 3 chi zоnaga to‘p uzatadi u o‘z o‘rnida to‘pni ketma-ket
4 va 2 chi zоnaga uzatadi. 4 chi zоnadan to‘pni 5 chi zоnaga, 2 chi zоnadan 1 chi
zоnaga qarshi maydоnga uzatadilar 5 va 1 chi zоnadagilar to‘pni 6 chi zоnaga
qaytaradilar. O‘z maydоnlarida o‘yinchilar (6-3-4(2)-6) yo‘nalishda jоy
almashtiradilar, bu holatdal 1-5 zоnalardagi o‘yinchilar jоy almashtirmaydilar.
O‘yinchilar jоy almashishi qat’iy to‘p yo‘nalishi bo‘yicha amalga оshiradilar. 6-3-
4-5-6-3-2-1-6.

25
252.2 Jismoniy ishchanlik qobilyatini aniqlash
O‘yinning mohiyati va mazmuni
Voleybol maxsus maydonchaning o‘rtasidan to‘r bilan ajratilgan qismlarida 2
jamoaning to‘p vositasida musobaqalashuvidan iborat sport o‘yinidir.
O‘yinning maqsadi - to‘pni to‘r ustidan raqib maydonchasiga tushirish va
raqibning aynan shunday harakatiga yo‘l qo‘ymaslikdan iborat. Bunda jamoa to‘p
bilan 3 marta o‘ynash huquqiga ega (to‘siq qo‘yishdan tashqari).
O‘yin to‘pni o‘yinga kiritish usuli bilan boshlanadi: to‘p kirituvchi o‘yinchi
zarb bilan to‘pni to‘r ustidan raqib jamoa maydonchasi tomonga yo‘naltiradi. To‘p
maydon chiziqlari chegarasidan chiqib, yerga tushguncha yoki jamoa o‘yinchisi
xatoga yo‘l qo‘yguncha o‘yin davom etadi.Voleybolda har bir o‘yin vaziyatining
natijasi, to‘p qaysi tomondan kiritilganligidan qat’iy nazar, ochko bilan
tugallanadi.
Inshootlar va uskunalar
O‘yin maydoni.
O‘yin maydoni 18x9 m lik to‘g‘ri to‘rtburchak shaklida bo‘ladi. O‘yin
maydonining yuzasi tekis, gorizontal va bir xil bo‘lishi hamda o‘yinchilar uchun
hech qanday jarohat olish xavfini tug‘dirmasligi lozim.
Maydondagi chiziqlar.
Barcha chiziqlarning kengligi 5 sm. O‘yin maydonchasini ikkita yon va ikkita
orqa chiziqlar chegaralaydi. O‘rta chiziq o‘yin maydonini har biri 9x9 m
o‘lchamga teng bo‘lgan ikki maydonchaga ajratib turadi. Har bir maydonchaning
hujum chizig‘i o‘rta chiziqdan 3 m oraliqda bo‘lib, 5 sm oraliqda 5 ta 15 sm li
kesik chiziqlar bilan yon chiziqlar tashqarisiga davom ettirilgan bo‘ladi.
Zonalar. Oldingi hujum zonasida 2,3,4-zonalar joylashadi. Orqa himoya
zonasida 1,6,5-zonalar joylashadi. To‘p kiritish zonasi 9 m o‘lchamga teng bo‘lgan
orqa chiziqning davomidir.
To‘p, to‘r va ustunlar To‘rning tuzilishi. To‘rning kengligi 1 m va uzunligi
9,5 m bo‘lib, teshiklari 10x10 sm kvadrat shaklida, qora rangli ipdan to‘qilgan

26
26bo‘lishi kerak. To‘rning yuqori qismida 5 sm kenglikdagi lenta bo‘lib, uning
ichidan tros (ustunlarga mustahkamlash uchun) o‘tkaziladi. To‘rning pastki
qismidan shnur o‘tkaziladi. To‘rning ikki tomonidan ikki yon chiziqlarga
perpendikulyar ravishda chegaralovchi lentalar joylashtiriladi. Lentalarning
kengligi 5 sm va uzunligi lm bo‘ladi. To‘rning ikki tomoniga joylashtirilgan
chegaralovchi lentalar bilan bir yo‘nalishda ikki antenna vertikal ravishda
joylashtiriladi. Antenna diametri 10 mm, uzunligi 1,8 m li naychadan iborat bo‘lib,
qattiq egiluvchan materialdan tayyorlangan bo‘ladi. To‘r o‘rta chiziq ustidan
vertikal joylashtirilishi kerak.
Ikkinchi hakam birinchi hakam ro‘parasidagi voleybol ustuni ortida birinchi
hakamga qaragan holda tik turib joylashadi. U zaxiradagi o‘yinchilarni kuzatib
turadi; tanaffus olish va o‘yinchi almashtirishga ruxsat beradi; o‘yin oldidan, har
bir partiya oldidan o‘yinchilarning maydondagi joylashuvini nazorat qilib turadi.
O‘yin vaqtida hushtak chaladi va ishora bilan quyidagilar bo‘yicha qaror qabul
qiladi: o‘yinchi maydon va to‘r ostidan raqib tomoniga o‘tib ketganda;
o‘yinga kiritilayotgan to‘pni qabul qiluvchi jamoa joylashuvda xatoga yo‘l
qo‘yganda; o‘zi joylashgan tomon yaqinida o‘yinchi to‘rga va chegaralovchi
antennaga tegib ketganda; orqa chiziq o‘yinchisi yoki «Libera» to‘siq qo‘yganda;
o‘yinchi to‘rning pastki qismiga tegib ketganda.
Kotib Kotib o‘z faoliyatini yuritish uchun birinchi hakam qarshisidagi ustun
ortida (ikkinchi hakam orqasida) joylashadi. Kotib quyidagi vazifalarni bajaradi:
o‘yin bayonnomasiga o‘yin va jamoa haqidagi ma'lumotlarni yozadi; yig‘ilgan
ochkolar, tanaffuslar, o‘yinchilarni almashtirish; jazo choralari, to‘pni o‘yinga
kiritish navbatlarini yozib boradi va nazorat qiladi; yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan
vaziyatlar buzilganda, ikkinchi hakamga xabar qiladi.
Chiziq hakamlari. Chiziq hakamlari (4 ta bo‘lganda) may donning har bir
burchagidan 1-3 m uzoqlikda joylashadilar va o‘z chiziqlarini nazorat qiladilar.
Agar o‘yinda 2 ta chiziq hakami ishtirok etsa,
s ular maydon burchaklaridan 1-2 m
uzoqlikda bir-biriga diagonal holatda joylashadilar.

27
27Ustunlar
To‘r tortiladigan ustunlar yon chiziqlardan 0,5-1,0 m oraliqda o‘rnatiladi.
Ustunlarning balandligi 2,55 m. Ustunlar yumaloq va tekis shaklda bo‘lib,
o‘yinchilarga xavf tug‘dirmasligi kerak. Ustunlar tortuvchi va taranglashtiruvchi
moslamalarsiz o‘rnatilishi darkor.
To‘p
To‘pning ichidagi kamerasi rezinadan, tashqi qismi tabiiy yoki sintetik
charmdan ishlanib, o‘zi qat’iy dumaloq shaklga ega bo‘lishi lozim. Uning aylana
diametri 65-67 sm, og‘irligi 260-280 g, ichki bosimi 294,3 dan 318,82 mba yoki
gPa gacha bo‘lishi lozim.
Hakamlar va hakamlik qilish
Har bir uchrashuvni hakamlar tarkibi boshqarib boradi va bu tarkibga:
birinchi hakam; ikkinchi hakam; kotib; to‘rtta (yoki ikkita) chiziq hakamlari kiradi.
Birinchi hakam vakolatlari
Birinchi hakam o‘yin jarayoni boshlanganidan to yakunlanguniga qadar uni
boshqarib boradi. U shu o‘yinda ishtirok etayotgan barcha hakam va o‘yinchilarga
rahbarlik qiladi. Uning qarori hal qiluvchi kuchga ega. Birinchi hakam qolgan
hakamlar qarorini noto‘g‘ri deb topsa, uni bekor qilish huquqiga ega. Agar biror
hakam vazifasini uddalay olmasa, birinchi hakam uning vazifasini o‘z zimmasiga
olishi mumkin. Birinchi hakam chiqargan qarorni muhokama qilishga yo‘l
qo‘yilmaydi. Lekin jamoa sardori iltimosiga ko‘ra u o‘z qaroriga izoh berishi
mumkin. Birinchi hakam o‘yindan oldin maydon, to‘p va boshqa uskunalar
holatini nazoratdan o‘tkazadi. Jamoa sardorlari bilan qur’a tashlashni uyushtiradi.
O‘yin davomida faqat birinchi hakam quyidagilar bo‘yicha qaror chiqarish
huquqiga ega: jamoalarni ogohlantirish; jazolash; to‘p kirituvchining xatosi; to‘p
kirituvchi jamoa a’zolarining joylashishidagi xatosi bo‘yicha; to‘p bilan o‘ynash
xatolari bo‘yicha; to‘r va uning ustida ro‘y beradigan xatolar bo‘yicha; orqa chiziq
o‘yinchilari va «Libero»ni hujum zarbasi; «Libero»ni oldingi zonadan yuqoridan
uzatilgan to‘piga hujum zarbasi qo‘llanilganda.

