• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Karvon yoʻllari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyati

kelgan   sardobalar   ichida   eng   qadimgisi   Karmana   yaqinida,   Raboti   Malik
(XII   asr)dagi   sardoba   hisoblanadi.   Buxoro   xonligida   sardobalar   qurish
tajribasi b о ‘lib, Jizzaxdan Sirdaryoning  о ‘rta oqimidagi Chinozga ketuvchi
y о ‘lda, Mirzach о ‘lda barpo etilgan 3 ta sardoba, Buxoro-Qarshi y о ‘lidagi
5 ta sardoba, Qarshi orqali Amudaryoning   о ‘rta oqimidagi Kerki va Kelif
kechuvlarining y о ‘nalishida qurilgan  о ‘nga yaqin sardobalar Abdullaxon II
tomonidan barpo etilgan. K о ‘priklar karvon y о ‘llarida muhim gidrotexnik
inshootlardan   b о ‘lib,   muhim   savdo   y о ‘llaridagi   k о ‘priklar   davlat   nazorati
ostida   b о ‘lgan.   Amir   Temur   tomonidan   Zarafshonning   Oqdaryo   va
Qoradaryo  о ‘zanlariga ajraladigan joyida qurilgan ikki arkali k о ‘prik – suv
ayirgich   (Puliravoq)   keyinchalik   Shayboniyxon   tomonidan   qayta
tiklangan. Bu k о ‘prikdan XVI-XVII asrlar davomida foydalanib kelingan.
Buxoro   xonligining   iqtisodiy   о ‘zagi   b о ‘lgan   Zarafshon   daryosi   ustiga
qurilgan   k о ‘priklar   tarix   zarvaraqlarida   muhrlanib   qolgan.   Ular
Samarqand,   Kattaq о ‘rg‘on,   Karmana,   Qiziltepa,   Buxoro,   G‘ijduvon,
Vobkent,   Romitan,   Jondor   va   Qorak о ‘l   kabi   shahar   va   tumanlar   atrofida
joylashgan   b о ‘lib,   uzoqni   yaqin   qilish,   suv   ayirg‘ich   va   taqsimlagich
vazifasini   ham   bajargan.Samarqand-Qarshi   savdo   y о ‘lidagi   Qashqadaryo
ustiga   qurilgan   k о ‘prik   Abdullaxon   II   davrida   qurilgan.   Ayrim   hollarda,
xayriya   maqsadida   ham   k о ‘priklar   qurilgan   b о ‘lib,   “Pul-i   Shirin   xotun”,
“Kampir   k о ‘prik”   va   “Charxi   devona”   k о ‘prigi   shular   jumlasidandir.
7
Amudaryo   va   Sirdaryo   kabi   sersuv   daryolardan   о‘tishda   kemalarni
biriktirib yasalgan ponton kо‘priklardan foydalanilgan. Abdullaxon II ning
Toshkentga   yurishi   davrida   Sirdaryodan   о‘tishda   kema   va   qayiqlardan
yasalgan   bog‘lama   kо‘prik   (ponton)   dan   foydalanganligi   ma’lum.
7
  Массон М.Е. Среднеазиатские мосты прошлого и проблемы их изучения...... – С. 37. mintaqa aloqa-yо‘llari tizimi faoliyati rivojida alohida о‘rin egallagan davr
sifatida qayd qilish mumkin.
              Shayboniylar   va   ashtarxoniylar   sulolalari   ichki   va   tashqi   savdo
rivojining   kafolati   bо‘lib   maydonga   chiqqan.   Buni   savdo-sotiqni
rivojlantirishga   qaratilgan   tadbirlar   –   yо‘llarni,   yо‘lbо‘yi   inshootlarini   va
ixtisoslashgan   bozorlarni   qurish   va   ta’mirlash,   savdo   karvonlarining
xavfsizligini   ta’minlash   xizmatini   yо‘lga   qо‘yish,   ichki   va   tashqi   savdo
bilan   shug‘ullanuvchi   ijtimoiy   tabaqalarga,   shu   jumladan,   xorijlik
savdogarlarga   imtiyozlar   berish   va   boshqalar   misolida   kо‘rish   mumkin.
Buxoro   xonligining   xalqaro   iqtisodiy-madaniy   munosabatlarda   muhim
о‘rin   tutib   kelishida,   nafaqat   xonlik   hududining   qulay   geografik   о‘rni,
muhim   tranzit   karvon   yо‘lari   chorrahasida   joylashgani,   shu   bilan   birga
karvon   yо‘llarida   xizmat   kо‘rsatish   tizimi   о‘z   davri   uchun   bir   qadar
mukammal   yо‘lga   qо‘yilganligi   bо‘lgan.   Karvon   yо‘llari   mamlakatning
yagona   iqtisodiy   maydonini,   о‘zaro   bog‘langan   pul-moliya   tizimi,   bozor
munosabatlarining bog‘liqligi va aloqadorligini ta’minlashga xizmat qilgan
infratuzilma sifatida kо‘zga tashlanadi.
