Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 137.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 11 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Jismoniy tarbiya

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Jismoniy tarbiya mutaxassislarga qo‘yiladigan pedagogik talablar

Sotib olish
Jismoniy tarbiya mutaxassislarga qo‘yiladigan pedagogik talablar MUNDARIJA Kirish …………………………………………………………………………….3 I.BOB. JISMONIY TARBIYA MUTAXASSISLARGA QO‘YILADIGAN TALABLAR………………………………………………………………………5 1.1.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorgarlik jarayonlari………………………………………………………………………….5 1.2.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorgarlik shakllari…………...…15 II.BOB.JISMONIY TARBIYA O’QITUVCHILARIGA QO‘YILADIGAN PEDAGOGIK TALABLAR…………………………………………………. 2.1.Jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorgarliklarini tashkil etish………...…..20 2.1.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining tayyorgarlik asoslari………..…25 Xulosa …………………………………………………………………………….31 Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..33 1 Kirish Mamlakatimizda yuqori malakali jismoniy tarbiya mutaxasisilari tayyorlash tizimi zamonaviy talabalarga to‘liq javob bera oladi, shu bilan birga bu tizim xalqaro standartlar asosida takomillashib bormoqda. Fikrimizning dalili sifatida mamlakatimizda etishib chiqayotgan ko‘plab yuqori malakali sportchilarni, xalqaro musobaqalar va olimpiada o‘yinlari g‘oliblarini misol keltirishimiz mumkin. Xalqimiz sog‘ligi darajasi yildan yilga ortib borishi, yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini keng ommaviylashib borishida deb xulosa qilishimiz mumkin. Shunga qaramay jismoniy tarbiya mutaxasislar tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish, ularni zamon talablariga muvofiq kasbiy malaka va tajribalarini ortirib borish keng yo‘lga qo‘yilmoqda. Kurs ish mavzusining dolzarbligi: ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlarini samarali tashkil etishda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining roli katta bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy tayyorgarliklari hamda tajribalari jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini muvaffaqiyatli tashkil etishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘quvchi va talabalarni jismonan barkamol va ma’naviy etuk inson qilib tarbiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi. Kurs ishning maqsadi va vazifasi: Bitiruv malakaviy ishda ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan o‘quvchi va talabalarni jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish jarayonlarini tashkitl etishda jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy faoliyatlari hamda ularning tarbiyaviy va ta’limiy xususiyatlari keng tahlil etildi. O‘quvchi va talabalarrning ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya 2 tadbirlarini asosiy shakllari va ularni tashkil etish uslublari va talablari ham o‘rganildi. Bitiruv malakaviy ishda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorlash jarayonlari va ularga qo‘yiladigan talablar, ularning kasbiy mahoratlarini takomillashtirish, tajriba hamda malakalarini ortirish jarayonlarining shakllari ham o‘rganildi. 3 Kurs ishining predmeti va ob’ekti; Andijon davlat universiteti qoshidagi 4- sonli akademik litseyda tahsil oluvchi o‘quvchilarning jismoniy tarbiya, sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘rganilgan. Ilmiy tadqiqot ishlarida 50 dan ortiq o‘quvchilar jalb etilgan. Ilmiy tadqiqot ishlarida litseyda tashkil etilgan jismoniy tarbiya va sport, sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy faolityalarining xususiyatlari o‘rganilgan. 4 I.BOB.JISMONIY TARBIYA O'QITUVCHILARINING KASBIY TAYORGARLIGI TAMOYILLARI 1.1.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorgarlik jarayonlari Talabalar sog‘ligini mustahkamlashga, organizmni chiniqtirishga, ularning xar tomonlama jismoniy rivojlanishiga yordam berish; Talabalarning jismoniy madaniyat darslarida olgan bilimlari, malaka va ko‘nikmalarini chuqurlashtirish xamda kengaytirish; Talabalarni yaxshi dam olishlarini tashkil etish; talabalarda jismoniy tarbiya va sport bilan muntazam shug‘ullanishga ishtiyoq uyg‘otish. Sinfdan tashqari ishlarga talabalarni yoppasiga jalb qilish uchun mashg‘ulotlarni tashkil etish va o‘tkazishning xilma-xil shakllaridan foydalanish lozim. Bunda ularning yoshi, sog‘ligi va jismoniy tayyorgarligi hisobga olinadi. Talabalar bilan amaliy ish olib borish uchun to‘garaklar tuziladi. Birinchi navbatda butun yil davomida ishlaydigan umumiy jismoniy tayyorgarlik to‘garaklari tashkil etiladi. Umumiy jismoniy tayyorgarlik to‘garagiga iloji boricha ko‘proq talabalarni, shu jumladan, jismoniy rivojlanishda bir oz oqsayotgan bolalarni ham jalb etish lozim. Sport to‘garaklarining rahbarlari muayyan sport turining mashg‘ulotlarini o‘tkazish uslubiyatini, bolalar bilan olib boriladigan mashg‘ulotlarning o‘ziga xosligini yaxshi bilishlari kerak. Sayrlar, ekskursiyalar va yurishlar katta ta’lim va tarbiya ahamiyatga molik. Chunki bu jarayonda bolalar tabiat, jonajon o‘lka va uning diqqatga sazovor joylari bilan tanishadilar. Bu tadbirlar yurish, yugurish va o‘yin malakalarining takomillashishiga yordam beradi, organizmni chiniqtiradi va bolalar sog‘ligini mustahkamlaydi hamda yurish-turish, o‘z-o‘ziga xizmat qilish, joyni mo‘ljalga olish va xokazo ko‘nikmalarni egallashga imkon yaratadi. Shuningdek, ular bolalar jamoasini qaror toptirish va mustaxkamlashda, do‘stlik, o‘rtoqlik hissini tarbiyalashda bebaho rol o‘énaydi. 5 O‘yinlar. Ko‘ngil ochishlar. Talabalar bilan olib boriladigan sinfdan tashqari ishning eng oddiy va ommaviy, shakli o‘yin hamda ko‘ngil ochishlardir. O‘yinlar talabalarning kichik guruhlari bilan ham, ikki-uchta sinf talabalarining katta guruhlari bilan ham uyushtiriladi. Guruh qanchalik katta bo‘lsa, o‘yin tashkilotchilari va o‘yinboshi talabalar unga shunchalik yaxshi tayyorlangan bo‘lishlari kerak. Sport musobaqalari Ta’lim muassasalaridagi jismoniy tarbiyaga oid sinfdan tashqari ishning eng qiziqarli shakllaridan biridir. Ular talabalarni uyda va jismoniy madaniyat jamoalaridagi doimiy jismoniy mashg‘ulotlarga jalb etishga yordam beradi, talabalarning jismoniy tayyorgarligini oshiradi, bolalar jamoasini mustaxkamlaydi. Musobaqalar, sinfdan tashqari ishning boshqa turlari qatori, Ta’lim muassasalariíing umumiy yillik ish rejasiga kiritiladi. O‘quv yilining boshida musobaqalarni o‘tkazish muddati, qoidalari va dasturlari aniq belgilab olinadi. Bu muddatlarni hisobga olgan holda musobaqalarga oldindan tayyorgarlik ko‘riladi. Har bir musobaqa muayyan nizomga muvofiq o‘tkaziladi. Nizomda musobaqaning maqsadi va vazifalari, vaqti va o‘tkazilish joyi, qatnashuvchilar, dasturi, o‘tkazilish sharti va hisobga olish, eng yaxshi ishtirokchilarni va komandalarni mukofotlash tartibi, arizalar shakli va ularni taqdim etish muddati ko‘rsatiladi. Jismoniy tarbiyaga oid ta’lim muassasalaridan tashqari ishlarga Bolalar va O‘smirlar Sport Ta’lim muassasalariè, Olimpiada Zaxiralari Sport Ta’lim muassasalariè, Sport Mahoratini Oshirish Ta’lim muassasalariëarida sport turlari bilan shug‘ullanish mashg‘ulotlari kiradi. Bu muassasalarda talabalar sport turlari bo‘yicha maxsus tayyorgarliklar o‘tadilar. Sport turlari bo‘yicha ixtisoslikka erishadilar. Shuningdek, jismoniy tarbiyadan ta’lim muassasalaridan tashqari 6 ishlarga ta’lim muassasalariëar o‘rtasidagi har xil sport musobaqalari va bayramlardagi bellashuvlar, o‘rtoqlik uchrashuvlari kiradi. Yashash joylarida hamda Oilada jismoniy tarbiya tadbirlari o‘tkazish ham shu soha vazifasi hioblanadi. Jismoniy tarbiyaga oid ta’lim muassasalaridan tashqari ishlarga ta’lim muassasalari direktori, tarbiyaviy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari hamda ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya jamoasi rahbari boshchilik qiladilar. Ular har bir talabaíi jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishlarini tashkil etishlari va nazorat qilib borishlari hamda rag‘batlanitirib turishlari shart. Jismoniy tarbiya mutaxasisslari tayyorlashda quyidagi talablarga amal qilinadi. Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim tizimida muhim tarixiy vazifani amalda to‘laroq hal etish-mamlakatimiz xalq xo‘jaligiga yuqori malakali va bilimdon mutaxassislar etkazib berish masalasi hal etilmoqda. bu sohada mutaxassislar tayyorlashni rejalashtirishda yaxshi tajribalar orttirilgan, hozir xalq xo‘jaligining hamma sohalarini fan, madaniyat va san’at mutaxassislari bilan ta’minlash rejali ravishda amalga oshirilmoqda. Oliy ta’lim va xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan talabini va kelajagini hisobga olib ish ko‘rmoqda. Buning uchun Oliy o‘quv yurtlarining professor o‘qituvchilari tarkibi ta’limining to‘rt shartiga; o‘z fanini a’lo darajada bilish, o‘z kasbini jonu-dilidan sevish va talabalarda ham shu fanga muhabbat uyg‘otish, sinab ko‘rish va amaliy ishlarni hozirgi davr talablari asosida uyushtirish, chuqur bilimga ega bo‘lishga rioya qilib kelmoqdalar. Endigi asosiy vazifa tayyorlanayotgan mutaxassislarning‘ sifatini yanada yaxshilashga, ularni ijodiy fikrlovchi va tashabbuskor mutaxassislar qilib tarbiyalashga erishishdan iboratdir. Bu o‘z navbatida talabalarni ta’lim berishni talab qiladi. 