Dokument ma'lumotlari

Narxi 9000UZS
Hajmi 459.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 06 Avgust 2023
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bohodir Jalolov

Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari

Reja: Kirish 1 . Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari . 2. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishning zarurligi maqsad va vazifalari. 3. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklarining orni. 4. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faoliyatini samaradarligini oshirish Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati KIRISH Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiyotni rivojlanishida investitsiya va kapital qo`yilmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital (uning hajmi va tuzilishi) har qanday iqtisodiy tizimda takror ishlab chiqarish jarayonining yetakchi elementlaridan biri sanaladi. Jamg'arish va investitsiyalar, o'z navbatida, kapital dinamikasining ichki tomonini ifodalaydi, bu iqtisodiy potentsialni modernizatsiya qilishning chuqurligi va ko'lamini, uning samaradorligini va iqtisodiy o'sish sur'atlarini belgilaydi. Har bir mamlakatning rivojlanish darajasi, ya`ni iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy o`sishi ko`p jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog`liq. Bizga ma`lumki, mamlakatdagi investitsion jarayonlar asosida kapital qo`yilmalar yotadi. Kapital qo`yilmalar mamlakatning investitsion salohiyatini oshirishga hamda investitsiya faoliyatini kengayishiga yordam beradi. Shundan kelib chiqqan holda aytish mumkinki, O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq kapital qo`yilmalarni keng miqyosida iqtisodiyot tarmoqlariga jalb etishga, investitsiya faoliyatini rivojlantirishga katta e`tibor berildi. Chunki, bizning mamalakatda ham iqtisodiy rivojlanishga samarali investitsiya faoliyatisiz erishib bo`lmaydi. Darhaqiqat, bugun O`zbekiston mamlakat iqtisodiyotini yanada isloh qilish va modernizatsiyalash, ayniqsa, xususiy sektorni rivojlantirar ekan, investitsiya va kapital qo`yilmalar jadallashtirishdagi xalqaro tajribalarga suyanmog`i lozim. Binobarin, O`zbekistonning jahon hamjamiyatiga dadil va nufuzli tarzda kirib borayotganligi mamlakatning iqtisodiy-siyosiy sohalaridagi imkoniyatlaridan to`liq foydalanishni talab qilishi tabiiydir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kapital qo`yilmalar hajmini oshirish, uni moliyalashtirish manbalarini izlab topish muhim hisoblanadi. Davlat mulkining iqtisodiyotdagi salmog’i kamayib, xususiy sektorning o’rni va rolining oshib borishi natijasida kapital qo`yilmalarni respublikamiz iqtisodiyoti tarmoqlariga kiritish borasidagi qiziqishi ortib bormoqda. Biroq, imkoniyatlar chegaralangan bo’lsada mamlakatdagi mavjud investitsion muhit ichki va xorijiy xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun har qanday sharoitda ham bo’sh turgan pul mablag’larini investitsion faoliyatga jalb etish va undan daromad olishni kafolatlamog’i lozim. Bu vazifani oqilona hal qilish, o’z navbatida, samarali hisoblangan ustuvor tarmoqlarni aniqlash, mahalliy va xorijiy kapital qo`yilmalarni rag’batlantiruvchi maqbul investitsion siyosat yuritish va qulay investitsion muhit yaratishni talab etadi. Shu boisdan ham nafaqat ichki, balki xorijiy kapital qo`yilmalarni hajmini ko’paytirish va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish yo’nalishlarida ilmiy-amaliy asoslangan xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqish dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda. 1. Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari. Kapital qo‘yilmalar hajmi, asosan, ikki manba hisobidan shakllantiriladi: markazlashgan va markazlashtirilmagan qo‘yilmalar. Markazlashgan qo‘yilmalar ustuvor investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun ajratiladi, xususan, injener- texnik infrastrukturasini yaxshilash, uy-joy qurilishini tashkil etish, moddiy va texnik bazani yaxshilash uchun ishlatiladi. Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan obyektlarni barpo etish, ishga tushirish, qayta qurollantirish, zamonaviylashtirish, yangi faoliyat obyektiga aylantirish maqsadida mablag‘lar quyidagi kapital qo‘yilmalar hisobiga ta’minlanadi: 1) markazlashtirilgan kapital qo‘yilmalar, ular quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  davlat byudjeti mablag‘lari;  davlat byudjetidan tashqari fondlar mablag‘lari;  hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar;  hukumat qarorlariga ko‘ra belgilanadigan boshqa manbalar. 2) Markazlashtirilmagan kapital qo‘yilmalar:  mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar mablag‘lari;  tijorat banklarining, shu jumladan, xorijiy tijorat banklarining kreditlari;  jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy jismoniy shaxslar mablag‘lari;  qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa manbalar. 5.4.1-chizma mazmunidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, keyingi paytlarda davlat byudjeti tomonidan bir qator yirik ishlab chiqarish majmualarini moliyalashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Buni biz davlat investitsiya dasturi asosida moliyalashtirilishi ta’minlanayotgan obyektlar misolida ko‘rishimiz mumkin. Kоrхоnа ishlаb chiqаrish quvvаtining bоshlаng‘ich (yil bоshidа), yakuniy (yil охiridа), o‘rtаchа yillik hаmdа lоyihа quvvаti turlаri mаvjud. Lоyihа quvvаti qurilish lоyihаsidа ko‘zdа tutilgаn bo‘lаdi. Qаytа tiklаsh, kеngаytirish vа tехnik jihаtdаn qаytа qurоllаntirish dаvоmidа lоyihа quvvаti kаttаlаshtirilishi mumkin. Shu sаbаbli, аmаliyotdа lоyihа quvvаti ko‘pinchа kоrхоnаning аmаldаgi quvvаti bilаn sоlishtirilаdi. Kоrхоnаning аmаldаgi quvvаti kоrхоnа ishlаb chiqаrish dаsturini tаyyorlаsh uchun аsоs bo‘lib хizmаt qilаdi. Kоrхоnа ishlаb chiqаrish quvvаtini аniqlаshdа zаxirаdаgi uskunаlаrdаn tаshqаri, bаrchа o‘rnаtilgаn uskunаlаr hisоbgа оlinаdi. Bа’zi bir sехlаrdа (yig‘uv, quyuv vа bоshqа sехlаrdа) ishlаb chiqаrish quvvаti ishlаb chiqаrish mаydоnlаrigа аsоsаn hisоblаnаdi. Ishlаb chiqаrish quvvаtini аniqlаshdа mаhsulоt birligigа sаrflаnuvchi vаqt nоrmаsi yoki hаr bir uskunаning unumdоrlik nоrmаlаri muhim аhаmiyatgа egа Davlat byudjeti mablag’lari Bank kreditlari Korxonaning o’z mablag’lari Chet el investitsiyalari va kreditlari Aholi mablag’lari Byudjetdan tashqari fondlar mablag’lari Boshqa mablag’larKapital qo’yilmalarni moliyalashtirish manbalari bo‘lib, ulаr ilg‘оr hаmdа prоgrеssiv bo‘lishi tаlаb qilinаdi. Аmаliyotdа ishlаb chiqаrish quvvаti vа uskunаlаrning yuklаnishini hisоblаshdа bа’zidа хаtоlаr, ulаr o‘rtаsidаgi fаrqni sеzmаslik hоllаri hаm uchrаb turаdi. Kоrхоnа quvvаti аsоsiy ishlаb chiqаrish fоndlаri, yangi tехnikа vа аniqlаngаn zаxirаlаrdаn fоydаlаngаn hоldа mаhsulоt ishlаb chiqаrish mumkin bo‘lgаn mаksimаl dаrаjаni tаvsiflаydi, uskunаlаrning yuklаnishni hisоblаsh nаtijаlаri esа ushbu quvvаtlаrdаn rеjаdаgi dаvrdа fоydаlаnishning dаrаjаsini аniqlаydi. Dеmаk, ulаr o‘rtаsidаgi prinsipiаl fаrq shundаki, birinchi hоlаtdа, kоrхоnа ishlаb chiqаrishi mumkin bo‘lgаn mаhsulоtlаrning mаksimаl dаrаjаsi аniqlаnsа, ikkinchi hоldа, mаzkur dаvr mоbаynidа uskunаlаrdаn qаnchаlik fоydаlаnilishi аniqlаnаdi. Аsоsiy ishlаb chiqаrish fоndlаridаn fоydаlаnishni yaхshilаsh bilаn bоg‘liq bo‘lgаn mаzkur chоrа-tаdbirlаr, ko‘pinchа, ishlаb chiqаrish quvvаtlаri bаlаnsini tuzish yo‘li bilаn аmаlgа оshirilib, kоrхоnаning ishlаb chiqаrish quvvаtlаri vа ulаrni tа’minlаsh mаnbаlаrigа bo‘lgаn ehtiyoji аniqlаnаdi. Keyingi paytlarda mamlakatimizda keng miqyosda qurilib foydalanishga topshirilayotgan sog‘liqni saqlash muassasalari, akademik litseylar hamda kasb- hunar kollejlarini, maktablar qurilishi va boshqalarni olishimiz mumkin. Bunday maqsadlar uchun davlat byudjeti, mahalliy byudjetlar hamda boshqa manbalardan keng foydalanilmoqda. Investitsion loyihalarni kreditlash jarayoni juda ko‘p va turli xil xavf- xatarlar (risklar) bilan bog‘liq bo‘lib, kreditlarni belgilangan muddatda qoplamaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli banklar o‘z mijozlariga kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qiladilar. Bank mijozning kreditga layoqatligi deganda, mijozning o‘z qarz majburiyatlari bo‘yicha to‘liq va o‘z vaqtida hisoblashish qobiliyati tushuniladi. Mijozning kreditga layoqatlilik darajasi banklar uchun juda