Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	459.8KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	06 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari

Reja:
Kirish
1 . Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy
huquqiy masalalari .
2. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishning zarurligi maqsad va
vazifalari.
3. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklarining orni.
4. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faoliyatini
samaradarligini oshirish
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yhati

KIRISH
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiyotni rivojlanishida
investitsiya va kapital qo`yilmalar muhim ahamiyat kasb etadi. Kapital (uning
hajmi va tuzilishi) har qanday iqtisodiy tizimda takror ishlab chiqarish
jarayonining yetakchi elementlaridan biri sanaladi. Jamg'arish va investitsiyalar,
o'z navbatida, kapital dinamikasining ichki tomonini ifodalaydi, bu iqtisodiy
potentsialni modernizatsiya qilishning chuqurligi va ko'lamini, uning
samaradorligini va iqtisodiy o'sish sur'atlarini belgilaydi. Har bir mamlakatning
rivojlanish darajasi, ya`ni iqtisodiyotning rivojlanishi va iqtisodiy o`sishi ko`p
jihatdan mamlakatdagi investitsion jarayonlarga bog`liq. Bizga ma`lumki,
mamlakatdagi investitsion jarayonlar asosida kapital qo`yilmalar yotadi. Kapital
qo`yilmalar mamlakatning investitsion salohiyatini oshirishga hamda investitsiya
faoliyatini kengayishiga yordam beradi. Shundan kelib chiqqan holda aytish
mumkinki, O`zbekistonda mustaqillikning dastlabki yillaridanoq kapital
qo`yilmalarni keng miqyosida iqtisodiyot tarmoqlariga jalb etishga, investitsiya
faoliyatini rivojlantirishga katta e`tibor berildi. Chunki, bizning mamalakatda ham
iqtisodiy rivojlanishga samarali investitsiya faoliyatisiz erishib bo`lmaydi.
Darhaqiqat, bugun O`zbekiston mamlakat iqtisodiyotini yanada isloh qilish va
modernizatsiyalash, ayniqsa, xususiy sektorni rivojlantirar ekan, investitsiya va
kapital qo`yilmalar jadallashtirishdagi xalqaro tajribalarga suyanmog`i lozim.
Binobarin, O`zbekistonning jahon hamjamiyatiga dadil va nufuzli tarzda kirib
borayotganligi mamlakatning iqtisodiy-siyosiy sohalaridagi imkoniyatlaridan to`liq
foydalanishni talab qilishi tabiiydir.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida kapital qo`yilmalar hajmini
oshirish, uni moliyalashtirish manbalarini izlab topish muhim hisoblanadi. Davlat
mulkining iqtisodiyotdagi salmog’i kamayib, xususiy sektorning o’rni va rolining
oshib borishi natijasida kapital qo`yilmalarni respublikamiz iqtisodiyoti
tarmoqlariga kiritish borasidagi qiziqishi ortib bormoqda. Biroq, imkoniyatlar
chegaralangan bo’lsada mamlakatdagi mavjud investitsion muhit ichki va xorijiy

xo’jalik yurituvchi sub’ektlar uchun har qanday sharoitda ham bo’sh turgan pul
mablag’larini investitsion faoliyatga jalb etish va undan daromad olishni
kafolatlamog’i lozim. Bu vazifani oqilona hal qilish, o’z navbatida, samarali
hisoblangan ustuvor tarmoqlarni aniqlash, mahalliy va xorijiy kapital qo`yilmalarni
rag’batlantiruvchi maqbul investitsion siyosat yuritish va qulay investitsion muhit
yaratishni talab etadi. Shu boisdan ham nafaqat ichki, balki xorijiy kapital
qo`yilmalarni hajmini ko’paytirish va ulardan samarali foydalanish imkoniyatlarini
kengaytirish yo’nalishlarida ilmiy-amaliy asoslangan xulosalar va tavsiyalar ishlab
chiqish dolzarb muammolardan biri bo’lib qolmoqda.

1. Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy
huquqiy masalalari.
Kapital qo‘yilmalar hajmi, asosan, ikki manba hisobidan shakllantiriladi:
markazlashgan va markazlashtirilmagan qo‘yilmalar. Markazlashgan qo‘yilmalar
ustuvor investitsion loyihalarni moliyalashtirish uchun ajratiladi, xususan, injener-
texnik infrastrukturasini yaxshilash, uy-joy qurilishini tashkil etish, moddiy va
texnik bazani yaxshilash uchun ishlatiladi.
Davlat ahamiyatiga ega bo‘lgan obyektlarni barpo etish, ishga tushirish,
qayta qurollantirish, zamonaviylashtirish, yangi faoliyat obyektiga aylantirish
maqsadida mablag‘lar quyidagi kapital qo‘yilmalar hisobiga ta’minlanadi:
1) markazlashtirilgan kapital qo‘yilmalar, ular quyidagilarni o‘z
ichiga oladi:
 davlat byudjeti mablag‘lari;
 davlat byudjetidan tashqari fondlar mablag‘lari;
 hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar;
 hukumat qarorlariga ko‘ra belgilanadigan boshqa manbalar.
2) Markazlashtirilmagan kapital qo‘yilmalar:
 mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar mablag‘lari;
 tijorat banklarining, shu jumladan, xorijiy tijorat banklarining
kreditlari;
 jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy jismoniy shaxslar
mablag‘lari;
 qonun hujjatlariga zid bo‘lmagan boshqa manbalar.
5.4.1-chizma mazmunidan kelib chiqib shuni aytish mumkinki, keyingi
paytlarda davlat byudjeti tomonidan bir qator yirik ishlab chiqarish majmualarini
moliyalashtirish ishlari amalga oshirilmoqda. Buni biz davlat investitsiya dasturi
asosida moliyalashtirilishi ta’minlanayotgan obyektlar misolida ko‘rishimiz
mumkin.

Kоrхоnа ishlаb chiqаrish quvvаtining bоshlаng‘ich (yil bоshidа), yakuniy
(yil охiridа), o‘rtаchа yillik hаmdа lоyihа quvvаti turlаri mаvjud. Lоyihа quvvаti
qurilish lоyihаsidа ko‘zdа tutilgаn bo‘lаdi. Qаytа tiklаsh, kеngаytirish vа tехnik
jihаtdаn qаytа qurоllаntirish dаvоmidа lоyihа quvvаti kаttаlаshtirilishi mumkin.
Shu sаbаbli, аmаliyotdа lоyihа quvvаti ko‘pinchа kоrхоnаning аmаldаgi quvvаti
bilаn sоlishtirilаdi. Kоrхоnаning аmаldаgi quvvаti kоrхоnа ishlаb chiqаrish
dаsturini tаyyorlаsh uchun аsоs bo‘lib хizmаt qilаdi.
Kоrхоnа ishlаb chiqаrish quvvаtini аniqlаshdа zаxirаdаgi uskunаlаrdаn
tаshqаri, bаrchа o‘rnаtilgаn uskunаlаr hisоbgа оlinаdi. Bа’zi bir sехlаrdа (yig‘uv,
quyuv vа bоshqа sехlаrdа) ishlаb chiqаrish quvvаti ishlаb chiqаrish mаydоnlаrigа
аsоsаn hisоblаnаdi.
Ishlаb chiqаrish quvvаtini аniqlаshdа mаhsulоt birligigа sаrflаnuvchi vаqt
nоrmаsi yoki hаr bir uskunаning unumdоrlik nоrmаlаri muhim аhаmiyatgа egа Davlat byudjeti
mablag’lari Bank
kreditlari
Korxonaning o’z
mablag’lari Chet el
investitsiyalari va
kreditlari
Aholi
mablag’lari Byudjetdan
tashqari fondlar
mablag’lari
Boshqa
mablag’larKapital qo’yilmalarni moliyalashtirish manbalari

bo‘lib, ulаr ilg‘оr hаmdа prоgrеssiv bo‘lishi tаlаb qilinаdi. Аmаliyotdа ishlаb
chiqаrish quvvаti vа uskunаlаrning yuklаnishini hisоblаshdа bа’zidа хаtоlаr, ulаr
o‘rtаsidаgi fаrqni sеzmаslik hоllаri hаm uchrаb turаdi. Kоrхоnа quvvаti аsоsiy
ishlаb chiqаrish fоndlаri, yangi tехnikа vа аniqlаngаn zаxirаlаrdаn fоydаlаngаn
hоldа mаhsulоt ishlаb chiqаrish mumkin bo‘lgаn mаksimаl dаrаjаni tаvsiflаydi,
uskunаlаrning yuklаnishni hisоblаsh nаtijаlаri esа ushbu quvvаtlаrdаn rеjаdаgi
dаvrdа fоydаlаnishning dаrаjаsini аniqlаydi.
Dеmаk, ulаr o‘rtаsidаgi prinsipiаl fаrq shundаki, birinchi hоlаtdа, kоrхоnа
ishlаb chiqаrishi mumkin bo‘lgаn mаhsulоtlаrning mаksimаl dаrаjаsi аniqlаnsа,
ikkinchi hоldа, mаzkur dаvr mоbаynidа uskunаlаrdаn qаnchаlik fоydаlаnilishi
аniqlаnаdi.
Аsоsiy ishlаb chiqаrish fоndlаridаn fоydаlаnishni yaхshilаsh bilаn bоg‘liq
bo‘lgаn mаzkur chоrа-tаdbirlаr, ko‘pinchа, ishlаb chiqаrish quvvаtlаri bаlаnsini
tuzish yo‘li bilаn аmаlgа оshirilib, kоrхоnаning ishlаb chiqаrish quvvаtlаri vа
ulаrni tа’minlаsh mаnbаlаrigа bo‘lgаn ehtiyoji аniqlаnаdi.
Keyingi paytlarda mamlakatimizda keng miqyosda qurilib foydalanishga
topshirilayotgan sog‘liqni saqlash muassasalari, akademik litseylar hamda kasb-
hunar kollejlarini, maktablar qurilishi va boshqalarni olishimiz mumkin. Bunday
maqsadlar uchun davlat byudjeti, mahalliy byudjetlar hamda boshqa manbalardan
keng foydalanilmoqda.
Investitsion loyihalarni kreditlash jarayoni juda ko‘p va turli xil xavf-
xatarlar (risklar) bilan bog‘liq bo‘lib, kreditlarni belgilangan muddatda
qoplamaslik muammosini keltirib chiqaradi. Shu sababli banklar o‘z mijozlariga
kredit berishda, mijozning kreditga layoqatliligini tahlil qiladilar.
Bank mijozning kreditga layoqatligi deganda, mijozning o‘z qarz
majburiyatlari bo‘yicha to‘liq va o‘z vaqtida hisoblashish qobiliyati tushuniladi.
Mijozning kreditga layoqatlilik darajasi banklar uchun juda zarur, chunki
har bir berilgan kredit risk bilan bog‘liq. Agar bank riskni hisobga olmasa, kredit
o‘z vaqtida qaytmasligi yoki umuman to‘lanmasligi mumkin. Shu sababli banklar
o‘z mijozlari moliyaviy holatini, to‘lovga qobilligini va, albatta, kreditga