7 Jismoniy tarbiya shakllari: Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiyaning asosiy shakli jismoniy tarbiya darslaridir. Darslarni to‘g‘ri o‘tkazish jismoniy rivojlanishning muvaffaqiyatini va talabalarning malaka va ko‘nikmalarni takomillashtirish topshiriqlarini bajarishlarini ta’minlaydi. Darslarda, talabalarni mashg‘ulot paytigacha o‘tkaziladigan gimnastika, tanaffus va jismoniy tarbiya daqiqalarida foydalaniladigan mashg‘ulotlar materiali bilan tanishtiriladi. Shunday qilib, darslar o‘quv kuni tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlarining ham asosi hisoblanadi. Jismoniy madaniyat darslari o‘z mazmuni va tashkil etilishiga ko‘ra o‘ziga xos xususiyatlariga ega. Ular zalda, maydonchada o‘tkaziladi, bunday joylarda bolalar harakati kamroq cheklangan bo‘ladi, bu esa bolalarni uyushtirish va dars o‘tkazishda alohida sharoit yaratadi. Har bir jismoniy madaniyat darsi quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Muayyan-umumiy va xususiy vazifaga ega bo‘lishi lozim. Umumiy vazifalar barcha dars yoki darslar turkumi jarayonida, xususiy vazifalar esa alohida olingan bir dars mobaynida bajarilishi kerak; 2. Dars uslubiy jihatdan to‘g‘ri qurilgan bo‘lishi lozim; 3. Oldingi mashg‘ulotlarni izchil davom ettirishi va yaxlit va tugallangan bo‘lishi kerak; shu bilan birga u ma’lum darajada bo‘lg‘usi darsning vazifalari va mazmunini ko‘zda tutishi zarur; 4. Dars mazmuniga ko‘ra talabalarning muayyan yoshiga, jinsi, jismoniy rivojlanganligi va tayyorgarligiga muvofiq bo‘lishi kerak; 5. Dars talabalar uchun qiziqarli bo‘lib, ularni faol harakatga jalb etishi lozim; 6. Hàr tomonlama jismoniy rivojlanishga, sog‘likni mustahkamlashga, qad- qomatni shakllantirishga yordam beruvchi mashqlar va o‘yinlar bo‘lishi lozim; 8 7. O‘quv kun tartibidagi boshqa darslar bilan to‘g‘ri qo‘shib olib borilishi kerak; 8. Tarbiyaviy xarakterga ega bo‘lishi zarur. Jismoniy tarbiyadagi pedagogik jarayon natijalari darslarda olib boriladigan o‘quv va tarbiya ishining sifatiga bog‘liq. Bunga har bir dars mazmunidagi vazifalarni hal etibgina erishish mumkin. Jismoniy tarbiya darslari ta’lim, tarbiya va sog‘lomlashtirish vazifalariga ega. Ta’lim vazifalariga, bolalarning jismoniy madaniyat va sport, sog‘likni saqlash, kundalik tartib, to‘g‘ri nafas olish, chiniqish, jismoniy mashqlarni to‘g‘ri bajarish xaqida bilim olishlari ham kiradi. Tarbiya vazifalarini hal etishga bag‘ishlangan maxsus darslar bo‘lishi xam mumkin. O‘qituvchi bolalarda kat’iylik va qiyinchiliklarni enga olish xususiyatini tarbiyalash maqsadida, mashqlarni yoki ularni bajarish sharoitlarini murakkablashtirib, ba’zi qiyinchiliklarni vujudga keltiradi. Sog‘lomlashtirish vazifalari xam tarbiyaviy vazifalar kabi har bir darsda hal etilishi lozim. Jismoniy madaniyat darslarini to‘g‘ri uyushtirish va o‘tkazish, tegishli kiyimlarda shug‘ullanish, mashg‘ulot joyida zarur sanitariya-gigiena holati saqlanishi, darslarning ochiq havoda o‘tkazilishi - bularning barchasi sog‘lomlashtirish vazifalarini hal etishda qulay sharoit yaratadi. Jismoniy madaniyat darslarining eng muhim masalalaridan biri uni qanday tuzish masalasidir. Dars tarkibi deganda alohida darsni tuzishda foydalaniladigan taxminiy reja tushuniladi. Dars tarkibi o‘qituvchiga mashqlarni oqilona tanlash, materialni to‘g‘ri joylashtirish va darsdagi yuklamani aniqlashga yordam beradi. Talabalar organizmiga nisbatan katta zo‘riqish va kuchli emotsional holatdan vazmin holatga birdaniga o‘tishi mumkin emas. Shuning uchun dars tuzilishida hotirjam holatga asta-sekin o‘tish va mashg‘ulotni tashkiliy ravishda tugallash aks 9 etadi. Har bir dars tuzilishi uch qismdan iborat bo‘ladi: birinchisi, talabalarni darsning juda qiyin vazifalarini hal etishga tayyorlaydigan tashkiliy qism-kirish qismi deb ataladi; ikkinchisi-darsning asosiy vazifalarini bajarish qismi-asosiy qism deb yuritiladi; uchinchi-dars yakuni, u yakunlovchi qism deb ataladi. Talabalarni yaxshi uyushtirish darsning zaruriy shartidir. Dars boshlanishi bilan bolalar saflanishlari lozim. O‘qituvchi qaerda va qanday saflanish, qaysi talaba safni boshqarishi xaqida ko‘rsatma beradi. Bularning hammasini u birinchi darsda tushuntiradi, keyingi darslarda esa belgilangan tartibga rioya qilinishiga erishadi. Umumrivojlantiruvchi mashqlar umumiy tayyorgarlik va darsning asosiy qismida o‘rganiladigan mashq turlariga tayyorlaydigan vositasi sifatida qo‘llaniladi. Yordamchi mashqlar, kirish qism oxirida o‘tkaziladi. Darsning kirish va asosiy qismi o‘rtasida aniq chegara yo‘q. Asosiy qismdagi mashqlar kirish qismidagi mashqlarning izchil davomi bo‘lishi lozim. Unda darsning asosiy pedagogik vazifalari hal etiladi. Darsning asosiy qismiga dasturdagi xar qanday materialini kiritish mumkin. Darslardagi harakatli o‘yinlar darsning asosiy qismiga kirtiladi. Jismoniy madaniyat darslarida o‘tilgan materialning talabalar tomonidan o‘zlashtirish darajasi doim hisobga olib boriladi. Bunda dastlab mashqlarni bajarishga tayyorlash amalga oshiriladi, so‘ng esa bilimlar, malaka va ko‘nikmalar hisobga olinadi. Jismoniy tarbiya darslarining asosiy qismi bolalarda bir qadar asabiy qo‘zg‘alishni vujudga keltiradi, ularning tomir urishi va nafas olishi tezlashadi. Talabalarni boshqa faoliyat turiga o‘tishiga qulay sharoit yaratish uchun talabalar organizmini juda vazmin holatga keltirish zarur. Asosiy qism so‘ngida boshlangan mashqlarning engillanishi dars tugallanishi bilan nihoyasiga etishi kerak. Nisbatan 10 hotirjam holatga asta-sekin o‘tishga oddiy saflanishlar, yurishlar, ritmik va chukur nafas olish mashqlari, tinch o‘yinlar orqali erishiladi. Jismoniy tarbiya darslarining tarkibiy qismlari mazmuni dars bayonlarida aks ettiriladi. Dars bayonlarida dars maqsadi va vazifasi hamda jismoniy mashqlar va jismoniy harakatlarning ta’rifi bayon etiladi. Uslubiy tavsiyanomalar va uyga vazifalar mazmuni keltiriladi. Ta’lim muassasalari ôaoliyatida quyidagi dars turlari mavjud: a) kirish darslari; b) yangi material bilan tanishish darslari; v) o‘tilgan darslarni takomillashtirish darslari; g) aralash darslar; d) yakuniy yoki nazorat darslari. Kirish darsining boshida suhbat bo‘ladi. Unda o‘qituvchi talabalarni bo‘lg‘usi darslarning mazmuni, o‘qituvchi va talabalarning vazifalari, o‘quv dasturi ularga qo‘yiladigan talablar bilan tanishtiradi. Kirish darsida talabalarni darslarning o‘tish tartibi, saflanish tanishtiriladi, ularga darslarga tayyorlanish, maydonchaga va zalga kelish xaqida, navbatchilarning vazifasi, mashg‘ulotlarning uyushgan holda boshlanishi va tugallanishi xaqida gapiriladi. Takomillashtirish darslarida asosiy vazifa oldin o‘rganilgan mashqlarni bajarishni yaxshilashdan iborat. Bu darslarda e’tibor mashqlarning bajarish texnikasiga, ko‘nikmaning shakllanishiga qaratiladi, harakat malaka va ko‘nikmalarini takomillashtiruvchi mashqlar hamda o‘yinlar qo‘llanadi. Ko‘proq aralash darslar o‘tiladi. Ularda yangi material bilan tanishtirish va o‘tilganlarni bajarishni takomillashtirish vazifalari birga amalga oshiriladi. Bu darslarning asosiy qismida yangi material mashqlari bir turini bajarish va unga nisbatan ko‘proq vaqt ajratish lozim. Darsning qolgan materiallari, mashqlarni yaxshi bajarishga erishish uchun, takrorlanadi. 