• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 75.1KB
Покупки 0
Дата загрузки 12 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Karvon yoʻllari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyati

kelgan sardobalar ichida eng qadimgisi Karmana yaqinida, Raboti Malik (XII asr)dagi sardoba hisoblanadi. Buxoro xonligida sardobalar qurish tajribasi b о ‘lib, Jizzaxdan Sirdaryoning о ‘rta oqimidagi Chinozga ketuvchi y о ‘lda, Mirzach о ‘lda barpo etilgan 3 ta sardoba, Buxoro-Qarshi y о ‘lidagi 5 ta sardoba, Qarshi orqali Amudaryoning о ‘rta oqimidagi Kerki va Kelif kechuvlarining y о ‘nalishida qurilgan о ‘nga yaqin sardobalar Abdullaxon II tomonidan barpo etilgan. K о ‘priklar karvon y о ‘llarida muhim gidrotexnik inshootlardan b о ‘lib, muhim savdo y о ‘llaridagi k о ‘priklar davlat nazorati ostida b о ‘lgan. Amir Temur tomonidan Zarafshonning Oqdaryo va Qoradaryo о ‘zanlariga ajraladigan joyida qurilgan ikki arkali k о ‘prik – suv ayirgich (Puliravoq) keyinchalik Shayboniyxon tomonidan qayta tiklangan. Bu k о ‘prikdan XVI-XVII asrlar davomida foydalanib kelingan. Buxoro xonligining iqtisodiy о ‘zagi b о ‘lgan Zarafshon daryosi ustiga qurilgan k о ‘priklar tarix zarvaraqlarida muhrlanib qolgan. Ular Samarqand, Kattaq о ‘rg‘on, Karmana, Qiziltepa, Buxoro, G‘ijduvon, Vobkent, Romitan, Jondor va Qorak о ‘l kabi shahar va tumanlar atrofida joylashgan b о ‘lib, uzoqni yaqin qilish, suv ayirg‘ich va taqsimlagich vazifasini ham bajargan.Samarqand-Qarshi savdo y о ‘lidagi Qashqadaryo ustiga qurilgan k о ‘prik Abdullaxon II davrida qurilgan. Ayrim hollarda, xayriya maqsadida ham k о ‘priklar qurilgan b о ‘lib, “Pul-i Shirin xotun”, “Kampir k о ‘prik” va “Charxi devona” k о ‘prigi shular jumlasidandir. 7 Amudaryo va Sirdaryo kabi sersuv daryolardan о‘tishda kemalarni biriktirib yasalgan ponton kо‘priklardan foydalanilgan. Abdullaxon II ning Toshkentga yurishi davrida Sirdaryodan о‘tishda kema va qayiqlardan yasalgan bog‘lama kо‘prik (ponton) dan foydalanganligi ma’lum. 7 Массон М.Е. Среднеазиатские мосты прошлого и проблемы их изучения...... – С. 37. mintaqa aloqa-yо‘llari tizimi faoliyati rivojida alohida о‘rin egallagan davr sifatida qayd qilish mumkin. Shayboniylar va ashtarxoniylar sulolalari ichki va tashqi savdo rivojining kafolati bо‘lib maydonga chiqqan. Buni savdo-sotiqni rivojlantirishga qaratilgan tadbirlar – yо‘llarni, yо‘lbо‘yi inshootlarini va ixtisoslashgan bozorlarni qurish va ta’mirlash, savdo karvonlarining xavfsizligini ta’minlash xizmatini yо‘lga qо‘yish, ichki va tashqi savdo bilan shug‘ullanuvchi ijtimoiy tabaqalarga, shu jumladan, xorijlik savdogarlarga imtiyozlar berish va boshqalar misolida kо‘rish mumkin. Buxoro xonligining xalqaro iqtisodiy-madaniy munosabatlarda muhim о‘rin tutib kelishida, nafaqat xonlik hududining qulay geografik о‘rni, muhim tranzit karvon yо‘lari chorrahasida joylashgani, shu bilan birga karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatish tizimi о‘z davri uchun bir qadar mukammal yо‘lga qо‘yilganligi bо‘lgan. Karvon yо‘llari mamlakatning yagona iqtisodiy maydonini, о‘zaro bog‘langan pul-moliya tizimi, bozor munosabatlarining bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlashga xizmat qilgan infratuzilma sifatida kо‘zga tashlanadi. Foydalanilgan adabiyotlar 1. Ergashev J.Y. Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatishning manbashunoslik asoslari // “О‘zMU xabarlari” ilmiy jurnali. – Toshkent, 2018. №5.–B. 126-129. (07.00.00.№) 2.Ergashev J.Y. Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xavfsizlikni ta’minlash xizmati: tashkil etish va boshqarish masalalari // “QarDU xabarlari” ilmiy- nazariy, uslubiy jurnali. – Qarshi, 2019. №1. –B. 69-73. (07.00.00.№) Buxoro xonligi mavjud b о ‘lib turgan davrda (XVI-XVIII asr) yaratilgan manbalar, keyingi davrlarda olimlar tomonidan olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari tarixiy izchillikda о ‘rganilgan.Mavzu manbashunosligida О ‘zbekiston Milliy arxivida saqlanayotgan vaqf hujjatlari 1 muhim ahamiyatga ega. Turkiy tilda yoritilgan asarlar 2 mualliflari hukmdor yoki saroyga yaqin shaxslar b о ‘lib, ularning karvon y о ‘llari xususidagi ma’lumotlari ishonchliligi bilan xarakterlanadi. Mavzu manbashunosligiga oid asarlarning k о ‘pchiligi forsiy tilda yozilgan b о ‘lib, yozilgan asarlarni saroy tarixchilari, “voqeanomalar” kabi guruhlarga b о ‘lish mumkin. XVI asrga