layoqatliligini tahlil qiladi.
Jahon amaliyotida, xususan, AQSHda banklar tomonidan mijoz kreditga
layoqatliligini baholashda "fives", "beshlar" qoidasi ishlatiladi. Ular quyidagilar:
1) character (mijoz xarakteri);
2) capacity (moliyaviy sharoiti);
3) capital (kapital yoki mol-mulk);
4) colletarial (ta’minlanganlik);
5) conditions (umumiy iqtisodiy vaziyat).
Mijoz xarakteri deganda, uning yuridik shaxs sifatida reputatsiyasi,
ma’suliyatliligi, olingan qarzni to‘lashga xohishi va tayyorlik darajasi tushuniladi.
Mijoz moliyaviy sharoiti yoki qobiliyati deganda, mijozning kreditni qaysi
manbalardan qoplashligi tushuniladi.
Kapital deganda, mijozning aksionerlik kapitali, uning strukturasi, aktiv va
passivlar orasidagi munosabatlar va uning ustav fondi hamda o‘z kapitalining
kredit operatsiyasiga jalb qilish darajasini ko‘rib chiqish tushuniladi.
Ta’minlanganlik deganda, mijozning aktivlari qiymati va aniq ikkilamchi
qarzni qoplash manbayi (kafillik, sug‘urta, garov) kredit shartnomasida
ko‘rsatiladi.
Umumiy iqtisodiy vaziyat deganda, mamlakatdagi joriy va kelajakdagi
iqtisodiy holat, siyosiy ahvol, soliqlar, xomashyo va boshqa kredit qaytarilishiga
ta’sir etuvchi bilvosita omillarni o‘rganish tushuniladi.
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilishdan asosiy maqsad qarz oluvchi, xo‘jalik
yurituvchi subyektning imkoniyatlari, qarzni o‘z vaqtida qoplashni, risk darajasini,
kredit miqdori va boshqa omillarni belgilangan sharoitda va holatda tahlil qilishdan
iboratdir. Banklar uchun bu masalalarni amalga oshirish juda qiyin bo‘lsada, xuddi
ana shu maqsad amalga oshirilsagina berilgan kreditdan foyda olinadi.
Kreditga layoqatlilikni tahlil qilish vazifasi quyidagilar hisoblanadi:
1) kreditga layoqatlilikni ifodalovchi ko‘rsatkichlarni aniqlash;
2) ko‘rsatkichlarni tahlil qilish (yil boshi va yil oxirini taqqoslash);

3) ko‘rsatkichlarga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;
4) kreditga layoqatlilikni mustahkamlash yo‘llarini aniqlash.
Bozor munosabatlarining rivojlanib borishi bilan tijorat banklari tomonidan
kreditga layoqatlilikni tahlil qiluvchi yangi metodlar ishlab chiqilmoqda, bu
korxona haqidagi (kreditga layoqatligi haqidagi) tahlilni chuqurroq olib borishni
ko‘rsatadi. Hozirgi vaqtda jahon amaliyotida (YUNIDO tasdiqlagan standart
bo‘yicha) moliyaviy ko‘rsatkichlar sistemasi hamda tahlil va reyting metodi
bo‘yicha tahlil usullari qo‘llaniladi. O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bank
tomonidan chiqarilgan yo‘riqnoma bo‘yicha korxonalarga turli xil
muddatga kreditlar berilib, ularning kreditga layoqatliligi moliyaviy
ko‘rsatkichlarning tahliliga asoslanib aniqlanadi.
Tahlil uchun asosiy manba – korxona buxgalteriya balansi va moliyaviy
natijalar to‘g‘risidagi hisobotdan foydalaniladi.
Korxonalarning kreditga layoqatliligini anqilovchi
ko‘rsatkichlarni quyidagi 2 huruhga bo‘lishimiz
mumkin:
a) Kreditga layoqatlilikni ifodalovchi asosiy ko‘rsatkichlar:
1) qoplash koeffitsiyenti;
2) o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganlik koeffitsiyenti;
3) likvidlik koeffitsiyenti.
b) qo‘shimcha koeffitsiyentlar:
1) aylanma mablag‘larining aylanuvchanlik koeffitsiyenti;
2) o‘z aylanma mablag‘lari mavjudligi;
3) foyda va rentabellik koeffitsiyentlari.
Jahon amaliyotida korxona likvid mablag‘lari ikkiga bo‘linadi:
1) absolyut likvid mablag‘lar;
2) joriy likvid mablag‘lar.
Absolyut likvid mablag‘lar tarkibiga balans aktiv qismining ikkinchi
bo‘limi jami kiritiladi. Ular 3 qismdan iborat:

1) oson ishlatiladigan zaxiralar;
2) pul mablag‘lari;
3) oson amalga oshiradigan talablar, "debitorlik qarzlari".
Likvid mablag‘larning korxonada yetarlicha bo‘lishi, uning
majburiyatlarini o‘z vaqtida qoplay olishidan dalolat beradi.
Joriy likvid mablag‘lar juda ham tez pulga aylanadigan korxona vositalarini
o‘z ichiga oladi, shu sababli, joriy likvid mablag‘lar tarkibiga balans aktiv qismi
ikkinchi bo‘limining quyidagilari kiradi:
1) pul mablag‘lari;
2) debitorlik qarzlari.
Joriy likvid mablag‘lar korxonaga birlamchi to‘lovlarni amalga oshirishda
kerak bo‘ladi. Ular yuqori likvidlikka egaligidan, korxonada ushbu mablag‘lar ham
me’yor darajasida bo‘lishi kerak. Zero, kredit inspektori mijozni kreditga
layoqatliligini tahlil qilishda ushbu ko‘rsatkichlarga alohida ahamiyat beradi.
Likvid mablag‘larni bunday 2 ga bo‘lishdan maqsad, qoplash va likvidlik
koeffitsiyentlarini hisoblash oson bo‘ladi.

2. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishning zarurligi maqsad va
vazifalari.
Investitsiyalar har qanday ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarda amalga
oshiriladi. Chunki ular davlatni, tarmoq, korxonalar, va nihoyat, aholining iqtisodiy
negizini mustahkamlashga sarflanadi. Erkin bozor iqtisodi bosqichma-bosqich
shakllantirilayotgan O`zbekiston Respublikasi qishloq xo`jaligini rivojlantirish
maqsadida investitsiyalar sarflanishi ob'ektiv zaruriyat hisoblanadi.
– Investitsiyalar maqsad hamda vazifalariga ko`ra, quyidagi turlarga
bo`linadi:
– kapital investitsiyalar;
– innovatsion investitsiyalar;
– ijtimoiy investitsiyalar.
Asosiy fondlarni barpo etishga va takror ishlab chiqarishga, shuningdek,
moddiy ishlab chiqarishning barcha shakllarini rivojlantirishga sarflangan
investitsiyalar kapital investitsiyalar, deb ataladi.
Kapital qo`yilmalarning miqdori, dinamikasi va samaradorligi quyidagi
omillarga bog`liq:
• kapital qo`yilma amalga oshirilayotgan loyihaga;
• mamakatdagi, tarmoqdagi va korxona faoliyatidagi iqtisodiy o`zgarishga;
• davlatning soliq siyosati va banklarning foiz stavkasiga;
• tashqi savdodagi iqtisodiy holatga;
• milliy valyutaning ichki va tashqi kursiga;
• mamlakatning siyosiy hayotidagi barqarorlikka.
Qishloq xo`jaligida sarflanayotgan investitsiyalar (kapital qo`yilmalar)ning
manbalari, ularning sarflanish yo`nalishlari
• Qishloq xo`jaligining barqaror rivojlanishi tarmoqda mavjud bo`lgan
ishlab chiqarish vositalari oqilona tarzda takror ishlab chiqarilishini talab etadi. Bu

jarayon ishlab chiqarish vositalarini sotib olish, qayta ta'mirlash, qurish,
innovatsion hamda ijtimoiy munosabatlar yig`indisidan tashkil topadi.
• Investitsiyalarni maqsadi, vazifalari, manbalari hamda yo`nalishlarini
e'tiborga olgan holda quyidagicha turkumlashtirish mumkin. Investitsiyalarning
maqsadi, vazifasi, manbalari va yo`nalishlari bo`yicha turkumlashtirilishi
Qishloq xo`jaligiga investitsiyalarni sarflashdan maqsad–qo`shimcha foyda
olish va fuqarolarning yashash sharoitini yaxshilashdir. Ularning darajasini
loyihalar tuzishda hamda bu loyihalarni amalga oshirishda aniqlash mumkin.
Buning uchun investitsiyalar (kapital qo`yilmalar)ning iqtisodiy samaradorligi
aniqlanadi.
Shunday hollarda investitsiyalar (kapital qo`yilmalar) ning iqtisodiy
samaradorligini aniqlashda quyidagi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir:
– loyihaning o`zini-o`zi qoplash usulini aniqlash;
– kompaunding (murakkab foizlar) usuli;
– diskontlash usuli.