Foydalanilgan   adabiyotlar
1.   Ergashev   J.Y.   Buxoro   xonligi   karvon   yо‘llarida   xizmat   kо‘rsatishning
manbashunoslik   asoslari   //   “О‘zMU   xabarlari”   ilmiy   jurnali.   –   Toshkent,
2018. №5.–B. 126-129. (07.00.00.№)
2.Ergashev   J.Y.   Buxoro   xonligi   karvon   yо‘llarida   xavfsizlikni   ta’minlash
xizmati: tashkil etish va boshqarish masalalari // “QarDU xabarlari” ilmiy-
nazariy, uslubiy jurnali. – Qarshi, 2019. №1. –B. 69-73. (07.00.00.№)               Buxoro   xonligi   mavjud   b о ‘lib   turgan   davrda   (XVI-XVIII   asr)
yaratilgan   manbalar,   keyingi   davrlarda   olimlar   tomonidan   olib   borilgan
ilmiy   izlanishlar   natijalari   tarixiy   izchillikda   о ‘rganilgan.Mavzu
manbashunosligida   О ‘zbekiston   Milliy   arxivida   saqlanayotgan   vaqf
hujjatlari 1
  muhim   ahamiyatga   ega.   Turkiy   tilda   yoritilgan   asarlar 2
mualliflari   hukmdor   yoki   saroyga   yaqin   shaxslar   b о ‘lib,   ularning   karvon
y о ‘llari xususidagi ma’lumotlari ishonchliligi bilan xarakterlanadi. Mavzu
manbashunosligiga oid asarlarning k о ‘pchiligi forsiy tilda yozilgan b о ‘lib,
yozilgan   asarlarni   saroy   tarixchilari,   “voqeanomalar”   kabi   guruhlarga
b о ‘lish   mumkin.   XVI   asrga   oid   manbalarda   Shayboniyxon   (1500-   1510)
va   uning   faoliyati   davrida   karvon   y о ‘llari,   y о ‘lb о ‘yi   bekatlariga   k о ‘proq
etibor   berilganligini   k о ‘ramiz.   S о ‘nggi   о ‘rta   asrlar   (XVII-XVIII   asrlar)
davriga   oid   manbalarda   Buxoro   xonligi   hududlari,   geografik   chegaralari,
ulov   vositalari,   yetishtiriladigan   mahsulotlar,   savdo   y о ‘llari,   kechuvlar,
y о ‘lb о ‘yi   inshootlari   xususida   ma’lumot   beruvchi   asarlar   salmog‘i   ham
anchaginani   tashkil   etadi.   Ashtarxoniylar   sulolasiga   bag‘ishlangan
asarlarda,   jumladan,   Buxoro   xonligining   mashhur   tarixchi   olimlaridan
Muhammad   Vafoi   Karmanagiy   (1685-1769)   tomonidan   yozilgan   “Tuhfat
ulxoniy”   (“Xonning   tuhfasi”)   asarida   Buxoro   xonligining   Ashtarxoniylar
hukmronligi   s о ‘nggi   davrida   yuz   bergan   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy
voqealarni   aks   ettirgan.   Asarda   Buxoro   xonligining   Eron,   Afg‘oniston,
Qozoq   va   Q о ‘qon   xonliklari   hamda   Qoshg‘ar   bilan   munosabatlari,   ularni
bog‘lovchi   karvon   y о ‘llari   y о ‘nalishlari   haqida   e’tiborli   ma’lumotlar
keltirib   о ‘tilgan.   Shuningdek,   asarda   karvon   savdosi   va   y о ‘llarda   xizmat
1
  Ўзбекистон Республикаси миллий архиви (ЎМА) И-323-фонд, 1, 97, 114, 116, 142, 327, 1296-йиғма жилдлар.
2
  Заҳириддин Муҳаммад Бобур .  Бобурнома // Нашрга тайёрловчи П. Шамсиев. – Тошкент: Юлдузча, 1990. – 368
с. Муҳаммад Солиҳ. Шайбонийнома. – Тошкент: Ғофур Ғулом, 1989. – 217 с., Абулғозий Баҳодирхон. Шажараи
турк. – Тошкент: Чўлпон, 1992. – 192 б.; 3.Ergashev J.Y. Buxoro xonligi karvonsaroylari haqida ayrim mulohazalar
//   “Xorazm   Ma’mun   akademiyasi   axborotnomasi”   ilmiy   jurnali.   –   Xiva,
2019. №1. –B. 63-68. (07.00.00.№)
4.Ergashev   J.Y.   Buxoro   xonligidagi   yо‘lbо‘yi   inshootlari   tarixiga
doir(XVI – XVIII asrlar) // О‘tmishga nazar. – Toshkent, 2019.  № 13.  B.
4-15. (07.00.00.№)
5. О ‘zbekiston   Respublikasi   milliy   arxivi   ( О ‘MA)   I-323-fond,   1,   97,   114,
116, 142, 327, 1296-yig‘ma jildlar.
6. Shkunov   V.N.   Orenburjye   v   sisteme   torgovo-ekonomicheskix
otnosheniy Rossii so stranami vostoka (vtoraya polovina XVIII - pervaya
polovina   XIX   vv.)   Mordovskiy   gosudarstvenniy   universitet   im.   N.P.
Ogareva.   –   Saransk,   2002.   –   155   s.,   Solonchenko.   YE.A.   Tamojennaya
politika   na   yugo-vostoke   Rossii   i   yeye   realizatsiya   v   Orenburgskom
krayev 1752 - 1868 gg. – Orenburg 2004. – 284 s. tashkil   etgan.   Ularni   barpo   etishda   davlat   xazinasidan   mablag‘lar
sarflanganligi muhim b о ‘lgan.
                   Ot, tuya, xachir va eshaklar kabi ishchi hayvonlari yuk tashishda,
shuningdek,   aravalar   xonlikning   ichki   va   tashqi   savdo   aloqalari   rivojida
muhim   о ‘rin   tutgan.   Ulardan   karvon   y о ‘llarida   yuk   va   mahsulotlarni
tashishda   asosiy   ulov-transport   vositalari   sifatida   foydalanilgan.   Ishchi
hayvonlarning   turlari   narx-navosi   turlicha   b о ‘lgan.   Xonlikda   markaziy
mahkamalar   va   mahalliy   hokimiyat   birgalikda   karvon   y о ‘llarida   xizmat
k о ‘rsatish   tizimini   tashkil   etish,   nazorat   qilish,   boshqarish   funksiyalarini
bajargan.
1. Buxoro xonligi karvon y о ‘llari tarixining manbashunosligi va
tarixshunosligi O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY  TA’LIM, FAN  VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________                          Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20   y.                             “_____” ____________20   y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI 
Mavzu:________________ 
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Mavzu:   Karvon yo llari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyatiʻ arxeologik-arxitektura   va   shaharsozlik,   karvon   savdosi   rivojida
ulamolarning   roli,   tarixiy-geografik,   xalqaro   munosabatlar,   soliq   va
bojxona (iqtisodiy), karvonlar xavfsizligi kabi guruhlarga b о ‘lib, mavzuga
doir ba’zi mulohazalar keltirilgan.
Mavzuni   tarixshunoslik   nuqtai-nazaridan   о ‘rganish   Rossiya   imperiyasi
davridayoq   boshlanib,   sobiq   SSSR   davrida   va   О ‘zbekiston   Respublikasi
milliy mustaqillikni q о ‘lga kiritgandan s о ‘ng ham davom ettirilgan asar va
ilmiy   izlanishlarda   qisman   yoritilgan.   Ammo,   о ‘rganilgan   tadqiqotlarda
karvon   y о ‘llari   va   ularda   xizmat   k о ‘rsatish   tartiblari   yaxlit   holda,
kompleks   bayon   qilinmagan   b о ‘lib,   y о ‘nalishlarning   ayrimlariga   k о ‘proq
urg‘u berilgan yoki qisman t о ‘xtalib  о ‘tilgan xolos.