28
28Sakrab to‘pni uzatish
Hujumkor zarba berish uchun yo‘naltirilgan birinchi uzatilgan to‘p har doim
ham foydalanilmaydi. Shuning uchun ayrim vaziyatlarda (to‘siq qo‘yilganda, to‘p
noaniq uzatilganda, hujumchi o‘yinchini qa’tiyatsizligi) ko‘proq sakrab hujumkor
zarba berish uchun o‘zlarini sherigiga to‘pni uzatishi qulay bo‘ladi. Ayniqsa bu
usul shunday samarali bo‘lishi mumkinki, qachonki uzatilgan to‘pni qabul
qilgandan o‘tilgandan keyin hujumkor zarba berishni birinchi davrida yaxshi taqlid
qiladi. To‘siq qo‘yayotgan o‘yinchilarni diqqat e’tiborini o‘ziga jalb qilib u
hujumkor zarba berishni bajarmaydi, biroq, oxirgi daqiqada to‘pni sherigiga
uzatadi. Hujumkor zarba berish uchun qulay holatda turgan sherigiga to‘pni
uzatadi. (to‘siqsiz yoki bitta to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchiga qarshi).
Bunday uztish uchun baland bo‘lmasligi kerak chunki raqib o‘yinchilari birinchi
uzatish bilan zarba berishga to‘siq qo‘yishga tayyorgarlik ko‘rgani esa ikkinchi
uzatishda zarba berishga to‘siq qo‘yishga ulgurmaydi.
Voleybolda aldamchi harakatlar tez-tez hujumkor zarba berishga tayyorgarlik
ko‘rishda va unga uzatish uchun birga qo‘shib olib boriladi. Mana shu taktik
harakat hujumkor zarba berishda raqib jamoa o‘yichilarining ayrim
e’tiborsizligiga yoki yomon harakat harakatchanligidan foydalanib tashkil e’tiladi.
Maydonda o‘yinchilarni noto‘g‘ri joylashtirishda ayniqsa to‘siq qo‘yuvchilarni
soni oshib ketganda o‘yichilardan bo‘sh qolgan joy paydo bo‘ladi. Adamachi
harakat shunday joy bo‘sh qolsa yoki bo‘sh joyni bekitish maqsadida o‘yinchi
joyni o‘zgartiradi.
Himoya taktikasi
Himoya harakatini taktikasi, to‘siq qo‘yish, oshirish, hujumkor zarba
berishdan hamda, oshirish bilan to‘pni qabul qilishdan tashkil topadi.
To‘siq qo‘yish. Raqibni hujumkor zarbasidan jamoa himoya qilishni
boshlaydigan birinchi harakati to‘siq qo‘yish hisoblanadi. To‘siq qo‘yish bir
kishilik va guruhli (ikki, uch kishilik) bo‘lishi mumkin.

29
29Hujumchi o‘yinchini to‘rga va to‘pka nisbatan joylashishi zarba bergandan
keyin yuz berishi mumkin bo‘lagan eng ko‘p to‘pni uchish yo‘nalishini aniqlashga
imkoniyat beradi (91 rasm). Hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchi,
faqatgina o‘zini oldiga qarab intilishi yo‘nalishida ko‘proq kuch bilan to‘pni urish
mumkin. Katta kuch bilan to‘pni uchishini boshqa yo‘nalishi bu sharoitda mumkin
emas, bo‘sh zarba berish mumkin faqatgina o‘yichini mavjud bo‘lishida yuqori
texnika (o‘tkazishlar va boshqalar) hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchida
mavjud bo‘lganda bo‘sh zarba bo‘lishi mumkin. Zarba berishdagi qulay zarba
berishni quylay yo‘nalishini to‘siq bilan berkitish to‘siq qo‘yuvchi hoxlagan
natijasiga erishadi.
To‘pga qayerdan zarba berishi bo‘yicha joylashishi joyiga qarab to‘siq
qo‘yuvchilar o‘yinchilarni kuzatadilar (ular to‘pga nisbatan qanday holatda
turishini) va to‘siq uchun to‘r ustidagi qo‘lni qo‘yilishiga qarab hamda shunga mos
ravishda sakrashni bajaradi. Qayerdan zarba beriladigan joyni aniqlashni tasavvur
qilish bir muncha qiynchiliklarni tug‘diradi. To‘siq qo‘yuvchi to‘pni dastlabki
uchish davrini kuzatishi kerakki to‘pni tushish darajasini mos kelishini aniqlash
kerak ana shundagina hujumkor zarbani berish mumkin. Bu joyni iloji boricha
oldinroq aniqlash kerak keyin barcha diqqat-e’tiborni hujumkor zarba beradigan
o‘yinchiga qaratish lozim Uzatish bilan to‘pni uchish yuqoriga ko‘tariladigan
(ko‘tarilayotgan) tarmog‘in imkon boricha zarba berish joyi aniqlanadi.
To‘pni juda pastdan uzatish uni kuzatishni va joyni tanlashga imkoniyat
bermaydi chunki uzatish va zarba berish orasidagi vaqt juda ham etarli bo‘lmaydi.
Shuning uchun to‘siq qo‘yuvchiga o‘yinchining qarshisiga shunday joylashish
kerakki hujumkor zarba beruvchi to‘pni uzatishni bajarayotganda o‘yinchiga qarab
siljishi kerak bo‘ladi.
Agarda to‘siq qo‘yishni bitta o‘yinchi bajarayotgan bo‘lsa raqib hujumi ikkita
raqam bilan olib borilayotgan bo‘lsa unda to‘siq qo‘yuvchi ular o‘rtasidagi o‘rta
holatni (joyni) egallaydi.

30
30Ikkita o‘yinchiga bir kishilik to‘siqni qo‘yishni bajarishda ularning har biri
o‘zlarini to‘rini o‘rtasida joylashadilar, uchta to‘siq qo‘yuvchi esa – o‘zining
uchinchisiga qarshi (zonada) qo‘yiladi.
Bundan tashqari to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchilarni zonalriga qarab joyni
taqsimlanishi hujumchi o‘yinchilarga bog‘liq holda taqsimlanishi mumkin, buning
uchun to‘siq qo‘yuvchilar hujumkor zarba berishni bajaruvchi o‘yinchilarni
holatiga mos ravishda taqsimlanadi. Bunday holatda to‘siq qo‘yuvchilar o‘rtasida
joyni almashish zaruriyati nomoyon bo‘lib qolsa to‘siq qo‘yishga ketayotgan
o‘yinchi amalga oshirishda to‘siq qo‘yish va kuzatish uchun eng qulay holatda
bo‘lishiga to‘rni yoniga o‘tish huquqida foydalanadi.
To‘siq qo‘yishga sakrash vaqtida huddi shunday sakrash joyini to‘siq
qo‘yuvchi tomonidan to‘pni uchish traektoriyasiga qarab tanlanadi. Sakrashni
shunday hisob – kitob bilan bajariladiki chunki bu vaqtda qachonki to‘p zarba
berish joyiga tushganda to‘siq qo‘yuvchi o‘zining sakrashini eng yuqori nuqtasida
bo‘lishi lozim
Faqatgina juda baland bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi o‘yinchi sakrash momentini
tanlash uchun to‘pni uchishga emas balki hujumkor zarba beruvchi o‘yinchini
sakrashiga mo‘ljal qilishi kerak. Shu bilan birga agarda hujumkor zarbani beruvchi
o‘yinchini bo‘yi undan baland bo‘lmasa, unda bo‘yi baland to‘siq qo‘yuvchi biroz
ushlanib sakraydi. Bunday holat esa to‘siq qo‘yuvchi katta ustunlikka ega bo‘ladi,
chunki u maydonda turgan holatda hujumchini eng oxirgi zarba berish vaqtigachan
kuzatishi mumkin.
O‘rtacha bo‘yli to‘siq qo‘yuvchi bunday ustunlikka ega bo‘lmaydi: u
hujumkor zarba beruvchi o‘yinchi bilan bir vaqtda yoki agarda hujumchi o‘yinchi
juda baland bo‘yli bo‘lsa undan oldin sakrashi kerak bo‘ladi.
Guruh bo‘lib to‘siq qo‘yish. Ikki kishilik to‘siq qo‘yishda o‘yinchilar yon
chiziq tomoniga to‘siq qo‘yishda qo‘llarini ko‘proq chiqarsalar (o‘zlarining
tomonida) undan qanchaki uzoqda bo‘lsa chunki bu yo‘nalish bo‘yicha maydonga
to‘pni tushish imkoniyati ko‘proq bo‘ladi.

31
31Qachonki juda uzoqdan uzatilayotgan to‘pga hujumkor zarba berishda ikkita
o‘yinchini to‘siq qo‘yish zaruriyati bo‘ladi, bunday holatda, to‘pni uchish extimoli
joydan to‘siq qo‘yuvchi to‘r ustidan ko‘proq joyni yopish imkoniyatiga ega
bo‘ladi. Yon chiziqni ochib qo‘yish kerakki chunki hujumkor zarba bergandan
keyin maydon tashqarisiga to‘pni erkin ravishda tushishiga imkon beriladi.
Qa’tiyatsizlik bilan hujumkor zarba berilganda raqib jamoa sini o‘yinchisiga qarshi
ikki kishilik to‘siqni qo‘llash tavsiya etilmaydi.
Bunday holatda ikki kishilik qo‘yilgan to‘siq faqat uni harakatini
engillashtiradi, chunki maydonchani tashqarisiga yo‘naltirilgan to‘p albatta
to‘siqqa tegadi.Uch kishilik to‘siq faqatgina shunda qo‘yiladiki qachonki zarba
berishni bajargan o‘yinchi to‘siq qo‘yishni kuzatolmaydi va aldamchi harakatni
qo‘llamaydi.Yuqori tayyorgarlik darajasiga ega bo‘lgan jamoalar o‘yinida alohida
ro‘lni markaziy to‘siq qo‘yuvchiga ajratiladi, u katta tajribaga ega bo‘lishi shart
chunki o‘z vaqtida o‘yin sharoitini aniqlash va o‘yin vaqtida harakat qilish yaxshi
jismoniy tayyorgarlikka va ayniqsa sakrashdagi chidamlilikka ega bo‘lishi raqib
tomonidan har qancha hujum qilishni havfi tug‘ilganda, to‘siq qo‘yish uchun ikki
va uch marta ketma – ket sakrashga ulgurishi kerak, har qanday usulda sakrash
bilan foydalanish bilan bir kishilikka o‘xshash va xuddi shunday guruhli to‘siq
to‘g‘ri qo‘yishni egallashi kerak. Markaziy to‘siq qo‘yuvchi chetdagi to‘siq
qo‘yuvchilarni o‘rtasida siljib yurib butun kuchni raqibni hujumkor zarbasini kutib
olish uchun harakat qiladi. Biroq bunday holatlarda qachonki uchta raqam bilan
hujum olib borilsa va №3 qisqa uzatish bilan hujumkor zarba berishni bajaradi,
unda markaziy to‘siq qo‘yuvchi o‘zlarini qo‘shnilarini yordam berishiga
ishonmasligi kerak. U bu zarbani bir kishilik to‘siq qo‘yish biln kutib oladi.
Shuni ta’kidlash о’rinliki, sо’ngi yillarda respublika miqyosida
о’tkazilayotgan musobaqalarda kasbkorlik (professionallik) asosida ishtirok
etuvchi jamoalar doirasi kengayib bormoqda. Bular qatoriga “Kinap” (Samarqand
sh.), “Viktoriya” (Navoiy sh.), MXSK (Chirchiq), “SKIF” (Toshkent sh.), О’zDJTI
va xokozo jamoalar kiradi. Mazkur voleybol jamoalarining a’zolari bо’lishi