O`zini-o`zi qoplash muddati – amalga oshirilayotgan loyihaning foydasi
hisobidan dastlabki investitsiya miqdorini qoplash davri. Uni hisoblashda sof foyda
moliyaviy xarajatlar, foizlar va amortizatsiya ajratmalari e'tiborga olinadi
Investitsiya (kapital qo`yilma) lar darajasi, dinamikasi va ularning
iqtisodiy-ijtimoiy samaradorligi
Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi sharoitida ichki va tashqi bozorning
qishloq xo`jaligi mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirish eng dolzarb
muammodir. Uni hal etish uchun investitsiya (kapital qo`yilma) larni sarflash
zarur. Buning uchun esa siyosiy, mintaqaviy, iqtisodiy hamda ijtimoiy
barqarorlikni ta'minlash darkor. Kelajakda qishloq xo`jaligining moddiy-texnika
bazasini talab darajasida barpo etish, mehnat resurslarining bilimlarini,
malakalarini, tajribalarini oshirish uchun investitsiya (kapital qo`yilma) lar
sarflashni davom ettirish kerak. Qishloq xo`jaligini rivojlantirish uchun, avvalo,
davlat hamda mahalliy byudjetlardan ajratilayotgan investitsion mablag`larni o`z
vaqtida olishga erishish kerak.
Bu yordamni davlatning qishloq xo`jaligini rivojlantirishga qaratilgan
quyidagi dasturlari asosida amalga oshirish mumkin:
•«Oziq-ovqat muammosini hal etish»;
• «Irrigatsiya va melioratsiya ishlarini rivojlantirish»;
• «Qishloq faunasini, florasini hamda ekologiyasini yaxshilash»;
• «Yangi ish joylarini tashkil etishni rivojlantirish, ishsizlikni yumshatish»;
• «Qishloqda malakali mutaxassislarni tayyorlash maqsadida «Bilimi-
malaka» dasturini tuzish»;
• «Qishloqda ijtimoiy sohani rivojlantirish»;
• Qishloq taraqqiyoti va farovonligini oshirish va boshqalar

3. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklarining orni.
Asosiy fondlarni kengaytirilgan takror ishlab chiqarishda yalpi milliy
mahsulot va tarkibiy qismlarini qoplash fondi va milliy daromad, iste’mol fondi va
jamg’arish fondi orasidagi aloqa va nisbatlarda o’z ifodasini topadi. Kapital
qo’yilmalarning bosh manbai – bir vaqtning o’zida takror ishlab chiqarish
jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarishda foydalanish natijasi va ishlab chiqarish asosi
sifatida ishtirok etuvchi milliy daromad hisoblanadi. Asosiy fondlarni qo’llash
jarayonida, iqtisodiy doiraga tabiiy va mehnat resurslarini kiritish bilan yaratilgan
yalpi milliy mahsulotda alohida sarflar asosiy fondlarni qoplash va jamg’arishga
qilinadi va ma’lum resurslar jamiyatning joriy ehtiyojlarini qondirishga sarflanadi.
Milliy daromad jamiyatning joriy ehtiyojlarini qondirishga yo’naltirilgan
iste’mol fondlaridan va asosiy fondlarni shakllantirishga ketadigan jamg’arma
fondlaridan tashkil topadi. Hozirgi vaqtda davlat kapital qo’yilmalarining kattagina
qismi jamg’arma fondidan, qolgan qismi asosiy fondlarni oddiy takror ishlab
chiqarish uchun mo’ljallangan amortizatsiya ajratmalaridan tashkil topadigan
qoplama fondlar hisobidan amalga oshiriladi. Kapital qo`yilmalar hajmi, asosan,
ikki manba hisobidan shakllantiriladi: markazlashgan va markazlashtirilmagan
qo`yilmalar. Markazlashgan qo`yilmalar ustuvor investitsion loyihalarni
moliyalashtirish uchun ajratiladi, xususan, injener - texnik infrastrukturasini
yaxshilash, uy-joy qurilishini tashkil etish, moddiy va texnik bazani yaxshilash
uchun ishlatiladi. Davlat ahamiyatiga ega bo`lgan ob`ektlarni barpo etish, ishga
tushirish, qayta qurollantirish, zamonaviylashtirish, yangi faoliyat ob`ektiga
aylantirish maqsadida mablag`lar quyidagilar kapital qo`yilmalar hisobiga
ta`minlanadi:

1 ) markazlashtirilgan kapital qo`yilmalar, ular quyidagilarni o`z ichiga
oladi:
 davlat budjeti mablag`lari;
 davlat budjetidan tashqari fondlar mablag`lari;
 hukumat kafolati ostida beriladigan xorijiy kreditlar;
 hukumat qarorlariga ko`ra belgilanadigan boshqa manbalar.
2) markazlashtirilmagan kapital qo`yilmalar:
 mulkchilikning barcha shakllaridagi korxonalar mablag`lari;
 tijorat banklarining, shu jumladan, xorijiy tijorat banklarining kreditlari;
 jismoniy shaxslar, shu jumladan, xorijiy jismoniy shaxslar mablag`lari;
 qonun hujjatlariga zid bo`lmagan boshqa manbalar.
K о r хо n а ishl а b chiq а rish quvv а tining b о shl а ng`ich (yil b о shid а ), yakuniy
(yil ох irid а ), o`rt а ch а yillik h а md а l о yih а quvv а ti turl а ri m а vjud. L о yih а quvv а ti
qurilish l о yih а sid а ko`zd а tutilg а n bo`l а di. Q а yt а tikl а sh, k е ng а ytirish v а t ех nik
jih а td а n q а yt а qur о ll а ntirish d а v о mid а l о yih а quvv а ti k а tt а l а shtirilishi mumkin.
Shu s а b а bli а m а liyotd а l о yih а quvv а ti ko`pinch а k о r хо n а ning а m а ld а gi quvv а ti
bil а n s о lishtiril а di. K о r хо n а ning а m а ld а gi quvv а ti k о r хо n а ishl а b chiq а rish
d а sturini t а yyorl а sh uchun а s о s bo`lib х izm а t qil а di. K о r хо n а ishl а b chiq а rish
quvv а tini а niql а shd а z а hir а d а gi uskun а l а rd а n t а shq а ri, b а rch а o`rn а tilg а n
uskun а l а r his о bg а о lin а di. B а `zi bir s ех l а rd а (yig`uv, quyuv v а b о shq а s ех l а rd а )
ishl а b chiq а rish quvv а ti ishl а b chiq а rish m а yd о nl а rig а а s о s а n his о bl а n а di. Kapital
qo’yilmalarga bo’lgan ehtiyoj maxsus mablag’lar va turli fondlarga
ajratmalarni hisobiga shakllantiriladigan korxona va tashkilotlarning
markazlashmagan mablag’lari hisobidan ham qoplanadi. 1-chizma. Kapital
qo`yilmalarni moliyalashtirish manbalari Jadval ma`lumotlari bo`yicha kapital
qo`yilmalarning moliyaviy manbalari tarkibida davlat budjetining ulushi 2017-
yildagi 7,8 foizdan 2021-yilda 4,5 foizga pasaygan bo`lsa, korxonalar va aholi
mablag`lari ulushi tegishli ravishda 47,8 foizdan 54,7 foizga ko`tarilgan. Chet el
investitsiyalarining ulushi esa, shu davrda 28,3 foizdan 19,8 foizgacha pasaygan.
(1- jadval)

1-jadval
O`zbekiston Respublikasida kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish
manbalarining dinamikasi 1
Moliyalashtirish
manbalari 201 7 201 8 20 19 20 20 20 2 1 2021-yilda
2017-
yilga
nisbatan
o`zgarishi,
foiz
hisobida.
Jami 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Davlat budjeti 7,8 6,0 5,1 5,3 4,5 -3,3
Budjetdan
tashqari
fondlar 7,0 7,5 10,7 9,9 9,8 2,8
Hozirgi kunda , hukumatimiz tomonidan boshqa davlatlar bilan iqtisodiy
manfaatli bo ` lmagan loyihalarni , moliyalash to ` xtatila boshlandi . Hukumat
tomonidan faqat iqtisodiy manfaat chegaralangan yoki umuman bo`lmagan
ijtimoiy muhim loyihalar kafolatlanadi. Bular, birinchi navbatda, suv ta`minoti,
ta`lim va sog`liqni saqlash, transport va aloqa infrastrukturasi sohalaridagi
loyihalarni moliyalashtirish uchun jalb qilinmoqda. Yangicha xo’jalik yuritish
sharoitlarida ham asosiy fondlarni takror ishlab chiqarishda markazlashmagan
1
O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi ma`lumotlari asosida tuzilgan.

qo’yilmalarning roli ham sezilarli darajada oshdi. Yangi texnikani joriy qilishga,
uskunalarni yangilashga, xalq iste’moli mollarini ishlab chiqarishni kengaytirish va
tashkil qilishga sarflanadigan ishlab chiqarishni rivojlantirish fondlari va bank
kreditlari markazlashmagan mablag’larni barpo ilishning bosh manbai hisoblanadi.
Ko’mir va gaz qazib chiqarish hisobiga yoqilg’i sanoati tarmoqlarida ilg’or
o’zgarishlar ro’y berdi. Qurilish tashkilotlari shohobchalarini kengayishi va
qurilish ishlab chiqarishni industrlashtirish darajasini oshishi katta miqdorda
kapital qo’yilmalarining o’zlashtirilishiga imkoniyat yaratdi. Davlat tomonidan
yirik mablag’lar qishloq xo’jaligiga, birinchi navbatda paxtachilikka va uning asosi
bo’lmish sug’orma dexqonchilikka ajratildi. Transport vositalarining o’sishi va
takomillashishi ta’minlandi, avtomobil va temir yo’llarining keng shoxobchalari
barpo etildi, aloqa korxonalari, sog’liqni saqlash, maorif muassasalari, kommunal
xo’jalik-maishiy xizmat korxonalari qurildi.
Sanoat tarmoqlari bo’yicha kapital qo’yilmalarni miqdorini to’g’ri
belgilash
uchun ishlab chiqarish quvvatlarining rejali balanslari ishlandi.
Prezidenti Islom Karimov ta`kidlaganidek: “O`z-o`zidan ayonki, raqobatdosh
iqtisodiyotni shakllantirmasdan, pirovard natijada esa raqobatdosh mamlakatni
barpo etmasdan turib, biz qabul qilgan “Mamlakatimizda demokratik islohotlarni
yanada chuqurlashtirish va fuqorolik jamiyatini rivojlantirish konseptsiyasi”da
ko`zda tutilgan maqsadli vazifalarni amalga oshirmasdan turib, bu haqda jiddiy
so`z yuritish mumkin emas. Bu vazifaning o`rtaga qo`yilishi, shuningdek, inqiroz
jarayonlarining chuqurlashuvi, dunyo miqyosida xarid talabining pasayishi va
shunga muvofiq tarzda jahon bozorida xom-ashyo, materiallar, ayniqsa, tayyor
mahsulotlar bo`yicha raqobatning yildan-yilga kuchayib borayotgani bilan ham
bog`liq. Bugungi kunda ko`plab rivojlangan va jahon iqtisodiyotida yetakchi o`rin
tutadigan mamlakatlar tajribasi shuni so`zsiz isbotlab bermoqdaki,
raqobatdoshlikka erishish va dunyo bozorlariga chiqish, birinchi navbatda,
iqtisodiyotni izchil isloh etish, tarkibiy jihatdan o`zgartirish va diversifikatsiya
qilishni chuqurlashtirish, yuqori jarayonlarini tezlashtirish hisobidan amalga