zarur, chunki har bir berilgan kredit risk bilan bog‘liq. Agar bank riskni hisobga olmasa, kredit o‘z vaqtida qaytmasligi yoki umuman to‘lanmasligi mumkin. Shu sababli banklar o‘z mijozlari moliyaviy holatini, to‘lovga qobilligini va, albatta, kreditga layoqatliligini tahlil qiladi. Jahon amaliyotida, xususan, AQSHda banklar tomonidan mijoz kreditga layoqatliligini baholashda "fives", "beshlar" qoidasi ishlatiladi. Ular quyidagilar: 1) character (mijoz xarakteri); 2) capacity (moliyaviy sharoiti); 3) capital (kapital yoki mol-mulk); 4) colletarial (ta’minlanganlik); 5) conditions (umumiy iqtisodiy vaziyat). Mijoz xarakteri deganda, uning yuridik shaxs sifatida reputatsiyasi, ma’suliyatliligi, olingan qarzni to‘lashga xohishi va tayyorlik darajasi tushuniladi. Mijoz moliyaviy sharoiti yoki qobiliyati deganda, mijozning kreditni qaysi manbalardan qoplashligi tushuniladi. Kapital deganda, mijozning aksionerlik kapitali, uning strukturasi, aktiv va passivlar orasidagi munosabatlar va uning ustav fondi hamda o‘z kapitalining kredit operatsiyasiga jalb qilish darajasini ko‘rib chiqish tushuniladi. Ta’minlanganlik deganda, mijozning aktivlari qiymati va aniq ikkilamchi qarzni qoplash manbayi (kafillik, sug‘urta, garov) kredit shartnomasida ko‘rsatiladi. Umumiy iqtisodiy vaziyat deganda, mamlakatdagi joriy va kelajakdagi iqtisodiy holat, siyosiy ahvol, soliqlar, xomashyo va boshqa kredit qaytarilishiga ta’sir etuvchi bilvosita omillarni o‘rganish tushuniladi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishdan asosiy maqsad qarz oluvchi, xo‘jalik yurituvchi subyektning imkoniyatlari, qarzni o‘z vaqtida qoplashni, risk darajasini, kredit miqdori va boshqa omillarni belgilangan sharoitda va holatda tahlil qilishdan iboratdir. Banklar uchun bu masalalarni amalga oshirish juda qiyin bo‘lsada, xuddi ana shu maqsad amalga oshirilsagina berilgan kreditdan foyda olinadi. Kreditga layoqatlilikni tahlil qilish vazifasi quyidagilar hisoblanadi: 1) kreditga layoqatlilikni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni aniqlash; 2) ko‘rsatkichlarni tahlil qilish (yil boshi va yil oxirini taqqoslash); 3) ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash; 4) kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo‘llarini aniqlash. Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi bilan tijorat banklari tomonidan kreditga layoqatlilikni tahlil qiluvchi yangi metodlar ishlab chiqilmoqda, bu korxona haqidagi (kreditga layoqatligi haqidagi) tahlilni chuqurroq olib borishni ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida (YUNIDO tasdiqlagan standart bo‘yicha) moliyaviy ko‘rsatkichlar sistemasi hamda tahlil va reyting metodi bo‘yicha tahlil usullari qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bank tomonidan chiqarilgan yo‘riqnoma bo‘yicha korxonalarga turli xil muddatga kreditlar berilib, ularning kreditga layoqatliligi moliyaviy ko‘rsatkichlarning tahliliga asoslanib aniqlanadi. Tahlil uchun asosiy manba – korxona buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotdan foydalaniladi. Korxonalarning kreditga layoqatliligini anqilovchi ko‘rsatkichlarni quyidagi 2 huruhga bo‘lishimiz mumkin: a) Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar: 1) qoplash koeffitsiyenti; 2) o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti; 3) likvidlik koeffitsiyenti. b) qo‘shimcha koeffitsiyentlar: 1) aylanma mablag‘larining aylanuvchanlik koeffitsiyenti; 2) o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi; 3) foyda va rentabellik koeffitsiyentlari. Jahon amaliyotida korxona likvid mablag‘lari ikkiga bo‘linadi: 1) absolyut likvid mablag‘lar; 2) joriy likvid mablag‘lar. Absolyut likvid mablag‘lar tarkibiga balans aktiv qismining ikkinchi bo‘limi jami kiritiladi. Ular 3 qismdan iborat: 1) oson ishlatiladigan zaxiralar; 2) pul mablag‘lari; 3) oson amalga oshiradigan talablar, "debitorlik qarzlari". Likvid mablag‘larning korxonada yetarlicha bo‘lishi, uning majburiyatlarini o‘z vaqtida qoplay olishidan dalolat beradi. Joriy likvid mablag‘lar juda ham tez pulga aylanadigan korxona vositalarini o‘z ichiga oladi, shu sababli, joriy likvid mablag‘lar tarkibiga balans aktiv qismi ikkinchi bo‘limining quyidagilari kiradi: 1) pul mablag‘lari; 2) debitorlik qarzlari. Joriy likvid mablag‘lar korxonaga birlamchi to‘lovlarni amalga oshirishda kerak bo‘ladi. Ular yuqori likvidlikka egaligidan, korxonada ushbu mablag‘lar ham me’yor darajasida bo‘lishi kerak. Zero, kredit inspektori mijozni kreditga layoqatliligini tahlil qilishda ushbu ko‘rsatkichlarga alohida ahamiyat beradi. Likvid mablag‘larni bunday 2 ga bo‘lishdan maqsad, qoplash va likvidlik koeffitsiyentlarini hisoblash oson bo‘ladi. 2. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishning zarurligi maqsad va vazifalari. Investitsiyalar har qanday ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda amalga oshiriladi. Chunki ular davlatni, tarmoq, korxonalar, va nihoyat, aholining iqtisodiy negizini mustahkamlashga sarflanadi. Erkin bozor iqtisodi bosqichma-bosqich shakllantirilayotgan O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligini rivojlantirish maqsadida investitsiyalar sarflanishi ob'ektiv zaruriyat hisoblanadi. – Investitsiyalar maqsad hamda vazifalariga ko`ra, quyidagi turlarga bo`linadi: – kapital investitsiyalar; – innovatsion investitsiyalar; – ijtimoiy investitsiyalar. Asosiy fondlarni barpo etishga va takror ishlab chiqarishga, shuningdek, moddiy ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirishga sarflangan investitsiyalar kapital investitsiyalar, deb ataladi. Kapital qo`yilmalarning miqdori, dinamikasi va samaradorligi quyidagi omillarga bog`liq: • kapital qo`yilma amalga oshirilayotgan loyihaga; • mamakatdagi, tarmoqdagi va korxona faoliyatidagi iqtisodiy o`zgarishga; • davlatning soliq siyosati va banklarning foiz stavkasiga; • tashqi savdodagi iqtisodiy holatga; • milliy valyutaning ichki va tashqi kursiga; • mamlakatning siyosiy hayotidagi barqarorlikka. Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan investitsiyalar (kapital qo`yilmalar)ning manbalari, ularning sarflanish yo`nalishlari • Qishloq xo`jaligining barqaror rivojlanishi tarmoqda mavjud bo`lgan ishlab chiqarish vositalari oqilona tarzda takror ishlab chiqarilishini talab etadi. Bu jarayon ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, qayta ta'mirlash, qurish, innovatsion hamda ijtimoiy munosabatlar yig`indisidan tashkil topadi. • Investitsiyalarni maqsadi, vazifalari, manbalari hamda yo`nalishlarini e'tiborga olgan holda quyidagicha turkumlashtirish mumkin. Investitsiyalarning maqsadi, vazifasi, manbalari va yo`nalishlari bo`yicha turkumlashtirilishi Qishloq xo`jaligiga investitsiyalarni sarflashdan maqsad–qo`shimcha foyda olish va fuqarolarning yashash sharoitini yaxshilashdir. Ularning darajasini loyihalar tuzishda hamda bu loyihalarni amalga oshirishda aniqlash mumkin. Buning uchun investitsiyalar (kapital qo`yilmalar)ning iqtisodiy samaradorligi aniqlanadi. Shunday hollarda investitsiyalar (kapital qo`yilmalar) ning iqtisodiy samaradorligini aniqlashda quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: – loyihaning o`zini-o`zi qoplash usulini aniqlash; – kompaunding (murakkab foizlar) usuli; – diskontlash usuli. O`zini-o`zi qoplash muddati – amalga oshirilayotgan loyihaning foydasi hisobidan dastlabki investitsiya miqdorini qoplash davri. Uni hisoblashda sof foyda moliyaviy xarajatlar, foizlar va amortizatsiya ajratmalari e'tiborga olinadi Investitsiya (kapital qo`yilma) lar darajasi, dinamikasi va ularning iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligi Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ichki va tashqi bozorning qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirish eng dolzarb muammodir. Uni hal etish uchun investitsiya (kapital qo`yilma) larni sarflash zarur. Buning uchun esa siyosiy, mintaqaviy, iqtisodiy hamda ijtimoiy barqarorlikni ta'minlash darkor. Kelajakda qishloq xo`jaligining moddiy-texnika bazasini talab darajasida barpo etish, mehnat resurslarining bilimlarini, malakalarini, tajribalarini oshirish uchun investitsiya (kapital qo`yilma) lar sarflashni davom ettirish kerak. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun, avvalo, davlat hamda mahalliy byudjetlardan ajratilayotgan investitsion mablag`larni o`z vaqtida olishga erishish kerak. Bu yordamni davlatning qishloq xo`jaligini rivojlantirishga qaratilgan quyidagi dasturlari asosida amalga oshirish mumkin: •«Oziq-ovqat muammosini hal etish»; • «Irrigatsiya va melioratsiya ishlarini rivojlantirish»; • «Qishloq faunasini, florasini hamda ekologiyasini yaxshilash»; • «Yangi ish joylarini tashkil etishni rivojlantirish, ishsizlikni yumshatish»; • «Qishloqda malakali mutaxassislarni tayyorlash maqsadida «Bilimi- malaka» dasturini tuzish»; • «Qishloqda ijtimoiy sohani rivojlantirish»; • Qishloq taraqqiyoti va farovonligini oshirish va boshqalar 3. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklarining orni. Asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda yalpi milliy mahsulot va tarkibiy qismlarini qoplash fondi va milliy daromad, iste’mol fondi va jamg’arish fondi orasidagi aloqa va nisbatlarda o’z ifodasini topadi. Kapital qo’yilmalarning bosh manbai – bir vaqtning o’zida takror ishlab chiqarish jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarishda foydalanish natijasi va ishlab chiqarish asosi sifatida ishtirok etuvchi milliy daromad hisoblanadi. Asosiy fondlarni qo’llash jarayonida, iqtisodiy doiraga tabiiy va mehnat resurslarini kiritish bilan yaratilgan yalpi milliy mahsulotda alohida sarflar asosiy fondlarni qoplash va jamg’arishga qilinadi va ma’lum resurslar jamiyatning joriy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi. Milliy daromad jamiyatning joriy ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan iste’mol fondlaridan va asosiy fondlarni shakllantirishga ketadigan jamg’arma fondlaridan tashkil topadi. Hozirgi vaqtda davlat kapital qo’yilmalarining kattagina qismi jamg’arma fondidan, qolgan qismi asosiy fondlarni oddiy takror ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan amortizatsiya ajratmalaridan tashkil topadigan qoplama fondlar hisobidan amalga oshiriladi. Kapital qo`yilmalar hajmi, asosan, ikki manba hisobidan shakllantiriladi: markazlashgan va markazlashtirilmagan qo`yilmalar. Markazlashgan qo`yilmalar ustuvor investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun ajratiladi, xususan, injener - texnik infrastrukturasini yaxshilash, uy-joy qurilishini tashkil etish, moddiy va texnik bazani yaxshilash uchun ishlatiladi. Davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ob`ektlarni barpo etish, ishga tushirish, qayta qurollantirish, zamonaviylashtirish, yangi faoliyat ob`ektiga aylantirish maqsadida mablag`lar quyidagilar kapital qo`yilmalar hisobiga ta`minlanadi: 1 ) markazlashtirilgan kapital qo`yilmalar, ular quyidagilarni o`z ichiga oladi:  davlat budjeti mablag`lari;  davlat budjetidan tashqari fondlar mablag`lari;  hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar;  hukumat qarorlariga ko`ra belgilanadigan boshqa manbalar. 2) markazlashtirilmagan kapital qo`yilmalar:  mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar mablag`lari;  tijorat banklarining, shu jumladan, xorijiy tijorat banklarining kreditlari;  jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy jismoniy shaxslar mablag`lari;  qonun hujjatlariga zid bo`lmagan boshqa manbalar. K о r хо n а ishl а b chiq а rish quvv а tining b о shl а ng`ich (yil b о shid а ), yakuniy (yil ох irid а ), o`rt а ch а yillik h а md а l о yih а quvv а ti turl а ri m а vjud. L о yih а quvv а ti qurilish l о yih а sid а ko`zd а tutilg а n bo`l а di. Q а yt а tikl а sh, k е ng а ytirish v а t ех nik jih а td а n q а yt а qur о ll а ntirish d а v о mid а l о yih а quvv а ti k а tt а l а shtirilishi mumkin. Shu s а b а bli а m а liyotd а l о yih а quvv а ti ko`pinch а k о r хо n а ning а m а ld а gi quvv а ti bil а n s о lishtiril а di. K о r хо n а ning а m а ld а gi quvv а ti k о r хо n а ishl а b chiq а rish d а sturini t а yyorl а sh uchun а s о s bo`lib х izm а t qil а di. K о r хо n а ishl а b chiq а rish quvv а tini а niql а shd а z а hir а d а gi uskun а l а rd а n t а shq а ri, b а rch а o`rn а tilg а n uskun а l а r his о bg а о lin а di. B а `zi bir s ех l а rd а (yig`uv, quyuv v а b о shq а s ех l а rd а ) ishl а b chiq а rish quvv а ti ishl а b chiq а rish m а yd о nl а rig а а s о s а n his о bl а n а di. Kapital qo’yilmalarga bo’lgan ehtiyoj maxsus mablag’lar va turli fondlarga ajratmalarni hisobiga shakllantiriladigan korxona va tashkilotlarning markazlashmagan mablag’lari hisobidan ham qoplanadi. 1-chizma. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish manbalari Jadval ma`lumotlari bo`yicha kapital qo`yilmalarning moliyaviy manbalari tarkibida davlat budjetining ulushi 2017- yildagi 7,8 foizdan 2021-yilda 4,5 foizga pasaygan bo`lsa, korxonalar va aholi mablag`lari ulushi tegishli ravishda 47,8 foizdan 54,7 foizga ko`tarilgan. Chet el investitsiyalarining ulushi esa, shu davrda 28,3 foizdan 19,8 foizgacha pasaygan. (1- jadval) 1-jadval O`zbekiston Respublikasida kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish manbalarining dinamikasi 1 Moliyalashtirish manbalari 201 7 201 8 20 19 20 20 20 2 1 2021-yilda 2017- yilga nisbatan o`zgarishi, foiz hisobida. Jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Davlat budjeti 7,8 6,0 5,1 5,3 4,5 -3,3 Budjetdan tashqari fondlar 7,0 7,5 10,7 9,9 9,8 2,8 Hozirgi kunda , hukumatimiz tomonidan boshqa davlatlar bilan iqtisodiy manfaatli bo ` lmagan loyihalarni , moliyalash to ` xtatila boshlandi . Hukumat tomonidan faqat iqtisodiy manfaat chegaralangan yoki umuman bo`lmagan ijtimoiy muhim loyihalar kafolatlanadi. Bular, birinchi navbatda, suv ta`minoti, ta`lim va sog`liqni saqlash, transport va aloqa infrastrukturasi sohalaridagi loyihalarni moliyalashtirish uchun jalb qilinmoqda. Yangicha xo’jalik yuritish sharoitlarida ham asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishda markazlashmagan 1 O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi ma`lumotlari asosida tuzilgan. qo’yilmalarning roli ham sezilarli darajada oshdi. Yangi texnikani joriy qilishga, uskunalarni yangilashga, xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarishni kengaytirish va tashkil qilishga sarflanadigan ishlab chiqarishni rivojlantirish fondlari va bank kreditlari markazlashmagan mablag’larni barpo ilishning bosh manbai hisoblanadi. Ko’mir va gaz qazib chiqarish hisobiga yoqilg’i sanoati tarmoqlarida ilg’or o’zgarishlar ro’y berdi. Qurilish tashkilotlari shohobchalarini kengayishi va qurilish ishlab chiqarishni industrlashtirish darajasini oshishi katta miqdorda kapital qo’yilmalarining o’zlashtirilishiga imkoniyat yaratdi. Davlat tomonidan yirik mablag’lar qishloq xo’jaligiga, birinchi navbatda paxtachilikka va uning asosi bo’lmish sug’orma dexqonchilikka ajratildi. Transport vositalarining o’sishi va takomillashishi ta’minlandi, avtomobil va temir yo’llarining keng shoxobchalari barpo etildi, aloqa korxonalari, sog’liqni saqlash, maorif muassasalari, kommunal xo’jalik-maishiy xizmat korxonalari qurildi. Sanoat tarmoqlari bo’yicha kapital qo’yilmalarni miqdorini to’g’ri belgilash uchun ishlab chiqarish quvvatlarining rejali balanslari ishlandi. Prezidenti Islom Karimov ta`kidlaganidek: “O`z-o`zidan ayonki, raqobatdosh iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konseptsiyasi”da ko`zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy so`z yuritish mumkin emas. Bu vazifaning o`rtaga qo`yilishi, shuningdek, inqiroz jarayonlarining chuqurlashuvi, dunyo miqyosida xarid talabining pasayishi va shunga muvofiq tarzda jahon bozorida xom-ashyo, materiallar, ayniqsa, tayyor mahsulotlar bo`yicha raqobatning yildan-yilga kuchayib borayotgani bilan ham bog`liq. Bugungi kunda ko`plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o`rin tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so`zsiz isbotlab bermoqdaki, raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda, iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o`zgartirish va diversifikatsiya qilishni chuqurlashtirish, yuqori jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga oshirilishi mumkin” 3. Rasmiy statistik ma`lumotlarga e`tibor beradigan bo`lsak, mamlakatimizda sanoat muhsulotlarini o`sish sur`ati yildan-yilga o`sish tendensiyasiga ega. O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi ma`lumotlari asosida muallif tomonidan tayyorlangan. Ushbu 1-rasm ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki, sanoat mahsulotlarini o`sishi oxirgi 5 yilda o`rtacha 7,8 % dan yuqori bo`lgan. Bu holat esa iqtisodiyotimizda sanoat tarmog`ini yori tendensiyada rivojlanayotganini ko`rsatadi. Iqtisodiyotimizda yuz berayotgan jiddiy tarkibiy va sifat o`zgarishlarini birgina misolda, ya`ni 2000-yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotini shakllantirishda sanoat ishlab chiqarishining ulushi bor-yog`i 14,2 foizni tashkil etgan bo`lsa, 2015-yilda bu ko`rsatkich 33,5 foizga yetganida ham yaqqol ko`rish mumkin. Sanoat mahsuloti umumiy o`sishining qariyb 70 foizini yuqori qo`shimcha qiymatga ega bo`lgan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga yo`naltirilgan sohalar tashkil etdi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishda ayrim manbalarining o`rni va roli, ko`p jihatdan, makroiqtisodiy muvozanat hamda o`sish barqarorligi, mulkchilik shakllarining rivojlanish darajasi va o`zaro nisbatlari, bank-moliya tizimining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Hozirgi iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida investitsion faoliyatni moliyalashtirishning asosiy va eng muhim manbalaridan biri kreditdir. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiyot tarmoqlariga ilg`or texnika va texnologiyalarning jalb etilishi, mavjud infratuzilma faoliyatini takomillashtirish jarayoni albatta, banklarning investitsion kreditlari bilan uzviy, chambarchas bog`liqlikni taqozo etadi. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan investitsion kreditlar hajmi esa yildan yil ortib bormoqda Tijorat banklarida investitsion faoliyatni kreditlash amaliyotini takomillashtirish uchun quydagi ishlarni amalga oshirish muvofiqdir:  kreditlash jarayonida yuzaga keladigan risklarini samarali baholash;  kredit buyurtmachilarini to`lovga layoqatliligina to`la va haqqoniy aniqlash;  kreditni ta`minot bilan to`la ta`minlash. Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko`rinadiki, mamlakatimizdagi bankmoliya sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar moliyaviy ta`minotining kuchayishiga, iqtisodiyot real sektorining har tomonlama qo`llab-quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o`sish sur`atlarining ta`minlanishiga, tijorat banklarida investitsiyaviy kreditlashni yanada faollashtirish mazkur jarayonning tashkiliy mexanizmlarini takomillashtirishga zamin yaratadi. Reja davri boshida ishlab chiqarishning mavjud quvvatlari hamda mo’ljallanayotgan miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur quvvatlar belgilanadi. Mavjud quvvatlarda ishlab chiqarish quvvatlarini ko’paytirish hamma rezervlarni hisobga olgan holda chuqur tahlil qilingandan keyin ishlab turgan korxonalarni qayta qurish yoki yangilarini qurish yo’li bilan ishlab chiqarish quvvatlarini qo’shimcha o’stirish zaruriyati belgilanadi. Kapital qo’yilmalarning tarmoqlararo balanslarda, shu jumladan kapital qo’yilmalarning tarmoqlararo balans tenglamalariga kiritish usuli masalalari aks ettiirishning ilmiy asoslari yetarli darajada o’rganilmagan.Shu nuqtai nazardan ularni bozor iqtisodiyoti sharoitida yangicha xo’jalik yuritish tamoyillariga mos holda amalga oshirish muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ishl а b chiq а rish quvv а tini а niql а shd а m а hsul о t birligig а s а rfl а nuvchi v а qt n о rm а si yoki h а r bir uskun а ning unumd о rlik n о rm а l а ri muhim а h а miyatg а eg а bo`lib, ul а r ilg` о r h а md а pr о gr е ssiv bo`lishi t а l а b qilin а di. А m а liyotd а ishl а b chiq а rish quvv а ti v а uskun а l а rning yukl а nishini his о bl а shd а b а `zid а ха t о l а r, ul а r o`rt а sid а gi f а rqni s е zm а slik h о ll а ri h а m uchr а b tur а di. K о r хо n а quvv а ti а s о siy ishl а b chiq а rish f о ndl а ri, yangi t ех nik а v а а niql а ng а n z а hir а l а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а m а hsul о t ishl а b chiq а rish mumkin bo`lg а n m а ksim а l d а r а j а ni t а vsifl а ydi, uskun а l а rning yukl а nishni his о bl а sh n а tij а l а ri es а , ushbu quvv а tl а rd а n r е j а d а gi d а vrd а f о yd а l а nishning d а r а j а sini а niql а ydi. D е m а k, ul а r o`rt а sid а gi prinsipi а l f а rq shund а ki, birinchi h о l а td а k о r хо n а ishl а b chiq а rishi mumkin bo`lg а n m а hsul о tl а rning m а ksim а l d а r а j а si а niql а ns а , ikkinchi h о ld а m а zkur d а vr m о b а ynid а uskun а l а rd а n q а nch а lik f о yd а l а nilishi а niql а n а di. А s о siy ishl а b chiq а rish f о ndl а rid а n f о yd а l а nishni ya х shil а sh bil а n b о g`liq bo`lg а n m а zkur ch о r а -t а dbirl а r, ko`pinch а ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri b а l а nsini tuzish yo`li bil а n а m а lg а о shirilib, k о r хо n а ning ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri v а ul а rni t а `minl а sh m а nb а l а rig а bo`lg а n ehtiyoji а niql а n а di. Keyingi paytlarda mamlakatimizda keng miqyosda qurilib foydalanishga topshirilayotgan sog`liqni saqlash muassasalari, akademik litseylar hamda kasbhunar kollejlarini, maktablar qurilishi va boshqalarni olishimiz mumkin. Bunday maqsadlar uchun davlat budjeti, mahalliy budjetlar hamda boshqa manbalardankeng foydalanilmoqda. Iqtisodiy tarkibning qayta qurilishi faol investitsiya siyosatini o`tkazish bilan chambarchas bog`liqdir. Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish islohotlar strategiyasining muhim shartidir. Iqtisodiyot tuzilishining belgilangan yo`nalishlari eksport imkoniyatining kengaytirilishiga, baquvvat investitsiya siyosatini o`tkazish yo`li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o`z sarmoyalarimizni ham, tashqi kreditlarni ham bevosita investitsiyalar va ularning barcha manbalarini ham ishga solish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida investitsion loyihalarni moliyalashtirish investorlar tomonidan tashkil etilgan har xil manbalar, shu jumladan moliyaviy resurslarni jalb qilish yo`li bilan, kreditlar evaziga qonunchilikda belgilangan holda qimmatli qog`ozlar va zayomlar chiqarish hisobiga amalga oshiriladi. Korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirish turli shakl va usullarda olib boriladi. Hozirgi vaqtda investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini shakllantirish, investitsiya faoliyatining bosh muammolaridan biri hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirish quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilmoqda: 1) investorning o`z moliyaviy resurslari va ichki xo`jalik rezervlari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, maxsus zahira fondlari); 2) investorning qarz mablag`lari (bank krediti, budjet krediti, obligatsiya bo`yicha qarzlar); 3) jalb qilingan moliyaviy resurslar (aksiyalarni sotish, mehnat jamoasining pay va boshqa ko`rinishdagi badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va boshqa badallari); 4) budjetdan investitsion assignatsiyalari (mahalliy, davlat va budjetdan tashqari fondlar mablag`lari). 5) chet el investitsiyalari (chet el kreditlari, to`g`ridan-to`g`ri chet el investitsiyasi, qo`shma korxonalar ko`rinishida); 6) lizing va seleng (investitsion loyihalarni moliyalashtirishning bir turbo`lib, asbob-uskuna, transport vositalari, bino va inshootlarni ijariga yoki intellektual mulkdan foydalanish huquqini berish tushuniladi). Ushbu moliyalashtirish shakllari va manbalarining har biri o`zining ijtimoiy siyosiy va iqtisodiy jihatlariga ega, shu sababli investitsion loyihalarni moliyalashtirish shakllarini tahlil qilib eng qulay shakl va usul tanlanadi. 1. Korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning eng ishonchli manbasi bu o`z mablag`lari hisoblanadi . Har qanday tijorat tashkiloti doimo investitsiyalarni o`z hisobidan moliyalashtirishga intiladi. Bu holatda moliyalashtirish manbalarini qayerdan olish kerak degan muammo vujudga kelmaydi va uning bankrotlik xavf-xatari (riski) kamayadi. Bundan tashqari ijobiy tomonlari ham mavjud. Xususan o`z-o`zini moliyalashtirish korxonani rivojlanganligi va uning yaxshi moliyaviy holatini bildiradi hamda yana raqobatchilardan ma`lum bir ustunlikka ega bo`ladi, boshqa korxonalarda bunday imkonyat bo`lmasligi mumkin. Har qanday tijorat tashkilotining asosiy o`z-o`zini moliyalashtirish manbai bu, asosan, sof foyda va amartizatsiya ajratmasi hisoblanadi. a) foyda – korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning manbai sifatida. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning asosiy maqsadi, bu maksimal foyda olishdir.U korxona faoliyatining asosiy moliyaviy natijasi hisoblanadi. Korxonaning balans foydasi (Fb) quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi: FB=FS+FM+(DB-XB) (5.2.1) Bu yerda, FS - mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan foyda; FM – korxona mulkini sotishdan tushgan foyda; DB - boshqa operatsiyalardan tushgan daromad, XB - boshqa operatsiyalar bo`yicha xarajatlar. Yalpi foyda - foyda solig`i olish uchun soliq to`lanadigan baza hisoblanadi. Korxonani o`z ixtiyorida qoladigan foyda, ya`ni sof foyda (FS) qiziqtiradi va quyidagicha teng bo`ladi: FS=FB-SF (5.2.2) Bu yerda, FB - balans foyda; SF - foyda solig`i va boshqa majburiy to`lovlar. Zamonaviy sharoitida korxona o`z ixtiyorida qoladigan foydani o`zi mustaqil taqsimlaydi va bu yerda shunday savol kelib chiqadi, bu foydani qanday qilib eng samarali taqsimlash mumkin? Uni ishlab chiqarishni rivojlantirishga; uy-joy, dam olish uyi, bog`cha va ishlab chiqarishga mo`ljallangan ob`ektlarni qurishga; agar aksionerlik jamiyati bo`lsa dividend to`lashga; xayriya maqsadlariga va boshqalarga yo`naltirilishi mumkin. Foydadan samarali foydalanish uchun korxonaning ayni vaqtdagi va istiqboldagi texnik holatini hamda korxona jamoasini ijtimoiy holatini yaxshi bilish lozim. Agar korxona ishchilari ijtimoy sohada, shu jumladan ish haqi darajasi bo`yicha, boshqa korxonalarga nisbatan yaxshiroq ta`minlangan bo`lsa, bu holda foyda birinchi navbatda, ishlab chiqarishni rivojlantirishga yo`naltirilishi lozim. Yana shuni ta`kidlash lozimki, agar korxonaning texnik rivojlanish darajasi past bo`lib, bu korxonaning raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga to`sqinlik qilib, korxonani bankrotlikka olib kelsa, bunday holda, foydani korxonani rivojlantirish uchun yo`naltirish lozim. Shunday qilib, korxona foydasi uning iqtisodiy va ijtimoiy darajasiga asoslangan holda taqsimlanishi lozim. Korxonada ushbu muhim qoidaga amal qilishlari lozim – “foyda korxonaning istiqbolda rivojlantirishini amalga oshirishga turtki berishi lozim”. Shunday qoida borki, ishlab chiqarishni rivojlanishi, oxir oqibatda korxona daromadi hajmini o`sishiga olib keladi, bu esa kelajakda korxona jamoasini ijtimoy muammolarini hal bo`lishiga va korxona investitsiya imkoniyatlarini kengayishiga olib keladi. b) amortizatsiya - korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning manbai sifatida. Amortizatsiya - asosiy vositalarni va nomoddiy aktivlarni normativ xizmati muddati davomida qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o`tkazib borish jarayonidir. Asosiy vositalar tarkibiga xizmat muddati bir yildan kam bo`lmagan va o`z qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga asta sekinlik bilan o`tkazib boradigan ishlab chiqarish vositalar kiradi. Ular: bino, inshoot, asbob-uskuna, mashina, transport vositalari, o`lchovchi uskunalar va h.k. Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida ham jismonan, ham ma`naviy eskiradi. Ob`ektlar qiymati hisoblangan amortizatsiya ajratmalari hisobidan qoplanadi. Amortizatsiya ajratmalari investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim manbalaridan biri hisoblanadi. Ular qayta ishlab chiqarishni (ya`ni takror ishlab chiqarish) tashkil qilib qolmay, balki ma`lum darajada ularni kengaytirishga ham mo`ljallangan bo`ladi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida amortizatsiya korxonaning investitsiya ehtiyojini 70-80%ini qondiradi. Mamlakatimizni bozor iqtisodiyotiga o`tishi korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning manbai sifatidagi ahamiyati ham o`sdi. Bu birinchi navbatda, asosiy fondlarning tez-tez qayta baholanishi va ko`p korxonalarning zararga ishlayotganligi bilan bog`liq. Korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning manbai sifatida boshqalariga nisbatan ustunlik tomoni shundaki, korxonaning har qanday moliyaviy holatida, bu manba o`z o`rniga ega bo`ladi va doimo korxona ixtiyorida bo`ladi. Raqobat jarayoni, asosiy fondlarni yangilab turishni talab etadi, bu esa kelgusidagi investitsiyalar uchun jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalarini hisoblashni taqozo etadi. Lekin, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo`llash salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Shunday qilib, intensiv tarzdagi qayta ishlab chiqarish amalga oshiriladi. Buning natijasida amartizatsiya ajratmalari, o`zi alohida bir shaklni tashkil qiladi. Boshqa qilib aytganda, kengayadi va investitsiyalash uchun oldingisiga nisbatan barqaror moliyaviy bazaga aylanadi. Shunday qilib, amortizatsiya ajratmalari korxonaning investitsiya faoliyatini tartibga soluvchi muhim vositaga aylanadi. c) korxonaning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning ichki moliyaviy resurslari bo`lib quyidagilar hisoblanadi :  xo`jalik usulida bajarilgan qurilish-montaj ishlaridan kelgan foyda (qilingan iqtisod);  asosiy vositalarni likvidatsiya qilingan vaqtda olingan yaroqli materiallar;  aylanma mablag`larning aylanishini tezlashishi hisobiga, muomuladan bo`shatilgan aylanma mablag`larning bir qismi;  korxonaning o`zida tashkil qilingan maxsus rezerv fondlari va boshqalar. Investitsion loyihalarni baholashda shuni hisobga olish lozimki, ishlab chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan, soliqlar ayirib tashlanadi. Ammo, bu hisoblangan soliqlar, amortizatsiya ajratmalari singari ma`lum muddat korxona aylanmaida qo`shimcha ishlatilishi va vaqtincha moliyaviy resurs bo`lishi mumkin. d) agar korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda o`z mablag`lari yetarli bo`lmasa, bunday holda, korxona mablag`larni qimmatli qog`ozlar chiqarish yoki bank krediti orqali jalb qilishi mumkin. Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning keng tarqalgan va moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bo`lib, qimmatli qog`ozlarni emissiya qilish hisoblanadi. Qimmatli qog`ozlar chiqarish, investitsiyalarni moliyalashtirishda markazlashgan mablag`lar va bank kreditlarining hissasini pasayishiga olib keladi. Qimmatli qog`ozlar bozori va kredit bozori, pul mablag`lariga ehtiyoji bo`lgan tarmoqlarga (korxonalarga) pul mablag`larini taqsimlab korxonalarning moliyaviy holatini barqarorlashtiradi. Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan harid qilinadigan qimmatli qog`ozlar ichida keng tarqalgan turi aksionerlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan aksiyalardir. Aksiya - bu korxona mulkiga aksionerlarning qo`shgan xissasini tasdiqlovchi hujjat. Aksiyalar bo`yicha daromadlar dividend shaklida olinadi. Aksiyalar chiqarish orqali zarur bo`lgan pul mablag`lari jalb qilinadi. Aksionerlik kapitalini shakllantirishda ikki xil aksiya emissiya qilinadi: oddiy va imtiyozli aksiyalar. Aksiyadan tashqari korxona obligatsiya chiqarish yo`li bilan mablag`larni jalb etadi. Obligatsiya – bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga ushbu qimmatli qog`ozning nominal qiymatini unda ko`rsatilgan muddatda belgilangan foiz to`langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog`ozdir. Obligatsiya - bu qarzdorlik majburiyati bo`lganligi sababli aksiyaga nisbatan risk kamroq bo`ladi va obligatsiyalar shu sababli aksiyaga nisbatan tezroq sotiladi. Bu esa korxonaga zarur mablag`larni bir muncha qisqa vaqt ichida to`plash imkonini beradi. Obligatsiyaning aksiyaga nisbatan riski kamroq bo`lganligi sababli, obligatsiyaga to`lanadigan foiz aksiya bo`yicha dividendga nisbatan pastroq bo`ladi. Korxona uchun esa aksiya chiqarish, obligatsiya chiqarishga nisbatan qulayroqdir. Chunki foyda miqdoriga qarab, dividendni o`zgartirishi mumkin, obligatsiyada esa foiz qat`iy belgilangan bo`ladi. 2. Investitsion loyihani moliyalashtirishning qarzga olingan manbai bo`lib, bank kreditlari, ipoteka ssudalari, sug`urta kompaniyalaridan olingan qarzlar yoki budjetdan tashqari fondlardan olingan kreditlar hisoblanadi. Ushbu, moliyalashtirish manbalari ma`lum muddatga qaytarish va to`lovlilik shartli asosida beriladi. Investitsion loyihalarni kredit asosida moliyalashtirishning afzalroq tomoni shundaki, faoliyat yuritayotgan korxona uchun modernizatsiya, rekonstruksiya ishlari va kerakli me`yorda ishlab chiqarish quvvatini ta`minlashda, ya`ni korxona ishlab chiqarish faoliyatni kengaytirmoqchi bo`lsa, kreditdan