32
32о’yinchilar, sport ustalari A.Sovich, SH.Muslimov, S.Jurayev, I.Tambiyev,
Qosimovlar barcha musobaqlarda о’zlarining yuqori saviyadagi mahoratlarini
namoyish etmoqdalar. Ayollar jamoalaridan YE.Lebedyanskaya, P.Kabardina,
S.Ashurova, N.Xodjayev va boshqalar О’zbekiston sport ustasi degan nomga
sazovor bо’lishdi.
Bu borada trener-mutaxassis va tashkilotchilarni xizmati hurmatga
sazovordir. Jumladan, A.Kim ( Samarqand), T.Abramova (Toshkent), M.Yodgorov
(Navoiy), A.Asqarov (Qо’qon) va boshqalarni aloxida ta’kidlab о’tish о’rinli.
О’zbekiston voleybolini yangicha yо’nalishda taraqqiy ettirishda uni
viloyatlarida “harakatga” keltirish, xorijiy davlatlar voleybol jamoalari bilan alova
bog‘lashda, ular bilan rasmiy musobaqalarni tashkil qilishda О’zbekiston voleybol
Federatsiiyasining prezidenti “О’zavtotrans” korporatsiyasining raisi, professor
L.Axmedov, hamda federatsiyaning barcha a’zolari ibratli faoliyat
kо’rsatmoqdalar. Respublikamizning barcha о’quv yurtlarida voleybol eng
ommaviy sport turidan biri bо’lib hisoblanadi.
Orqa chiziqda himoya harakati uchun eng yaxshi texnika bu zarbani
yumshatish imkoniyati bilan to‘p pastdan uzatishdir. Ana shu maqsadda to‘pni
uchish yo‘nalishini va uni qo‘nish joyini aniqlashi zarur. Bu erda eng avvalo
sharoitni shunday baxolash kerakki: to‘rga va to‘pga nisbatan zarba beruvchi
o‘yinchi to‘pga to‘g‘ri holatda turishi kerak, hujumkor zarba berishdan ko‘proq
to‘pni uchish yo‘nalish ehtimoli bu bilan mos kelishi qanday uni uchish
traetoriyasini tikligi qanday bo‘lishiga bog‘liq bo‘ladi.
Zarba bergandan keyin (to‘siqsiz) to‘pni uchish burchagi to‘r va to‘p
o‘rtasidagi masofaga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun hujumkor zarba berish uchun
to‘pni to‘rga yaqin uzatishda to‘pni qabul qilishda zarur joyni egallash uchun
oldinga aralashib ketmasligi kerak.Quyida raqibni oshirishi bilan to‘pni uchish
tezligi va traektoriyasiga bog‘liq holda maydonda o‘yinchilarni eng ko‘p maqsadga
muvofiq joylashtirishi keltiriladi. Jismoniy tarbiya tushunchasi – atamasi
mazmuniga ko’ra keng ma’nodagi “tarbiya” deb nomlanadigan umumiy pedagogik

33
33tushuncha tarkibiga kiradi va tarbiya jarayonidagi tarbiyaviy bilim (ta’lim) berish
vazifalarini mutaxassis pedagogning yo’naltiruvchi xizmati asosida ta’lim
printsplariga muvofiq yoki o’zini-o’zi tarbiyalash tartibida hal qiladi.
Jismoniy tarbiya bu– pedagogik jarayon bo’lib, inson organizmini morfologik
va funktsional jihatdan takomil lash tirish, uning hayoti uchun muhim bo’lgan
asosiy hayotiy- zaruriy harakat malakalari, ko’nikmalari, ular bilan bog’liq bo’lgan
bilimlarni shakllantirish va harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan ko’p
yillik pedagogik jarayon tushuniladi.
Qayd qilingan ta’rifda, jismoniy tarbiyani inson tarbiyasining mustaqil turi
sifatidagi o’ziga xosligi ta’kidlangan. Jismoniy tarbiyaga oid bunday o’ziga
xoslikning tarkibida alohida ikki ma’nodagi «jismoniy bilim» va «jismoniy
sifatlarni rivojlantirish», deb atalgan tushunchalar yotadi.
Tarbiyaning boshqa xillaridan farqli xususiyati shundaki jismoniy tarbiya
jarayonida harakat malakalari yoki ko’nikmalari shakllantiriladi va ular orqali
inson jismining harakat sifatlari tarbiyalanadi.
Jismoniy tarbiyaning ikki xususiy tomoni yoki qismi mavjud bo’lib ular -
harakat (harakat faoliyati)ga o’qitish (o’rgatish) va jismoniny sifatlar
(qobiliyatlar)ni tarbiyalash deb farqlanadi. Jismoniy tarbiya tushunchasi – atamasi
mazmuniga ko’ra keng ma’nodagi “tarbiya” deb nomlanadigan umumiy pedagogik
tushuncha tarkibiga kiradi va tarbiya jarayonidagi tarbiyaviy bilim (ta’lim) berish
vazifalarini mutaxassis pedagogning yo’naltiruvchi xizmati asosida ta’lim
printsplariga muvofiq yoki o’zini-o’zi tarbiyalash tartibida hal qiladi.
Jismoniy tarbiya bu– pedagogik jarayon bo’lib, inson organizmini morfologik
va funktsional jihatdan takomil lash tirish, uning hayoti uchun muhim bo’lgan
asosiy hayotiy- zaruriy harakat malakalari, ko’nikmalari, ular bilan bog’liq bo’lgan
bilimlarni shakllantirish va harakat sifatlarini rivojlantirishga yo’naltirilgan ko’p
yillik pedagogik jarayon tushuniladi.
Qayd qilingan ta’rifda, jismoniy tarbiyani inson tarbiyasining mustaqil turi
sifatidagi o’ziga xosligi ta’kidlangan. Jismoniy tarbiyaga oid bunday o’ziga

34
34xoslikning tarkibida alohida ikki ma’nodagi «jismoniy bilim» va «jismoniy
sifatlarni rivojlantirish», deb atalgan tushunchalar yotadi.
Tarbiyaning boshqa xillaridan farqli xususiyati shundaki jismoniy tarbiya
jarayonida harakat malakalari yoki ko’nikmalari shakllantiriladi va ular orqali
inson jismining harakat sifatlari tarbiyalanadi.
Jismoniy tarbiyaning ikki xususiy tomoni yoki qismi mavjud bo’lib ular -
harakat (harakat faoliyati)ga o’qitish (o’rgatish) va jismoniny sifatlar
(qobiliyatlar)ni tarbiyalash deb farqlanadi.
Harakatga o’rgatshi (o’qitish) o’zining asosiy mazmuniga ko’ra jismoniy
bilim (ta’lim) berishni, ya’ni insonni o’z harakatlarini ratsional boshqarishni
bilishini, tahlil qilishiga oid nazariy bilimlarga ega qilishni va shu yo’l bilan
egallangan bilimlariga asoslanib, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va
ko’nikmalari fondini boyitishni hamda ularga oid nazariy bilimlarga ega qilishni
nazarda tutadi (P.F.Lesgaft).
O’z jismi tarbiyasiga oid bilimlarga ega bo’lish inson uchun o’zining hayoti
davomida egallagan, to’plagan harakat zahirasi va imkoniyatlaridan ratsional
foydalana olishi uchun kerak bo’ladi.
Harakatga o’rgatshi (o’qitish) o’zining asosiy mazmuniga ko’ra jismoniy
bilim (ta’lim) berishni, ya’ni insonni o’z harakatlarini ratsional boshqarishni
bilishini, tahlil qilishiga oid nazariy bilimlarga ega qilishni va shu yo’l bilan
egallangan bilimlariga asoslanib, hayotiy-zaruriy harakat malakalari va
ko’nikmalari fondini boyitishni hamda ularga oid nazariy bilimlarga ega qilishni
nazarda tutadi (P.F.Lesgaft).
O’z jismi tarbiyasiga oid bilimlarga ega bo’lish inson uchun o’zining hayoti
davomida egallagan, to’plagan harakat zahirasi va imkoniyatlaridan ratsional
foydalana olishi uchun kerak bo’ladi.