oshirilishi mumkin” 3. Rasmiy statistik ma`lumotlarga e`tibor beradigan bo`lsak,
mamlakatimizda sanoat muhsulotlarini o`sish sur`ati yildan-yilga o`sish
tendensiyasiga ega.
O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi ma`lumotlari asosida
muallif tomonidan tayyorlangan. Ushbu 1-rasm ma`lumotlaridan ko`rinib turibdiki,
sanoat mahsulotlarini o`sishi oxirgi 5 yilda o`rtacha 7,8 % dan yuqori bo`lgan. Bu
holat esa iqtisodiyotimizda sanoat tarmog`ini yori tendensiyada rivojlanayotganini
ko`rsatadi. Iqtisodiyotimizda yuz berayotgan jiddiy tarkibiy va sifat o`zgarishlarini
birgina misolda, ya`ni 2000-yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotini
shakllantirishda sanoat ishlab chiqarishining ulushi bor-yog`i 14,2 foizni tashkil
etgan bo`lsa, 2015-yilda bu ko`rsatkich 33,5 foizga yetganida ham yaqqol ko`rish
mumkin. Sanoat mahsuloti umumiy o`sishining qariyb 70 foizini yuqori
qo`shimcha qiymatga ega bo`lgan tayyor mahsulot ishlab chiqarishga
yo`naltirilgan sohalar tashkil etdi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishda ayrim
manbalarining o`rni va roli, ko`p jihatdan, makroiqtisodiy muvozanat hamda o`sish
barqarorligi, mulkchilik shakllarining rivojlanish darajasi va o`zaro nisbatlari,
bank-moliya tizimining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Hozirgi iqtisodiyotni
modernizatsiyalash sharoitida investitsion faoliyatni moliyalashtirishning asosiy va
eng muhim manbalaridan biri kreditdir.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida iqtisodiyot tarmoqlariga ilg`or
texnika va texnologiyalarning jalb etilishi, mavjud infratuzilma faoliyatini
takomillashtirish jarayoni albatta, banklarning investitsion kreditlari bilan uzviy,
chambarchas bog`liqlikni taqozo etadi. Bu vazifalarni amalga oshirish maqsadida
tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan investitsion kreditlar hajmi esa yildan yil
ortib bormoqda
Tijorat banklarida investitsion faoliyatni kreditlash amaliyotini
takomillashtirish uchun quydagi ishlarni amalga oshirish muvofiqdir:
 kreditlash jarayonida yuzaga keladigan risklarini samarali baholash;
 kredit buyurtmachilarini to`lovga layoqatliligina to`la va haqqoniy
aniqlash;

 kreditni ta`minot bilan to`la ta`minlash.
Yuqoridagi fikr-mulohazalardan ko`rinadiki, mamlakatimizdagi
bankmoliya sohasining tobora mustahkamlanib borishi amalga oshirilayotgan
iqtisodiy
islohotlar moliyaviy ta`minotining kuchayishiga, iqtisodiyot real sektorining har
tomonlama qo`llab-quvvatlanishiga hamda barqaror iqtisodiy o`sish sur`atlarining
ta`minlanishiga, tijorat banklarida investitsiyaviy kreditlashni yanada faollashtirish
mazkur jarayonning tashkiliy mexanizmlarini takomillashtirishga zamin yaratadi.
Reja davri boshida ishlab chiqarishning mavjud quvvatlari hamda
mo’ljallanayotgan miqdorda mahsulot ishlab chiqarish uchun zarur quvvatlar
belgilanadi. Mavjud quvvatlarda ishlab chiqarish quvvatlarini ko’paytirish hamma
rezervlarni hisobga olgan holda chuqur tahlil qilingandan keyin ishlab turgan
korxonalarni qayta qurish yoki yangilarini qurish yo’li bilan ishlab chiqarish
quvvatlarini qo’shimcha o’stirish zaruriyati belgilanadi. Kapital qo’yilmalarning
tarmoqlararo balanslarda, shu jumladan kapital qo’yilmalarning tarmoqlararo
balans tenglamalariga kiritish usuli masalalari aks ettiirishning ilmiy asoslari
yetarli darajada o’rganilmagan.Shu nuqtai nazardan ularni bozor iqtisodiyoti
sharoitida yangicha xo’jalik yuritish tamoyillariga mos holda amalga oshirish
muhim ahamiyatga ega bo’ladi. Ishl а b chiq а rish quvv а tini а niql а shd а m а hsul о t
birligig а s а rfl а nuvchi v а qt n о rm а si yoki h а r bir uskun а ning unumd о rlik n о rm а l а ri
muhim а h а miyatg а eg а bo`lib, ul а r ilg` о r h а md а pr о gr е ssiv bo`lishi t а l а b qilin а di.
А m а liyotd а ishl а b chiq а rish quvv а ti v а uskun а l а rning yukl а nishini his о bl а shd а
b а `zid а ха t о l а r, ul а r o`rt а sid а gi f а rqni s е zm а slik h о ll а ri h а m uchr а b tur а di.
K о r хо n а quvv а ti а s о siy ishl а b chiq а rish f о ndl а ri, yangi t ех nik а v а а niql а ng а n
z а hir а l а rd а n f о yd а l а ng а n h о ld а m а hsul о t ishl а b chiq а rish mumkin bo`lg а n
m а ksim а l d а r а j а ni t а vsifl а ydi, uskun а l а rning yukl а nishni his о bl а sh n а tij а l а ri es а ,
ushbu quvv а tl а rd а n r е j а d а gi d а vrd а f о yd а l а nishning d а r а j а sini а niql а ydi. D е m а k,
ul а r o`rt а sid а gi prinsipi а l f а rq shund а ki, birinchi h о l а td а k о r хо n а ishl а b chiq а rishi
mumkin bo`lg а n m а hsul о tl а rning m а ksim а l d а r а j а si а niql а ns а , ikkinchi h о ld а
m а zkur d а vr m о b а ynid а uskun а l а rd а n q а nch а lik f о yd а l а nilishi а niql а n а di. А s о siy

ishl а b chiq а rish f о ndl а rid а n f о yd а l а nishni ya х shil а sh bil а n b о g`liq bo`lg а n m а zkur
ch о r а -t а dbirl а r, ko`pinch а ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri b а l а nsini tuzish yo`li bil а n
а m а lg а о shirilib, k о r хо n а ning ishl а b chiq а rish quvv а tl а ri v а ul а rni t а `minl а sh
m а nb а l а rig а bo`lg а n ehtiyoji а niql а n а di. Keyingi paytlarda mamlakatimizda keng
miqyosda qurilib foydalanishga topshirilayotgan sog`liqni saqlash muassasalari,
akademik litseylar hamda kasbhunar kollejlarini, maktablar qurilishi va
boshqalarni olishimiz mumkin. Bunday maqsadlar uchun davlat budjeti, mahalliy
budjetlar hamda boshqa manbalardankeng foydalanilmoqda.
Iqtisodiy tarkibning qayta qurilishi faol investitsiya siyosatini o`tkazish bilan
chambarchas bog`liqdir. Investitsiya bazasini rivojlantirish va chuqurlashtirish
islohotlar strategiyasining muhim shartidir. Iqtisodiyot tuzilishining belgilangan
yo`nalishlari eksport imkoniyatining kengaytirilishiga, baquvvat investitsiya
siyosatini o`tkazish yo`li bilangina erishish mumkin. Buning uchun o`z
sarmoyalarimizni ham, tashqi kreditlarni ham bevosita investitsiyalar va ularning
barcha manbalarini ham ishga solish zarur. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
investitsion loyihalarni moliyalashtirish investorlar tomonidan tashkil etilgan har
xil manbalar, shu jumladan moliyaviy resurslarni jalb qilish yo`li bilan, kreditlar
evaziga qonunchilikda belgilangan holda qimmatli qog`ozlar va zayomlar
chiqarish hisobiga amalga oshiriladi. Korxona investitsiya faoliyatini
moliyalashtirish turli shakl va usullarda olib boriladi. Hozirgi vaqtda
investitsiyalarni moliyalashtirish manbalarini
shakllantirish, investitsiya faoliyatining bosh muammolaridan biri hisoblanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirish
quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilmoqda:
1) investorning o`z moliyaviy resurslari va ichki xo`jalik rezervlari (foyda,
amortizatsiya ajratmalari, maxsus zahira fondlari);
2) investorning qarz mablag`lari (bank krediti, budjet krediti, obligatsiya
bo`yicha qarzlar);

3) jalb qilingan moliyaviy resurslar (aksiyalarni sotish, mehnat jamoasining
pay va boshqa ko`rinishdagi badallari, yuridik va jismoniy shaxslarning pay va
boshqa badallari);
4) budjetdan investitsion assignatsiyalari (mahalliy, davlat va budjetdan
tashqari fondlar mablag`lari).
5) chet el investitsiyalari (chet el kreditlari, to`g`ridan-to`g`ri chet el
investitsiyasi, qo`shma korxonalar ko`rinishida);
6) lizing va seleng (investitsion loyihalarni moliyalashtirishning bir
turbo`lib, asbob-uskuna, transport vositalari, bino va inshootlarni ijariga yoki
intellektual mulkdan foydalanish huquqini berish tushuniladi).
Ushbu moliyalashtirish shakllari va manbalarining har biri o`zining ijtimoiy
siyosiy va iqtisodiy jihatlariga ega, shu sababli investitsion loyihalarni
moliyalashtirish shakllarini tahlil qilib eng qulay shakl va usul tanlanadi.
1. Korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning eng ishonchli
manbasi bu o`z mablag`lari hisoblanadi . Har qanday tijorat tashkiloti doimo
investitsiyalarni o`z hisobidan moliyalashtirishga intiladi. Bu holatda
moliyalashtirish manbalarini qayerdan olish kerak degan muammo vujudga
kelmaydi va uning bankrotlik xavf-xatari (riski) kamayadi. Bundan tashqari ijobiy
tomonlari ham mavjud. Xususan o`z-o`zini moliyalashtirish korxonani
rivojlanganligi va uning yaxshi moliyaviy holatini bildiradi hamda yana
raqobatchilardan ma`lum bir ustunlikka ega bo`ladi, boshqa korxonalarda bunday
imkonyat bo`lmasligi mumkin. Har qanday tijorat tashkilotining asosiy o`z-o`zini
moliyalashtirish manbai bu, asosan, sof foyda va amartizatsiya ajratmasi
hisoblanadi.
a) foyda – korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning
manbai sifatida.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonaning asosiy maqsadi, bu maksimal foyda
olishdir.U korxona faoliyatining asosiy moliyaviy natijasi hisoblanadi.
Korxonaning balans foydasi (Fb) quyidagi tarkibiy qismlardan tashkil topadi:
FB=FS+FM+(DB-XB) (5.2.1)