foydalangani ma`qul, chunki, ishlab turgan korxona aktivlari ushbu kreditlar qaytarilishiga garov bo`lib xizmat qilishi mumkin. Yangi tashkil etilayotgan korxona, tashkilotlar uchun esa investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun, aksioner kapitalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan foydanish yuqori risk bilan bog`liq bo`lib, kredit olishda korxona uni qaytarish uchun yetarli darajada moliyaviy resurslar bilan yoki boshqa aktivlar bilan ta`minlanmagan bo`lishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona bajarmasligi sababli, aksionerlik kapitalidan foydalanadilar. Likvidlik bilan bog`liq bunday vaziyatlarda yangi korxona qiyin vaziyatlarga tushib qoladi. Loyiha yaxshi baholanganda, ham, yaxshi texnik asoslanganda ham banklar yuqori foiz stavkasida kredit berishlari mumkin. Aksioner kapitali esa bunday muammolar keltirib chiqarmaydi, ammo uni yig`ish ancha murakkab vazifadir, bank kreditlari esa bundan mustasnodir. Investitsion loyihalarni kreditlash sharti, foiz stavkasi o`zgarishi bilan loyiha iqtisodiy ko`rsatkichlarlarining o`zgarishi orasidagi munosabat bilan aniqlanadi. Ma`lumki, foiz stavkasi o`zgarmas va o`zgaruvchan bo`ladi. Shu sababli korxona investitsiya loyihasini moliyalashtirishda kredit olmoqchi bo`lsa, u uzoq muddatli bo`lsa, u holda o`zgarmas foiz stavkasidagi kreditdan foydalanadi. Yaxshi asoslangan loyiha uchun qarz mablag`lari olish bir muncha osonroq bo`ladi. Moliyalashtirish jarayonini qarzga olinadigan mablag`larni hajmini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq bo`ladi, bu kredit olishni kafolatlashi mumkin. Ushbu ssuda kapitalini quyidagilarga yo`naltirilishi mumkin: asbobuskunalar harid qilish, ishlab chiqarishni kengaytirishga, modernizatsiya, rekonstruksiya qilish va boshqalarga. Ssuda kapitalini quyidagi turlarga ajratish mumkin: aylanma mablag`larni tashkil qilish maqsadida tijorat, bank yoki moletkazib beruvchilarning turli xil shakldagi kreditlari yoki milliy va xorijiy moliyaviy institutlarining uzoq muddatli kreditlari. Bank tomonidan olinadigan foizlar beriladigan kreditning hajmi, muddati uning ta`minlanganligi, kreditlash shakli, kreditning risk darajasi va boshqalarga bog`liq tarzda differensiyallashadi. Hozirgi vaqtda investorlar tez qaytish beruvchi tadbirkorlik faoliyatiga kreditlarni jalb qilmoqdalar. Kreditlar, kreditlash muddatiga ko`ra qisqa muddatli (1 yilgacha) va uzoq muddatli (1 yildan yuqori) turlarga bo`linadi. Korxonaning asosiy fondlari uchun olingan uzoq muddatli kreditlarni odatda investitsiya deb atashadi. Uzoq muddatli kreditlarning ob`ektiv zarurligi korxonani ishlab chiqarishini kengaytirish ehtiyojidan kelib chiqadi. Aynan shu sharoitda kredit munosabatlarida uzoq muddatlilik harakteri vujudga keladi. Bu qarzdorga o`z mablag`larini o`z muomulasidan olishga (aylanmasidan olishga) nisbatan, bir muncha qisqaroq vaqtda pul mablag`larini olish imkoniyatini beradi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishning kredit usulining afzallik tomoni mablag`larni qaytarishlik bilan bog`liqdir. Bu kapital qo`yilmalarni haqiqiy qoplanishi va kreditni qaytarilishini nazaratini kuchaytiradi. Bu esa o`z-o`zidan mablag`lardan foydalanish samaradorligini oshiradi. 4. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faoliyatini samaradarligini oshirish Korxonada asosiy vositalarni yaratish uchun kapital qo'yilmalardan foydalanish kerak. Bundan tashqari, ushbu investitsiyalar hajmi ushbu korxonaning raqobatdoshligini oshiradi. Va kapital qo'yilmalarning tarkibi va tuzilishi mahsulotlarning sifati, ularning assortimenti, shuningdek kompaniyaning bozordagi barqarorligi bilan bevosita bog'liqdir. Tarkibi va tuzilishi Kapital qo'yilmalar - asosiy vositalarni yaratish, sotib olish yoki qurish uchun foydalaniladigan investitsiyalar. Kapital qo'yilmalarni korxonaning uzoq muddatli aktivlariga investitsiyalar deb ham atash mumkin. Bu kapital qo'yilmalarning asosiy qismi. Ko'pincha kapital qo'yilmalar butun korxonaning ishlashi uchun asosdir. Ularni e'tiborsiz qoldirib, kompaniya qisqa vaqt ichida o'z foydasini ko'paytirishi mumkin. Biroq, kelajakda bu kelajakdagi daromadni yo'qotish va bozorda raqobatlasha olish qobiliyatiga ega. Kapital qo'yilmalarni tahlil qilish, samaradorlikni oshirish va hisobga olish uchun ularning tuzilishi va tarkibini bilish kerak. Ushbu bilim kapital qo'yilmalar dinamikasi to'g'risida to'liqroq ma'lumot olishga va shunga mos ravishda real ko'rsatkichlarga asoslanib kompaniyaning investitsiya siyosatini shakllantirishga yordam beradi. Kapital qo'yilmalar tarkibi quyidagilarga bog'liq.  Mulkchilik shakllari - bu davlat nomidan investitsiyalar mavjud va ular egalari nomidan, masalan, aktsiyadorlik jamiyatidan. Davlat investitsiyalari umuman davlatning investitsiya siyosati va boshqa mulkdorlar tomonidan - ma'lum bir korxonaning investitsiya siyosati bilan bog'liq. Davlat investitsiyalari turli darajadagi byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi;  Ko'paytirish tabiati. Asosiy vositalar nimaga bog'liqligiga qarab, kapital qo'yilmalar yangi ob'ektlarni qurish, eskilarini rekonstruktsiya qilish, ishlab chiqarishni texnik qayta jihozlash yoki kengaytirish uchun ishlatiladi.  Kapital qo'yilmalarni xarajatlar tarkibiga qarab ajratish mumkin - qurilish- montaj ishlari, zarur vositalar va jihozlarni sotib olish, qidiruv, loyihalash va geologik ishlar, shuningdek kompaniyaning boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari;  Shuningdek, kapital qo'yilmalar ularning maqsadlariga bog'liq - ishlab chiqarish va noishlab chiqarish mavjud. Kelajakda asosiy vositalarning rentabelligini tahlil qilish uchun kapital qo'yilmalar tarkibini tahlil qilish kerak. Qo'shimcha tuzilmalarning quyidagi turlari mavjud: 1. Sektor - kapital qo'yilmalarning tarmoq bo'yicha taqsimlanishi. Ushbu tuzilmani takomillashtirish uchun milliy iqtisodiyot va umuman sanoat rivojlanishini ta'minlaydigan tarmoqlarga investitsiyalar ulushini ko'paytirish kerak. 2. Hududiy - investitsiyalarning hududlar bo'yicha taqsimlanishi. 3. Reproduksiya - turli xil ko'payish shaklidagi kapital qo'yilmalarni ob'ektning taxminiy qiymati bo'yicha taqsimlash. Ya'ni, yangi qurilish, rekonstruktsiya, modernizatsiyalash xarajatlarining umumiy investitsiyalardagi nisbati. Ushbu tuzilmani takomillashtirish uchun ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va rekonstruktsiya qilishga investitsiyalar ulushini ko'paytirish kerak. 4. Texnologik - yangi ob'ektni qurish xarajatlari va ushbu xarajatlarning taxmin qilingan xarajatlar qiymatidagi ulushi. Ushbu tuzilmani va shunga mos ravishda ishlab chiqarish birligiga kapital qo'yilmalar ulushini takomillashtirish uchun ishlab chiqarishda mashina va uskunalar ulushini ko'paytirish kerak. Buxgalteriya hisobidagi kapital qo'yilmalar Kapital qo'yilmalarni hisobga olish uchun 08 "Uzoq muddatli aktivlar" hisobvarag'i mavjud. Hisob qaydnomalari ma'lum OT ob'ektlariga investitsiyalarni aks ettiradi. Ushbu hisob faol, shuning uchun uning debetida korxonadagi asosiy kapitalga kiritilgan barcha investitsiyalar aks ettiriladi. Ko'zgu kümülatifdir. Diqqat! 