oid manbalarda Shayboniyxon (1500- 1510) va uning faoliyati davrida karvon y о ‘llari, y о ‘lb о ‘yi bekatlariga k о ‘proq etibor berilganligini k о ‘ramiz. S о ‘nggi о ‘rta asrlar (XVII-XVIII asrlar) davriga oid manbalarda Buxoro xonligi hududlari, geografik chegaralari, ulov vositalari, yetishtiriladigan mahsulotlar, savdo y о ‘llari, kechuvlar, y о ‘lb о ‘yi inshootlari xususida ma’lumot beruvchi asarlar salmog‘i ham anchaginani tashkil etadi. Ashtarxoniylar sulolasiga bag‘ishlangan asarlarda, jumladan, Buxoro xonligining mashhur tarixchi olimlaridan Muhammad Vafoi Karmanagiy (1685-1769) tomonidan yozilgan “Tuhfat ulxoniy” (“Xonning tuhfasi”) asarida Buxoro xonligining Ashtarxoniylar hukmronligi s о ‘nggi davrida yuz bergan ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy voqealarni aks ettirgan. Asarda Buxoro xonligining Eron, Afg‘oniston, Qozoq va Q о ‘qon xonliklari hamda Qoshg‘ar bilan munosabatlari, ularni bog‘lovchi karvon y о ‘llari y о ‘nalishlari haqida e’tiborli ma’lumotlar keltirib о ‘tilgan. Shuningdek, asarda karvon savdosi va y о ‘llarda xizmat 1 Ўзбекистон Республикаси миллий архиви (ЎМА) И-323-фонд, 1, 97, 114, 116, 142, 327, 1296-йиғма жилдлар. 2 Заҳириддин Муҳаммад Бобур . Бобурнома // Нашрга тайёрловчи П. Шамсиев. – Тошкент: Юлдузча, 1990. – 368 с. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. – Тошкент: Ғофур Ғулом, 1989. – 217 с., Абулғозий Баҳодирхон. Шажараи турк. – Тошкент: Чўлпон, 1992. – 192 б.; 3.Ergashev J.Y. Buxoro xonligi karvonsaroylari haqida ayrim mulohazalar // “Xorazm Ma’mun akademiyasi axborotnomasi” ilmiy jurnali. – Xiva, 2019. №1. –B. 63-68. (07.00.00.№) 4.Ergashev J.Y. Buxoro xonligidagi yо‘lbо‘yi inshootlari tarixiga doir(XVI – XVIII asrlar) // О‘tmishga nazar. – Toshkent, 2019. № 13. B. 4-15. (07.00.00.№) 5. О ‘zbekiston Respublikasi milliy arxivi ( О ‘MA) I-323-fond, 1, 97, 114, 116, 142, 327, 1296-yig‘ma jildlar. 6. Shkunov V.N. Orenburjye v sisteme torgovo-ekonomicheskix otnosheniy Rossii so stranami vostoka (vtoraya polovina XVIII - pervaya polovina XIX vv.) Mordovskiy gosudarstvenniy universitet im. N.P. Ogareva. – Saransk, 2002. – 155 s., Solonchenko. YE.A. Tamojennaya politika na yugo-vostoke Rossii i yeye realizatsiya v Orenburgskom krayev 1752 - 1868 gg. – Orenburg 2004. – 284 s. tashkil etgan. Ularni barpo etishda davlat xazinasidan mablag‘lar sarflanganligi muhim b о ‘lgan. Ot, tuya, xachir va eshaklar kabi ishchi hayvonlari yuk tashishda, shuningdek, aravalar xonlikning ichki va tashqi savdo aloqalari rivojida muhim о ‘rin tutgan. Ulardan karvon y о ‘llarida yuk va mahsulotlarni tashishda asosiy ulov-transport vositalari sifatida foydalanilgan. Ishchi hayvonlarning turlari narx-navosi turlicha b о ‘lgan. Xonlikda markaziy mahkamalar va mahalliy hokimiyat birgalikda karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish tizimini tashkil etish, nazorat qilish, boshqarish funksiyalarini bajargan. 1. Buxoro xonligi karvon y о ‘llari tarixining manbashunosligi va tarixshunosligi O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ Mavzu: Karvon yo llari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyatiʻ arxeologik-arxitektura va shaharsozlik, karvon savdosi rivojida ulamolarning roli, tarixiy-geografik, xalqaro munosabatlar, soliq va bojxona (iqtisodiy), karvonlar xavfsizligi kabi guruhlarga b о ‘lib, mavzuga doir ba’zi mulohazalar keltirilgan. Mavzuni tarixshunoslik nuqtai-nazaridan о ‘rganish Rossiya imperiyasi davridayoq boshlanib, sobiq SSSR davrida va О ‘zbekiston Respublikasi milliy mustaqillikni q о ‘lga kiritgandan s о ‘ng ham davom ettirilgan asar va ilmiy izlanishlarda qisman yoritilgan. Ammo, о ‘rganilgan tadqiqotlarda karvon y о ‘llari va ularda xizmat k о ‘rsatish tartiblari yaxlit holda, kompleks bayon qilinmagan b о ‘lib, y о ‘nalishlarning ayrimlariga k о ‘proq urg‘u berilgan yoki qisman t о ‘xtalib о ‘tilgan xolos. 