11 YAkuniy va nazorat darslarida o‘quv materialiga yakun yasaladi, talabalarning bilimlari va malakalari nazorat me’yorlari orqali tekshiriladi va baholanadi. Bunday darslar chorak oxirida o‘tiladi, lekin ular chorak o‘rtasida ham yilning ikkinchi yarmi davomida ham o‘tilishi mumkin. Nazorat darslar oldindan rejalashtiriladi, talabalar bundan xabardor bo‘lishlari va unga muntazam tayyorlanishlari lozim. O‘zlashtirishni nazorat qilish: O‘rta maktabda ham, Oliy ta’limda ham fanlarni to‘la o‘zlashtirish zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Buning uchun hamma ishlarni ilmiy asosda tashkil etish zarur. Hozirgi vaqtda professor-o‘qituvchilar, va o‘quvchi va talabalarning o‘quv jarayonini jadallashtirish borasida katta ishlar amalga oshirilmoqda. O‘quv jarayonini muvaffaqiyatli va serunum tashkil etishda o‘qituvi va talabalarning mehnat faoliyatlarini chuqur o‘rganish muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun o‘quv rejasini tuzishda va ulardagi fanlarni dars jadvallariga joylashtirishda har tomonlama o‘ylab ish yuritish maqsadga muvofiqdir. O‘qitish jarayoning turli shakllari orqali talabalarga chuqur va pu’ta bilim beriladi, ularda onglilik shakllantirib boriladi. Ma’ruzalar hamda boshqa turli xil amaliy mashg‘ulotlar vaqtida asosiy diqqat-e’tibor talabalarning mustaqil fikr yuritish faoliyatini to‘la shakllantirish va o‘stirishga qaratiladi. Endigina vazifa talabalarga turli fanlar bo‘yicha berilgan bilimlarni o‘zlashtirilish darajasini belgilash, hisobga olish, sinab ko‘rish va baholashdir. Ma’ruzalar vaqtida ba’zan esa savol javob tariqasida yo‘l-yo‘lakay talabalarning bilimlarini o‘zlashtirish darajasini tekshirish va hisobga olib borish mumkin. O‘zlashtirishni hisobga olishning muhim tomoni shundaki, u talabaning u yoki bu ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda qaysi materialni qay darajada o‘zlashtirilganligini va nima ustida yanada ko‘proq ishlash lozimligini aniqlab olishda professor-o‘qituvchilarga 12 yaqindan yordam beradi. Talabalarning o‘tilgan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni yaxshi va atroflicha o‘zlashtirishining garovi har bir ma’ruza va amaliy mashg‘ulotga puxta tayyorgarlik ko‘rish hamda uning ko‘rgazmali qurollar vositasida qiziqarli va jonli o‘tilishidir. Bu esa o‘qituvchining ilm-fan sohasidagi bilim boyligi va o‘qitish ishida orttirgan tajribasiga bog‘liqdir. Demak, har bir ma’ruza va mashg‘ulotdan oldin unga jiddiy tayyorgarlik ko‘rilishi, ushbu sohadagi axborot, so‘nggi fakt va materiallarning umumlashtirib borilishi, ulardan ilmiy xulosalar va umumlashmalar chiqarilishi talab etiladi. O‘tiladigan har bir mavzu oldingi va keyingi mavzular bilan bog‘lanishi, ularning biri ikkinchisini to‘ldirishi zarurligini ko‘zda tutiladi. Jismoniy tarbiyada hisobga olish ikki hil shaklda olib boriladi. Dastlabki hisobga olish. Bunda talabaíing dastlabki jismoniy tayyorgarligi tekshiriladi. Doimiy hisobga olishda talabalarning jismoniy tayyorgarligi har bir dars va o‘quv ìashg‘ulotlarida va har bir chorakda yoki o‘quv yili yarmida va yakunida íazorat darslari orqali tekshiriladi. Jismoniy tarbiyada o‘zlashtirish deganda jismoniy tarbiya ta’sirida jismoniy fazilatlarni rivolanishi hamda organizm biologik funksiyalarini takomillashuvidir. Buning uchun albatta shug‘ullanuvchilar nazorat me’yorlari orqali jismoniy tayyorgarlik darajasini namoyon etadilar. Nazorat me’yorlari yosh va jins qobiliyatlariga muvofiq tuzilgan bo‘ladi. Hozirgi kunda “Alpomish va Barchinoy” test sinovlari ham jismoniy tayyorgarlikni tekshirish nazorat me’yorlari bo‘lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda umum o‘rta, o‘rta maxsus va Oliy ta’lim tizimida talabalarning amaliy va nazariy bilimlari Reyting nazorati orqali tekshirilib boriladi va baholanadi. 13 Reyting nazorat hamda attesstatsiya oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari talabalari hayotida muhim ahamiyatga ega. Reyting nazorat haqidagi yo‘llanmalar, ko‘rsatmalar va ma’lumotlar oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining rasmiy xujjatlarida, oliy pedagogik materiallarda o‘z aksini topgan bo‘lib, ular o‘z navbatida hayot tajribasi bilan boyitib, to‘ldirib boriladi. O‘quv yilining har bir semestri uchun belgilangan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar yarim yillik davomida tizimli rivishda davom ettiriladi. Har bir semestr davomida o‘zlashtirishni hisobga olib borish va nazorat qilish talabalarni reyting nazoratlarga puxta tayyorlashga yo‘naltirishda muhim rol o‘ynaydi. Semestrlar oxirida talabalarning bilim va malakalarni o‘zlashtirish darajalari reyting nazorat yo‘li bilan baholash esa o‘zlashtirishni hisobga olishning yakunlovchi bosqichi hisoblanadi. Chunki bungacha talabalarning bilimi ma’ruza jarayonida oraliq nazorat kollekvium, testlar sinab bilan ko‘riladi. Uni to‘laroq sinash seminar, amaliy mashg‘ulotlar vaqtida joriy baholash bilan amalga oshiriladi. Shubhasiz, ushbu davrda og‘zaki va yozma ishlar o‘tkaziladi. Jismoniy tarbiya jarayonida Reyting nazoratini olib borishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Talabalarning amaliy mashg‘ulotlarda jismoniy mashqlar texnikasini egallash darajasi joriy baholash bilan baholanadi. Oraliq bahoalashda ma’ruza mashg‘ulotlardagi o‘zlashtirishlari kollokviumlar orqali o‘tkazilib baholanib boriladi. Yakuniy baholashda talabalar nazorat meyorlari orqali jismoniy mashq texnikasini egallaganlik malakasi va jismoniy fazilatlar rivojlanganlik darajasi nazorat qilinadi. Umumiy jismoniy tayyorgarlikni yakuniy nazorat meyorlari sifatida “Alpomish va Barchinoy” test sinovlaridan foydalanish mumkin. Tayyorgarlikni muntazam amalga oshirish uchun, dastavval sessiyaga kiritilgan fanlarni va ularning o‘tkazilishini muddatlarini aniqlab olish lozim. 14 Asosiy tayyorgarlik ishlari ham sessiyagacha bo‘lgan davrda amalga oshirilishi zarur. Reyting nazoratlar semestr, kurs nazoratlari deb bo‘linadi. Semestr reyting nazorati ma’lum bir fan yoki uning biror bo‘limi yarim o‘quv yili davomida o‘tib bo‘lingandan so‘ng tashkil etiladi. Kurs reyting nazorati esa u yoki bu kursning, ya’ni fanning to‘la o‘tib bo‘lingandan so‘ng qabul qilinadi. Semestr va kurs reyting nazoratlarini ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazgan o‘qituvchilar- professorlar, dotsentlar va katta o‘qituvchilar qabul qiladilar. Ma’ruzalarni o‘qish va reyting nazoratlarni qabul qilish assistentlarga topshirilmaydi. Yakuniy nazoratlarini topshirilishi uchun sessiya belgilanib, bu davrda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar to‘la ravishda to‘xtatiladi. Har bir fanni qayta tayyorlash, ba’zi adabiyotlarni takror o‘qib chiqish uchun har bir yakuniy nazoratga bir necha kundan vaqt ajratiladi. Reyting nazorat sessiyasiga kirgan fanlar uchun necha kundan vaqt ajratish guruh talabalariga havola etiladi va ajratilgan vaqt dekanat yoki kafedra tomonidan rasmiylashtiriladi. Shu asosda dekanat yakuniy nazoratlarini topshirish bo‘yicha jadval tuzib, uni e’lon qiladi. Reyting nazoratini YAkuniy baholash qismi “tayanch ibora” yozma ishlari shaklida o‘tkaziladi. amaliy fanlar bo‘yicha yakuniy nazoratlar amaliy nazorat me’yorlari topshirish yoki test sinovlari o‘tkazish bilan baholanadi. Ma’ruza soatlari bor bo‘lgan fanlar bo‘yicha yozma ishlar o‘tkazilib, yozma ishlar savollari nazariy fanda uchraydigan tayanch iboralarni yoritish va tahlil etishga qaratilgan bo‘ladi. Har bir yozma ish hajmi 800-1000 so‘zdan iborat bo‘lishi kerak. Har bir talabaning yozma ishlari ballar bilan baholanadi va taqriz beriladi. Reyting nazoratlarda ball qo‘yish me’yori esa kafedrada muhokama qilinib, tasdiqdan o‘tgan bo‘lishi lozim. Bu ish kafedra mudiri tomonidan amalga oshiriladi. 15 Amaliy, seminar va tajriba mashg‘ulotlari bo‘yicha talabalarni har bir mashg‘ulotdagi ishtiroki Joriy baholash bilan baholanadi. Min-0,4: Max-0,7. Mashg‘ulotlar yakunida hamda Ma’ruza mashg‘ulotlari tugaganidan so‘ng Oraliq baholash yozma ish, test sinovlari, kollokviumlar bilan o‘tkaziladi. Yakuniy nazorat fan o‘tib bo‘lgandan so‘ng yoki semestr yakunida “tayanch ibora” yozma ishlari shaklida o‘tkaziladi. Barcha nazoratlar ballar bilan baholanadi. Umumiy balga nisbatan Joriy baholashda 35%, Oraliq baholashda ma’ruza mashg‘ulotlariga 70%, seminar, amaliy va tajriba mashg‘ulotlariga 35%, YAkuniy baholashda 30% ball qo‘yiladi. Talabaning umumiy o‘zlashtirish darajasi quyidagicha baholanadi. Talaba fandan o‘zlashtirish bali ja’mi ballning 55%-70% tashkil etsa o‘zlashtirish qoniqarli, 70%-85% bo‘lsa yaxshi, 85%-100% bo‘lsa a’lo darajada o‘zlashtirish hisoblanadi. Ta’lim shakli sirtqi va maxsus sirtqi bo‘lim talabalari bilimini o‘zlashtirish darajalari reyting nazoratlari quyidagicha olib boriladi. Umumiy balga nisbatan Oraliq baholash ma’ruza mashg‘ulotlariga 70%, amaliy, seminar, tajriba mashg‘ulotlariga ham 70%, YAkuniy baholashda 30% ball qo‘yiladi. YAkuniy davlat attesstatsiyalari ham “tayanch ibora” yozma ishlari shaklida olib boriladi. Davlat attesstatsiyalarini dastur materiallari bo‘yicha tuzilgan biletlar asosida o‘tkaziladi. har bir biletda beshtadan savol bo‘ladi. har bir javobga Max-20 ball qo‘yilib, umumiy ball chiqariladi. Olingan ball ja’mi 100 ballning 55%-70% tashkil etsa yozma ish qoniqarli, 70%-85% bo‘lsa yaxshi, 85%-100% bo‘lsa a’lo bajarilgan hisoblanadi. Bitiruv malakaviy ishlarni baholash ballari darajasi ham shunday miqdordan hisoblanadi. Kurs ishlariga esa Max-30 ball hisobidan olinadi. Talabalarning o‘quv va pedagogik amaliyotdagi ishtiroki ham reyting ballari bilan baholanadi. O‘quv-Lager yig‘inlarida ishtiroki Joriy baholash, mashg‘ulotlar davomidagi jismoniy harakatlarni bajara olish malaka va ko‘nikmalari Oraliq 16 baholash, O‘quv –Lager yig‘inlari yakunida nazorat me’yorlarini topshirish bilan YAkuniy baholash nazoratidan o‘tadilar. Ballar miqdori, har kuniga–6 soat-6,0 ball hisobidan olinadi. Pedagogik amaliyotda talabaning ishtirokiga Joriy baholash, mashg‘ulotlar, tadbirlar va musobaqalar tashkil etish saviyasiga Oraliq baholash, amaliyot hujjatlarini va ko‘rgazmali qurollar tayyorlash sifatiga YAkuniy baholash ballari qo‘yiladi. Pedagogik amaliyotga ham ballar miqdori, har kuniga–6 soat-6,0 ball hisobidan olinadi. 1.2.