08-schyotning debet qoldig'i OTning qurilishi tugallanmagan qurilishining umumiy qiymatini ko'rsatadi. Alohida ravishda, har bir OT ob'ekti uchun o'z tahlillari o'tkaziladi. Balansni tuzishda, 08 hisobdagi qoldiqni qaerga qo'yish kerakligi aniq emas. Yangi balansda aktivda «qurilishi tugallanmagan» chizig'i yo'q. Shu bilan birga, jadval shaklida balansga tushuntirishlar qo'shishingiz mumkin. Bunday tushuntirishlarning dizayniga misol Moliya vazirligining 66-sonli buyrug'iga ilova qilingan. Xuddi shu tartibda 08-schyotning qoldig'i "Asosiy vositalar" buxgalteriya balansining 1150-satrida aks ettirilishi kerak. Ammo, tugallanmagan investitsiyalar PBU talablariga javob bermaydi, shuning uchun ularni OT bilan birga hisobga olish mumkin emas. 2011 yil 6-dekabrdagi 03-05-05-01 / 95-sonli xati bilan Moliya vazirligi tashkilotni kutilayotgan investitsiyalarni hisobga olishni tanlashni qoldirdi. Shunday qilib, kompaniya tugallanmagan kapital qo'yilmalar qiymatini balansning 1150 "asosiy vositalar" qatoriga kiritish yoki kiritmaslik to'g'risida mustaqil ravishda qaror qabul qilishi mumkin. Agar u kiritilmagan bo'lsa, unda "uzoq muddatli aktivlar" bo'limida aks ettirilishi mumkin. Xarajat va iqtisodiy samaradorlik Daromad solig'ini hisoblash uchun kapital qo'yilmalar qiymati hisobga olinishi kerak. Amortizatsiya bonusi orqali daromad solig'i uchun soliq bazasini kamaytirishingiz mumkin. Buning uchun amortizatsiya mukofotidan foydalanish kompaniyaning hisob siyosatida belgilanishi kerak. Ushbu bonusning miqdori ham belgilanadi. Joriy hisobot davri xarajatlari hisobga olingan kapital qo'yilmalar 10 (30)% dan ko'p bo'lmagan miqdorda - amortizatsiya bonusi. Uni ishlatish uchun asosiy vositalar korxonaga tegishli bo'lishi kerak va ular amortizatsiya guruhlariga bo'linishi kerak. Kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligi asosiy vositalarni ishlab chiqarish tannarxining ulardan foydalanish jarayonida kompaniya olgan natijalarga nisbati bilan belgilanadi. Kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun quyidagi ko'rsatkichlar mavjud:  umumiy ishlash ko'rsatkichi - sanoat tizimida OT xarajatlari qancha to'lanishini ko'rsatadi;  qiyosiy samaradorlik ko'rsatkichi - bir nechta investitsiya loyihalarini taqqoslash. Iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun kapital qo'yilmalar daromad keltiradigan va ishlab chiqarishni ko'paytiradigan ob'ektlarga yo'naltiriladi. Kapital qo'yilmalar - bu korxonaga uzoq muddatli investitsiyalar. Agar siz bunday investitsiyalardan qanday qilib samarali foydalanishni bilsangiz, unda uzoq muddatli istiqbolda kompaniya foydasining barqaror o'sishiga erishishingiz mumkin. "Buxgalteriya hisobi uchun buxgalteriya hisobini qabul qilish" hujjati o'tkazilgandan so'ng, soliq solig'i bo'yicha soliq hisobini yuritishda foydalaniladigan "Soliq hisobi" buxgalteriya registrida hisoblar tuziladi. Ikkita yozuv hosil bo'ladi (2-rasmga qarang):  birinchisi, asosiy vositalar ob'ektining boshlang'ich qiymatini hisobga olish (500,000 rubl miqdorida): Debet 01.1 "Tashkilotdagi asosiy vositalar" ssudasi 08.4 "Asosiy vositalarni sotib olish"  ikkinchisi - soliq hisobotida xarajatlarga kiritilgan kapital qo'yilmalar miqdorini aks ettiradi (50 000 rubl miqdorida). "1C: Buxgalteriya hisobi 8.0" standart konfiguratsiyasidagi kapital qo'yilmalar miqdorini aks ettirish uchun, "Sanoatning 1.1-bandiga muvofiq kapital qo'yilmalar bilan bog'liq xarajatlar" KV sarmoyasi rejasining maxsus hisobvarag'i. Soliq kodeksining 259 ”. Tashkilot asosiy vosita qiymatining 10 foizini amortizatsiya boshlangan oyda hisobdan chiqarishi mumkin, ya'ni. ob'ekt ishga tushirilganidan keyingi oy. Yuqorida ta'kidlab o'tilganidek, bizning misolimizda bu 2006 yil fevral bo'ladi. "Soliq hisobi" buxgalteriya registridagi kapital qo'yilmalarni xarajatlarga kiritish va amortizatsiya bo'yicha yozuvlar 2006 yil fevral oyidagi "Oyning yopilishi" hujjatida rasmiylashtiriladi. Oylik amortizatsiya miqdorini hisoblashda, hisobdan chiqariladigan asosiy vositalar qiymatining 10 foizi hisoblashda qatnashmaydi (Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259-moddasi 2-bandi). Shunday qilib, "Oyning yakunlanishi" hujjatini ushlab turishda "Soliq hisobi" buxgalteriya registrida quyidagi hisoblar shakllantiriladi (3-rasmga qarang). 1. 50 000 rubl miqdoridagi xarajatlarga kapital qo'yilmalarni kiritish to'g'risida; 2. amortizatsiya uchun 3 750 rubl miqdorida.; 3. kredit hisobvarag'i KV "San'atning 1.1-bandiga binoan kapital qo'yilmalar xarajatlari". Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259-moddasi "amortizatsiya mukofotining keyingi davri xarajatlariga qayta kiritilmaslik uchun. Shunday qilib, biz "1C: Buxgalteriya 8.0" standart konfiguratsiya vositalari yordamida "Uralstroymontaj" MChJ amaldagi qonunchilik talablarida belgilangan soliq hisobini yuritish metodologiyasini buzmasdan xarajatlarni o'z ichiga asosiy vositalarni sotib olish uchun amortizatsiya mukofotlarini kiritishga qodir ekanligiga amin bo'ldik. Xuddi shu qulaylik bilan "Uralstroymontaj" MCHJ buxgalteri soliq hisobvarag'ida amortizatsiya mukofotining summasini asosiy vositalarni qayta taqsimlash bilan bog'liq xarajatlarni aks ettirish uchun aks ettirdi. "Uralstroymontaj" MChJ o'zlarining omborlarida elektr simlarini mustaqil ravishda olib borishi kerak edi, bu qo'shimcha xarajatlar va asosiy vositalar narxining oshishiga olib keldi. Amaliyotda amortizatsiya ajratmasi saqlash omborlarini tugatish yoki qayta qurish paytida qilingan xarajatlarni aks ettirish uchun "OT modernizatsiya qilish" hujjatida aks ettirilgan. Soliq hisob-varag'ida kapital qo'yilmalar miqdorini (amortizatsiya mukofoti) aks ettirish uchun "San'atning 1.1-bandiga binoan kapital qo'yilmalarni xarajatlarga qo'shing." "Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259" va "Kapital qo'yilmalar miqdori, shu jumladan" ustunini to'ldiring. xarajatlar tarkibi (OU) ”hujjatning jadval qismi (4-rasm). Ushbu miqdor soliq hisobini modernizatsiya qilish miqdorining 10 foizidan oshmasligi kerak. "Soliq hisobi" buxgalteriya registridagi hisoblar "OT kelib tushishi" hujjatini rasmiylashtirishda bo'lgani kabi shakllantiriladi:  modernizatsiya qilish uchun soliq hisobida asosiy vositalar qiymatini oshirish: Debet 01.1 "Tashkilotdagi asosiy vositalar" ssudasi 08.3 "Asosiy vositalar qurilishi"  soliq hisobvarag'ida "Sanoat investitsiyalari xarajatlari" KV hisobvarag'ining debetidagi xarajatlar tarkibiga kiritilgan kapital qo'yilmalar summalarining 1.1-bandiga binoan. Soliq kodeksining 259-moddasi "amortizatsiya mukofoti summasiga. Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259-moddasi 1.1-bandida nazarda tutilgan kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi xarajatlar, kapital qo'yilmalar amalga oshirilgan asosiy vositalarning boshlang'ich qiymatining o'zgarishi sanasini hisobga oladigan ushbu hisobot (soliq) davridagi xarajatlar deb tan olindi. Kapital qo'yilmalar bu kelajakda daromad olishni ta'minlaydigan uzoq muddatli investitsiyalardir. Bu, masalan, tadqiqot va ishlab chiqish xarajatlari. Kapital qo'yilmalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: ob'ektlarni qurish, yangi ishlab chiqarishlarni joriy etish orqali korxonani kengaytirish, rekonstruktsiya (yangi quvvatlarni ishga solmasdan rekonstruktsiya qilish) va texnik qayta jihozlash (yangi jihozlarni joriy etish, modernizatsiya qilish). Qayta qurish va texnik qayta jihozlashga investitsiyalar tezroq iqtisodiy samara beradi. Buning uchun kam miqdordagi kapital qo'yilmalar talab qilinadi va ish qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi. Tashkilot nafaqat ishlab chiqarishga, balki inson kapitaliga ham kapital qo'yilmalarni amalga oshirishi mumkin. Bu, masalan, ishchilarni o'qitish qiymati va mehnat unumdorligi. Bunday holda, xarajatlar kelajakda tashkilot daromadlarining oshishi bilan qoplanishi mumkin. Texnologik tuzilish nuqtai nazaridan asosiy kapitalning faol va passiv elementlariga investitsiyalar ajratiladi. Passivlar tarkibiga bevosita ishlab chiqarishda qatnashmaydigan, ammo buning uchun zarur shart-sharoit yaratadiganlar kiradi. Bular, masalan, bino va inshootlarga investitsiyalar. Maqsad bo'yicha kapital qo'yilmalar ishlab chiqarish (mashinalar, uskunalar) va noishlab chiqarish (binolar) ga bo'linadi. Amalga oshirish usuliga ko'ra kapital qo'yilmalar iqtisodiy (mustaqil ravishda) yoki shartnoma asosida (uchinchi tomon kompaniyalarini jalb qilgan holda) amalga oshirilishi mumkin. Investitsiyalar manbalari nuqtai nazaridan kapital qo'yilmalar o'z mablag'lari (foyda, amortizatsiya ajratmalari, aktsiyalar bo'yicha mukofotlar, xayriya badallari hisobidan), mablag'lar va jalb qilingan mablag'lar (ssudalar, kreditorlik qarzlari) hisobidan amalga oshiriladi. Byudjet subsidiyalari va xorijiy investitsiyalarni moliyalashtirishning boshqa manbalari bo'lishi mumkin. Kapital qo'yilmalarning samaradorligi Kapital qo'yilmalarni amalga oshirishdan oldin ularning samaradorligini har doim iqtisodiy va texnik jihatdan baholash kerak. Xususan, texnik-iqtisodiy asoslar ishlab chiqarishni rivojlantirish va marketing tadqiqotlarini o'z ichiga olgan; investitsiyalarning moliyaviy natijalarini prognozlash, shuningdek umumiy iqtisodiy tahlil. Tahlil natijalariga ko'ra ushbu faoliyatning turli ko'rsatkichlarining o'zgarishi to'g'risida xulosalar chiqariladi. Bu, xususan, kapital qo'yilmalar mahsulotlarining qo'shimcha ishlab chiqarishidir. U quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: (qo'shimcha investitsiyalar uchun yalpi mahsulot - dastlabki investitsiyalar uchun ishlab