2 . Y о ‘l b о ‘yi inshootlarining Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatishidagi y о ‘nalish tarmoqlari va ahamiyati Aytish joizki, Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida k о ‘rsatiladigan xizmatlar orasida y о ‘lb о ‘yi inshootlari о ‘ziga xos о ‘rin tutgan. Bu davrda karvonsaroy, rabot, k о ‘priklar, xonlikning dasht va ch о ‘l hududlarida quduq, hovuz va sardobalar bunyod etish davlat siyosatining yetakchi b о ‘g‘inlaridan biri edi. XVI asrda dengiz y о ‘li ahamiyatining oshishi bilan Buxoro xonligining xalqaro maydondagi muhim iqtisodiy ahamiyati ma’lum ma’noda pasaydi. Xalqaro tranzit y о ‘llaridagi savdo munosabatlari susayib, mintaqaviy, ichki (lokal) karvon y о ‘llarining ahamiyati oshdi. XVI-XVII asr mobaynida Farg‘ona vodiysidagi aloqa y о ‘llari k о ‘p tarmoqli b о ‘lib, Q о ‘qon, Quva, Marg‘ilon, Namangan, Andijon, О ‘sh, X о ‘jand savdo y о ‘llarining asosiy b о ‘g‘inini tashkil etgan.Farg‘ona vodiysi shaharlari Toshkent orqali Yettisuvdagi – Chimkent, Turkiston hamda Qozoq dashtlari, Orenburg va Sibir chegarasidagi muhim qal’alar borishda ham asosiy о ‘rin tutib kelgan. Hindistonlik olim, Akbarshoh (1556-1603) saroyida vazir lavozimida ham ishlagan Abul Fazl tomonidan yig‘ilgan “Maktubat-i Allami” nomli maktublar t о ‘plamida Akbarshohning Buxoro xoni Abdullaxon II ga yozgan maktubi keltirilgan. “Abdullanoma” asarida ham bu xususda ma’lumot keltiriladi. Buxoro xonlarining maxsus xabarchilari ham savdo karvonlari tarkibida b о ‘lib, xalqaro miqiyosdagi xat-xabarlarni yetkazishgan. Xon farmonlarini, buyruqlarini yetkazish vazifasi hukmdor devoni tomonidan boshqarilgan va nazorat qilingan. Bunday mahkama boshida Parvonachi turgan. Xonlikda hukmdor maktublarini yetkazuvchi sadoqatli amaldorlar, Chuhraboshi deb nomlanganligi “Abdullanoma”da keltirilgan. 18 Tavochi lavozimidagi amaldor ham, sharoit taqozasi bilan chopar vazifasini bajarib, xonning ovshikor tashkil qilish farmonini yoki g‘alaba va boshqa xushxabarlarni aholiga yetkazishda mas’ul bо‘lganligi manbalardan ma’lum. Markaziy va mahalliy hukumat yо‘llar va yо‘lbо‘yi inshootlari, pochta bekatlarining uzluksiz faoliyat kо‘rsatishini ta’minlashga ma’sul hisoblangan. Lekin ayrim hollarda yо‘llar ta’minoti uchun davlat xazinasidan mablag‘ kam ajratilgani yoki bu mablag‘lar mahalliy xokimiyat tomonidan boshqa maqsadlarga ishlatib yuborilgani bois, yо‘llarni ta’mirlash mahalliy aholi zimmasiga yuklatilgani ma’lum. Buxoro xonligining tashqi iqtisodiy- savdo aloqalarida, xususan Rossiya bilan aloqalarida tilmochlik, kirakashlik qilish, yо‘lboshlovchi bо‘lish, qо‘riqchi guruhlar tarkibiga qо‘shilish kо‘chmanchi turkman va qozoqlarning ayrim qabilalari uchun katta daromad manbai bо‘lgan. Xususan, tarixchi olima G.Agzamova fikricha, sо‘nggi о‘rta asrlarda Buxoro va Xiva xonliklarining Rossiya shaharlari va Kaspiy bо‘yidagi Eron shaharlari bilan savdo aloqalarida 18 Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. (“Шарафномаи шоҳий”) / 1-китоб. – Б. 319. xonlikning tekislik orqali о‘tgan karvon yо‘llarida asosiy ulov vositasi edi. Xonlikda eng kо‘p tarqalgan, yarim kо‘chmanchi о‘zbek qabilalari tomonidan boqiladigan Qorabayir ot zoti о‘zining tezligi, chidamliligi bilan mashhur bо‘lgan. Shuningdek, tog‘ va tog‘oldi hududlari orqali о‘tgan karvon yо‘llarida Sharqiy Buxoroda yetishtiriladigan Laqay otlari faol xizmat kо‘rsatgan. Bu ot turi quruq va issiq iqlimga moslashgan, tog‘li hududlarda harakatlana olishi, yuk tashish va aravaga qо‘shilishi bilan ham ajralib turgan. Xachirlarning karvon savdosidagi ahamiyati tuya va otlardan keyingi о ‘rinni egallagan. Xivadan Eronga chiqariladigan mahsulotlar ichida yuk tortishga m о ‘ljallangan ot va xachirlar salmog‘i anchagina b о ‘lgan. Shu bilan birga, Erondan Buxoro va Xivaga ot olib kelinganligi haqida ham ma’lumotlar mavjud. 10 Buxoro va Xiva xonligida zoti yaxshi xachirlar boqilib, ular sotish uchun Eron, Bag‘dod, Damashq va Misrga olib borilgan. Bu borada yirik savdo karvonlari safida hajga boruvchilar faol qatnashgan 11 . Buxoro xonligi iqtisodiy-savdo aloqalarida, karvon y о ‘llari tizimida k о ‘rsatiladigan xizmatlarda eshaklarning ham о ‘z о ‘rni bor. Odatda karvonboshilar eshakda y о ‘l k о ‘rsatib ketishgan, u suvsizlikka tuyadek sabrli, dag‘al ozuqaga qanoat qiladi va qumliklarda bemalol yura oladi. Ba’zan eshaklarga ham manzil uzoq b о ‘lsa 5 pud, yaqin b о ‘lsa 10 pudgacha yuk ortish mumkin b о ‘lgan. 12 10 Burton A. The Bukxarans a Dinastic … – P. 443. 11 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. – СПб., 2005. – С. 210. 12 Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. – Тошкент, 2005 – Б. 114. Reja Kirish Asosiy qism 1. Buxoro xonligi karvon y о ‘llari tarixining manbashunosligi va tarixshunosligi 2 . Y о ‘l b о ‘yi inshootlarining Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatishidagi y о ‘nalish tarmoqlari va ahamiyati 3.Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatishni tashkil etishning о ‘ziga xos xususiyatlari Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar Kirish og‘asi va askarlarni yig‘ish, tо‘plab xon oldiga boshlab keladigan tavochi kabi mansablar ham mavjud bо‘lganligiga qarab, xabar va ma’lumotlarni yetkazuvchilarni harbiy, fuqaroviy va xalqaro miqyosda ixtisoslashganlari vujudga kelgan, deb ayta olamiz. Bundan tashqari, chegara yaqinidagi karvonsaroy, rabot va boshqa inshootlarda xorijdan kirib kelayotgan karvonlardan boj tо‘lovlari undirilgan. Tо‘lovlar diniy, mazhabiy mansublikka qarab turlicha belgilangan. Rossiya hududida tо‘langan soliq va bojlar ham Buxoro xonligining iqtisodiy munosabatlarini о‘rganishda muhim ahamiyatga ega bо‘lib hisoblanadi. Xulosa Buxoro xonligida markaziy hokimiyat kuchaygan davrda yо‘llarni qurish va ta’mirlash, karvon yо‘llarida turli xizmatlar kо‘rsatish, xususan savdo karvonlari va yо‘lovchilarning xavfsizlikni ta’minlash siyosatini ishlab chiqqan va amalga oshirgan. XVI-XVIII asrlarda Buxoro xonligi mintaqaning an’anaviy xalqaro aloqalarini saqlab qoldi. Hindiston, Xitoy, Eron bilan iqtisodiy munosabatlar davom ettirilib, xalqaro aloqaning yangi yо‘nalishlari, ya’ni Rossiya bilan keng kо‘lamli iqtisodiy munosabatlar rivoj topdi. Bu xususiyatlardan kelib chiqib, sо‘nggi о‘rta asrlarni ham 8 Karvonlarni, yuklarni manzilga yetkazishda tuyalarning о‘rni beqiyos bо‘lib, ularning ikki turi mavjud bо‘lgan. Bir о‘rkachli luk tuyalar tez chopuvchan bо‘lsa, ikki о‘rkachli tuyalar bо‘yi pastroq bо‘lgan. Tuyachilikda tо‘plangan tajribalar va naslini yaxshilash natijasida yirik gavdali, ishchan va kuchli duragay tuyalar yetishtirila boshlangan. О ‘zbeklar orasida bunday tuyalar Nortuya, turkmanlarda Iner deb atalgan. Izlanishlardan ma’lumki, mintaqada nortuyalarning 7 ta, ikki о ‘rkachli tuyalarning 3 ta turi b о ‘lgan. XVI-XVIII asrlarda ham bu faoliyat turi chorvachilikning eng serdaromad sohalaridan biri sifatida qaralgan. Muhammad Salimning yozishicha, Qarshi viloyatiga tegishli yaylovlarda Ashtarxoniy hukmdor Nodir Muhammadxon (1642-1645)ga tegishli b о ‘lgan 600 bosh tuya boqilgan. Bundan tashqari uning Balx viloyatida boqiladigan minglab ot, tuya va chorva mollari b о ‘lgan. Tuyalar 640-500 funt yuk k о ‘tarishi, yuk bilan bir soatda 2 milgacha masofani bosib о ‘tishi, о ‘rtacha yuk bilan 44 soatda t о ‘xtovsiz 70 mil masofaga bora olgan. Voyaga yetgan tuyalarning og‘irligi 500-800 kg b о ‘lib, о ‘z vazni yarmiga teng yukni k о ‘tara olishi, vazniga nisbatan 10-12 % yukni torta olishi, о ‘rtacha tezligi yuk bilan soatiga 10-12 kmni tashkil etgan. Nortuyalar esa 16-20 pud yukni k о ‘tarib, bir kunda 30-35 km, yuksiz 60 km masofani bosib о ‘ta oladi. 9 Otlar ham muhim ulov vazifasini о‘tagan bо‘lib, garchi tuyalar singari bо‘lmasada, ularning xizmatidan ham foydalanilgan. Otlarga 8 pud yukni ortib, Buxorodan Qobulgacha olib kelishga 6 tilla tanga, Qobuldan Buxorogacha esa 10 yoki 12 tilla tanga kira haqi berishgan. Buxoro xonligida boqib yetishtirilgan qorabayir otlar 8 Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. «Шарафномаи шоҳий» / Форс тилидан С. Мирзаев таржимаси. – Тошкент: Шарқ, 1999. 1-китоб. – Б. 280-281. 9 Туя // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий нашриёти, 2004. 8-жилд. – Б. 686. 47 3.Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatishni tashkil etishning о ‘ziga xos xususiyatlari Suv zahirasi birinchi galdagi vazifa b о ‘lib, savdo karvonlari foydalanadigan meshlar mintaqamizning dasht va ch о ‘llar chegarasidagi barcha shaharlarda, yirik aholi maskanlarida sotilishi, yiriklari 20 litrgacha suv sig‘imiga ega b о ‘lgani haqida ma’lumotlar berilgan. Xonlikdagi tog‘ y о ‘llari (Farg‘ona vodiysi va Qashqar, Yakkabog‘dan boshlanib yо‘lidagi rabotlarda joylashtirilgan va savdogarlarni kо‘chmanchi turkmanlar hujumidan saqlash vazifalari yuklatilgan. Buxoro sarbozlari Karmanadan 2 farsang uzoqlikdagi Raboti Malikda ham b о ‘lgan. Shu bilan birga ayrim y о ‘lb о ‘yidagi inshootlardan qaroqchilar tayanch manzil sifatida ham foydalanganlar. Buxoro-Qarshi oralig‘ida joylashgan B о ‘zachi raboti qaroqchilar makoni sifatida tilga olinadi, Chorjuy – Marv y о ‘lidagi yagona chuchuk suvli Rapatak manzili qaroqchilar nazoratida b о ‘lib, karvonlar bu manzilni chetlab о ‘tishgan. Xonlar о ‘z ta’sir doirasida b о ‘lgan turkman qabilalarini q о ‘shni xonlikning savdo karvonlarini talashga rag‘batlantirib turishgani ham manbalardan ma’lum. XVII-XVIII asrning boshlarida karvon y о ‘llarida “Baranta” turkman qabilalari hamda kichik, о ‘rta juz va Qoraqalpoq qabilalari tomonidan tez-tez talonchiliklar uyushtirilgan. 