2 .   Y о ‘l b о ‘yi inshootlarining Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat
k о ‘rsatishidagi y о ‘nalish tarmoqlari va ahamiyati
Aytish   joizki,   Buxoro   xonligi   karvon   y о ‘llarida   k о ‘rsatiladigan   xizmatlar
orasida   y о ‘lb о ‘yi   inshootlari   о ‘ziga   xos   о ‘rin   tutgan.   Bu   davrda
karvonsaroy,   rabot,   k о ‘priklar,   xonlikning   dasht   va   ch о ‘l   hududlarida
quduq,   hovuz   va   sardobalar   bunyod   etish   davlat   siyosatining   yetakchi
b о ‘g‘inlaridan biri edi. XVI asrda dengiz y о ‘li ahamiyatining oshishi bilan
Buxoro   xonligining   xalqaro   maydondagi   muhim   iqtisodiy   ahamiyati
ma’lum ma’noda pasaydi. Xalqaro tranzit y о ‘llaridagi savdo munosabatlari
susayib,   mintaqaviy,   ichki   (lokal)   karvon   y о ‘llarining   ahamiyati   oshdi.
XVI-XVII   asr   mobaynida   Farg‘ona   vodiysidagi   aloqa   y о ‘llari   k о ‘p
tarmoqli   b о ‘lib,   Q о ‘qon,   Quva,   Marg‘ilon,   Namangan,   Andijon,   О ‘sh,
X о ‘jand   savdo   y о ‘llarining   asosiy   b о ‘g‘inini   tashkil   etgan.Farg‘ona
vodiysi   shaharlari   Toshkent   orqali   Yettisuvdagi   –   Chimkent,   Turkiston
hamda   Qozoq   dashtlari,   Orenburg   va   Sibir   chegarasidagi   muhim   qal’alar borishda   ham   asosiy   о ‘rin   tutib   kelgan.   Hindistonlik   olim,   Akbarshoh
(1556-1603) saroyida vazir lavozimida ham ishlagan Abul Fazl tomonidan
yig‘ilgan “Maktubat-i Allami” nomli maktublar t о ‘plamida Akbarshohning
Buxoro xoni Abdullaxon II ga yozgan maktubi keltirilgan. “Abdullanoma”
asarida ham bu xususda ma’lumot  keltiriladi. Buxoro xonlarining  maxsus
xabarchilari   ham   savdo   karvonlari   tarkibida   b о ‘lib,   xalqaro   miqiyosdagi
xat-xabarlarni   yetkazishgan.   Xon   farmonlarini,   buyruqlarini   yetkazish
vazifasi   hukmdor   devoni   tomonidan   boshqarilgan   va   nazorat   qilingan.
Bunday   mahkama   boshida   Parvonachi   turgan.   Xonlikda   hukmdor
maktublarini   yetkazuvchi   sadoqatli   amaldorlar,   Chuhraboshi   deb
nomlanganligi   “Abdullanoma”da   keltirilgan.   18
Tavochi   lavozimidagi
amaldor   ham,   sharoit   taqozasi   bilan   chopar   vazifasini   bajarib,   xonning
ovshikor   tashkil   qilish   farmonini   yoki   g‘alaba   va   boshqa   xushxabarlarni
aholiga yetkazishda mas’ul bо‘lganligi manbalardan ma’lum. Markaziy va
mahalliy   hukumat   yо‘llar   va   yо‘lbо‘yi   inshootlari,   pochta   bekatlarining
uzluksiz   faoliyat   kо‘rsatishini   ta’minlashga   ma’sul   hisoblangan.   Lekin
ayrim   hollarda   yо‘llar   ta’minoti   uchun   davlat   xazinasidan   mablag‘   kam
ajratilgani   yoki   bu   mablag‘lar   mahalliy   xokimiyat   tomonidan   boshqa
maqsadlarga   ishlatib   yuborilgani   bois,   yо‘llarni   ta’mirlash   mahalliy   aholi
zimmasiga   yuklatilgani   ma’lum.   Buxoro   xonligining   tashqi   iqtisodiy-
savdo   aloqalarida,   xususan   Rossiya   bilan   aloqalarida   tilmochlik,
kirakashlik   qilish,   yо‘lboshlovchi   bо‘lish,   qо‘riqchi   guruhlar   tarkibiga
qо‘shilish   kо‘chmanchi   turkman   va   qozoqlarning   ayrim   qabilalari   uchun
katta   daromad   manbai   bо‘lgan.   Xususan,   tarixchi   olima   G.Agzamova
fikricha,   sо‘nggi   о‘rta   asrlarda   Buxoro   va   Xiva   xonliklarining   Rossiya
shaharlari   va   Kaspiy   bо‘yidagi   Eron   shaharlari   bilan   savdo   aloqalarida
18
  Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. (“Шарафномаи шоҳий”) / 1-китоб. – Б. 319. xonlikning tekislik orqali о‘tgan karvon yо‘llarida asosiy ulov vositasi edi.
Xonlikda   eng   kо‘p   tarqalgan,   yarim   kо‘chmanchi   о‘zbek   qabilalari
tomonidan   boqiladigan   Qorabayir   ot   zoti   о‘zining   tezligi,   chidamliligi
bilan   mashhur   bо‘lgan.   Shuningdek,   tog‘   va   tog‘oldi   hududlari   orqali
о‘tgan   karvon   yо‘llarida   Sharqiy   Buxoroda   yetishtiriladigan   Laqay   otlari
faol   xizmat   kо‘rsatgan.   Bu   ot   turi   quruq   va   issiq   iqlimga   moslashgan,
tog‘li   hududlarda   harakatlana   olishi,   yuk   tashish   va   aravaga   qо‘shilishi
bilan ham ajralib turgan.  Xachirlarning karvon savdosidagi ahamiyati tuya
va   otlardan   keyingi   о ‘rinni   egallagan.   Xivadan   Eronga   chiqariladigan
mahsulotlar   ichida   yuk   tortishga   m о ‘ljallangan   ot   va   xachirlar   salmog‘i
anchagina   b о ‘lgan.   Shu   bilan   birga,   Erondan   Buxoro   va   Xivaga   ot   olib
kelinganligi haqida ham ma’lumotlar mavjud.   10
Buxoro va Xiva xonligida
zoti   yaxshi   xachirlar   boqilib,   ular   sotish   uchun   Eron,   Bag‘dod,   Damashq
va   Misrga   olib   borilgan.   Bu   borada   yirik   savdo   karvonlari   safida   hajga
boruvchilar faol qatnashgan 11
. Buxoro xonligi iqtisodiy-savdo aloqalarida,
karvon y о ‘llari tizimida k о ‘rsatiladigan xizmatlarda eshaklarning ham   о ‘z
о ‘rni   bor.   Odatda   karvonboshilar   eshakda   y о ‘l   k о ‘rsatib   ketishgan,   u
suvsizlikka   tuyadek   sabrli,   dag‘al   ozuqaga   qanoat   qiladi   va   qumliklarda
bemalol   yura   oladi.   Ba’zan   eshaklarga   ham   manzil   uzoq   b о ‘lsa   5   pud,
yaqin b о ‘lsa 10 pudgacha yuk ortish mumkin b о ‘lgan. 12
10
  Burton A. The Bukxarans a Dinastic … – P. 443.