chiqarish) / (kapital qo'yilmalar hajmi). Tahlil qilinadigan yana bir ko'rsatkich - bu kapital qo'yilmalar rubliga asoslangan xarajatlarni kamaytirish. U kapital qo'yilmalardan keyin ishlab chiqarish hajmi * (kapital qo'yilmalar bilan birlikda mahsulot ishlab chiqarish qiymati) / (kapital qo'yilmalarning umumiy hajmi) sifatida hisoblanadi. Shunga ko'ra, investitsiyalarning qaytarilish davri teskari formula bilan hisoblab chiqilishi mumkin: (kapital qo'yilmalar hajmi) / kapital qo'yilmalardan keyingi ishlab chiqarish hajmi * (sarmoya kiritishda dastlabki investitsiyalar bo'lgan taqdirda mahsulot birligining qiymati). Xulosa Xulosa qilib aytganda, kapital qo`yilmalarni iqtisodiyot tarmoqlariga jalb qilish orqali rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan bog`liq ko`pgina vazifalarni hal etishga muvaffaq bo`lamiz. Uning amalga oshirilishi birgina qo`shimcha faoliyat va ishlab chiqarishning yo`lga qo`yilishini ta`minlab qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini ko`rsatib beruvchi aholi turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining ko`payishiga hamda uning iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish manbalarini qidirib topish, ishlab chiqarishga investitsiyalarni, jumladan xorijiy kapital qo`yilmalarni jalb etish orqali mavjud sohalarni rivojlantirish mumkin. Bunday moliyalashtirish mulkchilikning turli shakllariga mansub xo`jalik yurituvchi sub`ektlar faoliyatini yanada samarali bo`lishiga yordamlashadi, xo`jalik amaliyotida asta-sekin bosqichma-bosqich iqtisodiy o`sishni kengaytirishga, xorijiy kapital qo`yilmalarnini jalb qilish imkoniyatini oshiradi, takror ishlab chiqarishni har tomonlama jadallashtirishga imkon beradi, xususiy sektorni investitsiyalash imkoniyatlarini kengaytiradi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishning bozor mexanizmiga ustuvorlik berish, buning uchun qulay shart-sharoit yaratish (imtiyozlar va boshqalar), moliyalashtirishning turli usullaridan faol foydalanish, aholi mablag`larini faol jalb qilish, foiz stavkalarini diversifikatsiyalash, yangi texnika-texnologiyalarni o`zlashtirishda chet el kreditlari va kapital qo`yilmalarini faol jalb qilish maqsadga muvofiqdir. Uzoq muddatli foydalanishga mo'ljallangan (12 oydan ortiq muddatga) uzoq muddatli aktivlarni ko'paytirish xarajatlarini hisobga olish uchun 08 "Uzoq muddatli aktivlarga investitsiyalar" aktiv schyoti ishlatiladi. Ushbu hisob ishlab chiquvchining asosiy vositalar uchun sarflangan kapital xarajatlari, shuningdek, unumdor va ishchi chorva mollarining asosiy podasini shakllantirish xarajatlari (parrandalar, mo'ynali hayvonlar, quyonlar, asalarilar oilalari, xizmat itlari, tajriba hayvonlari bundan mustasno), aylanma). Shunday qilib, 08 "Uzoq muddatli aktivlarga sarmoyalar" schyotida asosiy vositalarni sotib olish va iqtisodiy yoki shartnomaviy yo'llar bilan amalga oshirilgan qurilish-montaj ishlari uchun barcha xarajatlar hisobga olinadi. Qurilish kapital qo'yilmalarning bir shakli sifatida ikki yo'l bilan amalga oshiriladi: 1) qurilish-montaj ishlari ixtisoslashgan pudratchi tomonidan amalga oshiriladigan va buyurtmachining funktsiyalari to'g'ridan-to'g'ri investor yoki ixtisoslashtirilgan tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan shartnomalar; 2) iqtisodiy, bunda ham mijozning, ham pudratchining funktsiyalari investorning o'zi tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, kapital qo'yilmalarni amalga oshiradigan tashkilotda ixtisoslashtirilgan tarkibiy bo'linmalar (kapital qurilish bo'limlari) tuzilishi mumkin. Har qanday ob'ektni qurish er uchastkasi va (yoki) bino, inshoot egasining ruxsati bilan va shaharsozlik, qurilish qoidalari va qoidalariga muvofiq amalga oshirilishi kerak. Shartnoma asosida ish olib borishda buyurtmachi-ishlab chiqaruvchida qurilish xarajatlari va mablag 'manbalarini hisobga olish. Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi nizomga binoan mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish bo'yicha joriy xarajatlar hamda kapital va moliyaviy investitsiyalar bilan bog'liq xarajatlar alohida hisobga olinadi. Ishlab chiquvchini hisobga olish ob'ekti - bu bitta ob'ekt yoki qurilish shartnomasi bo'yicha barpo etilgan ob'ektlarda muayyan turdagi ishlarni bajarishda yuzaga keladigan qurilish ob'ektining xarajatlari. Iqtisodiy usulda qurilishni pudrat qurilishidan farqi shundaki, qurilish ishlarini olib boruvchi bilan tuzilgan shartnoma asosida qurilishni amalga oshiradigan alohida xo'jalik yurituvchi sub'ekt yo'q. Bunday vaziyatda ishlab chiquvchi va investor bir kishidir. Ko'pgina tashkilotlar asosiy vositalarni pudratchilarni jalb qilmasdan o'zlari quradilar. Bunday tashkilotlarning buxgalterlari savollari bor: asosiy vositalarni qurish xarajatlarini qanday hisobga olish kerak, "o'z" qurilish ishlari qo'shimcha qiymat solig'i bilan soliqqa tortiladimi yoki yo'qmi? Keling, ushbu savollarga javob berishga harakat qilaylik. Birlamchi buxgalteriya hujjatlarining birlashtirilgan shakllari albomiga binoan, qurilishning tugallanmagan qurilishiga sarflanadigan xarajatlarni hisobga olish uchun asosiy hujjat bajarilgan ishlar va xarajatlar qiymati to'g'risidagi guvohnoma hisoblanadi (N KS-3 shakl) Faqatgina ushbu dalolatnomalar tuzilgandan so'ng, qurilish ob'ektlari asosiy vositalarning bir qismi sifatida hisobga olinadi. Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati 1. O`zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to`g`risida”gi Qonuning yangi tahriri. –T.: 29.10.2014y. 2. O`zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to`g`risida”gi Qonuni. – T.: 30.04.1998y. 3. “O`zbekiston Respublikasining 2015-yilga mo`jallangan investitsiya dasturi to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 17- noyabrdagi 2264-sonli Qarori. 4. “O`zbekiston Respublikasining 2014-yilga mo`jallangan investitsiya dasturi to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 18 – noyabrdagi 2069-sonli Qarori. 5. “Iqtisodiyotning real sektori sohasida korxonalarni va investitsion faollikni kredit yo`li bilan qo`llab-quvvatlashni ta`minlash chora-tadbirlar to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 31- dekabrdagi 288- sonli Qarori. 6. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2015-yilda Respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2016-yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. “Xalq so`zi”, 2014- yil 16-yanvar. 7. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. “Xalq so`zi”, 2015-yil 17-yanvar 8. Karimov I.A.: “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko`taradigan yil bo`ladi”. T.: “O`zbekiston”, 2012. 9. Karimov I.A.: “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir”. T: “O`zbekiston”. 2010. 10. G`ozibekov D.G`., “Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari”. - T.: “Moliya”, 2003 11. Vahobov A.V., Xajibakiyev Sh.X., Mo`minov N.G.: “Xorijiy investitsiyalar”, O`quv qo`llanma. - T.: “Moliya”, 2010. 12. Imomov X.X.: Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish”, o`quv qo`llanma. - T.: “Iqtisod-moliya”, 2010. 13. Шарп У.Ф., Александер Г.Дж., Бейли Д.В.: “Инвестиции”. – М.: “ИНФРА-М”,1998. 14. Ergasheva Sh., Uzoqov A.: “Investitsiyalarni tshkil etish va moliyalashtirish”. O`quv qo`llanma. - T.: “Iqtisodiyot”, 2009. 15. Uzoqov A.T., Nosirov E.I., Saidov R.B., Sultonov M.A.: “Investitsiya loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi”. O`quv qo`llanma. - T.: “Iqtisod-moliya”, 2006. 16. Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A.: “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish”. O`quv qo`llanma. – T.: TDIU, 2010. 17. Mamatov B. S., Xujamkulov D.Y., Nurbekov O. SH.: “Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish”. Darslik. - T.: “Iqtisod-moliya”, 2014. 18. Игонина Л.Л.: “Инвестиции”. – М.: “ Экономист ” 2005. 19. O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasining yillik hisobotlari. 20. Internet saytlari: http://www.stat.uz (O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi); http://www.mf.uz (O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi); http://www.mfer.uz (O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar, investitsiya va savdo vazirligi); http://www.lex.uz (O`zbekiston Respublikasi qonun va normativ-huquqiy hujjatlar to`plami).

Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari

Sotib olish