17 Savdogarlarning jamiyatdagi mavqei va tutgan о‘rni haqida ularning kiyimlari ma’lumot bergan. Xalat, t о ‘n va ular tayyorlangan matolar ham daraja va hokimiyat ramzi unsurlari qatoridan joy olgan. Mato, uning rangi, naqshinigorlarining ba’zi turlarini oddiy aholi, jumladan, savdo y о ‘nalishida xizmat qilayotganlar kiyishlari mumkin b о ‘lmagan. O.A. Suxareva, P. Nebolsin va YE.M. Pesherevalar qoldirgan ma’lumotlarga k о ‘ra, shohiy matodan tayyorlangan kiyimlarni faqat xon oilasi kiyishi mumkin b о ‘lgan. Pochta-aloqa tartiblari Buxoro xonligida alohida ahamiyatga ega b о ‘lib, Abdullaxon II ning J о ‘ybor xojalari bilan yozishmalari hamda belgilangan kishilar vositasida xabar almashib turganliklari ham Buxoro xonligida aloqa xizmati qay darajada ekanligini k о ‘rsatadi. Pochta xizmati xonliklarning о ‘zaro munosabatlarida, xorijiy mamlakatlar bilan elchilik aloqalarini olib 17 Петров. Путевые заметки классного топографа тит. сов. Петрова. // Сборник географических, топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., 1886. – Вып. XXI. – С. 59. Toshq о ‘rg‘on dovoni orqali Denovga о ‘tuvchi y о ‘l)dan, odatda faqat yoz mavsumida о ‘tilgan, otlar va boshqa ulovlarini dovonlaridan tushirishda maxsus moslamalar bilan ta’minlash y о ‘lga q о ‘yilgan. Y о ‘lk о ‘rsatkich vazifasini bajargan minoralar ilk о ‘rta asrlar davridan beri yozma manbalarda keltirilgan va arxeologik tadqiqotlar davomida aniqlangan. Vengriyalik olim H.Vamberi ham о ‘z xotiralarida Buxoro va Samarqand oralig‘idagi y о ‘lning tegishli qismlarida tosh plitalarni k о ‘rganligini yozgan. Hisor tog‘larining janubiy qismidan о ‘tgan “Kaltaminor y о ‘li” bunga misol b о ‘lib hisoblanadi. Buxoro xonligining tashqi savdo aloqalarida qozoqlar va turkmanlar savdo karvonlariga y о ‘lboshlovchi va kirakash b о ‘lib yollangan. Shuningdek, arava va tuyalarni ijaraga olish mumkinligi manbalarda qayd etilgan. Qarshi tuyalarni kiraga yollaydigan yirik markaz b о ‘lib, 1 tosh masofaga 1 kumush tanga olingan. Markaziy Osiyo shaharlarida ham aholiga, ham karvonlarga, savdogarlarga tibbiy yordam k о ‘rsatiladigan markazlar, shifoxonalar b о ‘lgan. Buxoro, Marv, Urganch kabi shaharlaridagi shifoxonalar haqidagi ma’lumotlar mavjud. Elchilik missiyalari va yirik savdo karvonlari tarkibida maxsus tabiblar b о ‘lgan. Bu turli hududlar о ‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy aloqalar rivojiga xizmat qilsa, ikkinchidan tibbiy bilimlarning savdo y о ‘llari b о ‘ylab tarqalishiga xizmat qilgan. 13 Hammomlar odatda yirik aholi manzilgohlarida, shaharlarda qurilgan. Buxorodagi hammomlar haqida ingliz sayyohi A.Jenkinson ham aytib о‘tgan. Yirik rabot va karvonsaroylarda ham hammomlar bо‘lib, 1999-yilda Raboti Malik hududida katta hammom majmuasi qoldiqlari ochilgan. Ushbu majmua yodgorlikning qariyb butun janubiy-g‘arbiy hovlisini egallagan. 13 Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году. Публикации отрывка из “Путешествие Мир Иззат Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах” // Труды САГУ. – Ташкент: 1957. Вып. XC. – С. 198-214 14 Hammomlar xususiy mulk yoki vaqf tasarrufida bо‘lgan. Buxoroda 1820- yilda bо‘lgan sayyohlardan biri, hammomda yuvinish 20 tangaligini qayd etan. Buxoroda hammomlar bо‘ganligi haqida fikrlarni Filipp Yefremov ham bayon etadi. Buxoro hammomlarida, asosan, boy xonadon vakillarini yuvintiradigan “xaltador”lar ham ishlagan. Xaltadorlar, shuningdek, massaj bilan ham aholiga xizmat k о ‘rsatgan, chunki massaj ham turli kasalliklarga davo deb hisoblangan. 