11
  Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. – СПб., 
2005. – С. 210.
12
  Муталов О. Хива хонлиги Оллоқулихон даврида. – Тошкент, 2005 – Б. 114. Reja
Kirish
Asosiy qism
1. Buxoro   xonligi   karvon   y о ‘llari   tarixining   manbashunosligi   va
tarixshunosligi
2 . Y о ‘l   b о ‘yi   inshootlarining   Buxoro   xonligi   karvon   y о ‘llarida   xizmat
k о ‘rsatishidagi y о ‘nalish tarmoqlari va ahamiyati
3.Buxoro   xonligi   karvon   y о ‘llarida   xizmat   k о ‘rsatishni   tashkil
etishning  о ‘ziga xos xususiyatlari
Xulosa 
Foydalanilgan adabiyotlar
Kirish og‘asi va askarlarni yig‘ish, tо‘plab xon oldiga boshlab keladigan tavochi
kabi   mansablar   ham  mavjud   bо‘lganligiga   qarab,   xabar   va  ma’lumotlarni
yetkazuvchilarni harbiy, fuqaroviy va xalqaro miqyosda ixtisoslashganlari
vujudga   kelgan,   deb   ayta   olamiz.   Bundan   tashqari,   chegara   yaqinidagi
karvonsaroy,   rabot   va   boshqa   inshootlarda   xorijdan   kirib   kelayotgan
karvonlardan   boj   tо‘lovlari   undirilgan.   Tо‘lovlar   diniy,   mazhabiy
mansublikka qarab turlicha belgilangan. Rossiya hududida tо‘langan soliq
va   bojlar   ham   Buxoro   xonligining   iqtisodiy   munosabatlarini   о‘rganishda
muhim ahamiyatga ega bо‘lib hisoblanadi.
Xulosa
                   Buxoro xonligida markaziy hokimiyat kuchaygan davrda yо‘llarni
qurish   va  ta’mirlash,  karvon  yо‘llarida  turli   xizmatlar   kо‘rsatish,  xususan
savdo   karvonlari   va   yо‘lovchilarning   xavfsizlikni   ta’minlash   siyosatini
ishlab   chiqqan   va   amalga   oshirgan.   XVI-XVIII   asrlarda   Buxoro   xonligi
mintaqaning an’anaviy xalqaro aloqalarini saqlab qoldi. Hindiston, Xitoy,
Eron bilan iqtisodiy munosabatlar davom ettirilib, xalqaro aloqaning yangi
yо‘nalishlari,   ya’ni   Rossiya   bilan   keng   kо‘lamli   iqtisodiy   munosabatlar
rivoj   topdi.   Bu   xususiyatlardan   kelib   chiqib,   sо‘nggi   о‘rta   asrlarni   ham 8
Karvonlarni,   yuklarni   manzilga   yetkazishda   tuyalarning   о‘rni   beqiyos
bо‘lib,   ularning   ikki   turi   mavjud   bо‘lgan.   Bir   о‘rkachli   luk   tuyalar   tez
chopuvchan   bо‘lsa,   ikki   о‘rkachli   tuyalar   bо‘yi   pastroq   bо‘lgan.
Tuyachilikda   tо‘plangan   tajribalar   va   naslini   yaxshilash   natijasida   yirik
gavdali,   ishchan   va   kuchli   duragay   tuyalar   yetishtirila   boshlangan.
О ‘zbeklar orasida bunday tuyalar Nortuya, turkmanlarda Iner deb atalgan.
Izlanishlardan   ma’lumki,   mintaqada   nortuyalarning   7   ta,   ikki   о ‘rkachli
tuyalarning   3   ta   turi   b о ‘lgan.   XVI-XVIII   asrlarda   ham   bu   faoliyat   turi
chorvachilikning   eng   serdaromad   sohalaridan   biri   sifatida   qaralgan.
Muhammad   Salimning   yozishicha,   Qarshi   viloyatiga   tegishli   yaylovlarda
Ashtarxoniy   hukmdor   Nodir   Muhammadxon   (1642-1645)ga   tegishli
b о ‘lgan   600   bosh   tuya   boqilgan.   Bundan   tashqari   uning   Balx   viloyatida
boqiladigan minglab ot, tuya va chorva mollari b о ‘lgan. Tuyalar 640-500
funt yuk k о ‘tarishi, yuk bilan bir soatda 2 milgacha masofani bosib  о ‘tishi,
о ‘rtacha   yuk   bilan   44   soatda   t о ‘xtovsiz   70   mil   masofaga   bora   olgan.
Voyaga yetgan tuyalarning og‘irligi 500-800 kg b о ‘lib,   о ‘z vazni yarmiga
teng   yukni   k о ‘tara   olishi,   vazniga   nisbatan   10-12   %   yukni   torta   olishi,
о ‘rtacha tezligi yuk bilan soatiga 10-12 kmni tashkil etgan. Nortuyalar esa
16-20   pud   yukni   k о ‘tarib,   bir   kunda   30-35   km,   yuksiz   60   km   masofani
bosib   о ‘ta oladi.   9
Otlar ham muhim  ulov vazifasini  о‘tagan bо‘lib,  garchi
tuyalar   singari   bо‘lmasada,   ularning   xizmatidan   ham   foydalanilgan.
Otlarga   8   pud   yukni   ortib,   Buxorodan   Qobulgacha   olib   kelishga   6   tilla
tanga,   Qobuldan   Buxorogacha   esa   10   yoki   12   tilla   tanga   kira   haqi
berishgan.   Buxoro   xonligida   boqib   yetishtirilgan   qorabayir   otlar
8
  Ҳофиз Таниш ал-Бухорий. Абдулланома. «Шарафномаи шоҳий» / Форс тилидан С. Мирзаев таржимаси. – 
Тошкент: Шарқ, 1999. 1-китоб. – Б. 280-281.