35
35III.Bob. Jismoniy tarbiya jarayoni metodlarini tuzilish asoslari
3.1 J i sm o n i y ta r b i y a d a r s la r i d a p e d a gog i k naz orat usullari
Jismoniy mashqlar qon tomirlarga ham ijobiy ta’sir qilib vena bosimini
kamaytiradi. Muskul tomirlarining kengayish darajasi gimnastika mashqlari bilan
shug’ullangan vaqtda nihoyatda ortadi. Tomirlar taxminan 5-10 barobar kengayishi
mumkin. Muskullarda aylanib yuradigan qon miqdori shu darajada ko’paygan va
qayta taqsimlangan paytda boshqa organlarning, hususan jigar, taloq va miya
to’qimasining qon bilan ta’milanishi ma’lum vaqtgacha kamayib ketadi. Jismoniy
mashqlar bilan shug’ullanish odamning asab tizimini dam olishiga yordam beradi.
Tibbiyotning jismoniy mashqlar va sportning odam organizmi, uning ayrim
sistemalari va a’zolarga ta’sirini o’rganadigan soha mavjud bo’lib, bu-Sport
tibbiyotidir. Asosiy vazifasi jismoniy mashqlarning organizmga salomatlikni
mustahkamlaydigan mehnat qobilyatini oshiradigan va umrini uzaytiradigan omil
sifatida ta’sirini o’rganish hamda jismoniy mashqlar va sport mashg’ulotlarining
ratsional usullarini ishlab chiqishdan iborat. Sport tibbiyoti tibbiyotning mustaqil
soha sifatida rivojlangan. U o’zining o’rganish usuliga ega bo’lib, bu soha asosan
muskul, suyak va boshqa sistemalarda, shuningdek ayrim a’zolarda jismoniy
mashqlar va sport bilan shug’ullanish natijasida paydo bo’ladigan morfologik
o’zgarishlarni o’rganadigan funksional dinamik anatomiya, turli a’zolar va
sistemalar faoliyatida har xil sport yuklamalar chog’ida paydo bo’ladigan
o’zgarishlarni o’rganadigan fiskultura va sport fiziologiyasi va mehnat qobilyatiga
ta’sir qiladigan murakkab biokimyoviy jarayonlarga aloqador ma’lumotlarni qayd
qiladigan va umumlashtiradigan sport biokimyosi turli harakterdagi gigiyena
omillari o’rganadigan fiskultura va sport mashg’ulotlari bilan bog’liq,
shikastlanishlarning organizmga ta’sirini o’rganadigan sport formokologiyasi va
boshqalar bilan shug’ullanadi (3).
Jismoniy mashqlar bilan o’z vaqtida mo’tadil shug’ullanib boradigan odam
kasallikni tuzatish uchun hech qanday davolashga muhtoj bo’lmaydi.

36
36Tabiatning tabiiy faktorlari-quyosh, havo va suvdan keng foydalangan holda
jismoniy mashqlar bilan muntazam ravishda shug’ullanish-sog’liqni
mustahkamlash, organizmni chiniqtirish, jismoniy jihatdan har tomonlama kamol
topish va ayniqsa chidamlilikni ser harakatchanlikni va kuch-quvvatni oshirish,
to’g’ri harakatlanuvchi ko’nikmalar shakllanish mehnat faoliyati va sog’liq uchun
nihoyatda muhim bo’lgan yuksak ahloqiy va kuchli irodali fazilatlarni tarbiyalash
kabi konkret vazifalarni muvaffaqiyatli hal etish imkonini beradi.
Jismoniy mashqlar ta’siri ostida ishlab turgan muskullar qon bilan yaxshiroq
ta’minlanadi. Bu muskullarda tinch holatda turgan huddi shunday muskullarga 80-
100 marotaba ko’p kapilyarlar (qon o’tkazuvchi qil tomirlar) bo’ladi;
muskullarning qisqarishi kuchi va tezligi ularning chidamliligiga va uzoq vaqt
charchamay ishlash qobilyati ortadi. Mashq qilganda kraxmal-glikogen holidagi
energetika zapasi ko’p bo’ladi.
Jismoniy mashqlarning turli yoshdagi odamlar yuragiga qanchalik yaxshi
ta’sir etishi masalasiga ko’plab ilmiy ishlar bag’ishlangan. Undan chiqadigan ilmiy
xulosalar quyidagichadir: Jismoniy mashqlar yurak muskullarida qon tomirlar
sistemasining rivojlanishiga yordam beradi, bu esa o’z navbatida mashq qildirilgan
yurakka muskullar qattiq ishlab turgan paytda har qanday og’ir jismoniy ishni
muvaffaqiyatli bajarish, ko’pkina yurak kasalliklariga bardosh berish, yurak
infarktini oldini olish imkonini beradi. Yurakning sistolik va minutlik qisqarib
kengayishi hajmi ortadi.
Muntazam ravishda bajariladigan jismoniy mashqlar yurakni ancha keskin
va tasodifiy kuchlarga bardosh berishga tayyorlaydi. Yurak tomir sistemasi
takomillashib ancha to’la ishlay boshlaydi, bunda mashq qilib yurgan odamning
yuragi tez charchab qolmaydi.
Jismoniy mashqlar bajarayotgan paytda bosh miya qobig’i bilan ichki
organlar va harakatlantiruvchi apparatlar o’rtasida markaziy nerv sistemasiga va
uning faoliyatiga samarali ta’sir etib, mashq qildiruvchi ko’pkina shartli refleks
munosabatlari vujudga keladi. Ayni paytda jismoniy mashqlar qon aylanishining

37
37kuchayishiga ta’sir etib, bu bilan birga markaziy nerv sistemasining qon bilan
ta’minlanishiga miya hujayralarining oziqlanishini ortishiga ham yordam beradi.
Shunday qilib, jismoniy mashqlar markaziy nerv sistemasining mustaxkamlash va
uning quvvatini oshirish bilan birga, u orqali inson organizimida sodir bo’ladigan
har qanday faoliyat va jarayonlarga har xil ta’sir ko’rsatadi.
Jismoniy mashqlar ovqat hazm qilish, ajratish organlari, ichki sekretsiya
bezlariga ham ijobiy ta’sir qiladi. Bundan tashqari jismoniy mashqlar odamni
yuqumli kasalliklarga chidamliligini oshiradi.
Jismoniy mashqlarning ijobiy ta’siri faqat odam organizmining eng muhim
organlari va sistemalari funksiyalari ishlashini yaxshilaydigan mashq bo’libgina
qolmay balki tetiklik hushchag’chaqlik paydo bo’lishida aktivlik energiyasini
qo’zg’atishda, organizmning tashqi ta’sirotlarga jumladan yuqumli kasalliklarga
chidamliligini oshirishda ham o’z ifodasini topadi.
Ayniqsa, o’smir va yoshlar uchun qad-qomatning kelishgan bo’lishida,
bejirim va erkin yurishida, hushbichim va baquvvat muskulga ega bo’lishida,
jismoniy mashqlar nihoyatda muhim ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi zamon fani organizmning sog’lom bo’lishi uchun kumdalik
ratsionga rioya qilishni tavsiya etadi. Jismoniy mashqlarning o’rta yoshdagi va
yoshi ulg’aygan kishilarga har tomonlama va ijobiy ta’sirini kundalik hayotdan
ko’rib ishonch hosil qilish mumkin. Juda og’ir harakat qiluvchi inson o’rta yashar
yoki yoshi ulg’ayib qolgan, bir oz nufuzli kishilar jismoniy mashqlarni bajarishga
kirishganlarida butunlay o’zgarib navqiron bo’lib qoladilar.
Yaxshi tan-sixatlik umrini uzaytirish va ishga qobilyatini cho’zish uchun
kurashda tavsiya etiladigan jismoniy mashqlarning son-sanoqsiz shakllari va turlari
ichida insoniyatga ming yillardan buyon ma’lum bo’lgan gimnastika mashqlari
birinchi o’rinda turadi (1).
Bolalar va o’smirlar organizmining jismoniy rivojlanishini baholaganda
quyidagi samotoskopik, antropometrik, fiziometrik ko’rsatkichlardan
foydalaniladi.

38
38Fiziometrik ko’rsatkichlarga jismoniy rivojlanishning o’pkaning tiriklik
sig’imi, qo’l va bel muskullarining kuchini aniqlash kiradi.
O’pkaning tiriklik sig’imi bu-chuqur nafas olib, chuqur nafas chiqargandagi
havo miqdori bo’lib, o’rta o’smir yigitlarda 2500-3500 ml, qizlarda 2000-2500 ml
bo’ladi. Jismoniy mashg’ulotlar bilan shug’ullanganlarda 5000-7000 ml gacha
ko’payishi mumkin. Normal kishilarni har bir kg tonna vazniga 60 ml o’pkaning
tiriklik sig’imi to’g’ri kelishi kerak. Bu spirometr asbobi yordamida aniqlanadi.
Qo’l va muskullarning kuchi qo’l bilan qisiladigan dinamometr asbobi
yordamida, bel muskullarining kuchi esa oyoqlar bilan bosib turib qo’l bilan
tortiladigan dinamometr asbobi yordamida aniqlanadi (4).
Hozirgi kunda Respublikamizda jismoniy tarbiya va sport jarayonlarining
jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati katta ekanligiga jiddiy e’tiborni qaratdi. Oliy
kengashning 1992 yil 14 yanvarda qabul qilingan “Jismoniy tarbiya va sport
to’g’risidagi” qonun fikrimiz asosidir. Bundan tashqari umumta’lim maktablari 9-
sinflarida jismoniy tarbiya bo’yicha imtixonlar joriy qilinishi fikrimiz asosidir.
Shunga ko’ra hozirgi paytda maktab yoshdagi va o’smirlik yoshidagi bolalar
salomatligini saqlash barchamizning burchimizdir. Hozirgi kunda ma’lumotlarga
qaraganda 1-sinf o’quvchilarining 70-80% surunkali va funksional kasallikka
chalinganlar o’smirlik va o’spirinlik yoshdagi bolalarni ko’pchiligi funksional
kasalliklardan surunkali kasalliklarga o’tish bosqichidir. Masalan, kasalliklari
kuzatilayotgan 15-20% 1-sinf o’quvchilari ruhiy asab sistemasining buzilishi, 54%
dan 60% gacha oshadi. 8-10-sinf o’quvchilari orasida ko’z kasalliklari 10-15% dan
50-55% ga oshadi. Toshkent shaxrida 15-17 yoshdagi maktab o’quvchilari orasida
mutloqo sog’lom deb hisoblanganlar 8,5% ni tashkil qiladi.
Buning oldini olish uchun bolalar va yoshlarni jismoniy tarbiyalashning
ilmiy asoslangan tizimini ishlab chiqish va sog’lom turmush tarzigina yuzaga
kelgan o’gir ahvolni tubdan o’zgartirish, jismoniy tarbiya va sport sohasida mehnat
qilayotgan hodimlar, yangi dasturlar yaratish, ularni bolalar bog’chalari, yaslilar,