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari kasbiy tayyorgarlik shakllari Oliy ta’limda ma’ruzani quyidagi turlaridan foydalaniladi: akademik ma’ruza, ma’ruza-hikoya, ma’ruza-suhbat, ma’ruza-munozara, ommaviy ma’ruza va muammoli ma’ruza. Bu ma’ruzalar yozma shaklda ifoda etiladi. Buning uchun ma’ruzachida reja va bayonnoma bo‘lishi lozim. Ayniqsa, ma’ruzada ishlatiladigan izohlar, ko‘chirmalar, ma’lumotlar, misollar uchun yozma ravishda alohida kartochkalar tayyorlangan bo‘ladi. O‘qituvchi ma’ruza o‘qir ekan, talabalarga mavjud materiallarni etkazish bilan birga, ularga ba’zi vazifalarni berib, kutubxona, laboratoriya va arxivlarda ishlash uchun yo‘llanma berishi ham kerak. Talabalarga ma’ruza o‘qish va amaliy mashg‘ulotlarni o‘tkazishda Oliy ta’lim hayotidagi tajriba ham nazariy, ham amaliy jihatdan umumlashtirib borilmoqda. Jismoniy tarbiyada me’riy hujjatlar: O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy 17 fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga olinadi. Shunga muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi. Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi. O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi. Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik 18 ko‘rishini osonlashtiradi. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim. Jismoniy tarbiya dasturlari: Jismoniy tarbiya bo‘yicha o‘quv ishlarini olib borish jismoniy tarbiya dasturi asosida tashkil etiladi. Dastur bajarilishi shart bo‘lgan davlat hujjatidir. U o‘qituvchi yoki Ta’lim muassasalari rahbarlar tomonidan Ta’lim muassasalari ìoddiy texnika bazasi imkoniyatlariga muvofiq o‘zgartirilishi mumkin. Jismoniy madaniyat bo‘yicha dasturlar hozirgi zamon ilmiy ma’lumotlar va o‘qituvchilarning amaliy tajribalari asosida ishlab chiqilib, Ta’lim muassasalari talabalarining jismoniy tarbiyasida nazariya va amaliyotning birligini aks ettiradi. Dastur mazmuni jismoniy tarbiyaning sog‘lomlashtiruvchi, tarbiyaviy va ilmiy masalalarini hal etadigan turli xil jismoniy mashq turlarining birligidan iborat. Sog‘lomlashtirish va tarbiyaviy masalalar xar qanday dars va mashg‘ulotlar uchun umumiy hisoblanadi. Nazariy ma’lumotlar bo‘limiga talabalarni harakat tartibi, gigienik qoidalar, jismoniy mashg‘ulotlar vaqtida qomatni to‘g‘ri tutish va to‘g‘ri nafas olish bilan tanishtirish kiradi. Shuningdek, bu bo‘lim chiniqish, darsdan tashqari vaqtlarda faol dam olish, Ta’lim muassasalarida va uyda jismoniy madaniyat bilan shug‘ullanish qoidalarini ham o‘z ichiga oladi. Hàrakatli o‘yinlar bo‘limida umuman rivojlantiruvchi mashqlar, yugurish, joyida va joyidan turib balandlikka, yugurib kelib uzunlikka sakrashlar, uzoqqa va mo‘ljalga uloqtirish malakalari beriladi. Shuningdek harakatli o‘yinlardan taqlidiy, estafeta, musobaqa va guruh o‘éinlari xamda ashula va she’r jo‘rligida o‘ynaladigan o‘yinlar qoidalari va talablari bayon etiladi. Engil atletika va kross tayyorgarligi bo‘limiga yurish, yugurish, joydan turib va yugurib kelib uzunlikka sakrash, yugurib kelib balandlikka sakrash, uzoqqa va 19 mo‘ljalga uloqtirish hamda qisqa va uzoq masofaga yugurishlar va almashlab yurishlar kiradi. Sport o‘yinlari bo‘limida sport o‘yinlaridan basketbol, futbol, gandbol, voleybol bo‘yicha jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari mashqlar texnikasi o‘rgatiladi. Sport o‘yinlari turiga muvofiq to‘p olib yurish to‘pni qabul qilish uzatish jarima to‘plari chiqarish malaka va ko‘nikmalari o‘rgatiladi. Gimnastika bo‘limida osilish va tayanish, akrobatika, tirmashib chiqish, “muvozanat saqlash mashqlari”, tayanib sakrash, saf mashqlari, umumrivojlantiruvchi mashqlar, buyumlar bilan mashqlar kabi jismoniy mashqlar texnikasi o‘rgatiladi. SHuningdek suzish, kurash va musiqiy ritmik tarbiya bo‘yicha amaliy va nazariy bilimlar ham dasturda aks ettiriladi. Hàr xil iqlimiy sharoitlar tufayli Ta’lim muassasalaridagi o‘quv ishlarini olib borish sharoiti ham bir xil emas, shuning uchun bir o‘quv materialni boshqasi bilan almashtirishga yo‘l qo‘yiladi. qaerda suzishga imkoniyat bo‘lsa, o‘sha joyda dasturning ayrim bo‘limlarini qisqartirish hisobiga suzish darslariga soat ajratiladi. Xar bir turdagi mashg‘ulot organizmga, harakat ko‘nikmalarining shakllanishiga, harakat sifatlarini, avvalo tezkorlik va chaqqonlikni tarbiyalashda o‘ziga xos ta’sir ko‘rsatadi, ma’naviy va irodaviy xislatlarni tarbiyalashda yordam beradi. Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturi asosida jismoniy tarbiya o‘qituvchilari jamoasi jismoniy tarbiya darslarining yillik rejasini ishlab chiqadilar. Jismoniy tarbiya darslari yillik rejasi har bir ta’lim bosqichi uchun alohida tuziladi. Boshlang‘ich sinflar uchun alohida, o‘rta sinflar uchun alohida va yuqori sinflar uchun alohida reja tuzilib, reja mazmunini talabalar yoshi va jismoniy rivojlanishi hamda qiziqishlariga muvofiq sport turlari tashkil etadi. Boshlang‘ich sinflarda 20 asosan harakatli o‘yinlar va gimnastika mashg‘ulotlari bo‘lsa, o‘rta sinflarda sport o‘yinlari va engil atletika mashqlardan foydalaniladi, yuqori sinflarda esa sport o‘yinlari bilan birga kurash va suzish mashg‘ulotlari qo‘llaniladi. Yillik rejaga asosan chorak rejalari tuzilib, chorak rejalar mazmunini shu chorakda o‘tiladigan o‘quv materiallari tashkil etadi. Chorak rejalarga muvofiq dars rejalari tuzilib, har bir darsda o‘òiladigan o‘quv mashg‘ulotlari mazmuni yoritiladi. Dars rejalariga muvofiq dars bayonlari yoziladi. Dars bayonlarida har bir darsdagi o‘quv materiallari keng yoritiladi va uslubiy tavsiyalar, uyga vazifalar mazmuni talqin etiladi. Jismoniy tarbiya dasturida talabalarni yosh xususiyatlari hamda jins xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy tayyorgarlik va jismoniy rivojlanish darajalarini nazorat qilish me’yorlari beriladi, nazorat darslari xar bir chorak so‘ngida o‘tkaziladi. Ta’lim muassasalari jismoniy tarbiya dasturida jismoniy tarbiyadan talabalar kun tartibidagi jismoniy tarbiya tadbirlari hamda sinfdan tashqari ishlarda jismoniy madaniyat, umumiy jismoniy tayyorgarlik va sport to‘garaklari ish faoliyati maqsadi va vazifasi hamda mazmuni ham keng yoritiladi. Jismoniy tarbiya nazariy ma’lumotlarning vazifasi talabalarga jismoniy madaniyat va sport soxasida zarur bilimlarni berish, jismoniy mashqlar ahamiyatini tushuntirish, gigienik qoidalarni o‘rgatish va ularni qo‘llay olish malakasini berish. Ta’lim muassasalari talabalarning harakat rejimi bolalarning sog‘ligini saqlash va mustahkamlashda, xar tomonlama jismoniy rivojlanishda faol harakat rejimi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Jismoniy mashqlardan oqilona foydalanish ta’sirida inson muskullari kuchli, chaqqon, aniq harakatli bo‘ladi, butun organizm esa tashqi muhitning har xil ta’siriga yaxshi moslashadi. Bolaning yoshiga xos tabiiy harakat 21 ehtiyojini, katta harakat faolligini rag‘batlantirish va to‘g‘ri yo‘lga solish, harakat tartibini yaratishi lozim. Jismoniy mashg‘ulotlarning gigienik qoidalari - har qanday jismoniy mashg‘ulot sanitariya-gigiena talablariga rioya qilingan holda o‘tkazishi kerak. Bu talablar quyidagilar: mashg‘ulotlar joyining gigienik jihatdan mos bo‘lishi, tegishli jihozlar, inventar, maxsus ust-bosh va oyoq kiyimning mavjudligi. II.BOB.JISMONIY TARBIYA O’QITUVCHILARIGA QO‘YILADIGAN PEDAGOGIK TALABLAR 2.1.Jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorgarliklarini tashkil etish Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim tizimida muhim tarixiy vazifani amalda to‘laroq hal etish-mamlakatimiz xalq xo‘jaligiga yuqori malakali va bilimdon mutaxassislar etkazib berish masalasi hal etilmoqda. bu sohada mutaxassislar tayyorlashni rejalashtirishda yaxshi tajribalar orttirilgan, hozir xalq xo‘jaligining hamma sohalarini fan, madaniyat va san’at mutaxassislari bilan ta’minlash rejali ravishda amalga oshirilmoqda. Oliy ta’lim va xalq xo‘jaligining o‘sib borayotgan talabini va kelajagini hisobga olib ish ko‘rmoqda. Buning uchun Oliy o‘quv yurtlarining professor o‘qituvchilari tarkibi ta’limining to‘rt shartiga; o‘z fanini a’lo darajada bilish, o‘z kasbini jonu-dilidan sevish va talabalarda ham shu fanga muhabbat uyg‘otish, sinab ko‘rish va amaliy ishlarni hozirgi davr talablari asosida uyushtirish, chuqur bilimga ega bo‘lishga rioya qilib kelmoqdalar. Endigi asosiy vazifa tayyorlanayotgan mutaxassislarning‘ sifatini yanada yaxshilashga, ularni ijodiy fikrlovchi va tashabbuskor mutaxassislar qilib 22 tarbiyalashga erishishdan iboratdir. Bu o‘z navbatida talabalarni ta’lim berishni talab qiladi. Talabalar oliy o‘quv yurti dargohiga qadam qo‘yishlari bilan o‘zlari tanlagan sohalari, mutaxassisliklari bo‘yicha fanlarning sirlarini sabr-toqat va matonat bilan o‘zlashtiradilar. Bunda auditoriyalarda o‘tiladigan ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarda faollik ko‘rsatish hamda mustaqil ishlashni to‘g‘ri uyushtira olish hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi. Talaba uchun har bir daqiqa g‘animatdir. Oliy