9
  Туя // Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – Тошкент: “Ўзбекистон миллий энциклопедияси” Давлат илмий 
нашриёти, 2004. 8-жилд. – Б. 686.  47 3.Buxoro xonligi karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatishni tashkil
etishning  о ‘ziga xos xususiyatlari
Suv   zahirasi   birinchi   galdagi   vazifa   b о ‘lib,   savdo   karvonlari
foydalanadigan   meshlar   mintaqamizning   dasht   va   ch о ‘llar   chegarasidagi
barcha shaharlarda, yirik aholi maskanlarida sotilishi, yiriklari 20 litrgacha
suv   sig‘imiga   ega   b о ‘lgani   haqida   ma’lumotlar   berilgan.   Xonlikdagi   tog‘
y о ‘llari   (Farg‘ona   vodiysi   va   Qashqar,   Yakkabog‘dan   boshlanib yо‘lidagi   rabotlarda   joylashtirilgan   va   savdogarlarni   kо‘chmanchi
turkmanlar   hujumidan   saqlash   vazifalari   yuklatilgan.   Buxoro   sarbozlari
Karmanadan 2 farsang uzoqlikdagi Raboti Malikda ham b о ‘lgan. Shu bilan
birga   ayrim   y о ‘lb о ‘yidagi   inshootlardan   qaroqchilar   tayanch   manzil
sifatida   ham   foydalanganlar.   Buxoro-Qarshi   oralig‘ida   joylashgan
B о ‘zachi raboti qaroqchilar makoni sifatida tilga olinadi, Chorjuy – Marv
y о ‘lidagi   yagona   chuchuk   suvli   Rapatak   manzili   qaroqchilar   nazoratida
b о ‘lib, karvonlar bu manzilni chetlab  о ‘tishgan. Xonlar  о ‘z ta’sir doirasida
b о ‘lgan   turkman   qabilalarini   q о ‘shni   xonlikning   savdo   karvonlarini
talashga rag‘batlantirib turishgani ham manbalardan ma’lum. XVII-XVIII
asrning   boshlarida   karvon   y о ‘llarida   “Baranta”   turkman   qabilalari   hamda
kichik,   о ‘rta juz va Qoraqalpoq qabilalari tomonidan tez-tez talonchiliklar
uyushtirilgan.   17
Savdogarlarning   jamiyatdagi   mavqei   va   tutgan   о‘rni
haqida   ularning   kiyimlari   ma’lumot   bergan.   Xalat,   t о ‘n   va   ular
tayyorlangan   matolar   ham   daraja   va   hokimiyat   ramzi   unsurlari   qatoridan
joy   olgan.   Mato,   uning   rangi,   naqshinigorlarining   ba’zi   turlarini   oddiy
aholi,   jumladan,   savdo   y о ‘nalishida   xizmat   qilayotganlar   kiyishlari
mumkin   b о ‘lmagan.   O.A.   Suxareva,   P.   Nebolsin   va   YE.M.   Pesherevalar
qoldirgan   ma’lumotlarga   k о ‘ra,   shohiy   matodan   tayyorlangan   kiyimlarni
faqat   xon   oilasi   kiyishi   mumkin   b о ‘lgan.   Pochta-aloqa   tartiblari   Buxoro
xonligida   alohida   ahamiyatga   ega   b о ‘lib,   Abdullaxon   II   ning   J о ‘ybor
xojalari   bilan   yozishmalari   hamda   belgilangan   kishilar   vositasida   xabar
almashib   turganliklari   ham   Buxoro   xonligida   aloqa   xizmati   qay   darajada
ekanligini   k о ‘rsatadi.   Pochta   xizmati   xonliklarning   о ‘zaro
munosabatlarida,   xorijiy   mamlakatlar   bilan   elchilik   aloqalarini   olib
17
  Петров. Путевые заметки классного топографа тит. сов. Петрова. // Сборник географических,
топографических и статистических материалов по Азии. – СПб., 1886. – Вып. XXI. – С. 59. Toshq о ‘rg‘on  dovoni  orqali   Denovga   о ‘tuvchi  y о ‘l)dan,  odatda  faqat  yoz
mavsumida   о ‘tilgan,   otlar   va   boshqa   ulovlarini   dovonlaridan   tushirishda
maxsus   moslamalar   bilan   ta’minlash   y о ‘lga   q о ‘yilgan.   Y о ‘lk о ‘rsatkich
vazifasini   bajargan   minoralar   ilk   о ‘rta   asrlar   davridan   beri   yozma
manbalarda   keltirilgan   va   arxeologik   tadqiqotlar   davomida   aniqlangan.
Vengriyalik   olim   H.Vamberi   ham   о ‘z   xotiralarida   Buxoro   va   Samarqand
oralig‘idagi   y о ‘lning   tegishli   qismlarida   tosh   plitalarni   k о ‘rganligini
yozgan.   Hisor   tog‘larining   janubiy   qismidan   о ‘tgan   “Kaltaminor   y о ‘li”
bunga   misol   b о ‘lib   hisoblanadi.   Buxoro   xonligining   tashqi   savdo
aloqalarida   qozoqlar   va  turkmanlar   savdo  karvonlariga   y о ‘lboshlovchi   va
kirakash   b о ‘lib   yollangan.   Shuningdek,   arava   va   tuyalarni   ijaraga   olish
mumkinligi  manbalarda qayd etilgan.  Qarshi  tuyalarni  kiraga yollaydigan
yirik   markaz   b о ‘lib,   1   tosh   masofaga   1   kumush   tanga   olingan.   Markaziy
Osiyo   shaharlarida   ham   aholiga,   ham   karvonlarga,   savdogarlarga   tibbiy
yordam   k о ‘rsatiladigan   markazlar,   shifoxonalar   b о ‘lgan.   Buxoro,   Marv,
Urganch   kabi   shaharlaridagi   shifoxonalar   haqidagi   ma’lumotlar   mavjud.
Elchilik   missiyalari   va   yirik   savdo   karvonlari   tarkibida   maxsus   tabiblar
b о ‘lgan. Bu turli hududlar  о ‘rtasidagi siyosiy va iqtisodiy aloqalar rivojiga
xizmat   qilsa,   ikkinchidan   tibbiy   bilimlarning   savdo   y о ‘llari   b о ‘ylab
tarqalishiga   xizmat   qilgan.   13
Hammomlar   odatda   yirik   aholi
manzilgohlarida,   shaharlarda   qurilgan.   Buxorodagi   hammomlar   haqida
ingliz   sayyohi   A.Jenkinson   ham   aytib   о‘tgan.   Yirik   rabot   va
karvonsaroylarda   ham   hammomlar   bо‘lib,   1999-yilda   Raboti   Malik
hududida   katta   hammom   majmuasi   qoldiqlari   ochilgan.   Ushbu   majmua
yodgorlikning   qariyb   butun   janubiy-g‘arbiy   hovlisini   egallagan.