Bu yerda,
FS - mahsulot (ish, xizmat) sotishdan tushgan foyda;
FM – korxona mulkini sotishdan tushgan foyda;
DB - boshqa operatsiyalardan tushgan daromad,
XB - boshqa operatsiyalar bo`yicha xarajatlar.
Yalpi foyda - foyda solig`i olish uchun soliq to`lanadigan baza hisoblanadi.
Korxonani o`z ixtiyorida qoladigan foyda, ya`ni sof foyda (FS) qiziqtiradi va
quyidagicha teng bo`ladi:
FS=FB-SF (5.2.2)
Bu yerda,
FB - balans foyda;
SF - foyda solig`i va boshqa majburiy to`lovlar.
Zamonaviy sharoitida korxona o`z ixtiyorida qoladigan foydani o`zi
mustaqil
taqsimlaydi va bu yerda shunday savol kelib chiqadi, bu foydani qanday qilib eng
samarali taqsimlash mumkin? Uni ishlab chiqarishni rivojlantirishga; uy-joy, dam
olish uyi, bog`cha va ishlab chiqarishga mo`ljallangan ob`ektlarni qurishga; agar
aksionerlik jamiyati bo`lsa dividend to`lashga; xayriya maqsadlariga va
boshqalarga yo`naltirilishi mumkin. Foydadan samarali foydalanish uchun
korxonaning ayni vaqtdagi va istiqboldagi texnik holatini hamda korxona
jamoasini ijtimoiy holatini yaxshi bilish lozim. Agar korxona ishchilari ijtimoy
sohada, shu jumladan ish haqi darajasi bo`yicha, boshqa korxonalarga nisbatan
yaxshiroq ta`minlangan bo`lsa, bu holda foyda birinchi navbatda, ishlab
chiqarishni rivojlantirishga yo`naltirilishi lozim. Yana shuni ta`kidlash lozimki,
agar korxonaning texnik rivojlanish darajasi past bo`lib, bu korxonaning
raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishga to`sqinlik qilib, korxonani
bankrotlikka olib kelsa, bunday holda, foydani korxonani rivojlantirish uchun
yo`naltirish lozim. Shunday qilib, korxona foydasi uning iqtisodiy va ijtimoiy
darajasiga asoslangan holda taqsimlanishi lozim. Korxonada ushbu muhim qoidaga

amal qilishlari lozim – “foyda korxonaning istiqbolda rivojlantirishini amalga
oshirishga turtki berishi lozim”. Shunday qoida borki, ishlab chiqarishni
rivojlanishi, oxir oqibatda korxona daromadi hajmini o`sishiga olib keladi, bu esa
kelajakda korxona jamoasini ijtimoy muammolarini hal bo`lishiga va korxona
investitsiya imkoniyatlarini kengayishiga olib keladi.
b) amortizatsiya - korxonalarning investitsiya faoliyatini
moliyalashtirishning manbai sifatida.
Amortizatsiya - asosiy vositalarni va nomoddiy aktivlarni normativ xizmati
muddati davomida qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulotga o`tkazib borish
jarayonidir.
Asosiy vositalar tarkibiga xizmat muddati bir yildan kam bo`lmagan va o`z
qiymatini ishlab chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga asta sekinlik bilan o`tkazib
boradigan ishlab chiqarish vositalar kiradi. Ular: bino, inshoot, asbob-uskuna,
mashina, transport vositalari, o`lchovchi uskunalar va h.k.
Asosiy vositalar ishlab chiqarish jarayonida ham jismonan, ham ma`naviy
eskiradi. Ob`ektlar qiymati hisoblangan amortizatsiya ajratmalari hisobidan
qoplanadi.
Amortizatsiya ajratmalari investitsiyalarni moliyalashtirishning muhim
manbalaridan biri hisoblanadi. Ular qayta ishlab chiqarishni (ya`ni takror ishlab
chiqarish) tashkil qilib qolmay, balki ma`lum darajada ularni kengaytirishga ham
mo`ljallangan bo`ladi. Dunyoning rivojlangan mamlakatlarida amortizatsiya
korxonaning investitsiya ehtiyojini 70-80%ini qondiradi. Mamlakatimizni bozor
iqtisodiyotiga o`tishi korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning
manbai sifatidagi ahamiyati ham o`sdi. Bu birinchi navbatda, asosiy fondlarning
tez-tez qayta baholanishi va ko`p korxonalarning zararga ishlayotganligi bilan
bog`liq.
Korxonalarning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning manbai sifatida
boshqalariga nisbatan ustunlik tomoni shundaki, korxonaning har qanday
moliyaviy holatida, bu manba o`z o`rniga ega bo`ladi va doimo korxona ixtiyorida
bo`ladi.

Raqobat jarayoni, asosiy fondlarni yangilab turishni talab etadi, bu esa
kelgusidagi investitsiyalar uchun jadallashtirilgan amortizatsiya ajratmalarini
hisoblashni taqozo etadi. Lekin, bozor iqtisodiyotiga o`tish jarayonida
jadallashtirilgan amortizatsiya usulini qo`llash salbiy oqibatlarga olib kelishi
mumkin. Shunday qilib, intensiv tarzdagi qayta ishlab chiqarish amalga oshiriladi.
Buning natijasida amartizatsiya ajratmalari, o`zi alohida bir shaklni tashkil qiladi.
Boshqa qilib aytganda, kengayadi va investitsiyalash uchun oldingisiga nisbatan
barqaror moliyaviy bazaga aylanadi. Shunday qilib, amortizatsiya ajratmalari
korxonaning investitsiya faoliyatini tartibga soluvchi muhim vositaga aylanadi.
c) korxonaning investitsiya faoliyatini moliyalashtirishning ichki moliyaviy
resurslari bo`lib quyidagilar hisoblanadi :
 xo`jalik usulida bajarilgan qurilish-montaj ishlaridan kelgan foyda
(qilingan iqtisod);
 asosiy vositalarni likvidatsiya qilingan vaqtda olingan yaroqli materiallar;
 aylanma mablag`larning aylanishini tezlashishi hisobiga, muomuladan
bo`shatilgan aylanma mablag`larning bir qismi;
 korxonaning o`zida tashkil qilingan maxsus rezerv fondlari va boshqalar.
Investitsion loyihalarni baholashda shuni hisobga olish lozimki, ishlab
chiqarilgan mahsulot realizatsiyasidan, soliqlar ayirib tashlanadi. Ammo, bu
hisoblangan soliqlar, amortizatsiya ajratmalari singari ma`lum muddat korxona
aylanmaida qo`shimcha ishlatilishi va vaqtincha moliyaviy resurs bo`lishi mumkin.
d) agar korxona investitsiya faoliyatini moliyalashtirishda o`z mablag`lari
yetarli bo`lmasa, bunday holda, korxona mablag`larni qimmatli qog`ozlar
chiqarish yoki bank krediti orqali jalb qilishi mumkin.
Investitsion loyihalarni moliyalashtirishning keng tarqalgan va
moliyalashtirishning asosiy manbalaridan bo`lib, qimmatli qog`ozlarni emissiya
qilish hisoblanadi. Qimmatli qog`ozlar chiqarish, investitsiyalarni
moliyalashtirishda markazlashgan mablag`lar va bank kreditlarining hissasini
pasayishiga olib keladi. Qimmatli qog`ozlar bozori va kredit bozori, pul
mablag`lariga ehtiyoji bo`lgan tarmoqlarga (korxonalarga) pul mablag`larini

taqsimlab korxonalarning moliyaviy holatini barqarorlashtiradi. Jismoniy va
yuridik shaxslar tomonidan harid qilinadigan qimmatli qog`ozlar ichida keng
tarqalgan turi aksionerlik jamiyatlari tomonidan chiqariladigan aksiyalardir.
Aksiya - bu korxona mulkiga aksionerlarning qo`shgan xissasini
tasdiqlovchi hujjat. Aksiyalar bo`yicha daromadlar dividend shaklida olinadi.
Aksiyalar chiqarish orqali zarur bo`lgan pul mablag`lari jalb qilinadi. Aksionerlik
kapitalini shakllantirishda ikki xil aksiya emissiya qilinadi: oddiy va imtiyozli
aksiyalar. Aksiyadan tashqari korxona obligatsiya chiqarish yo`li bilan
mablag`larni jalb etadi.
Obligatsiya – bu uning egasi qarz berganligidan guvohlik beruvchi va unga
ushbu qimmatli qog`ozning nominal qiymatini unda ko`rsatilgan muddatda
belgilangan foiz to`langan holda qoplash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli
qog`ozdir. Obligatsiya - bu qarzdorlik majburiyati bo`lganligi sababli aksiyaga
nisbatan risk kamroq bo`ladi va obligatsiyalar shu sababli aksiyaga nisbatan tezroq
sotiladi. Bu esa korxonaga zarur mablag`larni bir muncha qisqa vaqt ichida
to`plash
imkonini beradi. Obligatsiyaning aksiyaga nisbatan riski kamroq bo`lganligi
sababli, obligatsiyaga to`lanadigan foiz aksiya bo`yicha dividendga nisbatan
pastroq bo`ladi. Korxona uchun esa aksiya chiqarish, obligatsiya chiqarishga
nisbatan qulayroqdir. Chunki foyda miqdoriga qarab, dividendni o`zgartirishi
mumkin, obligatsiyada esa foiz qat`iy belgilangan bo`ladi.
2. Investitsion loyihani moliyalashtirishning qarzga olingan manbai
bo`lib,
bank kreditlari, ipoteka ssudalari, sug`urta kompaniyalaridan olingan qarzlar
yoki budjetdan tashqari fondlardan olingan kreditlar hisoblanadi. Ushbu,
moliyalashtirish manbalari ma`lum muddatga qaytarish va to`lovlilik shartli
asosida beriladi. Investitsion loyihalarni kredit asosida moliyalashtirishning
afzalroq tomoni shundaki, faoliyat yuritayotgan korxona uchun modernizatsiya,
rekonstruksiya ishlari va kerakli me`yorda ishlab chiqarish quvvatini ta`minlashda,
ya`ni korxona ishlab chiqarish faoliyatni kengaytirmoqchi bo`lsa, kreditdan