o‘quv yurtlarining o‘quv-tarbiya ishlaridagi asosiy kamchilik sifatida ulgurmovchilik ko‘zga tashlanadi. CHunki ayrim talabalar o‘z qobiliyatlariga mos keluvchi kasbni to‘g‘ri tanlay olmasdan tasodifiy ravishda Oliy ta’limlarga joylashib qolib, so‘ngra o‘qishni tashlab ketishga majbur bo‘ladilar yoki uni bir amallab bitiradilar. So‘ngra ular belgilangan joyga ishga bormasdan engil va oson ish axtaradilar. Bunda ayrim abiturientlar Oliy ta’limga kirganlaridan keyin o‘qituvchilar, yaxshi o‘qiydigan talabalar yordamiga tayanib, ter to‘kib o‘qimasalar, u holda o‘zi o‘qib turgan oliy dargoh bilan xayrlashib qolishi muqarrar ekanligi qayd etib o‘tiladi. Bunday holda bir kishidan emas, balki ikki kishidan ajralib qolinadi: noo‘rin kirib qolib, birinchi qiyinchiliklar yuz berishi bilan haydalib ketgan talaba va attesstatsiyalarni muvaffaqiyatli topshirib, ba’zi sabablarga ko‘ra konkursdan o‘ta olmay qolgan abiturient. Demak, o‘rta maktabda ham, Oliy ta’limda ham fanlarni to‘la o‘zlashtirish zamon talabi bo‘lib qolmoqda. Buning uchun hamma ishlarni ilmiy asosda tashkil etish zarur. Hozirgi vaqtda professor-o‘qituvchilar, va o‘quvchi va talabalarning o‘quv jarayonini jadallashtirish borasida katta ishlar amalga 23 oshirilmoqda. Lekin bular qayta qurish bobidagi muhim ishlarning boshlanishidir, xolos. Hamma ishni, jumladan o‘quv jarayoni bo‘lib, ishlab chiqarish, madaniyat, san’at va ularning kelajak taraqqiyoti bilan bevosita qiziqish, o‘quv-uslubiy va texnika vositalaridan foydalanishni takomillashtirib borish, o‘quv jarayonini to‘g‘ri rejalashtirish, ilmiy ishlarni rivojlantirib borish, ilmiy pedagogik mutaxassislarning malakasini oshirib borish, mutaxassislardan o‘rinli foydalanish, talabalarning ish sharoiti, dam olish va har xil jamoat ishlariga ishtirokini mukammallashtirib borish kabilarni o‘z ichiga oladi. Unda boshqa qator muhim masalalar bilan bir qatorda, tajribaxona asbob- uskunalari, ko‘rgazmali qurollar va ta’limning texnik vositalaridan keng foydalanib ish ko‘rish, barcha jabhalarda kompyuter, mikrokompyuterdan foydalanish va ilmiy tadqiqotlarga joriy etishni qisqa vaqt ichida yo‘lga qo‘yish alohida qayd etib o‘tilgan. Bu amaldagi mavjud an’anaviy o‘qish usullari va shakllaridan voz kechish kerak, degan ma’noni bermaydi. Aksincha, oliy o‘quv yurtlaridagi va ayrim tajribali olimlarning ishlariga tayangan holda, o‘quv jarayonida ilmiy hayot va jamoat ishlarini boshqarish sohalaridagi tadbirlarini takomillashtirib va mukammallashtirib borishni ko‘zda tutadi. O‘quv jarayonini boshqarishning samaradorligi uning qanchalik to‘g‘ri va oqilona rejalashtirilganligi bilan o‘lchanadi. Buni to‘g‘ri hal etishda o‘qish jarayonining grafik jadvallari bir muncha engillik tug‘dirishi mumkin. O‘quv jarayonini muvaffaqiyatli va serunum tashkil etishda o‘qituvi va talabalarning mehnat faoliyatlarini chuqur o‘rganish muhim rol o‘ynaydi. 24 O‘quv jarayonini ilmiy asosda tashkil etishda uning psixologik-fiziologik tomonini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki, ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni o‘zlashtirishda talabalarning eshitish, ko‘rish, fikrlash xususiyatlarining qay darajada ekanligi, bunga muvofiq ravishda sarf bo‘ladigan mehnat alohida hisobga olinishi kerak. Shuning uchun o‘quv rejasini tuzishda va ulardagi fanlarni dars jadvallariga joylashtirishda har tomonlama o‘ylab ish yuritish maqsadga muvofiqdir. O‘qitish jarayonining fiziologik asosi sifatida reflekslar va signallar tizimlari haqidagi, oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotlar foydalaniladi. Oliy nerv faoliyati haqidagi ta’limotga ko‘ra, kishida ruhiy o‘zgarish va taassurot tashqi muhit natijasida yuz beradi va ichki faoliyat bilan o‘zaro bog‘liq bo‘ladi. Fiziologik va ruhiy jihatdan o‘qitish nazariyasining asosi Oliy ta’limda o‘qitish jarayoni uchun ham asos qilib olinadi hamda refleks va signallarga oid yangi tekshirishlar asosida to‘ldirib boriladi. Reflekslar shartli va shartsiz deb ikki turga bo‘linadi. Shartli refleks odam va hayvonlarga xosdir. Ularda doimiy ravishda ta’sir va javob reaksiyasi mavjud bo‘ladi. Shartli refleks tashqi muhit ta’siri bilan yuz bergan o‘zgarishlarga moslashish asosida paydo bo‘ladi. Signal tizimlari ikki qismdan iboratdir: birinchi signal tizimi kishining ko‘rish, eshitish, sezish, idrok etish va boshqa shartli qabul qilish a’zolarida aks etadi. Kishining ruhiy faoliyatida ikkinchi signal tizim muhim rol o‘ynaydi. Chunki u nutq va yozuv bilan bog‘liqdir. Ikkinchi signal tizimi birinchi signal tizimi bilan chambarchas bog‘liq va undan kelib chiqadi. Birinchi signal tizimi borliqning kishi organlariga ta’siri orqali hosil bo‘ladi. Masalan, ko‘rish va eshitish natijasida miyamizda hosil bo‘luvchi obrazlar birinchi signal tizimidir. 25 O‘qish jarayonini tashkiliy va uslubiy shakllardangina iborat bo‘lib qolmasdan, u keng va ko‘p qirralidir: o‘quv rejalari, o‘quv dasturlari, dars jadvallari, reyting sinovlar, maslahatlar, attesstatsiyalar, turli xil tajriba va boshqa shu kabilari ham qamrab oladi. Uning har bir bo‘lagi o‘z mazmuni va yo‘nalishiga egadir. Hozirgi vaqtda Oliy ta’lim oldida shakl va mazmuni birga qo‘shib borishning samarali yo‘llarini izlab topish va uni o‘qish jarayoniga joriy qilish vazifasi turibdi. Ana shunday imkoniyatlardan biri o‘qitish jarayonini ilmiy asosda tashkil etishdan iborat bo‘lib, u g‘oyaviy jihatdan mustahkam, har tomonlama taraqqiy etgan, mustaqil fikr yurita oladigan yuqori malakali mutaxassislarni tayyorlab etkazish uchun xizmat qilishi lozim. O‘quv rejasi davlat xujjati bo‘lib, o‘quv ishlari tartibi, mazmuni, shakllarini aniq belgilab berishda, shuningdek, talabalarning bilimini nazorat qilish hamda baholashda alohida ahamiyatga egadir. O‘quv rejasida ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar, attesstatsiya sessiyalari, bitiruv malakaviy ishlari, ta’til singarilarni olib borish va o‘tkazishning muddatlari aniq ko‘rsatiladi. O‘quv rejasiga muvofiq boshlang‘ich kurslarda ko‘proq umumiy fanlar o‘qitiladi, yuqori kurslarda esa mutaxassislik bo‘yicha ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlar o‘tkaziladi. Masalan, filologiya fakultetlarida boshlang‘ich kurslarda tilshunoslikka kirish, ruhshunoslik, pedagogika, mantiq, chet tillari, mutaxassislikka kirish, adabiyotshunoslikka kirish singari fanlar o‘tilsa, yuqori kurslarda o‘quv dasturidan til va adabiyotga bevosita taalluqli sintaksis, o‘zbek adabiy tilining amaliy stalistika, adabiyot nazariyasi, maxsus kurslar va seminarlar, pedagogik va ishlab chiqarish jarayonlari ko‘proq o‘rin oladi. O‘quv rejalari hamma o‘quv yurtlari uchun bir hilda emas, chunki ularning har biri o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, o‘quv muddatini belgilashda hisobga 26 olinadi. Shunga muvofiq o‘qiladigan fanlar, attesstatsiyalar, sinflar va kurs ishlari miqdori semestrlar bo‘yicha aniq belgilab chiqiladi. Har bir student uchun darsxona o‘tiladigan bir kunlik ma’ruza, amaliy mashg‘ulotlar va mustaqil ishlar uchun 10 soat vaqt mezon hisoblanadi. Shanba kuni bundan kamroq bo‘lishi mumkin. Demak, bir hafta o‘rtacha 50-56 soat vaqt sarf etilish lozim. I-II kurslarda ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarga 5 soat, mustaqil tayyorlanishga 5 soat, yuqori kurslarda esa 4-6 soatga to‘g‘ri kelishi tabiiy xoldir. Bir kunda o‘tilgan darslarning dastlabki soatlari serunum, sermahsul o‘quv soatlari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda amalda qo‘llanib kelayotgan o‘quv rejalari, politexnik mutaxassislik bo‘yicha umumiy o‘quv soatlari quyidagicha ajratiladi, nazariy ilmiy darslarga-54%, ishlab chiqarishga moslab tayyorlashga-6%, ta’tillarga (mehnat semestrlari bilan birgalikda)-10%. Har bir fakultet uchun o‘quv rejalari tuziladi. Mutaxassis va Magistr o‘quv rejasida o‘qiladigan fanlar bo‘yicha ma’ruzalar, amaliy mashg‘ulotlar, maxsus kurslar, maxsus seminarlar, kurs va bitiruv malakaviy ishlari, pedagogik va ishlab chiqarish tajribalari, attesstatsiya va reyting sinovlar muntazam ravishda aniqlab beriladi, o‘quv rejasi tuzib bo‘lingach, muhokama etiladi va tasdiqlanadi. Tasdiqlangan o‘quv reja uzoq yillargacha amalda qo‘llanib boriladi. Lekin o‘qish jarayonida ba’zi o‘zgartirishlar kiritish mumkin va bu o‘zgartirishlar kafedra va fakultetning tavsiyasi bilan universitet ilmiy kengashida tasdiqlangandan so‘ng kuchga kiradi. Jumladan, yangi o‘quv rejalari va dasturlarini qayta ko‘rib chiqish, ularni davr talabiga moslab qayta tuzib chiqish lozimligi ko‘rsatib o‘tilgan. 