13
  Соколов Ю.А. Бухара, Самарканд, Келиф в 1813 году. Публикации отрывка из “Путешествие Мир Иззат 
Уллы в Среднюю Азию в 1812-1813 годах” // Труды САГУ. – Ташкент: 1957. Вып. XC. – С. 198-214 14
Hammomlar   xususiy   mulk   yoki   vaqf   tasarrufida   bо‘lgan.   Buxoroda
1820- yilda bо‘lgan sayyohlardan biri, hammomda yuvinish 20 tangaligini
qayd   etan.   Buxoroda   hammomlar   bо‘ganligi   haqida   fikrlarni   Filipp
Yefremov ham bayon etadi.   Buxoro hammomlarida, asosan, boy xonadon
vakillarini   yuvintiradigan   “xaltador”lar   ham   ishlagan.   Xaltadorlar,
shuningdek,   massaj   bilan   ham   aholiga   xizmat   k о ‘rsatgan,   chunki   massaj
ham turli kasalliklarga davo deb hisoblangan. 1558 yili Antoniy Jenkinson
Buxoroga   kelib,   “Ayniqsa   hammomlar   shunday   k о ‘rkam   qurilganki,
bunaqasi   dunyoning   hech   qayerida   y о ‘q”   deb   ta’kidlagan.   Buxoro
xonligining karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish turlari ichida tibbiy xizmat
faoliyati   ham   о ‘z   davri   uchun   yaxshi   y о ‘lga   q о ‘yilgan   edi.   Xalqaro
aloqalar   jarayonida   ba’zi   hollarda   xavfli   yuqumli   kasalliklarning   savdo
y о ‘llari b о ‘ylab katta hududlarga tarqalganligi tarixda k о ‘p bor kuzatilgan.
Shu   sababli,   dunyoning   boshqa   rivojlangan   mamlakatlari   kabi   Markaziy
Osiyo   davlatlarida   ham   aholiga,   karvon   y о ‘llarida   xarakatlanuvchi
y о ‘lovchi,   savdogarlarga   tibbiy   yordam   k о ‘rsatiladigan   markazlar,
shifoxonalar   b о ‘lgan.   Buxoro   xonligida   savdo   karvonlari   va
y о ‘lovchilarni,   ayrim   hollarda   hatto   elchiliklarining   xavfsizligini
ta’minlash davlat ahamiyatiga molik jiddiy muammo hisoblanardi. CH о ‘l,
dasht   hududlarida   urug‘   boshliqlari,   savdodan   manfaatdor   ijtimoiy
qatlamlar   savdo   karvonlaridan   belgilangan   tarzda   sovg‘a   va   tuhfalar   olib
turishdan   tashqari,   savdo   karvonlariga   y о ‘lboshlovchi,   q о ‘riqchi,   о ‘z   ot-
ulovi   bilan   yuk   tashuvchi   sifatida   xizmatlar   k о ‘rsatib   turishgan.   Shu
sababli,   k о ‘chmanchi   chorvadorlarga   xos   bag‘rikenglik   va
mehmond о ‘stlik,   chorvadorlarning   har   bir   о ‘tovida   y о ‘lovchilarga
oziqovqat   va   zarurat   b о ‘lganda   ot-ulov   vositalari   berganlar.   Ayrim
14
  Немцева. Н.Б, Сапаров. Н.Ж. Банный комплекс Рабат-и Малика // ИМКУ-33, с.243 и сл.                 Manbalar   ma’lumotlari   tahlili   asosida   shuni   qayd   etish   kerakki,
Buxoro   xonligining   XVI-XVIII   asrlardagi   karvon   y о ‘llari,   muhim
bekatlar,   karvonsaroylar   va   rabotlar,   ulov   vositalaridan   foydalanish
masalalariga   tegishli   ma’lumotlar   turli   manbalarda   umumiy   tarzda,
xonlikning   ijtimoiy-siyosiy   va   iqtisodiy   hayotini,   hukmdorlar   va   yirik
amaldorlar,   din   peshvolari   hayoti   va   faoliyatlarini   ta’riflash   asnosida
keltirib  о ‘tilgan. Manbalardagi ma’lumotlarini tahlil qilish asosida, Buxoro
xonligi   karvon  y о ‘llarining   yagona   x о ‘jalik-iqtisodiy   tizimda   tutgan   о ‘rni
haqida ilmiy xulosalar chiqarish mumkin. Shuningdek, Buxoro xonligining
karvon y о ‘llarida xizmat k о ‘rsatish masalasiga bag‘ishlangan tadqiqotlarni
tahlil   qilish   shuni   k о ‘rsatdiki,   ularda   bu   mavzu   s о ‘nggi   о ‘rta   asrlar   davri
doirasida yetarlicha  о ‘rganilmagan.
                  Buxoro   xonligi   shayboniylar   va   ashtarxoniylar   davrida   Markaziy
Osiyoning   katta   hududini   о ‘z   ichiga   olgan   yirik   davlat   b о ‘lib,
mamlakatning turli mintaqalari   о ‘rtasidagi iqtisodiy-savdo aloqalari tabiiy
sharoitning   og‘irligi,   y о ‘lt о ‘sarlik,   о ‘zaro   urushlar   natijasida   tashlandiq
holiga kelgan y о ‘lb о ‘yi inshootlarining xizmat k о ‘rsatishdagi nuqsonlariga
qaramay faoliyat yuritgan.
                   Xonlikning karvon y о ‘llarida y о ‘lboshlovchi, kirakash, tilmochlar
xizmati   mavjudligi,   q о ‘riqchilar   xizmatining   y о ‘lga   q о ‘yilganligi,
madaniy-maishiy   xizmat   k о ‘rsatish,   ya’ni   karvon   y о ‘llarida,   savdo
markazlarida   kishilarni   oziq-ovqat   va   ulov   vositalarini   ozuqa   bilan
ta’minlanish darajasi, karvon y о ‘llarida, savdo markazlarida tibbiy xizmat
k о ‘rsatishning y о ‘lga q о ‘yilganligi muhim ahamiyat kasb etgan.