1558 yili Antoniy Jenkinson Buxoroga kelib, “Ayniqsa hammomlar shunday k о ‘rkam qurilganki, bunaqasi dunyoning hech qayerida y о ‘q” deb ta’kidlagan. Buxoro xonligining karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish turlari ichida tibbiy xizmat faoliyati ham о ‘z davri uchun yaxshi y о ‘lga q о ‘yilgan edi. Xalqaro aloqalar jarayonida ba’zi hollarda xavfli yuqumli kasalliklarning savdo y о ‘llari b о ‘ylab katta hududlarga tarqalganligi tarixda k о ‘p bor kuzatilgan. Shu sababli, dunyoning boshqa rivojlangan mamlakatlari kabi Markaziy Osiyo davlatlarida ham aholiga, karvon y о ‘llarida xarakatlanuvchi y о ‘lovchi, savdogarlarga tibbiy yordam k о ‘rsatiladigan markazlar, shifoxonalar b о ‘lgan. Buxoro xonligida savdo karvonlari va y о ‘lovchilarni, ayrim hollarda hatto elchiliklarining xavfsizligini ta’minlash davlat ahamiyatiga molik jiddiy muammo hisoblanardi. CH о ‘l, dasht hududlarida urug‘ boshliqlari, savdodan manfaatdor ijtimoiy qatlamlar savdo karvonlaridan belgilangan tarzda sovg‘a va tuhfalar olib turishdan tashqari, savdo karvonlariga y о ‘lboshlovchi, q о ‘riqchi, о ‘z ot- ulovi bilan yuk tashuvchi sifatida xizmatlar k о ‘rsatib turishgan. Shu sababli, k о ‘chmanchi chorvadorlarga xos bag‘rikenglik va mehmond о ‘stlik, chorvadorlarning har bir о ‘tovida y о ‘lovchilarga oziqovqat va zarurat b о ‘lganda ot-ulov vositalari berganlar. Ayrim 14 Немцева. Н.Б, Сапаров. Н.Ж. Банный комплекс Рабат-и Малика // ИМКУ-33, с.243 и сл. Manbalar ma’lumotlari tahlili asosida shuni qayd etish kerakki, Buxoro xonligining XVI-XVIII asrlardagi karvon y о ‘llari, muhim bekatlar, karvonsaroylar va rabotlar, ulov vositalaridan foydalanish masalalariga tegishli ma’lumotlar turli manbalarda umumiy tarzda, xonlikning ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy hayotini, hukmdorlar va yirik amaldorlar, din peshvolari hayoti va faoliyatlarini ta’riflash asnosida keltirib о ‘tilgan. Manbalardagi ma’lumotlarini tahlil qilish asosida, Buxoro xonligi karvon y о ‘llarining yagona x о ‘jalik-iqtisodiy tizimda tutgan о ‘rni haqida ilmiy xulosalar chiqarish mumkin. Shuningdek, Buxoro xonligining karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish masalasiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni tahlil qilish shuni k о ‘rsatdiki, ularda bu mavzu s о ‘nggi о ‘rta asrlar davri doirasida yetarlicha о ‘rganilmagan. Buxoro xonligi shayboniylar va ashtarxoniylar davrida Markaziy Osiyoning katta hududini о ‘z ichiga olgan yirik davlat b о ‘lib, mamlakatning turli mintaqalari о ‘rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari tabiiy sharoitning og‘irligi, y о ‘lt о ‘sarlik, о ‘zaro urushlar natijasida tashlandiq holiga kelgan y о ‘lb о ‘yi inshootlarining xizmat k о ‘rsatishdagi nuqsonlariga qaramay faoliyat yuritgan. Xonlikning karvon y о ‘llarida y о ‘lboshlovchi, kirakash, tilmochlar xizmati mavjudligi, q о ‘riqchilar xizmatining y о ‘lga q о ‘yilganligi, madaniy-maishiy xizmat k о ‘rsatish, ya’ni karvon y о ‘llarida, savdo markazlarida kishilarni oziq-ovqat va ulov vositalarini ozuqa bilan ta’minlanish darajasi, karvon y о ‘llarida, savdo markazlarida tibbiy xizmat k о ‘rsatishning y о ‘lga q о ‘yilganligi muhim ahamiyat kasb etgan. Buxoro xonligi karvon y о ‘llari tizimining muhim tarkibiy qismini y о ‘lb о ‘yi inshootlari – karvonsaroy, rabot, sardoba, k о ‘prik va boshqalar qozoqlar va turkmanlar yirik savdo karvonlariga yо‘lboshlovchi va kirakash bо‘lib yollangan. 19 Buxoro xonligida ham iqtisodiy-savdo aloqalari rivoji adolatli soliqlar va bojlar yig‘imi bilan bog‘liq edi. Buxorodagi musulmon savdogarlari turli tovarlarga bojni tovarga berilgan baho qiymatidan kelib chiqqan holda tо‘laganlar. Xususan, mahalliy savdogarlar mavjud savdo tovarlarining 1/40 yoki 2/100 foizdagi boj solig‘ini tо‘laganlar. Boshqa millatga mansub xorijiy savdogarlardan turli mahsulotlariga qarab, 5 foizdan 10 foizgacha boj solig‘i olingan Savdo solig‘i hisoblangan 25 foizli zakot solig‘i yirik amaldorlardan tayinlangan zakotchilar tomonidan yig‘ib olingan. Bu zakotchilar xonlikning turli karvonsaroylaridagi savdo mollarini kо‘zdan kechirib, ularning rо‘yxatini tuzib, xonlikdagi bosh zakotchiga davlat boji bilan topshirganlar. Shariat bо‘yicha mahalliy aholining barcha musulmon tabaqalari uchun farz hisoblangan, о‘z yillik daromadidan 1/40 foizi miqdorida zakot solig‘i tо‘langan. Biroq, bu soliq foizi faqat musulmon savdogarlariga tegishli bо‘lib, rus savdogarlari 20 foiz, hind savdogarlari 10 foizdan о‘z mahsulotlaridan zakot solig‘i tо‘laganlar 20 .Shayboniylar davridan boshlab, karvon yо‘llarida shakllangan infratuzilmalar (karvonsaroy, sardoba, pochta bekati, xavfsizlikni ta’minlash maskanlari, tibbiyot xizmati, hammomlar va hokazo) tabiiy shart-sharoitlardan kelib chiqib shakllantirila boshlangan. Buxoro davlati hududida pochta aloqalarini tashkil etishda alohida aloqa mahkamasi faoliyat yuritgan bо‘lib, unga javobgar sifatida parvonachi mansabi ta’sis etilgan. Shuningdek, xonning maxsus xabar va buyruqlarini yetkazuvchi chuhra 19 Агзамова Г.