foydalangani ma`qul, chunki, ishlab turgan korxona aktivlari ushbu kreditlar
qaytarilishiga garov bo`lib xizmat qilishi mumkin.
Yangi tashkil etilayotgan korxona, tashkilotlar uchun esa investitsion
loyihalarni moliyalashtirish uchun, aksioner kapitalidan foydalanish maqsadga
muvofiqdir, chunki yangi tashkil etilgan korxonalar uchun bank kreditidan
foydanish yuqori risk bilan bog`liq bo`lib, kredit olishda korxona uni qaytarish
uchun yetarli darajada moliyaviy resurslar bilan yoki boshqa aktivlar bilan
ta`minlanmagan bo`lishi mumkin, bunday shartlarni yangi korxona bajarmasligi
sababli, aksionerlik kapitalidan foydalanadilar. Likvidlik bilan bog`liq bunday
vaziyatlarda yangi korxona qiyin vaziyatlarga tushib qoladi. Loyiha yaxshi
baholanganda, ham, yaxshi texnik asoslanganda ham banklar yuqori foiz
stavkasida kredit berishlari mumkin. Aksioner kapitali esa bunday muammolar
keltirib chiqarmaydi, ammo uni yig`ish ancha murakkab vazifadir, bank kreditlari
esa bundan mustasnodir. Investitsion loyihalarni kreditlash sharti, foiz stavkasi
o`zgarishi bilan loyiha iqtisodiy ko`rsatkichlarlarining o`zgarishi orasidagi
munosabat bilan aniqlanadi. Ma`lumki, foiz stavkasi o`zgarmas va o`zgaruvchan
bo`ladi. Shu sababli korxona investitsiya loyihasini moliyalashtirishda kredit
olmoqchi bo`lsa, u uzoq muddatli bo`lsa, u holda o`zgarmas foiz stavkasidagi
kreditdan foydalanadi. Yaxshi asoslangan loyiha uchun qarz mablag`lari olish bir
muncha osonroq bo`ladi. Moliyalashtirish jarayonini qarzga olinadigan
mablag`larni hajmini aniqlashdan boshlash maqsadga muvofiq bo`ladi, bu kredit
olishni kafolatlashi mumkin. Ushbu ssuda kapitalini quyidagilarga yo`naltirilishi
mumkin: asbobuskunalar harid qilish, ishlab chiqarishni kengaytirishga,
modernizatsiya,
rekonstruksiya qilish va boshqalarga. Ssuda kapitalini quyidagi turlarga ajratish
mumkin: aylanma mablag`larni tashkil qilish maqsadida tijorat, bank yoki
moletkazib beruvchilarning turli xil shakldagi kreditlari yoki milliy va xorijiy
moliyaviy institutlarining uzoq muddatli kreditlari. Bank tomonidan olinadigan
foizlar beriladigan kreditning hajmi, muddati uning ta`minlanganligi, kreditlash
shakli, kreditning risk darajasi va boshqalarga bog`liq tarzda differensiyallashadi.

Hozirgi vaqtda investorlar tez qaytish beruvchi tadbirkorlik faoliyatiga kreditlarni
jalb qilmoqdalar. Kreditlar, kreditlash muddatiga ko`ra qisqa muddatli (1 yilgacha)
va uzoq muddatli (1 yildan yuqori) turlarga bo`linadi. Korxonaning asosiy fondlari
uchun olingan uzoq muddatli kreditlarni odatda investitsiya deb atashadi. Uzoq
muddatli kreditlarning ob`ektiv zarurligi korxonani ishlab chiqarishini kengaytirish
ehtiyojidan kelib chiqadi. Aynan shu sharoitda kredit munosabatlarida uzoq
muddatlilik harakteri vujudga keladi. Bu qarzdorga o`z mablag`larini o`z
muomulasidan olishga (aylanmasidan olishga) nisbatan, bir muncha qisqaroq
vaqtda pul mablag`larini olish imkoniyatini beradi. Kapital qo`yilmalarni
moliyalashtirishning kredit usulining afzallik tomoni mablag`larni qaytarishlik
bilan bog`liqdir. Bu kapital qo`yilmalarni haqiqiy qoplanishi va kreditni
qaytarilishini nazaratini kuchaytiradi. Bu esa o`z-o`zidan mablag`lardan
foydalanish samaradorligini oshiradi.

4. Kapital qo’yilmalarni moliyalashtirishda tijorat banklari faoliyatini
samaradarligini oshirish
Korxonada asosiy vositalarni yaratish uchun kapital qo'yilmalardan foydalanish
kerak. Bundan tashqari, ushbu investitsiyalar hajmi ushbu korxonaning
raqobatdoshligini oshiradi. Va kapital qo'yilmalarning tarkibi va tuzilishi
mahsulotlarning sifati, ularning assortimenti, shuningdek kompaniyaning bozordagi
barqarorligi bilan bevosita bog'liqdir.
Tarkibi va tuzilishi
Kapital qo'yilmalar - asosiy vositalarni yaratish, sotib olish yoki qurish uchun
foydalaniladigan investitsiyalar. Kapital qo'yilmalarni korxonaning uzoq muddatli
aktivlariga investitsiyalar deb ham atash mumkin.
Bu kapital qo'yilmalarning asosiy qismi. Ko'pincha kapital qo'yilmalar butun
korxonaning ishlashi uchun asosdir. Ularni e'tiborsiz qoldirib, kompaniya qisqa vaqt
ichida o'z foydasini ko'paytirishi mumkin. Biroq, kelajakda bu kelajakdagi daromadni
yo'qotish va bozorda raqobatlasha olish qobiliyatiga ega.
Kapital qo'yilmalarni tahlil qilish, samaradorlikni oshirish va hisobga olish uchun
ularning tuzilishi va tarkibini bilish kerak.
Ushbu bilim kapital qo'yilmalar dinamikasi to'g'risida to'liqroq ma'lumot olishga
va shunga mos ravishda real ko'rsatkichlarga asoslanib kompaniyaning investitsiya
siyosatini shakllantirishga yordam beradi.

Kapital qo'yilmalar tarkibi quyidagilarga bog'liq.
 Mulkchilik shakllari - bu davlat nomidan investitsiyalar mavjud va ular
egalari nomidan, masalan, aktsiyadorlik jamiyatidan. Davlat investitsiyalari umuman
davlatning investitsiya siyosati va boshqa mulkdorlar tomonidan - ma'lum bir
korxonaning investitsiya siyosati bilan bog'liq. Davlat investitsiyalari turli darajadagi
byudjetlar hisobidan amalga oshiriladi;
 Ko'paytirish tabiati. Asosiy vositalar nimaga bog'liqligiga qarab, kapital
qo'yilmalar yangi ob'ektlarni qurish, eskilarini rekonstruktsiya qilish, ishlab chiqarishni
texnik qayta jihozlash yoki kengaytirish uchun ishlatiladi.
 Kapital qo'yilmalarni xarajatlar tarkibiga qarab ajratish mumkin - qurilish-
montaj ishlari, zarur vositalar va jihozlarni sotib olish, qidiruv, loyihalash va geologik
ishlar, shuningdek kompaniyaning boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari;
 Shuningdek, kapital qo'yilmalar ularning maqsadlariga bog'liq - ishlab
chiqarish va noishlab chiqarish mavjud.
Kelajakda asosiy vositalarning rentabelligini tahlil qilish uchun kapital
qo'yilmalar tarkibini tahlil qilish kerak. Qo'shimcha tuzilmalarning quyidagi turlari
mavjud:
1. Sektor - kapital qo'yilmalarning tarmoq bo'yicha taqsimlanishi. Ushbu
tuzilmani takomillashtirish uchun milliy iqtisodiyot va umuman sanoat rivojlanishini
ta'minlaydigan tarmoqlarga investitsiyalar ulushini ko'paytirish kerak.
2. Hududiy - investitsiyalarning hududlar bo'yicha taqsimlanishi.
3. Reproduksiya - turli xil ko'payish shaklidagi kapital qo'yilmalarni ob'ektning
taxminiy qiymati bo'yicha taqsimlash. Ya'ni, yangi qurilish, rekonstruktsiya,
modernizatsiyalash xarajatlarining umumiy investitsiyalardagi nisbati. Ushbu tuzilmani
takomillashtirish uchun ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va rekonstruktsiya
qilishga investitsiyalar ulushini ko'paytirish kerak.
4. Texnologik - yangi ob'ektni qurish xarajatlari va ushbu xarajatlarning taxmin
qilingan xarajatlar qiymatidagi ulushi. Ushbu tuzilmani va shunga mos ravishda ishlab
chiqarish birligiga kapital qo'yilmalar ulushini takomillashtirish uchun ishlab
chiqarishda mashina va uskunalar ulushini ko'paytirish kerak.

Buxgalteriya hisobidagi kapital qo'yilmalar
Kapital qo'yilmalarni hisobga olish uchun 08 "Uzoq muddatli aktivlar"
hisobvarag'i mavjud. Hisob qaydnomalari ma'lum OT ob'ektlariga investitsiyalarni aks
ettiradi. Ushbu hisob faol, shuning uchun uning debetida korxonadagi asosiy kapitalga
kiritilgan barcha investitsiyalar aks ettiriladi. Ko'zgu kümülatifdir.
Diqqat!
08-schyotning debet qoldig'i OTning qurilishi tugallanmagan qurilishining
umumiy qiymatini ko'rsatadi. Alohida ravishda, har bir OT ob'ekti uchun o'z tahlillari
o'tkaziladi.
Balansni tuzishda, 08 hisobdagi qoldiqni qaerga qo'yish kerakligi aniq emas.
Yangi balansda aktivda «qurilishi tugallanmagan» chizig'i yo'q. Shu bilan birga, jadval
shaklida balansga tushuntirishlar qo'shishingiz mumkin. Bunday tushuntirishlarning
dizayniga misol Moliya vazirligining 66-sonli buyrug'iga ilova qilingan.
Xuddi shu tartibda 08-schyotning qoldig'i "Asosiy vositalar" buxgalteriya
balansining 1150-satrida aks ettirilishi kerak. Ammo, tugallanmagan investitsiyalar
PBU talablariga javob bermaydi, shuning uchun ularni OT bilan birga hisobga olish
mumkin emas. 2011 yil 6-dekabrdagi 03-05-05-01 / 95-sonli xati bilan Moliya vazirligi
tashkilotni kutilayotgan investitsiyalarni hisobga olishni tanlashni qoldirdi.
Shunday qilib, kompaniya tugallanmagan kapital qo'yilmalar qiymatini
balansning 1150 "asosiy vositalar" qatoriga kiritish yoki kiritmaslik to'g'risida mustaqil
ravishda qaror qabul qilishi mumkin. Agar u kiritilmagan bo'lsa, unda "uzoq muddatli
aktivlar" bo'limida aks ettirilishi mumkin.
Xarajat va iqtisodiy samaradorlik
Daromad solig'ini hisoblash uchun kapital qo'yilmalar qiymati hisobga olinishi
kerak. Amortizatsiya bonusi orqali daromad solig'i uchun soliq bazasini
kamaytirishingiz mumkin. Buning uchun amortizatsiya mukofotidan foydalanish
kompaniyaning hisob siyosatida belgilanishi kerak. Ushbu bonusning miqdori ham
belgilanadi.