27 O‘quv rejasidagi har bir fan o‘zining o‘quv dasturiga ega bo‘ladi. Dasturlarni olimlar va tajriba o‘tkazuvchi o‘qituvchilar tuzishi mumkin. Dasturlar ma’ruza va amaliy mashg‘ulotlarni olib boruvchi olim-pedagoglar tomonidan tayyorlangani ma’qul. Chunki o‘quv rejasining mohiyatini faqat auditoriya bilan muloqotda bo‘lgan mutaxassisgina to‘la ochib bera olishi mumkin. Dastur qisqagina so‘z bilan boshlanib, so‘ngra bir necha boblaryoki bo‘limlarga ajraladi. Har bir bob yoki bo‘limda alohida o‘tiladigan mavzular va kichik mavzular berilib, oxirida zaruriy va qo‘shimcha adabiyotlar ro‘yxati keltiriladi. Dasturda fanlar bob, qism va bo‘limlarga ajratilib, har bir mavzu bo‘limlarga bo‘linadi, har bir bob, bo‘lim yoki qismdan so‘ng foydalanishi lozim bo‘lgan adabiyotlar alfavit tartibida keltiriladi. Bu o‘qituvchining ma’ruzalarga va amaliy mashg‘ulotlarga tayyorgarlik ko‘rishini osonlashtiradi. Shuni alohida qayd etish lozimki, dasturda beriladigan adabiyotlar ham o‘qituvchi, ham talabaga mo‘ljallangan. “Mutaxassislikka kirish”, “Hozirgi o‘zbek adabiy tili”, “O‘zbek dialektologiyasi”, “O‘zbekiston tarixi”, “Siyosiy iqtisod” kabilar shular jumlasidandir. Shuning uchun o‘qituvchilar dasturdagi adabiyotlarning bir qisminigina talabalarga mustaqil ishlash uchun tavsiya etishlari lozim.Ma’ruza va ayrim amaliy mashg‘ulotlar jadvali bir semestrda o‘tiladigan fanlar yuzasidan tuziladi. Unda yarim yillik soatlar hisobga olinib, haftalarga bo‘linadi. Shuning uchun, har bir semestr bo‘yicha o‘tilishi lozim bo‘lgan soatlarni muntazam ravishda jadvalga joylatirish va o‘tish tabiiy xol hisoblanadi. 2.2.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining kasbiy tayyorgarliklarini asoslari Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat bakalavri kasbiy mutaxassislikka erishish uchun quyidagi fanlarni mukammal o‘zlashtirishga ega bo‘lishi kerak. 28 Jismoniy tarbiya nazariyasi va uslubiyoti fani bo‘yicha, O‘zbekistonda jismoniy tarbiya tizimi, jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyatning me’yoriy xujjatlari, jismoniy tarbiyaning nazariy asoslari, jismoniy tarbiya maqsad va vazifasi, jismoniy tarbiyani o‘rganadigan tabiiy va aniq fanlar, ijtimoiy iqtisodiy fanlar va mutaxassislik fanlari, jismoniy tarbiya va sportda ilmiy tadqiqotlar olib borish, jismoniy tarbiyaning umumiy tamoyillari, jismoniy tarbiya va vositalari, tabiat omillari, chiniqish muammolari, jismoniy mashqlar texnikasi, jismoniy tarbiyada ta’lim tamoyillari, jismoniy tarbiyada ta’lim usullari, jismoniy mashqlarga va harakatlarga o‘rganish, harakat, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish, jismoniy tarbiyaning boshqa tarbiyalar bilan aloqasi. Jismoniy tarbiya uslubiyoti, maktabgacha yosh bolalar jismoniy tarbiyasi maqsadi va vazifasi, maktabgacha yosh bolalar jismoniy tarbiyasi vositalari, maktabgacha yosh bolalarni jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari shakllari, maktabda jismoniy tarbiya maqsad va vazifasi, jismoniy tarbiya o‘qituvchisining ish hujjatlari, jismoniy tarbiya jarayonida tibbiy nazorat, jismoniy tarbiya tadbirlari rivojlantirish va tashkil etish, jismoniy tarbiya darslari, jismoniy tarbiyadan sinfdan tashqari ishlar, yashash joylarida oilada sportni tashkil qilish, jismoniy tarbiya rivojlantirishni baholash va nazorat qilish, “Alpomish va Barchinoy” testlari kasb hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlarida jismoniy tarbiya tadbirlari. Ishlab chiqirish korxonalari va qishloq xo‘jaliklarda jismoniy tarbiya tadbirlari, kasalxonalarda va dam olish joylarida jismoniy tarbiyani tadbirlari. Sport trenirovkasi. Trenirovka mashg‘ulotlari. Texnik va taktik tayyorgarlik. Jismoniy tayyorgarlik, nazariy tayyorgarlik, umumiy va maxsus tayyorgarlik, trenirovka va davrlari, o‘quv va yig‘in mashg‘ulotlarini rejalashtirish, sportga 29 saralash, sport shaklsi, sportda yuksak natijalarga erishish, amaliy jismoniy tayyorgarlik. Jismoniy tarbiya ta’rixi. Dunyo halqlarining shuningdek Turkiy halqlarining jismoniy madaniyati tarixi, uning rivojlanishi va taraqqiyoti o‘zbek halqlari jismoniy madaniyat tarixi milliy sport turlarini shakllanishi va rivojlanishi, sharq mutafakkirlarining jismoniy madaniyat haqidagi ta’limoti O‘zbekiston Respublikasida jismoniy tarbiya va sport rivojlanishi va taraqqiyoti. Jismoniy tarbiya tashkil etish va boshqarish O‘zbekistonda jismoniy tarbiya va sport tizimi. O‘zbekiston jismoniy tarbiya va sportni boshqarish milliy jismoniy tarbiya va sport qo‘mitasi. Milliy oliniada sport qo‘mitasi. Halqaro sport tashkilotlari va uyushmalari. Havaskorlik va professional sport uyushmalari, sport marketingi, sport menedjmenti. Gimnastika va uni o‘qitish uslubiyoti, gimnastikani shakllanishi va rivojlanishi, o‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida gimnastikaning tutgan o‘rni, gimnastik harakatlar atamalari. Gimnastika mashg‘ulotlarida jarohatlanishni oldini olish, ta’lim muassasalarida gimnastika darslarini tashkil etishni rejalashtirish va boshqarish. Saf mashqlari. Umumrivojlantiruvchi mashqlar. Osilishlar va tayanishlar muvozanat saqlash mashqlar, uloqtirishlar. Oddiy sakrashlar, erkin mashqlar, akrobatika, ommaviy gimnastika harakatlari. Dastakli otda tayanish mashqlari, qo‘sh cho‘pda tayanish mashqlari, yakkacho‘p va halqalarda osilish mashqlari. Gimnastika bo‘yicha sport musobaqalarini tashkil etish va boshqarish. Gimnastika musobaqalarida hakamning gimnastika trenirovkalarini tashkil etish va boshqarish. Gimnastik mashqlar o‘rgatish uslubiyoti. “Alpomish va Barchinoy” test sinovlarida gimnastik mashqlar. Gimnastikada ilmiy uslubiy ishlarni tashkil etish. 30 Engil atletika va uni o‘qitish uslubiyoti. Engil atletikani shakllanishi va taraqqiyoti. O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Engil atletika mashqlarining texnikasiga o‘rgatish. Engil atletika darslarini tashkil etish. Engil atletikachilarning umumiy va maxsus tayyorgarligi. Engil atletika sport trenirovkalarini tashkil etish. Ta’lim muassasalarida engil atletika mashqlariga o‘rgatish uslubiyoti. Qisqa masofaga, uzoq masofaga, o‘rtacha masofaga yugurishlar. To‘siqlar osha yugurish, estafeta yugurishlari va kross yugurishlar. Nayza va lappak granata, to‘p uloqtirish, yadro itqitish, uzunlikka va balandlikka sakrash. Engil atletika mashg‘ulotlarini rejalashtirish va o‘tkazish uslubiyoti. Engil atletika mashg‘ulotlarini tashkil etish va boshqarish. Engil atletika va hakamlik. Engil atletika musobaqalarining hujjatlarini tuzish. Sport o‘yinlari va harakatli o‘yinlar va ularni o‘qitish uslubiyoti. Sport va harakatli o‘yinlarni shakllanish tarixi. Sport va harakatli o‘yinlarni O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Ta’lim muassasalarida sport va harakatli o‘yinlar mashg‘ulotlarini tashkil etish. Sinfdan va maktabdan tashqari ishlarda va ommaviy jismoniy tarbiya tadbirlarida sport va harakatli o‘yinlarni o‘tkazish. Basketbol, Voleybol, Futbol o‘yinlari texnika va taktikasini o‘rgatish. Harakatli o‘yinlarni pedagogik mohiyati. Milliy harakatli o‘yinlar, sport o‘yinlari, musobaqalarini tashkil etish hakamlik, musobaqa hujjatlari. Suzish va uni o‘qitish uslubiyoti: suzish usullarini rivojlanishi, suzish sportini O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni, ta’lim muassasalarida suzish mashg‘ulotlarini tashkil etish, suzish harakatlariga o‘rgatish, sportcha suzish usullari, erkin suzish, chalqancha suzish, delfin, bross suzish usullari texnikasi, suzish harakatlariga o‘rgatish uslubiyoti, suzish usullarida start va burilishlar texnikasi, amaliy suzish usullari, suvga sakrash, suv ostida suzish, indrom suzish, 31 suv polosi, uzoq masofaga suzish, amaliy suzish, usullariga o‘rgatish texnikasiga cho‘kayotganda qutqarish usullari, tibbiy yordam, suzish bo‘yicha musobaqalar tashkil etish, hakamlar vazifasi, musobaqalar hujjatini tuzish. Milliy kurash usullari va ularni o‘qitish uslubiyoti: O‘zbek milliy kurash usullarini shakllanishi va rivojlanishi milliy kurash usullarini O‘zbekiston jismoniy tarbiya tizimida tutgan o‘rni. Ta’lim muassasalarida kurash mashg‘ulotlarini tashkil etish, kurash mashg‘ulotlarida olgan jarahatlarni davolash. Kurash usullari texnikasiga o‘rgatish uslubiyoti. Hujum texnika va taktikasi, milliy kurash usullari bo‘yicha musobaqalar tashkil etish. Hakamlik qilish. Musobaqa hujjatlarini tashkil qilish. Musiqiy ritmik tarbiyaning maqsad va vazifasi. Jismoniy tarbiya jarayonida musiqiy ritmik tarbiyaning o‘rni ta’lim muassasalarida musiqiy ritmik gimnastika mashg‘ulotlari. Musiqa jo‘rligida bajariladigan harakatlar texnikasi. Ritmik gimnastika harakatlariga o‘rgatish. Musiqa ritmik gimnastikani yoshlarni ma’gnaviy va jismoniy tarbiyasidagi vazifasi. Sayyohlik va uni o‘qitish uslubiyoti. O‘zbekistonda sayyohlikni rivojlanishi. Sayyohlik turlari. Sayrlar, ekskursiyalar, o‘lkashunoslik, ma’naviy va ma’rifiy sayohatlari. Sport sayyohlik turlari. Ta’lim muassasalarida sayyoh yurishlarga o‘rgatish. Sayyohlik yurishga, harakat va malakalarini shakllantirish, sayyoh yurishlarda yo‘nalishlarini aniqlash, texnikasiga o‘rgatish. Sayyohlik yurishlarida amaliy jismoniy tayyorgarlik, jismoniy fazilatlarni rivojlantirish. Jismoniy tarbiyaning tibbiy asoslari. Sport tibbiyoti maqsad va vazifasi. Jismoniy rivojlanishni nazorat qilish. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar organizmlarni o‘rgatish. Har xil yoshdagi va jinsdagi sportchilar organizmini tibbiy nazorat qilish. Sportga yo‘naltirish va saralash 32 tadbirlari. Sportchilar sog‘lig‘iga salbiy ta’sir etuvchi omillar. Og‘ir jismoniy yuklamalarni organzmga ta’siri. Sportchilani qayta tiklanishi tadbirlari. Sportda jarohatlanishlarni oldini olish. Jarohatlanishda 1-tibbiy yordam ko‘rsatish. Nogiron sportchilarni tiklanish tadbirlari. Sport natijalariga iqlimni va atrof muhitni ta’siri. O‘quvchi yoshlarni jismoniy rivojlanishini tibbiy nazorat qilish. O‘z-o‘zini nazorat qilish. Sog‘lom turmush tarzi, tibbiy guruhlarda jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarining tashkil etishi. Jismoniy tarbiyani fiziologik asoslari o‘quvchi yoshlarni kun tartibining fiziologik asoslari. Harakat faoliyati va jismoniy mashqlar ta’siri. Organizm imkoniyatlarini oshirishda jismoniy tarbiyani ahamiyati. Tabiat omillarining organizmga ta’siri. Chiniqish muolajalarining fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlarni fiziologik asoslari. Yomon odatlarni organizmga ta’siri. Harakat va malaka va ko‘nikmalarni fiziologik asoslari. Muskul kuchi chidamlilik, chaqqonlik, tezkorlik va egiluvchanlikni rivojlantirishni fiziologik asoslari. Jismoniy yuklamalarni organizmga ta’sirini fiziologik asoslari. Jismoniy tarbiya jarayonining tashkil etilishining fiziologik asoslari. Ommaviy jismoniy tarbiya va sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishni fiziologik asoslari. Jismoniy mashqlar gigenasi: Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda gigienani ahamiyati. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanishda shaxsiy va jamoat gigienasi talablariga rioya qilish. Sport jihozlari, sport inshootlari va sport kiyimlariga qo‘yiladigan gigienik talablar. Ovqatlanish va dam olish gigienalari. Sog‘lom turmush tarzi va o‘z-o‘zini nazorat qilish. Jismoniy mashqlar biomexanikasi jismoniy harakatlar biomexanikasini asoslari. Yugurish, yurish, velosipedda, chang‘ida, konkida yurish va yugurishlar 33 biomexanikasi. Balandlikka va uzunlikka sakrash, uloqtirish, itqitish. Gimnastik harakatlar biomexanikasi. Kurash usullari. Sport o‘yinlari. Sayyohlik yurish. Jismoniy harakatlar biomexanikasi. Har xil sport turlari biomexanikasi. Jismoniy mashqlar va jismoniy harakatlar biomexanikasi, kinetikasi va dinamikasi. Sport psixologiyasi: sport texnologiyasi fanini maqsadi va vazifasi. Jismoniy tarbiya va sport psixologiyasi ilmiy tadqiqotlar olib borish usullari. Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanuvchilar o‘quvchi talabalar, mashg‘ulotlarni psixologik asoslari. Jismoniy tarbiya darslari va mashg‘ulotlar olib borishni psixologik xususiyatlari. Sportga saralash va yo‘nalish tadbirlarini psixologik asoslari. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va murabbiylar shaxsi va faoliyatini psixologik xususiyatlari. Jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va murabbiylari kasb mahoratini oshirishni psixologik asoslari. 34 Xulosa Kurs ishimizda jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylarining kasbiy faoliyati shakllari va turlari tahlil etildi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari oliy va o‘rta maxsus ta’lim muassasalarida tayyorlanadilar. Ularning ta’lim tarbiya jarayoni nazariy bilimlar va amaliy malaka va ko‘nikmalar egallash shakllaridan iborat bo‘ladi. Nazariy bilimlar ma’ruza, seminar va tajriba mashg‘ulotlari davomida berib boriladi va o‘zlashtiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda sport turlari va jismoniy harakatlarning texnik va taktik shakllari o‘rganiladi xamda jismoniy fazilatlar takomillashtirilib boriladi. Shuningdek sport turlari bo‘yicha mutaxassislik mashg‘ulotlarida texnik va taktik xamda jismoniy tayyorgarlikdan ega bo‘lgan sport tayyorgarligi malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. To‘liq mutaxassislikka ega bo‘lgan jismoniy tarbiya o‘qituvchilari va sport murabbiylari faoliyati ta’lim muassasalari xamda yashash joylarida jismoniy tarbiya, sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari tashkil etish va boshqarishdan iborat bo‘ladi. Ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlari ertalabki badan tarbiya, jismoniy tarbiya darslari, dars davomidagi fikult daqiqalar, katta tanaffusdagi harakatli o‘yinlar, sport to‘garaklaridagi mashg‘ulotlar, sport musobaqalari va bayramlar, kun tartibidagi sayrlar va sayyohlik yurishlaridan iborat bo‘ladi. Bolalar bilan yashash joylarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya tadbirlari harakatli o‘yinlar, sport mashg‘ulotlari, musobaqalar, bellashuvlar va bayramlar shaklida tashkil etiladi. Jismoniy tarbiya mutaxassislari bolalar va aholi bilan jismoniy tarbiya sport va sog‘lomlashtirish tadbirlarini nazariy mashg‘ulotlar, amaliy mashg‘ulotlar 35 shakllarida tashkil etadilar. Nazariy bilimlar jismoniy mashqlar va sport turlarining maqsadi va vazifasi, shakllari xamda ularning organizmga ta’siri kabi masalalarni o‘rgatadi. Amaliy mashg‘ulotlarda jismoniy harakatlar malaka va ko‘nikmalari shakllantiriladi. Sport turlari harakatlarining texnika va taktikasi egallanadi xamda jismoniy fazilatlar rivojlantiriladi. Amaliy mashg‘ulotlarda shug‘ullanuvchilar harakatlarni amalda bajarib malaka va ko‘nikma xosil qiladi. Buning uchun jismoniy tarbiya mutaxassislari mashqlarni amalda bajarib ko‘rsatadilar. Bu murabbiylarni amaliy tayyorgarliklari yuqori bo‘lishligini talab etadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining barcha faoliyat turlari bolalarni va aholini sog‘lomlashtirish va jismoniy rivojlantirish vazifalarini hal etishga qaratilgan bo‘ladi. Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining kasbiy tayyorgarliklarini takomillashtirish hamda ta’lim va tarbiya jarayonlarini samarali tashkil etilishi bo‘yicha mutaxassislarni qayta tayyorlash kasbiy tajribalarini ortirib borish keng tashkil etilgan. Kasb hunar kollejlari jismoniy tarbiya mutaxasssilarining kasbiy tayyorgarliklarini takomillashtirish maqsadida har uch yilda kasbiy malaka oshirish va qayta tayyorlash tashkil etiladi. Kasbiy malakalarni oshirishda va qayta tayyorlash jarayonlarida tinlovchilarga jismoniy tarbiya va sport sohasining etuk mutaxassislari nazariy va amaliy mashg‘ulotlar olib boradilar. Mashg‘ulotlar yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etilib tinglovchilarning jismoniy tarbiya va sport sohasidagi bilimlari bilan birga iqtisodiy va xaquqiy bilimlari, horijiy tillarni o‘rganish darajalari hamda ta’lim va tarbiya jarayonlarida kompyuter texnologiyalaridan samarali foydalanish malakalari ortirib boriladi 36 ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. Jismoniy tarbiya va sport to g risida”gi qonunʼ ʼ i 2015 yil 2. Sh. Mirziyoyev Jismoniy tarbiya va ommaviy sportni yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida Toshkent sh-2017 3. Sh.M.Mirziyoyev Sport-ta’lim muassasalari faoliyatini 2025-yilgacha rivojlantirish dasturi to‘g‘risida Toshkent sh., 2021-yil 4. JDPI Sport turlari va uni o’qitish metodikasi kаfеdrаsi katta o’qituvchisi B.Turg’unov “Sport va harakatli o’yinlarni o’qitish metodikasi” (voleybol) o’quv uslubiy majmua 2021-yil 5. Bozorov, U. A. (2021). bo‘lajak chempionni musobaqaga tayyorlash jarayonida pedagogik faol metodlarning ahamiyati va natijadorligi. oriental renaissance: innovative, educational, natural and social sciences , 1 (9), 673-677. 6. Akmalova, P. D. (2019). The concept of moral personality development in creativity of thinkers of central asia. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal , 9 (1), 135-141. 7. Salomov R . S . Sport mashg ‘ ulotning nazariy asoslari – Toshkent ., O ‘ quv qo ‘ llanma O ‘ zDJTI , 2005 yil - 238 b . 8. Mahkamdjanov K . M . Jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi Toshkent ., darslik “ Iqtisod - moliya ” 2008 yil - 300 b 9. Pulatov А.А. Yosh voleybolchilar tezkorlik - kuch sifatlarini shakllantirish uslubiyati . // Uslubiy qo ʼ llanma . T., 2008. - 38 b. 10. Pulatov А.А., Israilov Sh.X. Voleybol nazariyasi va uslubiyati. // O quv qo llanma. T.: 2007. - 148s ʼ ʼ 11. Botirov X.A. Jismoniy tarbiya va sport tarixi. T. “O‘qituvchi” 1993 y. 12. Xo‘jaev F. O‘zbekistonda jismoniy tarbiya. 1997 y. 37 13. Goncharova O.V. Yosh sportchilarning jismoniy qobiliyatlarini rivojlantirish. o‘quv qo‘llanma, Toshkent., O‘z DJTI, 2005 y - 171 b. 14. Maxkamdjonov K, Tulenova X.B. Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun umumiy va kengaytirilgan “Jismoniy tarbiya” dasturi. Ilm-ziyo Toshkent., 2006 y 15. Xoldorov T., Tulenova X.B. Jismoniy madaniyat, jismoniy tarbiya, sport, turizm, xalq milliy o‘yinlarining nazariy va amaliy asoslari. TDTU bosmaxonasi, 2007 y. 16. Tulenova X.B. Malinina N.N., Umumrivojlantiruvchi mashqlarni o‘rgatish metodikasi, o‘quv qo‘llanma TDPU, 2005 y. 17. Abdullayev A., Xonkeldiyev SH. Jismoniy tarbiya nazariyasi va bslubiyoti. o‘quv qo‘llanma Toshkent., O‘zDJTI, 2005 yil - 300 b. 38