А.. Среднеазиатские ханства и Россия: к истории караванной торговли … – С. 15, 22-23. 20 Борнс А. Путешествие в Бухару / Перевел с английского Георг Минъ. Ч. 3. – М.: Изд-е П.В. Голукова, 1849.– С. 574. holatlarda qaroqchilik karvon savdosiga salbiy ta’sir k о ‘rsatgan. Qalmiqlar va qozoq qabilalarining karvonlarga tez-tez uyushtirib turadigan hujumlari Buxoro-Rossiya iqtisodiy aloqalariga salbiy ta’sir etgan. Tehrondan Mazondaron, Kaspiyning janubi-sharqiy qirg‘oqlaridan Xivaga о ‘tuvchi y о ‘l yovmut qabilasi nazoratida b о ‘lib, ular mehmond о ‘stligi sababli ham Buxorodan Eronga k о ‘pincha Xiva orqali о ‘tilgan. 15 Ayrim karvonlar tarkibida hunarmand ustalar bо‘lib, karvon yо‘llarida ehtiyoj tug‘ilganda ulardan foydalanilgan. Katta karvonlarini odatda qurollangan maxsus qо‘riqchi guruhlar kuzatib borishgan bо‘lsa, kichik karvonlar kо‘p hollarda о‘z xavfsizligini о‘zlari ta’minlaganlar. Abdullaxon II (1583-1598) kо‘plab rabot va karvonsaroylar bunyod ettirib, ularda qо‘riqchi sarbozlarni joylashtirgan. Bu an’ana keyingi davrlarda ham saqlanib qolgan. Ammo, XVI asrning 40-50 yillarida Hindistondan Buxoro orqali о‘z yurtiga о‘tgan Saydi Ali Rais asarida xonlikning kavon yо‘llarida talonchiliklar yozib qoldirilgan. A.Jenkinson ham Xorazmdan Buxoroga kelishda qaroqchilarga duch kelganligini qayd etgan. Sо‘nggi о‘rta asrlarda qozoq dashtlari ham xavfsizlik eng kam ta’minlangan hududlardan biri bо‘lib, Orenburgdan Rossiya harbiy soqchilari kuzatuvida yо‘lga chiqqan karvonning ham qozoqlar va xivalik qaroqchilar tomonidan talanganligi 16 bu davrda yо‘llarda talonchilik jiddiy muammoligini kо‘rsatadi. Qaroqchilar hujumini oldini olishning yagona yо‘li karvonsaroy va sardobalarga qо‘riqchilarni joylashtirish bо‘lgan. Buxoro sarbozlari Qorovulbozorda, Xо‘ja Muborakda va Buxoro-Qarshi-Kerki 15 Агзамова Г. Волжско-Каспийский путь в XVI – первой половина XIX вв. // Тюркологический сборник, 2002. Россия и тюркский мир. – М., 2003. – С. 151. 72 16 Мухаммаджонов А.Р., Неъматов Т.Н. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир баъзи манбалар. – Тошкент, 1957, – Б. 14-17. mehmonxona, ularning ot-ulovlari va chorvalari uchun xam uzoq y о ‘ldan keyin xordiq olib, kuch t о ‘playdigan joy edi. Buxoro xonligi hududida (g‘arbda Xorazm, sharqda Qoshg‘ar, shimolda qozoq dashtlari, janubda Hindistongacha ch о ‘zilgan edi) 50 dan ziyod har xil karvonsaroylar b о ‘lib, bu karvonsaroylarda kuniga 5000gacha savdogarlar qabul qilinib, ularga turli xizmatlar k о ‘rsatilgan. Buxoro xonligida y о ‘lb о ‘yi inshootlarini qurishda Abdullaxon II faoliyati muhim ahamiyatga ega b о ‘lib, hukmdorlardan tashqari ruhoniylarning ham y о ‘lb о ‘yi inshootlarini qurganligi ma’lum. Jumladan, J о ‘ybor x о ‘jalari tomonidan Buxoro – Qarshi va Amudaryoga ketuvchi y о ‘llar b о ‘yida о ‘nlab rabotlar va sardobalar qurilganini qayd etish mumkin. Buxoro xonligida savdo karvon y о ‘llari b о ‘ylab bir qancha madrasa, masjid, mozorlar, maqsura (qabriston), karvonsaroy, sardoba, quduq, hammom, tahoratxona, y о ‘l va k о ‘priklardan о ‘tish, hovuzlar xizmatidan foydalanishda juda k о ‘p vaqflar qilingan. Odatda vaqf qiluvchi k о ‘char va k о ‘chmas mulkini xayriya maqsadida vaqf qilgan. Ayrim hollarda ayollar ham о ‘z mulklarini vaqf qilgan b о ‘lib, hujjatlarda, Chuchukoyim bind Qulmuhammad Dodxoq, Bibi Otin bint Muhammad Gani ibn Xalifa Jonmuhammad Eshoni K о ‘lobi, Chuchuk Oyim bint Muhammadshukr t о ‘qsaba, Shamsmohbonu bint Abulfayzxon, Oyposhsho bibi bint Abdurahmon hoji 6 larning nomlarini uchratish mumkin. Karvonsaroylarning ba’zilarida tashqi tomondan devori о ‘yilib, d о ‘konlar barpo etilgan. XVI asrga oid hujjatda Buxorodagi “Sarroflar karvonsaroyi” ichidagi “d о ‘konlar” eslatib о ‘tiladi. Karvon y о ‘lida savdogarlarning manzilga oson yetib olishi uchun suv zahirasi muhim ahamiyatga ega edi. Shu sababli Markaziy Osiyoda qadimgi davrdayoq sardobalar barpo etish an’anasi mavjud b о ‘lgan. Bizgacha yetib 6 ЎМА И-323 фонд, 115/а-йиғма жилд. Ягона варақда. k о ‘rsatishning bir qadar pasayib borganligi, Qoshg‘ar, Eron, Afg‘oniston bilan savdo aloqalari, mamlakatdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyatning keskinlashuvi masalalari ham о ‘z aksini topgan 3 . Shayboniylar davlatida markaziy hokimiyatni mustahkamlagan Abdullaxon II (1583-1598) mamlakat iqtisodiy hayotini