Joriy hisobot davri xarajatlari hisobga olingan kapital qo'yilmalar 10 (30)% dan
ko'p bo'lmagan miqdorda - amortizatsiya bonusi. Uni ishlatish uchun asosiy vositalar
korxonaga tegishli bo'lishi kerak va ular amortizatsiya guruhlariga bo'linishi kerak.
Kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligi asosiy vositalarni ishlab
chiqarish tannarxining ulardan foydalanish jarayonida kompaniya olgan natijalarga
nisbati bilan belgilanadi.
Kapital qo'yilmalarning iqtisodiy samaradorligini hisoblash uchun quyidagi
ko'rsatkichlar mavjud:
 umumiy ishlash ko'rsatkichi - sanoat tizimida OT xarajatlari qancha
to'lanishini ko'rsatadi;
 qiyosiy samaradorlik ko'rsatkichi - bir nechta investitsiya loyihalarini
taqqoslash.
Iqtisodiy samaradorlikni oshirish uchun kapital qo'yilmalar daromad keltiradigan
va ishlab chiqarishni ko'paytiradigan ob'ektlarga yo'naltiriladi.
Kapital qo'yilmalar - bu korxonaga uzoq muddatli investitsiyalar. Agar siz
bunday investitsiyalardan qanday qilib samarali foydalanishni bilsangiz, unda uzoq
muddatli istiqbolda kompaniya foydasining barqaror o'sishiga erishishingiz mumkin.
"Buxgalteriya hisobi uchun buxgalteriya hisobini qabul qilish" hujjati
o'tkazilgandan so'ng, soliq solig'i bo'yicha soliq hisobini yuritishda foydalaniladigan
"Soliq hisobi" buxgalteriya registrida hisoblar tuziladi.
Ikkita yozuv hosil bo'ladi (2-rasmga qarang):
 birinchisi, asosiy vositalar ob'ektining boshlang'ich qiymatini hisobga
olish (500,000 rubl miqdorida): Debet 01.1 "Tashkilotdagi asosiy vositalar" ssudasi
08.4 "Asosiy vositalarni sotib olish"
 ikkinchisi - soliq hisobotida xarajatlarga kiritilgan kapital qo'yilmalar
miqdorini aks ettiradi (50 000 rubl miqdorida).

"1C: Buxgalteriya hisobi 8.0" standart konfiguratsiyasidagi kapital qo'yilmalar
miqdorini aks ettirish uchun, "Sanoatning 1.1-bandiga muvofiq kapital qo'yilmalar
bilan bog'liq xarajatlar" KV sarmoyasi rejasining maxsus hisobvarag'i. Soliq
kodeksining 259 ”.
Tashkilot asosiy vosita qiymatining 10 foizini amortizatsiya boshlangan oyda
hisobdan chiqarishi mumkin, ya'ni. ob'ekt ishga tushirilganidan keyingi oy. Yuqorida
ta'kidlab o'tilganidek, bizning misolimizda bu 2006 yil fevral bo'ladi.
"Soliq hisobi" buxgalteriya registridagi kapital qo'yilmalarni xarajatlarga kiritish
va amortizatsiya bo'yicha yozuvlar 2006 yil fevral oyidagi "Oyning yopilishi" hujjatida
rasmiylashtiriladi. Oylik amortizatsiya miqdorini hisoblashda, hisobdan chiqariladigan
asosiy vositalar qiymatining 10 foizi hisoblashda qatnashmaydi (Rossiya Federatsiyasi
Soliq kodeksining 259-moddasi 2-bandi).
Shunday qilib, "Oyning yakunlanishi" hujjatini ushlab turishda "Soliq hisobi"
buxgalteriya registrida quyidagi hisoblar shakllantiriladi (3-rasmga qarang).
1. 50 000 rubl miqdoridagi xarajatlarga kapital qo'yilmalarni kiritish to'g'risida;
2. amortizatsiya uchun 3 750 rubl miqdorida.;
3. kredit hisobvarag'i KV "San'atning 1.1-bandiga binoan kapital qo'yilmalar
xarajatlari". Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259-moddasi "amortizatsiya
mukofotining keyingi davri xarajatlariga qayta kiritilmaslik uchun.

Shunday qilib, biz "1C: Buxgalteriya 8.0" standart konfiguratsiya vositalari
yordamida "Uralstroymontaj" MChJ amaldagi qonunchilik talablarida belgilangan soliq
hisobini yuritish metodologiyasini buzmasdan xarajatlarni o'z ichiga asosiy vositalarni
sotib olish uchun amortizatsiya mukofotlarini kiritishga qodir ekanligiga amin bo'ldik.
Xuddi shu qulaylik bilan "Uralstroymontaj" MCHJ buxgalteri soliq
hisobvarag'ida amortizatsiya mukofotining summasini asosiy vositalarni qayta
taqsimlash bilan bog'liq xarajatlarni aks ettirish uchun aks ettirdi. "Uralstroymontaj"
MChJ o'zlarining omborlarida elektr simlarini mustaqil ravishda olib borishi kerak edi,
bu qo'shimcha xarajatlar va asosiy vositalar narxining oshishiga olib keldi.
Amaliyotda amortizatsiya ajratmasi saqlash omborlarini tugatish yoki qayta
qurish paytida qilingan xarajatlarni aks ettirish uchun "OT modernizatsiya qilish"
hujjatida aks ettirilgan.
Soliq hisob-varag'ida kapital qo'yilmalar miqdorini (amortizatsiya mukofoti) aks
ettirish uchun "San'atning 1.1-bandiga binoan kapital qo'yilmalarni xarajatlarga
qo'shing." "Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259" va "Kapital qo'yilmalar
miqdori, shu jumladan" ustunini to'ldiring. xarajatlar tarkibi (OU) ”hujjatning jadval
qismi (4-rasm). Ushbu miqdor soliq hisobini modernizatsiya qilish miqdorining 10
foizidan oshmasligi kerak.

"Soliq hisobi" buxgalteriya registridagi hisoblar "OT kelib tushishi" hujjatini
rasmiylashtirishda bo'lgani kabi shakllantiriladi:
 modernizatsiya qilish uchun soliq hisobida asosiy vositalar qiymatini
oshirish: Debet 01.1 "Tashkilotdagi asosiy vositalar" ssudasi 08.3 "Asosiy vositalar
qurilishi"
 soliq hisobvarag'ida "Sanoat investitsiyalari xarajatlari" KV
hisobvarag'ining debetidagi xarajatlar tarkibiga kiritilgan kapital qo'yilmalar
summalarining 1.1-bandiga binoan. Soliq kodeksining 259-moddasi "amortizatsiya
mukofoti summasiga.
Rossiya Federatsiyasi Soliq kodeksining 259-moddasi 1.1-bandida nazarda
tutilgan kapital qo'yilmalar ko'rinishidagi xarajatlar, kapital qo'yilmalar amalga
oshirilgan asosiy vositalarning boshlang'ich qiymatining o'zgarishi sanasini hisobga
oladigan ushbu hisobot (soliq) davridagi xarajatlar deb tan olindi.
Kapital qo'yilmalar bu kelajakda daromad olishni ta'minlaydigan uzoq muddatli
investitsiyalardir. Bu, masalan, tadqiqot va ishlab chiqish xarajatlari. Kapital
qo'yilmalarning quyidagi turlarini ajratish mumkin: ob'ektlarni qurish, yangi ishlab
chiqarishlarni joriy etish orqali korxonani kengaytirish, rekonstruktsiya (yangi

quvvatlarni ishga solmasdan rekonstruktsiya qilish) va texnik qayta jihozlash (yangi
jihozlarni joriy etish, modernizatsiya qilish). Qayta qurish va texnik qayta jihozlashga
investitsiyalar tezroq iqtisodiy samara beradi. Buning uchun kam miqdordagi kapital
qo'yilmalar talab qilinadi va ish qisqa vaqt ichida amalga oshiriladi.
Tashkilot nafaqat ishlab chiqarishga, balki inson kapitaliga ham kapital
qo'yilmalarni amalga oshirishi mumkin. Bu, masalan, ishchilarni o'qitish qiymati va
mehnat unumdorligi. Bunday holda, xarajatlar kelajakda tashkilot daromadlarining
oshishi bilan qoplanishi mumkin.
Texnologik tuzilish nuqtai nazaridan asosiy kapitalning faol va passiv
elementlariga investitsiyalar ajratiladi. Passivlar tarkibiga bevosita ishlab chiqarishda
qatnashmaydigan, ammo buning uchun zarur shart-sharoit yaratadiganlar kiradi. Bular,
masalan, bino va inshootlarga investitsiyalar.
Maqsad bo'yicha kapital qo'yilmalar ishlab chiqarish (mashinalar, uskunalar) va
noishlab chiqarish (binolar) ga bo'linadi.
Amalga oshirish usuliga ko'ra kapital qo'yilmalar iqtisodiy (mustaqil ravishda)
yoki shartnoma asosida (uchinchi tomon kompaniyalarini jalb qilgan holda) amalga
oshirilishi mumkin.
Investitsiyalar manbalari nuqtai nazaridan kapital qo'yilmalar o'z mablag'lari
(foyda, amortizatsiya ajratmalari, aktsiyalar bo'yicha mukofotlar, xayriya badallari
hisobidan), mablag'lar va jalb qilingan mablag'lar (ssudalar, kreditorlik qarzlari)
hisobidan amalga oshiriladi. Byudjet subsidiyalari va xorijiy investitsiyalarni
moliyalashtirishning boshqa manbalari bo'lishi mumkin.
Kapital qo'yilmalarning samaradorligi
Kapital qo'yilmalarni amalga oshirishdan oldin ularning samaradorligini har
doim iqtisodiy va texnik jihatdan baholash kerak. Xususan, texnik-iqtisodiy asoslar
ishlab chiqarishni rivojlantirish va marketing tadqiqotlarini o'z ichiga olgan;
investitsiyalarning moliyaviy natijalarini prognozlash, shuningdek umumiy iqtisodiy
tahlil.
Tahlil natijalariga ko'ra ushbu faoliyatning turli ko'rsatkichlarining o'zgarishi
to'g'risida xulosalar chiqariladi. Bu, xususan, kapital qo'yilmalar mahsulotlarining

qo'shimcha ishlab chiqarishidir. U quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi: (qo'shimcha
investitsiyalar uchun yalpi mahsulot - dastlabki investitsiyalar uchun ishlab chiqarish) /
(kapital qo'yilmalar hajmi).
Tahlil qilinadigan yana bir ko'rsatkich - bu kapital qo'yilmalar rubliga asoslangan
xarajatlarni kamaytirish. U kapital qo'yilmalardan keyin ishlab chiqarish hajmi *
(kapital qo'yilmalar bilan birlikda mahsulot ishlab chiqarish qiymati) / (kapital
qo'yilmalarning umumiy hajmi) sifatida hisoblanadi. Shunga ko'ra, investitsiyalarning
qaytarilish davri teskari formula bilan hisoblab chiqilishi mumkin: (kapital qo'yilmalar
hajmi) / kapital qo'yilmalardan keyingi ishlab chiqarish hajmi * (sarmoya kiritishda
dastlabki investitsiyalar bo'lgan taqdirda mahsulot birligining qiymati).