39
39maktablar, oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlarida amalda tatbiq etishga erishishlari
zarur (5).
Respublikamizda jismoniy madaniyat va sportni rivojlantirishga oid
“Yoshlik”, “Dinamo”, jismoniy tarbiya va sport madaniyati, “Talaba” sport
uyushmasi, O’zbekiston kasaba uyushmalari federatsiyasi jismoniy tarbiya va sport
jamiyati, O’zbekiston Respublika Mudofa Vazirligining Markaziy harbiy sport
klubi faoliyat ko’rsatmoqda (6).
Organizmning fiziologik rezervlari.
Odam tanasi odatda morfologik biokimyoviy va fiziologik rezervatorga ega
bo’ladi. Morfologik rezerv deganda a’zolarni tashkil qilgan to’qimalarning
tuzilishi, biokimyoviy rezerv deganda mavjud fermentlar faolligi tushuniladi.
Fiziologik rezerv esa organizm a’zo va tizimlarning zaxiradagi mavjud
funksional imkoniyatlaridir. Bu rezervlar qanchalik katta bo’lsa, organizm yangi
muhit sharoitiga shunchalik yaxshi moslashadi, ya’ni adaptatsiyalanadi. Jismoniy
mashq va sport bilan surunkali shug’ullanish organizmning yuqorida ko’rib
o’tilgan barcha rezervlarini ko’paytiradi. Masalan, sog’lom va jismoniy mashqlar
bilan muntazam shug’ullanadiganlardan farq qilib, emotsional qo’zg’alish paytda
juda katta jismoniy ish bajarishi mumkin. Demak, tarbiya va sport bilan
shug’ullanish inson tanasining fiziologik rezervlarini oshirib boradi. Bu holatni
quyidagi jadvalda ko’rish mumkin.
Unda mashq qilgan va qilmagan odamdagi ba’zi bir fiziologik ko’rsatkichlar
bir-biriga solishtirilgan.
Jismoniy mashq qilganlikning organizm fiziologik rezervlariga ta’siri.
Maksimal ish bajarganda Mashq qilmaganda Mashq qilganda
O’pka ventilyatsiyasi 50-70 150-200
O2 maksimal o’zlashtirishi
(l/min) 2,5-3,0 5,0-6,0
Yurak urish chastotasi (1 min) 160-180 200-220
Yurakning minutlik hajmi (L) 20 l 35-40 l
Yurakning sistolik hajmi (L) 110-130 150-200

40
40Qondagi shakar miqdori 50 gacha 30 gacha
Odatda fiziologik rezervlarning ikkinchi bosqichi doimiy ravishda mashq
qilib yurgan kuchli sportchilarda kam kuzatiadi. Shug’ullanishni endi boshlagan
kam malakali sportchilarda esa tez-tez sodir bo’lib turadi. Muntazam ravishda
jismoniy tarbiya va sport mashqlari bilan shug’ullanish tufayli kishi
charchamaydigan, chidamli bo’ladi. Buning asosiy boisi unda o’pka
ventilyatsiyasining hamda yurak minutlik hajmining katta bo’lishidir. Ushbu
ko’rsatkichlar qancha kichik bo’lsa, odam jismoniy ish bajarganda shunchalik tez
charchab qoladi, nafasga to’ymadi, rangi oqarib, o’zini juda behuzur sezadi.
Jismoniy ish va jismoniy mashqlar bajarish inson tanasida nerv, muskul,
yurak qon-tomirlari, nafas olish, moddalar va energiya almashinuvi, ovqat hazm
qilish kabi qator tizim va a’zolar faoliyatida ma’lum o’zgarishlar keltirib chiqaradi.
Bularga misol qilib mashq bajarilishi bilan yurak urish va nafas olish
chastotasining ko’payishini, qon bosimining ko’tarilishini, tana haroratini oshishini
va hokazolarni olish mumkin. Ba’zi bir jismoniy mashqlar sensor tizimlar
faoliyatiga kuchli o’zgarishlar yuzaga keltirib, visseral (ichki) a’zolarga unchalik
ta’sir qilmaydi, ikkinchilari-yurak, nafas olish a’zolar faoliyatini nihoyatda
jadallashtirib, sensor tizimda aytarli o’zgarish yuzaga keltirmaydi. Shunday ekan
jismoniy mashqlarni klassifikatsiyalashda, ya’ni turli guruhlarga bo’lishda tana
a’zolari va tizimlarning fiziologik hisobga olish zarur. Bunday guruhlashda
bajariladigan jismoniy ishning quvvati va davom etish vaqti, tezligi, bajarilish
xususiyatlari, ularni amalga oshirishda muskullar guruhini qatnashishi va boshqa
omillar inobatga olinadi.
Jismoniy mashqlarni klassifikatsiyalashda fiziologik asosga e’tibor berish
lozimligini ilk bor ilmiy asoslab, o’rgangan olim-professor Vladimir
Solomonovich Farfu hisoblanadi. U dastlab barcha jismoniy mashqlar va sport
harakatlarini ikki guruhga, ya’ni standart (stereotipli) va nostandart (vaziyatga
qarab o’zgaruvchi, situatsiyali) guruhlarga bo’lishni taklif qildi (7).

41
41Jismoniy madaniyat-umumiy madaniyatning bir qismi bo’lib, uning
taraqqiyoti darajasi jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot inson organizmining
o’sishi bilan, uning shakl o’zgarishi va davomiyligi bilan bog’liq bo’lgan tabbiy
jarayondir. Jismoniy taraqqiyot obyektiv, biologik qonunlarga bo’ysunadi. Bu
qonunlardan asosiysi organizm va muhit taraqqiyotining birlik qonunidir.
Ko’pgina tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, jismoniy mashqlar va sport bilan
shug’ullanish ma’lum miqdorda xissiyot organlari ko’nikmalarini
takomillahtirishda, ayniqsa mushaklar harakati, ko’rish, sezish, idrok qilishga
yaxshi zamin yaratadi.
Jismoniy mashg’ulot jarayonida jismoniy tarbiya o’z oldiga quyidagi
tarbiyaviy, umumta’lim sog’lomlashtirish kabi maqsadlar qo’yadi.
-sog’lom hayot kechirishda jismoniy talabchanlik va o’z-o’zini tarbiyalash.
-nazariy va amaliy bilimlarni jismoniy tarbiya orqali o’stirish.
-jismoniy imkoniyatlarni to’liq qo’llash, kasalliklarni oldini olish, sog’liqni
saqlash va uni mustahkamlash, o’z-o’zini himoyalash.
-jismoniy tarbiyaning nazariy bilimlarini uning uslub va ko’rsatmalarini
egallash, jismoniy mashg’ulotdan to’g’ri foydalanish va kelgusida yo’riqchi va har
xil o’yinlar bo’yicha hakamlar hay’atiga a’zo bo’lish va musobaqalarda hakamlik
qila bilish va ularni tashkil qilish.
Jismoniy tarbiya va sport ishlarini xalq orasida keng targ’ib qilish maqsadida
Respublika kasaba uyushmalarning “O’zbekiston” sport jamiyati barpo etilgan
bo’lib, unda 107 ta tashkilot va korxonalarning jismoniy tarbiya jamoa a’zolari 33
ta sport maktabi, 31 ta oliy o’quv yurti sport klubi, 30 ta o’rta va o’rta maxsus
maktab, kollejlar a’zolaridan 120000 kishi qatnashmoqda (8).
Yaqin kunlarda prezident I.Karimov raisligida Oqsaroyda “Bolalar sportini
rivojlantirish” jamg’armasi homiylik kengashining navbatdagi yig’ilishi bo’lib
o’tdi. Davlatimiz rahbari ta’kidlab o’tganidek barpo etilayotgan barcha sport
inshootlari farzandlarimizni sportga keng jalb etish, ularni sog’lom o’stirishga
xizmat qilmoqda (9).

42
42Bolalar va o’smirlar jismoniy rivojlanishga oid tadbirlarning ko’payishi
bugungi kunda bolalar salomatligiga katta e’tibor berilayotganini dalilidir.
Jumladan, “Barkamol avlod yili davlat dasturidan” Bolalar va yoshlarning huquq
va manfaatlarini himoya qilishga ularni barkamol rivojlanishi ba’zasini yaratish
tadbirini amalga oshirilishi va Madaniyat va sport ishlari vazirligi va bir qancha
tashkilotlar ma’sulligida 2010 yilda amalga oshirildi (9)
Buyuk allomamiz Abu Ali ibn Sino o’z davrida badantarbiya bilan tan
salomatlikni yaxshilash va mustahkamlashda kasalliklarni oldini olish va undan
tezda forig’ bo’lish va boshqa holatlarda keng foydalanish masalasini ko’p marta
uqtirgan hamda asoslarida ifodalangan. Shuning uchun ibn Sino “Kishi
salomatligida yug’urmasa, kasalligida albatta yuguradi” deb bejiz aytmagan.
Buyuk olim o’zining mashhur “Tib qonunlari” asarida uchinchi qismining XVII
fasldan iborat butun ikkinchi bo’limini kishilar salomatligini tiklash va
mustahkamlashda jismoniy mashqlardan foydalanish masalalariga bag’ishlangan.
Bu bo’limning dastlabki satrlarida jismoniy mashqlar bilan meyorida va o’z
vaqtida shug’ullanish organizm uchun foyda ekanligini ta’kidagan (5).
Tariximizdan xalqimiz axoli salomatligiga katta e’tiborda ekanligini Abu Ali
ibn Sino o’z asarlarida yozilgan ibratli gaplarini ko’rdik. Prezidentimiz aytganidek
“tarixni bilmay turib kelajakni ko’rolmaysan”. Shunga asoslanib, muxtaram
Prezidentimiz Islom Karimov O’zbekiston Respublikasi Konstutsiyasi 18 yiligiga
bag’ishlangan tantanali marosimidagi ma’ruzasida bugungi kunda jismoniy tarbiya
va sport soxasida, ayniqsa, bolalar sportini yanada rivojlantirish, har bir shaxar va
qishloqda zamonaviy talablarga javob beradigan zarur anjomlar bilan jihozlangan
sport maydonlari, inshoat majmualarini barpo etish bo’yicha amalga oshirayotgan
ishlarimiz o’zining ijobiy samarasini berayotgani amalda ta’kidlab o’tdilar.
Shu bilan birga istiqlol yillarida yurtimizda 1 ming 200 dan ziyod yangi
sport inshoatlari barpo etilib, ularning mingdan ortig’i qishloq joylarida qurilgani,
bu esa 260 ming nafardan ziyod bolaning sportning ko’plab turlari bilan muntazam
shug’ullanishi uchun imkoniyat yaratgani to’la etirof etildi (10).