Jismoniy tarbiya mutaxassislarga qo‘yiladigan pedagogik talablar

MUNDARIJA

Kirish …………………………………………………………………………….3

I.BOB. JISMONIY TARBIYA MUTAXASSISLARGA QO‘YILADIGAN

 TALABLAR………………………………………………………………………5

1.1.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorgarlik 

jarayonlari………………………………………………………………………….5

1.2.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorgarlik shakllari…………...…15

II.BOB.JISMONIY TARBIYA O’QITUVCHILARIGA QO‘YILADIGAN 

PEDAGOGIK TALABLAR………………………………………………….

2.1.Jismoniy tarbiya o’qituvchilarini tayyorgarliklarini tashkil etish………...…..20

2.1.Jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining tayyorgarlik asoslari………..…25

Xulosa …………………………………………………………………………….31

Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………………………………..33


 

 

Kirish

 

Mamlakatimizda yuqori malakali jismoniy tarbiya mutaxasisilari tayyorlash tizimi zamonaviy talabalarga to‘liq javob bera oladi, shu bilan birga bu tizim xalqaro standartlar asosida takomillashib bormoqda. Fikrimizning dalili sifatida mamlakatimizda etishib chiqayotgan ko‘plab yuqori malakali sportchilarni, xalqaro musobaqalar va olimpiada o‘yinlari g‘oliblarini misol keltirishimiz mumkin. Xalqimiz sog‘ligi darajasi yildan yilga ortib borishi, yoshlar o‘rtasida jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini keng ommaviylashib borishida deb xulosa qilishimiz mumkin. Shunga qaramay jismoniy tarbiya mutaxasislar tayyorlash tizimini yanada takomillashtirish, ularni zamon talablariga muvofiq kasbiy malaka va tajribalarini ortirib borish keng yo‘lga qo‘yilmoqda.

 

Kurs  ish mavzusining dolzarbligi: ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlarini samarali tashkil etishda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislarining roli katta bo‘lib hisoblanadi. Jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy tayyorgarliklari hamda tajribalari jismoniy tarbiya va sport tadbirlarini muvaffaqiyatli tashkil etishda asos bo‘lib xizmat qiladi. Ta’lim muassasalarida tashkil etiladigan jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘quvchi va talabalarni jismonan barkamol va ma’naviy etuk inson qilib tarbiyalash vositasi bo‘lib xizmat qiladi.

 

Kurs ishning maqsadi va vazifasi: Bitiruv malakaviy ishda ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan o‘quvchi va talabalarni jismoniy tarbiya va sport sog‘lomlashtirish jarayonlarini tashkitl etishda jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy faoliyatlari hamda ularning tarbiyaviy va ta’limiy xususiyatlari keng tahlil etildi. O‘quvchi va talabalarrning ta’lim muassasalarida jismoniy tarbiya tadbirlarini asosiy shakllari va ularni tashkil etish uslublari va talablari ham o‘rganildi.

 

Bitiruv malakaviy ishda jismoniy tarbiya va sport mutaxassislari tayyorlash jarayonlari va ularga qo‘yiladigan talablar, ularning kasbiy mahoratlarini takomillashtirish, tajriba hamda malakalarini ortirish jarayonlarining shakllari ham o‘rganildi.


 

 

Kurs ishining  predmeti va ob’ekti; Andijon davlat universiteti qoshidagi 4-sonli akademik litseyda tahsil oluvchi o‘quvchilarning jismoniy tarbiya, sport va sog‘lomlashtirish tadbirlari o‘rganilgan. Ilmiy tadqiqot ishlarida 50 dan ortiq o‘quvchilar jalb etilgan.

 

Ilmiy tadqiqot ishlarida litseyda tashkil etilgan jismoniy tarbiya va sport, sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etishda jismoniy tarbiya mutaxassislarining kasbiy faolityalarining xususiyatlari o‘rganilgan.

 

Sotib olish