Xulosa
Xulosa qilib aytganda, kapital qo`yilmalarni iqtisodiyot tarmoqlariga jalb
qilish orqali rivojlangan bozor iqtisodiyotini barpo etish bilan bog`liq ko`pgina
vazifalarni hal etishga muvaffaq bo`lamiz. Uning amalga oshirilishi birgina
qo`shimcha faoliyat va ishlab chiqarishning yo`lga qo`yilishini ta`minlab
qolmasdan, balki jamiyat hayotining haqiqiy darajasini ko`rsatib beruvchi aholi
turmush farovonligining oshishiga va davlat boyligining ko`payishiga hamda uning
iqtisodiy qudratini oshirishga xizmat qiladi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirish
manbalarini qidirib topish, ishlab chiqarishga investitsiyalarni, jumladan xorijiy
kapital qo`yilmalarni jalb etish orqali mavjud sohalarni rivojlantirish mumkin.
Bunday moliyalashtirish mulkchilikning turli shakllariga mansub xo`jalik
yurituvchi sub`ektlar faoliyatini yanada samarali bo`lishiga yordamlashadi,
xo`jalik amaliyotida asta-sekin bosqichma-bosqich iqtisodiy o`sishni
kengaytirishga, xorijiy kapital qo`yilmalarnini jalb qilish imkoniyatini oshiradi,
takror ishlab chiqarishni har tomonlama jadallashtirishga imkon beradi, xususiy
sektorni investitsiyalash
imkoniyatlarini kengaytiradi. Kapital qo`yilmalarni moliyalashtirishning bozor
mexanizmiga ustuvorlik berish, buning uchun qulay shart-sharoit yaratish
(imtiyozlar va boshqalar), moliyalashtirishning turli usullaridan faol foydalanish,
aholi mablag`larini faol jalb qilish, foiz stavkalarini diversifikatsiyalash, yangi
texnika-texnologiyalarni o`zlashtirishda chet el kreditlari va kapital qo`yilmalarini
faol jalb qilish maqsadga muvofiqdir.
Uzoq muddatli foydalanishga mo'ljallangan (12 oydan ortiq muddatga) uzoq
muddatli aktivlarni ko'paytirish xarajatlarini hisobga olish uchun 08 "Uzoq muddatli
aktivlarga investitsiyalar" aktiv schyoti ishlatiladi. Ushbu hisob ishlab chiquvchining
asosiy vositalar uchun sarflangan kapital xarajatlari, shuningdek, unumdor va ishchi
chorva mollarining asosiy podasini shakllantirish xarajatlari (parrandalar, mo'ynali
hayvonlar, quyonlar, asalarilar oilalari, xizmat itlari, tajriba hayvonlari bundan
mustasno), aylanma).

Shunday qilib, 08 "Uzoq muddatli aktivlarga sarmoyalar" schyotida asosiy
vositalarni sotib olish va iqtisodiy yoki shartnomaviy yo'llar bilan amalga oshirilgan
qurilish-montaj ishlari uchun barcha xarajatlar hisobga olinadi.
Qurilish kapital qo'yilmalarning bir shakli sifatida ikki yo'l bilan amalga
oshiriladi:
1) qurilish-montaj ishlari ixtisoslashgan pudratchi tomonidan amalga
oshiriladigan va buyurtmachining funktsiyalari to'g'ridan-to'g'ri investor yoki
ixtisoslashtirilgan tashkilot tomonidan amalga oshiriladigan shartnomalar;
2) iqtisodiy, bunda ham mijozning, ham pudratchining funktsiyalari
investorning o'zi tomonidan amalga oshiriladi. Shu bilan birga, kapital qo'yilmalarni
amalga oshiradigan tashkilotda ixtisoslashtirilgan tarkibiy bo'linmalar (kapital qurilish
bo'limlari) tuzilishi mumkin.
Har qanday ob'ektni qurish er uchastkasi va (yoki) bino, inshoot egasining
ruxsati bilan va shaharsozlik, qurilish qoidalari va qoidalariga muvofiq amalga
oshirilishi kerak.
Shartnoma asosida ish olib borishda buyurtmachi-ishlab chiqaruvchida qurilish
xarajatlari va mablag 'manbalarini hisobga olish. Buxgalteriya hisobi to'g'risidagi
nizomga binoan mahsulot ishlab chiqarish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko'rsatish
bo'yicha joriy xarajatlar hamda kapital va moliyaviy investitsiyalar bilan bog'liq
xarajatlar alohida hisobga olinadi.
Ishlab chiquvchini hisobga olish ob'ekti - bu bitta ob'ekt yoki qurilish
shartnomasi bo'yicha barpo etilgan ob'ektlarda muayyan turdagi ishlarni bajarishda
yuzaga keladigan qurilish ob'ektining xarajatlari.
Iqtisodiy usulda qurilishni pudrat qurilishidan farqi shundaki, qurilish ishlarini
olib boruvchi bilan tuzilgan shartnoma asosida qurilishni amalga oshiradigan alohida
xo'jalik yurituvchi sub'ekt yo'q. Bunday vaziyatda ishlab chiquvchi va investor bir
kishidir.
Ko'pgina tashkilotlar asosiy vositalarni pudratchilarni jalb qilmasdan o'zlari
quradilar. Bunday tashkilotlarning buxgalterlari savollari bor: asosiy vositalarni qurish
xarajatlarini qanday hisobga olish kerak, "o'z" qurilish ishlari qo'shimcha qiymat solig'i

bilan soliqqa tortiladimi yoki yo'qmi? Keling, ushbu savollarga javob berishga harakat
qilaylik. Birlamchi buxgalteriya hujjatlarining birlashtirilgan shakllari albomiga binoan,
qurilishning tugallanmagan qurilishiga sarflanadigan xarajatlarni hisobga olish uchun
asosiy hujjat bajarilgan ishlar va xarajatlar qiymati to'g'risidagi guvohnoma hisoblanadi
(N KS-3 shakl) Faqatgina ushbu dalolatnomalar tuzilgandan so'ng, qurilish ob'ektlari
asosiy vositalarning bir qismi sifatida hisobga olinadi.
Foydalanilgan adabiyotlar ro`yhati
1. O`zbekiston Respublikasining “Investitsiya faoliyati to`g`risida”gi
Qonuning yangi tahriri. –T.: 29.10.2014y.

2. O`zbekiston Respublikasining “Chet el investitsiyalari to`g`risida”gi
Qonuni. – T.: 30.04.1998y.
3. “O`zbekiston Respublikasining 2015-yilga mo`jallangan investitsiya
dasturi to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2014-yil 17-
noyabrdagi 2264-sonli Qarori.
4. “O`zbekiston Respublikasining 2014-yilga mo`jallangan investitsiya
dasturi to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013-yil 18 –
noyabrdagi 2069-sonli Qarori.
5. “Iqtisodiyotning real sektori sohasida korxonalarni va investitsion
faollikni kredit yo`li bilan qo`llab-quvvatlashni ta`minlash chora-tadbirlar
to`g`risida” O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2008-yil 31-
dekabrdagi 288- sonli Qarori.
6. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning 2015-yilda
Respublika ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2016-yilga
mo`ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga
bag`ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. “Xalq so`zi”, 2014-
yil 16-yanvar.
7. O`zbekiston Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2014-yilda
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2015-yilga mo`ljallangan iqtisodiy
dasturning eng muhim ustuvor yo`nalishlariga bag`ishlangan Vazirlar
Mahkamasining majlisidagi ma`ruzasi. “Xalq so`zi”, 2015-yil 17-yanvar
8. Karimov I.A.: “2012-yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga
ko`taradigan yil bo`ladi”. T.: “O`zbekiston”, 2012.
9. Karimov I.A.: “Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz
farovonligini yanada yuksaltirishdir”. T: “O`zbekiston”. 2010.
10. G`ozibekov D.G`., “Investitsiyalarni moliyalashtirish masalalari”. - T.:
“Moliya”, 2003
11. Vahobov A.V., Xajibakiyev Sh.X., Mo`minov N.G.: “Xorijiy
investitsiyalar”, O`quv qo`llanma. - T.: “Moliya”, 2010.

12. Imomov X.X.: Investitsiyalarni tashkil etish va moliyalashtirish”, o`quv
qo`llanma. - T.: “Iqtisod-moliya”, 2010.
13. Шарп У.Ф., Александер Г.Дж., Бейли Д.В.: “Инвестиции”. – М.:
“ИНФРА-М”,1998.
14. Ergasheva Sh., Uzoqov A.: “Investitsiyalarni tshkil etish va
moliyalashtirish”. O`quv qo`llanma. - T.: “Iqtisodiyot”, 2009.
15. Uzoqov A.T., Nosirov E.I., Saidov R.B., Sultonov M.A.: “Investitsiya
loyihalarini moliyalashtirish va ularning monitoringi”. O`quv qo`llanma. - T.:
“Iqtisod-moliya”, 2006.
16. Mahmudov N.M, Madjidov Sh.A.: “Investitsiyalarni tashkil etish va
moliyalashtirish”. O`quv qo`llanma. – T.: TDIU, 2010.
17. Mamatov B. S., Xujamkulov D.Y., Nurbekov O. SH.: “Investitsiyalarni
tashkil etish va moliyalashtirish”. Darslik. - T.: “Iqtisod-moliya”, 2014.
18. Игонина Л.Л.: “Инвестиции”. – М.: “ Экономист ” 2005.
19. O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasining yillik
hisobotlari.
20. Internet saytlari:
http://www.stat.uz (O`zbekiston Respublikasi Davlat Statistika Qo`mitasi);
http://www.mf.uz (O`zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi);
http://www.mfer.uz (O`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy aloqalar,
investitsiya va savdo vazirligi);
http://www.lex.uz (O`zbekiston Respublikasi qonun va normativ-huquqiy
hujjatlar to`plami).

Kapital qo’yilmalarini moliyalashtirish samaradorligining nazariy huquqiy masalalari

Sotib olish