                 Buxoro xonligi  karvon y о ‘llari  tizimining  muhim  tarkibiy  qismini
y о ‘lb о ‘yi   inshootlari   –   karvonsaroy,   rabot,   sardoba,   k о ‘prik   va   boshqalar qozoqlar   va   turkmanlar   yirik   savdo   karvonlariga   yо‘lboshlovchi   va
kirakash bо‘lib yollangan. 19
Buxoro  xonligida  ham  iqtisodiy-savdo  aloqalari  rivoji   adolatli   soliqlar  va
bojlar   yig‘imi   bilan   bog‘liq   edi.   Buxorodagi   musulmon   savdogarlari   turli
tovarlarga   bojni   tovarga   berilgan   baho   qiymatidan   kelib   chiqqan   holda
tо‘laganlar.   Xususan,   mahalliy   savdogarlar   mavjud   savdo   tovarlarining
1/40 yoki 2/100 foizdagi boj solig‘ini tо‘laganlar. Boshqa millatga mansub
xorijiy   savdogarlardan   turli   mahsulotlariga   qarab,  5   foizdan   10  foizgacha
boj   solig‘i   olingan   Savdo   solig‘i   hisoblangan   25   foizli   zakot   solig‘i   yirik
amaldorlardan   tayinlangan   zakotchilar   tomonidan   yig‘ib   olingan.   Bu
zakotchilar   xonlikning   turli   karvonsaroylaridagi   savdo   mollarini   kо‘zdan
kechirib, ularning rо‘yxatini tuzib, xonlikdagi bosh zakotchiga davlat boji
bilan topshirganlar. Shariat bо‘yicha mahalliy aholining barcha musulmon
tabaqalari   uchun   farz   hisoblangan,   о‘z   yillik   daromadidan   1/40   foizi
miqdorida   zakot   solig‘i   tо‘langan.   Biroq,   bu   soliq   foizi   faqat   musulmon
savdogarlariga   tegishli   bо‘lib,   rus   savdogarlari   20   foiz,   hind   savdogarlari
10   foizdan   о‘z   mahsulotlaridan   zakot   solig‘i   tо‘laganlar 20
.Shayboniylar
davridan   boshlab,   karvon   yо‘llarida   shakllangan   infratuzilmalar
(karvonsaroy,   sardoba,   pochta   bekati,   xavfsizlikni   ta’minlash   maskanlari,
tibbiyot   xizmati,   hammomlar   va   hokazo)   tabiiy   shart-sharoitlardan   kelib
chiqib   shakllantirila   boshlangan.   Buxoro   davlati   hududida   pochta
aloqalarini   tashkil   etishda   alohida   aloqa   mahkamasi   faoliyat   yuritgan
bо‘lib,   unga   javobgar   sifatida   parvonachi   mansabi   ta’sis   etilgan.
Shuningdek,   xonning   maxsus   xabar   va   buyruqlarini   yetkazuvchi   chuhra
19
  Агзамова Г.А.. Среднеазиатские ханства и Россия: к истории караванной торговли … – С. 15, 22-23.
20
  Борнс А. Путешествие в Бухару / Перевел с английского Георг Минъ. Ч. 3. – М.: Изд-е П.В. Голукова,
1849.– С. 574. holatlarda qaroqchilik karvon savdosiga salbiy ta’sir k о ‘rsatgan. Qalmiqlar
va qozoq qabilalarining karvonlarga tez-tez uyushtirib turadigan hujumlari
Buxoro-Rossiya   iqtisodiy   aloqalariga   salbiy   ta’sir   etgan.   Tehrondan
Mazondaron,   Kaspiyning   janubi-sharqiy   qirg‘oqlaridan   Xivaga   о ‘tuvchi
y о ‘l yovmut qabilasi nazoratida b о ‘lib, ular mehmond о ‘stligi sababli ham
Buxorodan   Eronga   k о ‘pincha   Xiva   orqali   о ‘tilgan.   15
Ayrim   karvonlar
tarkibida   hunarmand   ustalar   bо‘lib,   karvon   yо‘llarida   ehtiyoj   tug‘ilganda
ulardan   foydalanilgan.   Katta   karvonlarini   odatda   qurollangan   maxsus
qо‘riqchi guruhlar kuzatib borishgan bо‘lsa, kichik karvonlar kо‘p hollarda
о‘z xavfsizligini о‘zlari ta’minlaganlar. 
Abdullaxon II (1583-1598) kо‘plab rabot va karvonsaroylar bunyod ettirib,
ularda   qо‘riqchi   sarbozlarni   joylashtirgan.   Bu   an’ana   keyingi   davrlarda
ham   saqlanib   qolgan.   Ammo,   XVI   asrning   40-50   yillarida   Hindistondan
Buxoro orqali о‘z yurtiga о‘tgan Saydi Ali Rais asarida xonlikning kavon
yо‘llarida   talonchiliklar   yozib   qoldirilgan.   A.Jenkinson   ham   Xorazmdan
Buxoroga   kelishda   qaroqchilarga   duch   kelganligini   qayd   etgan.   Sо‘nggi
о‘rta   asrlarda   qozoq   dashtlari   ham   xavfsizlik   eng   kam   ta’minlangan
hududlardan biri bо‘lib, Orenburgdan Rossiya harbiy soqchilari kuzatuvida
yо‘lga chiqqan karvonning ham qozoqlar va xivalik qaroqchilar tomonidan
talanganligi   16
bu   davrda   yо‘llarda   talonchilik   jiddiy   muammoligini
kо‘rsatadi.   Qaroqchilar   hujumini   oldini   olishning   yagona   yо‘li
karvonsaroy   va   sardobalarga   qо‘riqchilarni   joylashtirish   bо‘lgan.   Buxoro
sarbozlari   Qorovulbozorda,   Xо‘ja   Muborakda   va   Buxoro-Qarshi-Kerki
15
  Агзамова Г. Волжско-Каспийский путь в XVI – первой половина XIX вв. // Тюркологический сборник,
2002. Россия и тюркский мир. – М., 2003. – С. 151.