43
433.2 Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyotining rivojlanish davrlari
Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyatining rivojlanishi bir necha
davrlarni o’z ichiga oladi.
Birinchi davr – bashariyat taraqqiyotining ilk davridagi xarakat
faoliyatini organizmga ta’siri xaqida eng dastlabki (emperik) bilimlar
(Ponamarev N.I. 1975), ularning to’planishi, «mashqlanganlik»ning foydasini
sezib, ma’nosiga etish va to’plangan tajribani avloddan avlodga uzatish
usullarini anglashga imkoniyat yaratilgan «jismoniy mashqlar» ni va
«jismoniy tarbiya»ni paydo bo’lishi uchun shart sharoit yaratilishiga
omillarni yuzaga kelgan davri.
Ikkinchi davr – jismoniy tarbiya jarayonida qo’llanila boshlangan
birinchi usuliyatlarning yaratilishi – qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati
davri va O’rta asrni o’z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy
tarbiyadagi bu usuliyatlar, tajribalar orqali yuzaga kelgan bo’lib, filosoflar,
pedagoglar, vrachlar odam organizmi faoliyati qonuniyatlari bilan unchalik
tanish emasligi, o’rganib ulgurmaganliklari orqali jismoniy mashqlar
ta’sirining mexanizmini aytarli tushuntira olmas edilar. Shunga ko’ra bu davr
jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishning foydasini tashqi ko’rinishlarga
qarab baxolangan davr deb qaralgan. Bu davrda Yunonistonning jismoniy
tarbiya usuliyati aytarli darajada keng tarqalgan bo’lib, u mavjud vositalar va
usuliyatlarni kuch, chidamlilik va boshqa xarakat sifatlarini rivojlantirish
uchun ularni yagona tizimiga birlashtirgan davr deb qaralgan.
O’rta asrning o’rtalarida jismoniy tarbiya usuliyatlarining xillari ortdi.
Gimnastika, suzish, o’yinlar, kamon otish, otda chopish, qilichbozlik
bo’yicha dastlabki qo’llanmalar paydo bo’ldi. Ajdodlarimiz Abu Nasr

44
44Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayxon Beruniylarning tan tarbiyasiga oid
ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi (Usmonxo’jaev T.N. 1995).
Uchinchi davr – jismoniy tarbiya xaqidagi nazariy bilimlarni inte nsiz
to’planishi, uyg’onish davridan XIX asrning oxirigacha bo’lgan davrni o’z
ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o’qitish, davolash xaqidagi fanning
rivojlanishi filosoflar, pedagog va vrachlarning jismoniy tarbiya
muammolariga e’tibor qila boshlashlari davri, jismoniy tarbiyaning moxiyati
xaqidagi falsafiy, pedagogik va tibbiy ma’lumotlarning, bilimlarining
vujudga kela boshlagan davri. Bu ma’lumotlar xali turlicha, chunki,
ko’pincha o’sha davrda mustaqilroq sanalgan filosofiya, pedagogika,
meditsina fanlari tarkibida voyaga etar edi. Yo’lyo’lakay, ammo zarur
bo’lgan darajada bunday ilmiy fanlarning vakillari ko’pincha o’z
muammolarini jismoniy tarbining rolini xisobga olmay xal qilish mumkin
emasligini tushuna boshladilar. Yangilanish davridayoq pedagog gumanistlar
va xayoliy sotsialistlar jismoniy tarbiyada bir butun tarbiyaning majburiy
qismlardan biri deb qaray boshladilar.
Jumladan, shvetsariyalik demokrat pedagog I.G.Pestalotsii tomonidan
(17461827) bolalar xarakat qobiliyatini rivojlantirish uchun tuzilgan jismoniy
mashqlar tizimida bo’g’inlar (sustavnaya) gimnastika umumiy pedagogika
nazariyasi ichida aloxida o’rinni egallaydi. XVIII asrda anatomlar tomonidan
jismoniy mashqlar «biomexanika»si bo’yicha izlanishlar olib borildi, 19
asrda esa jismoniy tarbiya xaqida ilmiy nazariy ishlar vujudga keldi.
Jamiyat xayotida jismoniy tarbiyaning roli tarbiyaning sinfiy
xarakterga ega ekanligi ilmiy asoslandi. Tarbiyaning mazmuni ochildi va
unda jismoniy tarbiyaning o’rni xamda shaxsni xar tomonlama rivojlantirish
yo’llari aniqlandi.

45
45Aynan shu davrda jismoniy tarbiya nazariyasiga asos solindi deb
xisobga olinib, shu soxa bo’yicha ilmiy farazlar va bilimlar to’planishi orqali
mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi.
To’rtinchi davr – 19 asrning oxiridan ilmiy va o’quv fani sifatida
jismoniy tarbiyaning nazariyasi va usuliyati shakllana boradi. Bu davrning
xarakterli tomoni shundaki, fan sifatida jismoniy tarbiya jamiyat xayotining
boshqa jabxalariga xam ta’sir ko’rsata boshladi. Jismoniy tarbiya soxasi
nazariyasi olimlaridan biri Petr Fransevich Lesgaft (18371909) o’zining tarix,
anatomiya, pedagogika, antropologiya, jismoniy tarbiya metodikasiga oid
asarlari bilan xozirgi zamon jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi
mustaqil ilmiyamaliy isbotladi.
Beshinchi davr – rivojlangan mamlakatlar va sobiq sho’rolar davlati
olimlarining izlanishlari davri bo’lib, fanning intensiv rivojlanishi
materialistik dialektikaga asoslangan xolda o’sha davrda progressiv
xisoblangan usuliyatlarga tayanib amalga oshirildi.
Jismoniy tarbiya muammolarini kompleksli xal etishda butun bir
olimlar jamoalari, mutaxassislashtirilgan ilmiy va o’quv muassasalari
samarali mexnat qildilar. Amaliy materiallarning mo’lligi, yangi
qonuniyatlarning ochilishi, dastlabki yagona jismoniy tarbiya nazariyasi va
usuliyati ning differentsiyalanishiga olib keldi. Yangi maxsus fanlar
«Jismoniy madaniyatni tashkillash va boshqarish», «Jismoniy mashqlar
biomexanikasi», «Sport psixologiyasi», «Sport metrologiyasi», «Sport
fiziologiyasi», «Davolash fizkulpturasi», «Jismoniy mashqlar gigienasi»,
«Valeologiya» va boshqalar ajralib chiqdi. Yuqoridagi fanlarning ayrim
soxalari jismoniy tarbiya jarayonida bir necha aralash fanlarning bilimlaridan
keng foydalanish lozimligini ilmiyamaliy isbotladi. Masalan, bolalarning
sport mutaxassisligi muammosi – bu faqatgina sport pedagogikasi
muammosigina bo’lib qolmay, ijtimoiy, psixologik, sotsiologik va biologik

46
46muammolardir. Jismoniy tarbiya nazariyasi va usuliyati kursi pedagogik
jarayon muammolarini umumiy psixologiya, pedagogika, fiziologiya va
boshqa fanlarning dalillarsiz to’la izoxlab, isbotlab olishni isbotladi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ning rivojlanishi bir necha
davrlarni o’z ichiga oladi (1-rasmga qaralsin) deb yozadi B.A.Ashmarin
(1979), M.Ya.Vilen skiylar (1991) tahriri ostida chop etilgan jismoniy tarbiya
fakultetlari talabalari uchun yozilgan darsliklarda.
B i r i n ch i d a v r – bashariyat taraqqiyotining ilk faoliyatning
organizmga ta’siri haqida eng dastlabki (empirik) bilimlar (Ponamarev N.I.
1975), ularning to’planishi, «mashqlanganlik» ning foydasini sezib,
ma’nosiga etish va to’plangan tajribani avloddan-avlodga uzatish usullarini
anglash, «jismoniy mashqlar» va «jismoniy tarbiya»ning paydo bo’lishi
uchun shart-sharoit yaratilishi omillari yuzaga kelgan davrni o’z ichiga oladi.
I k k i n ch i d a v r – jismoniy tarbiya jarayonida qo’llanila boshlangan
birinchi uslubiyotlarning yaratilishi–qadimgi Yunonistonda quldorlik davlati
davri va O’rta asrni o’z ichiga oladi (G.D.Xarabuga, 1974). Jismoniy
tarbiyadagi bu uslubiyotlar tajribalar orqali yuzaga kelgan bo’lib, faylasuflar,
pedagoglar, tibbiyot hali odam organizmining funktsional faoliyati qonuni
yatlari unchalik o’rganib ulgurmagan, jismoniy mashqlar ta’sirining
mexanizmi xali etarli darajada o’rganil magan, jismoniy mashqlar bilan
shug’ullanishning foydasi shug’ullanuvchining tashqi ko’rinishiga qarab
baho beriladigan davr bo’lgan.
Yunonistonning jismoniy tarbiya uslubiyotlari keng ommalashgan,
uning mavjud vositalari va uslubiyotlaridan kuch, chidamlilik va boshqa
harakat sifatlarini rivoj lantirish uchun yagona tizimga birlashtirilib foydala
nila boshlangan davrni o’z iichiga oladi.
O’rta asrning o’rtalarida jismoniy tarbiyaning vositalari va
uslubiyotlarining xillari ko’paydi. Gimnastika, suzish, o’yinlar, kamon otish,