yaxshilashga, karvon y о ‘llarining xavfsizligini ta’minlash hamda y о ‘lb о ‘yi inshootlarini qurish, eskilarini ta’mirlashga alohida e’tibor qaratganligi о ‘sha davr manbalarida keltirib о ‘tilgan. XVI-XVIII asrlardagi karvon y о ‘llari y о ‘nalishlari, y о ‘lb о ‘yi inshootlari, ulov vositalari, karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish tarixiga tegishli ma’lumotlarni Yevropa tillarida bitilgan manbalarda ham uchratish mumkin. Bu davrda Buxoro xonligining karvon y о ‘llari tizimiga bog‘liq ma’lumotlarni t о ‘plashda Yevropalik tadqiqotchilar, ayniqsa, rus geograflari, sayohatchilari, sharqshunoslari katta yutuqlarni q о ‘lga kiritganlar. Xorijiy tadqiqotchilarning ma’lumotlarida masofalarning aniqligiga, geografik holat (Qizilqum va boshqa ch о ‘llardagi quduqlar, Hisor, Chotqol tog‘laridan о ‘tish usullari, transportlarning yuk k о ‘tarish qobiliyati va hokazo.), karvonsaroylarda xizmat k о ‘rsatish tartiblari kabilar о ‘ta aniqlikda yozilganligini k о ‘rish mumkin. Chunki, mintaqani mustamlakaga aylantirish uchun ushbu ma’lumotlar zarur b о ‘lgan. Aynan elchi-ayg‘oqchilar XVI-XVIII asrlar karvon savdosi va xizmat k о ‘rsatish tartiblarining ilk tadqiqotchilari b о ‘lganlar. 4 Keyingi davr tadqiqotchilar ilmiy izlanishlari va uning natijasida yaratilgan asar, monografiya, ilmiy maqolalarni shartli ravishda 3 Муҳаммадвафои Карминагй. Тўҳфат-ул-хоний. / Муқаддима, таҳияи матн, нусхабадал, таълиқот ва феҳристҳои Жамшед Жўразода ва Нурулло Ғиёсов. – Хужанд: Ношир, 2018. – 390 с. 4 Яворский И.Л. Путешествие русского посольства по Афганистану и Бухарскому ханству в 1878–1879 годах. В двух томах. – СПб.: Типография д-ра М.А.Хана, 1883. Т.2; Семенов А.А. (Сенатор). Изучение исторических сведений о Российской внешней торговле и промышленности. С половины XVII-го века по 1858 год. Части 1-3. – Спб., 1859. Часть 1 – 296 с.; Часть 2 – 378 с.; Часть 3 – 538 с., Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского. (Путевой вестник) / Журнал. Руский вестник, 1884. – № 6, июнь – С. 649-654. bilan bog‘langan. Toshkentdan T о ‘ytepa, Qoraxitoy, Tilov, Q о ‘shrabot, Mullamir, Bobotarxon, Shahidon, Pungan, Xoramsaroy, Uyg‘ur, Pop, Sang, Chust, T о ‘raq о ‘rg‘on orqali Namanganga о ‘tuvchi y о ‘l Chotqol tog‘i orqali о ‘tib, uni odatda 10 kunda bosib о ‘tish mumkin b о ‘lgan 5 . Buxoroni Farg‘ona vodiysi bilan bog‘laydigan bir necha karvon y о ‘llari vujudga kelgan. Shuningdek, Buxoro va Xiva y о ‘nalishida ham bir necha y о ‘l tarmoqlari vujudga kelgan. XVI asr ikinchi yarmidan boshlab Rossiya davlati bilan elchilik va savdo aloqalari rivojlanib bordi. Sibir y о ‘li va ushbu о ‘lkada buxorolik savdogarlarga yaratilgan imkoniyatlar (ma’muriyatchilikning cheklanishi, xavfsizlikning ta’minlanishi va hokazo), savdo boji imtiyozi Rossiya davlati bilan savdo aloqalarida muhim о ‘rin tutishiga sabab b о ‘ladi. Orenburg shahriga asos solinishi esa Toshkent, Astraxan y о ‘nalishlari orqali Rossiya bilan savdo aloqalarini rivojlantirishga sabab b о ‘lgan. S о ‘nggi о ‘rta asrlarda Buxoro xonligining Hindiston bilan aloqalarida Kobul-Qandahor y о ‘li, Eron bilan savdo aloqalarida Marv va Xiva, Turkiya, Kavkaz (asosan Ozarbayjon- dissertant) orqali Astraxan, Kaspiyb о ‘yi24, Xitoy bilan Yettisuv va Qoshg‘ar orqali о ‘tuvchi y о ‘l25lar muhim ahamiyatga ega b о ‘lib hisoblangan. Savdo y о ‘llarida karvonlarga xizmat k о ‘rsatish, elchilar, xat- xabar tashuvchilar, y о ‘lovchilar, shuningdek, tegishli xizmat vazifasini bajarayotgan va safar qilayotgan davlat ma’murlariga vaqtinchalik q о ‘nalg‘a vazifasini о ‘tash uchun karvonsaroy, rabot, sardoba kabi y о ‘lb о ‘yi inshootlari qurilgan. Karvonsaroy – bu uzoq va mashaqqatli y о ‘l bosib, xalqaro aloqalarni savdo munosabatlari orqali bog‘lovchi savdogar- karvon ahllari uchun о ‘ziga xos vaqtinchalik q о ‘rg‘on-qarorgoh, 5 Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. – СПб., 2005. – С. 291.

Karvon yoʻllari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyati

Kirish

Asosiy qism

1.Buxoro xonligi karvon yо‘llari tarixining manbashunosligi va tarixshunosligi

2.Yо‘l bо‘yi inshootlarining Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatishidagi yо‘nalish tarmoqlari va ahamiyati

3.Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatishni tashkil etishning о‘ziga xos xususiyatlari

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar

 

Купить