47
47otda chopish, qilichbozlik bo’yicha dastlabki qo’llanmalar paydo bo’ldi.
Ajdodlarimiz Abu Nasr Farobiy, Abu Ali ibn Sino, Abu Rayhon
Beruniylarning tan tarbiyasiga oid ilmiy dunyoqarashlari vujudga keldi
(Usmonxo’jaev T.N. 1995).
U ch i n ch i d a v r – jismoniy tarbiya haqidagi nazariy bilimlarning
intensiv to’planishi. Uyg’onish davridan XIX asrning oxirigacha bo’lgan
davrni o’z ichiga oladi. Inson tarbiyasi, uni o’qitish, davolash haqidagi
fanning rivojlanishi natijasida faylasuflar, pedagog va vrachlarning jismoniy
tarbiya muammolariga e’tibor qila boshlashlari davri deb qaraladi. Jismoniy
tarbiyaning mohiyati haqidagi falsafiy, pedagogik, tibbiy ma’lumotlar va
bilimlar vujudga kela boshlaydi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uning amaliyoti hamisha rivojlana di
va takomillashib boradi. Amaliyot natijalari, ilmiy - tadqiqot ma’lumotlari ,
jismoniy madaniyat nazariyasi va uni uslubi yo tini yangicha tamoillar va
qonunlar bilan boyita boradi. Shuning uchun ham jismoniy madaniyat
nazariyasi va uslubiyoti predmeti qotib qolgan, o’zgarmas ma’lumotlar
to’plash dan iborat bo’lishi mumkin emas. Tan tarbiyasiga oid n azariy
bilimlar boyib o’zgarish da b o’ladi – bu qonuniyat.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti ijtimoiy, tabiiy,
pedagogika va boshqa qator fanlar erishgan yutuqlarga tayanadi.
O’quv fani sifatida shakllanishi va rivojlanishi orqali amaliy
o’quv fani sifatida jamiyat a’zolarining jismoniy tayyorgarligiga, jismoniy
rivojlanishiga ta’sir etadi. Bu o’z navbatida ijtimoiy mehnat va harbiy amaliy
tayyorgarlik uchun zarurdir.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyot fanining m a z m u n
i g a quyidagilar:

48
48- jismoniy madaniyat ijtimoiy hodisa tarzida jamiyat mahsuli
sanalgan tarbiyaning boshqa shakllari bilan uzviy bog’liqligiga oid
bilimlarni;
- mamlakatdagi mavjud jismoniy tarbiya tizimi, uning maqsadi,
vazifalari va zvenolari;
- jismoniy madaniyatning maqsadi, uning umumiy vazifalari va
nazariy tamoillari;
- jismoniy tarbiyaning vositalari va uning usulubiy tamoillari;
- harakatga o’rgatish, jarayonining mazmuni, vositalari, jismoniy
tarbiya ta’limi uslubiyatlari;
- jismoniy sifatlarni rivojlantirish qonuniyatlari;
- jismoniy mashqlar, ularning mazmuni, tuzilishi texnikasining
asosi, zvenolari va detallarini;
- jismoniy mashqlar bilan shug’ullanish mashg’ulotlarining
mazmuni, tuzilishi, tashkillashning shakllari;
- o’quvchi talaba yoshlar jismoniy tarbiya jarayoni va uni yo’lga
qo’yish va bu jarayonni rejalashtirish;
- maktabgacha yoshdagi va umumiy o’rta ta’lim, kasb-hunar
ta’limi, o’quvchi va yoshlarning jismoniy tarbiyasi mazmuni;
- sport trenirovkasi jarayonining tavsifi, mazmuni, tashkillash
uslubiyotini o’zida mujassamlashtirgan.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti har qanday holatda ilmiy
pedagogikaning ajralmas bir qismi tarzida uning negizini tashkil etuvchi
umumiy qonunlar, tamoillar, uslubiyotlaridan foydalanadi, barcha sport
fanlari uchun ham bu qonunlar, qoidalar mos keladi va o’ziga xos ma’no kasb
etadi. Jismoniy tarbiyaning umumiy qonuniyatlari, pedagogik jarayon tarzida,
jismoniy madaniyat nazariyasining o’rganish predmeti hisoblanadi.
Aholining har qanday tabaqasi bolalar, o’smirlar, yoshlar, o’rta yoshdagilar,

49
49kattalar va qariyalar hamda jismoniy mashqlar bilan shug’ullanishni endigina
boshlaganlar, malakali sportchilarning jismoniy tarbiyasining xususiy
tomonlarining umumiy qonuniyatlariga bo’ysunadi.
Bundan tashqari jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti fani
jismoniy tarbiyani ajratib olingan ayrim xususiy qonuniyatlarini ham
o’rganish predmeti qilib olgan. Chunki, pedagogik jarayonning umumiy
qonuniyatlarini amalga oshirishda «Umumiy, maxsus kasb jismoniy
tayyorgarligi», «Sport tayyorgarligi uslubiyoti» deb aniq yo’nalishdagi
alohida uslubiyotlardan foydalanadi. Bunday uslubiyotlarning har biri
o’zining xususiy uslubiyotlariga ega. Uslublarning turli-tumanligi
shug’ullanuvchilarning qaysi psixologik tiplarga mansubligiga, ularning
yoshi, jinsi, qaysi kasb egasi ekanligi, tanlangan sport turining ixtisosligini
e’tiborga olib, so’ng, maktab yoshidagi bolalar jismoniy tarbiyasi uslubiyoti,
ayollar jismoniy tarbiyasi uslubiyoti va h.k. lar deb ularga xos va mosi
tanlanadi.
Sport pedagogikasining ayrim fanlari (sport o’yinlari, gimnastika, engil
atletika, suzish va h.k. larni o’qitish) uslubiyoti alohida mustaqil ajratilgan
ilmiy va o’quv fanlari tarzida shakllangan. Jismoniy madaniyat nazariyasi va
uslubiyoti fani esa ularni yagona nazariy va usuliy asoslar bilan
qurollantiradi. O’rganish predmetlari xarakteriga qarab bu fanlar pedagogika
fanlari tizimidagi alohida fan sifatida o’z qoidalarini ijtimoiy, psixologik va
biologik faktorlar hisobiga to’ldiradi.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti fanining rivojlanishi va
takomillashishi uchun quyidagilar a s o s i y m a n b a sanaladi :
- mamlakatimizda jismoniy madaniyat va sportni yanada
yuksaltirishning yo’llari va hozirgi paytdagi ahvoli haqidagi hukumat
qarorlari, qonunlari;

50
50- jamiyat rivojlanishi davomida insonni har tomonlama kamol toptirish
haqidagi progressiv ta’limotlar (ular orqali insonning har tomonlama
rivojlanishi huquqinigina ovoza qilish bilan kifoyalanmay, uning mazmunini
ochishga urinish hamda shu g’oyalarini amalga oshirish yo’llarini nazariy,
amaliy jihatdan asoslash lozim bo’ladi);
- jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti sohasi bo’yicha olib
borilgan va olib borilayotgan ilmiy izlanishlar va boshqa aralash fanlarning
jismoniy tarbiyaga oid to’plagan nazariy, amaliy bilimlar banki;
- ijtimoiy turmush tarzi uning hayotiy amaliyoti tajribasi, jamiyatning
yuqori jismoniy tayyorgarlikka ega bo’lgan kishilarga bo’lgan talabini
qondirish bo’yicha to’plangan amaliy tajribalar;
- jamiyat a’zolarining jismoniy tarbiya qonuniyatlariga oid bilimlari va
shu asnoda inson jismoniy kamoloti tizimi va uni boshqarishga oid nazariy va
amaliy bilimlar;
- mavjud jamiyat ma’naviyatining bir bo’lagi hisoblangan jismoniy
tarbiya tizimiga oid jismoniy madaniyat kontseptsiyalari;
- jismoniy tarbiya amaliyotiga – manba tarzidagi nazariy qoidalar va
ularning hayotiyligi, jismoniy tarbiya amaliyotidagi original g’oyalar, tarbiya
nazariyasi va uslubiyotidagi innovatsiyalar;
- arxiv materiallari, shaxsiy kuzatish natijalari (kundaliklar, sportchilar
va ularning murabbiylarining rejalari, musobaqa bayonnomalari, konspektlar,
ma’ruza matnlari va h.k.lar) jismoniy madaniyat nazariyasini boyitadi va
unga manba bo’lib xizmat qiladi;
- sog’lom turmush tarzi jismoniy madaniyati nazariyasi va amaliyoti
tajribalari orqali to’plangan nazariy bilimlar, ekologik va boshqa
ma’lumotlar, jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti fanini boyitadi,
unga manba bo’lib xizmat qiladi.

51
51Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti qator fanlar bilan
chambarchas bog’liq. Faqatgina o’zining ilmiy izlanishlari bilan chegaralanib
qolgan fan to’laqonli natija bera olmaydi. Jismoniy madaniyat nazariyasi va
uslu biyoti bir necha fanlarning nazariy bilimlari orqali maxsus
yo’nalitirilgan pedagogik muammolarni hal qiladigan predmetga aylangan.
Jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti umumiy pedagogika,
psixologiya, inson umrining yoshi davrlarining fiziologiyasi va jismoniy
tarbiya psixologiyasining ilmiy izlanishlari natijalaridan foydalanadi.
Ayniqsa, sport pedagogikasining barcha fanlari bilan uzviy bog’langan.
Avvaliga yagona sanalgan, bo’laklarga bo’linmagan jismoniy madaniyat
nazariyasi va uslubiyoti fanidan alohida sport pedagogika fanlari – voleybol,
basketbol, qo’l to’pi, futbol, suzish va qator boshqa fanlar ajralib chiqdi.
Sport pedagogikasi fanlari rivojida ularning bir-biri bilan o’zaro uzviy
bog’liqligi namoyon bo’lishi oqibatida jismoniy madaniyat nazariyasi va
uslubiyoti tomonidan ishlab chiqilgan umumiy va uslubiy printsiplarga,
qoidalarga tayanishga va rioya qilishga to’g’ri kelmoqda.
Olingan dalillar yangi umumlashtirishlar uchun aniq material vazifasini
o’tamoqda. Bu jismoniy tarbiya jarayo nidek bir butun pedagogik muhitni o’z
ichiga olgan keng ilmiy izlanish va o’qitish predmetidan asta-sekinlik bilan
maxsus sport sohasi fanlari ajralib chiqa boshlashiga sabab bo’ldi. Ammo
jismoniy mashqlarning alohida turlari uchun kerakli bo’lgan, nisbatan
umumiy qonuniyatlarga tayangan, barcha sport turlari uchun ta’sir ko’rsata
oladiganlarigina alohida fan bo’lib ajralmadi va ajralib chiqishi ham mumkin
bo’lmasdi. Ana shuning uchun ham barcha sport fanlari uchun umumiy va
xususiy qonuniyatlarni ishlab chiqish hozirgi zamon jismoniy madaniyat
nazariyasi va uslubiyoti fanining asosini tashkil qiladi.
Biologiya fanlari bilan bog’liqligi – mashg’ulotlar davo mida
shug’ullanuvchilar organizmiga jismoniy tarbiya vositalari ta’sirining

52
52reaktsiyasini o’rganish, jismoniy tarbiya jarayonini samarali boshqarish,
anatomiya, fiziologiya, bioximiya, sport tibbiyoti, volelogiya, biomexanika,
sport metrologiyasi, sport fiziologiyasi va yana boshqa qator fanlarining
qonuniyatlaridan ijobiy foydalanish bilangina tan tarbiyasida kutilgan
natijaga erishish mumkinligi nazariy jihatdan isbotlangan.Shuni esda saqlash
lozimki, jismoniy madaniyat nazariyasi va uslubiyoti fanining boshqa fanlar
bilan uzviy bog’liqligi bir tomonlama bo’lmay, har tomonlamadir. Jismoniy
tarbiya fanining rivojlanishi aralash fanlarga ta’sir etmay iloji yo’q.
XULOSA
Jismoniy madaniyat darslarida o‘quvchilar faoliyati va ularni boshqarishning
muhim sifatlarini rivojlantirish xususiyatlarini hisobga olgan holda texnik-taktik
tayyorgarligi va jismoniy tayorgarlik deganda shugullanuvchilarning jismoniy
sifatlarining tarbiyalash, zarur harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallash,
funksional imkoniyatlarini oshirishga yo‘naltirilgan pedagogik jarayon tushiniladi.
Shug‘ullanuvchilarni funksiol imkoniyatlari va jismoniy sifatlari bo‘lmish kuch,
chaqqonlik (harakat koordinatsiyasi), tezkorlik, chidamlilik, egiluvchanlikning
yuqori darajada rivojlanganligi harakat malakalarini egalashda asosiy o‘rin tutadi.
Jismoniy tarbiya, badan tarbiya — sog liqni mustahkamlashga, odamʻ
organizmini uyg un ravishda rivojlantirishga qaratilgan umumiy tarbiyaning uzviy
ʻ
qismi. Jamiyatdagi jismoniy madaniyat ahvolini bildiruvchi ko rsatkichlardan biri.
ʻ
J. t.ning asosiy vositalari: jismoniy mashg ulotlar, organizmni chiniqtirish, mehnat
ʻ
va turmush gigiyenasi. J. t. aqliy, axloqiy, mehnat va estetik tarbiya b-n qo shib
ʻ
olib boriladi.Ibtidoiy davrdan boshlab J. t.ga alohida e tibor qaratilgan. Dastlab u
ʼ
jismoniy mashqlar, turli o yinlar, mehnat jarayonlari, ovchilik, harbiy harakatlarga
ʻ
o xshatilgan musobaqalar va sinovlar shaklida mavjud bo lgan, turli marosimlarni
ʻ ʻ
aks ettirgan. Keyinchalik yoshlarni qilichbozlik, chavandozlik, kamondan otish,
yakkama-yakka kurash mahoratiga o rgatish jamiyatning asosiy vazifalaridan
ʻ
biriga aylana borgan. Uyg onish davrida J. t.ga e tibor yanada kuchaydi.
ʻ ʼ
Gumanistlar J. t.ni o quv dasturiga kiritishga uringanlar. J. t.ga o rta asrlarda
ʻ ʻ

53
53Yevropada oilaviy tarbiya va maktabdagi pedagogik jarayonning muhim qismi
sifatida karala boshlandi. J. J. Russo "Emil, yoki Tarbiya to g risida" deb atalganʻ ʻ
pedagogik risolasida J. t.ning bolalarning aqliy kamoloti va mehnat tarbiyasidagi
ahamiyatini ta kidlagan. 18-asrda asosan Russo g oyalari ta sirida Germaniyada
ʼ ʻ ʼ
paydo bo lgan "insonparvarlik va yaxshi xulq maktablari" — filantropinlar J.
ʻ
t.ning shakl va uslublarining takomillashuviga olib keladi. Gimnastika mashqlari
maktab dasturlaridan mustahkam o rin oladi. 19-asr oxiri va 20-asr boshida
ʻ
Fransiya, Buyuk Britaniya va b. mamlakatlarda J. t.ning milliy tizimlari tarkib
topdi.
Jismoniy tarbiya bilan shug'ullanadigan sog'lomlashtirish vazifalari
orasida, birinchi navbatda, salomatlikni mustahkamlash, tananing ish qobiliyatini
oshirish, chidamlilik, to'g'ri nafas olish texnikasini o'zlashtirish va duruşni
shakllantirish alohida o'rin tutadi. Shunday qilib, jismoniy tarbiya murakkab
sharoitda amalga oshirilishi kerak, so'ngra maqsad osonroq bo'ladi. Jismoniy
tarbiya tushunchasi – atamasi mazmuniga ko’ra keng ma’nodagi “tarbiya” deb
nomlanadigan umumiy pedagogik tushuncha tarkibiga kiradi va tarbiya
jarayonidagi tarbiyaviy bilim (ta’lim) berish vazifalarini mutaxassis pedagogning
yo’naltiruvchi xizmati asosida ta’lim printsplariga muvofiq yoki o’zini-o’zi
tarbiyalash tartibida hal qiladi.
Jismoniy tarbiya bu– pedagogik jarayon bo’lib, inson organizmini
morfologik va funktsional jihatdan takomil¬lash¬tirish, uning hayoti uchun muhim
bo’lgan asosiy hayotiy- zaruriy harakat malakalari, ko’nikmalari, ular bilan bog’liq
bo’lgan bilimlarni shakllantirish va harakat sifatlarini rivojlantirishga
yo’naltirilgan ko’p yillik pedagogik jarayon tushuniladi. Qayd qilingan ta’rifda,
jismoniy tarbiyani inson tarbiyasining mustaqil turi sifatidagi o’ziga xosligi
ta’kidlangan. Jismoniy tarbiyaga oid bunday o’ziga xoslikning tarkibida alohida
ikki ma’nodagi «jismoniy bilim» va «jismoniy sifatlarni rivojlantirish», deb
atalgan tushunchalar yotadi.Tarbiyaning boshqa xillaridan farqli xususiyati
shundaki jismoniy tarbiya jarayonida harakat malakalari yoki ko’nikmalari

54
54shakllantiriladi va ular orqali inson jismining harakat sifatlari
tarbiyalanadi.Jismoniy tarbiyaning ikki xususiy tomoni yoki qismi mavjud bo’lib
ular - harakat (harakat faoliyati)ga o’qitish (o’rgatish) va jismoniny sifatlar
(qobiliyatlar)ni tarbiyalash deb farqlanadi.Harakatga o’rgatshi (o’qitish) o’zining
asosiy mazmuniga ko’ra jismoniy bilim (ta’lim) berishni, ya’ni insonni o’z
harakatlarini ratsional boshqarishni bilishini, tahlil qilishiga oid nazariy bilimlarga
ega qilishni va shu yo’l bilan egallangan bilimlariga asoslanib, hayotiy-zaruriy
harakat malakalari va ko’nikmalari fondini boyitishni hamda ularga oid nazariy
bilimlarga ega qilishni nazarda tutadi .O’z jismi tarbiyasiga oid bilimlarga ega
bo’lish inson uchun o’zining hayoti davomida egallagan, to’plagan harakat
zahirasi va imkoniyatlaridan ratsional foydalana olishi uchun kerak bo’ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlat ro‘yxati
1. T.S.Usmonxshjaev, “Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi”. Toshkent,
“O’qituvchi” nashriyoti 2006 yil.
2. Sh.X.Xonkeldiev. “Issiq sharoitda bolalarni jismoniy tarbiyalash”.
3. T.S.Usmonxo’jaev 2008 yil o’qituvchi “jismoniy tarbiyanazariyasi va metodikasi”.
4. Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi. Toshkent. 2005 yil.
5. Kleshev Y.N., Ayrapetyans L.R., Patkin V.L. Voleybol. Murabbiy kundaligi. T.,
1995yil. 134 bet.
6. Pо’latov A.A. Voleybol. JTI talabalariga mо’ljallangan dastur. Ixtisoslik kursi. T.,
1993 yil. 76 bet.
7. Pо’latov A.A. Harakatni aniq ijro etishda vestibulyar analizatorning о’rni. «JT,
sport va ma’naviyat» tо’plami. T., 1995 yil. 147 bet.’latov A.A. О’rgatish
uslubiyatiga noan’anaviy yondoshish masalalari T., 1994.
Internet saytlari
8. www.lex.uz - O’z.Respublikasi qonun xujjatlari, ma’lumotlari milliy bazasi
9. www.ziyonet.uz - Ziyonet milliy ijtimoiy-ta ’ lim axborot tarmog ’ i
10. www.voleybol.uz - O’zbekiston voleybol federatsiyasi portali
11.www.fiba.com - Halqaro basketbol federatsiyasi portali

Jismoniy tarbiya darsining pedagogik taxlili

Sotib olish