72
16
  Мухаммаджонов А.Р., Неъматов Т.Н. Бухоро ва Хиванинг Россия билан муносабатлари тарихига доир
баъзи манбалар. – Тошкент, 1957, – Б. 14-17. mehmonxona, ularning ot-ulovlari  va chorvalari uchun xam uzoq y о ‘ldan
keyin   xordiq   olib,   kuch   t о ‘playdigan   joy   edi.   Buxoro   xonligi   hududida
(g‘arbda   Xorazm,   sharqda   Qoshg‘ar,   shimolda   qozoq   dashtlari,   janubda
Hindistongacha ch о ‘zilgan edi) 50 dan ziyod har xil karvonsaroylar b о ‘lib,
bu   karvonsaroylarda   kuniga   5000gacha   savdogarlar   qabul   qilinib,   ularga
turli   xizmatlar   k о ‘rsatilgan.   Buxoro   xonligida   y о ‘lb о ‘yi   inshootlarini
qurishda   Abdullaxon   II   faoliyati   muhim   ahamiyatga   ega   b о ‘lib,
hukmdorlardan   tashqari   ruhoniylarning   ham   y о ‘lb о ‘yi   inshootlarini
qurganligi   ma’lum.   Jumladan,   J о ‘ybor   x о ‘jalari   tomonidan   Buxoro   –
Qarshi   va   Amudaryoga   ketuvchi   y о ‘llar   b о ‘yida   о ‘nlab   rabotlar   va
sardobalar qurilganini qayd etish mumkin. Buxoro xonligida savdo karvon
y о ‘llari   b о ‘ylab   bir   qancha   madrasa,   masjid,   mozorlar,   maqsura
(qabriston),   karvonsaroy,   sardoba,   quduq,   hammom,   tahoratxona,   y о ‘l   va
k о ‘priklardan   о ‘tish, hovuzlar xizmatidan foydalanishda juda k о ‘p vaqflar
qilingan.   Odatda   vaqf   qiluvchi   k о ‘char   va   k о ‘chmas   mulkini   xayriya
maqsadida   vaqf   qilgan.   Ayrim   hollarda   ayollar   ham   о ‘z   mulklarini   vaqf
qilgan   b о ‘lib,   hujjatlarda,   Chuchukoyim   bind   Qulmuhammad   Dodxoq,
Bibi Otin bint Muhammad Gani ibn Xalifa Jonmuhammad Eshoni K о ‘lobi,
Chuchuk   Oyim   bint   Muhammadshukr   t о ‘qsaba,   Shamsmohbonu   bint
Abulfayzxon,   Oyposhsho   bibi   bint   Abdurahmon   hoji   6
larning   nomlarini
uchratish mumkin. Karvonsaroylarning ba’zilarida tashqi tomondan devori
о ‘yilib,   d о ‘konlar   barpo   etilgan.   XVI   asrga   oid   hujjatda   Buxorodagi
“Sarroflar   karvonsaroyi”   ichidagi   “d о ‘konlar”   eslatib   о ‘tiladi.   Karvon
y о ‘lida   savdogarlarning   manzilga   oson   yetib   olishi   uchun   suv   zahirasi
muhim   ahamiyatga   ega   edi.   Shu   sababli   Markaziy   Osiyoda   qadimgi
davrdayoq sardobalar barpo etish an’anasi mavjud b о ‘lgan. Bizgacha yetib
6
  ЎМА И-323 фонд, 115/а-йиғма жилд. Ягона варақда. k о ‘rsatishning   bir   qadar   pasayib   borganligi,   Qoshg‘ar,   Eron,   Afg‘oniston
bilan   savdo   aloqalari,   mamlakatdagi   ijtimoiy-siyosiy   vaziyatning
keskinlashuvi   masalalari   ham   о ‘z   aksini   topgan 3
.   Shayboniylar   davlatida
markaziy   hokimiyatni   mustahkamlagan   Abdullaxon   II   (1583-1598)
mamlakat   iqtisodiy   hayotini   yaxshilashga,   karvon   y о ‘llarining
xavfsizligini   ta’minlash   hamda   y о ‘lb о ‘yi   inshootlarini   qurish,   eskilarini
ta’mirlashga   alohida   e’tibor   qaratganligi   о ‘sha   davr   manbalarida   keltirib
о ‘tilgan.   XVI-XVIII   asrlardagi   karvon   y о ‘llari   y о ‘nalishlari,   y о ‘lb о ‘yi
inshootlari,   ulov   vositalari,   karvon   y о ‘llarida   xizmat   k о ‘rsatish   tarixiga
tegishli ma’lumotlarni Yevropa tillarida bitilgan manbalarda ham uchratish
mumkin.   Bu   davrda   Buxoro   xonligining   karvon   y о ‘llari   tizimiga   bog‘liq
ma’lumotlarni   t о ‘plashda   Yevropalik   tadqiqotchilar,   ayniqsa,   rus
geograflari,   sayohatchilari,   sharqshunoslari   katta   yutuqlarni   q о ‘lga
kiritganlar.   Xorijiy   tadqiqotchilarning   ma’lumotlarida   masofalarning
aniqligiga,   geografik   holat   (Qizilqum   va   boshqa   ch о ‘llardagi   quduqlar,
Hisor,   Chotqol   tog‘laridan   о ‘tish   usullari,   transportlarning   yuk   k о ‘tarish
qobiliyati va hokazo.), karvonsaroylarda xizmat k о ‘rsatish tartiblari kabilar
о ‘ta   aniqlikda   yozilganligini   k о ‘rish   mumkin.   Chunki,   mintaqani
mustamlakaga aylantirish uchun ushbu ma’lumotlar zarur b о ‘lgan. Aynan
elchi-ayg‘oqchilar   XVI-XVIII   asrlar   karvon   savdosi   va   xizmat   k о ‘rsatish
tartiblarining ilk tadqiqotchilari b о ‘lganlar. 4
Keyingi   davr   tadqiqotchilar   ilmiy   izlanishlari   va   uning   natijasida
yaratilgan   asar,   monografiya,   ilmiy   maqolalarni   shartli   ravishda
3
  Муҳаммадвафои Карминагй. Тўҳфат-ул-хоний. / Муқаддима, таҳияи матн, нусхабадал, таълиқот ва 
феҳристҳои Жамшед Жўразода ва Нурулло Ғиёсов. – Хужанд: Ношир, 2018. – 390 с.
4
  Яворский И.Л. Путешествие русского посольства по Афганистану и Бухарскому ханству в 1878–1879 годах. В
двух   томах.   –   СПб.:   Типография   д-ра   М.А.Хана,   1883.   Т.2;   Семенов   А.А.   (Сенатор).   Изучение   исторических
сведений о Российской внешней торговле и промышленности. С половины XVII-го века по 1858 год. Части 1-3.
– Спб., 1859. Часть 1 – 296 с.; Часть 2 – 378 с.; Часть 3 – 538 с., Крестовский В.В. В гостях у эмира Бухарского.
(Путевой вестник) / Журнал. Руский вестник, 1884. – № 6, июнь – С. 649-654. bilan   bog‘langan.   Toshkentdan   T о ‘ytepa,   Qoraxitoy,   Tilov,   Q о ‘shrabot,
Mullamir,   Bobotarxon,   Shahidon,   Pungan,   Xoramsaroy,   Uyg‘ur,   Pop,
Sang,   Chust,   T о ‘raq о ‘rg‘on   orqali   Namanganga   о ‘tuvchi   y о ‘l   Chotqol
tog‘i   orqali   о ‘tib,   uni   odatda   10   kunda   bosib   о ‘tish   mumkin   b о ‘lgan 5
.
Buxoroni   Farg‘ona   vodiysi   bilan   bog‘laydigan   bir   necha   karvon   y о ‘llari
vujudga kelgan. Shuningdek, Buxoro va Xiva y о ‘nalishida ham bir necha
y о ‘l tarmoqlari vujudga kelgan. XVI asr ikinchi yarmidan boshlab Rossiya
davlati   bilan   elchilik   va   savdo   aloqalari   rivojlanib   bordi.   Sibir   y о ‘li   va
ushbu   о ‘lkada   buxorolik   savdogarlarga   yaratilgan   imkoniyatlar
(ma’muriyatchilikning   cheklanishi,   xavfsizlikning   ta’minlanishi   va
hokazo),   savdo   boji   imtiyozi   Rossiya   davlati   bilan   savdo   aloqalarida
muhim   о ‘rin tutishiga sabab b о ‘ladi. Orenburg shahriga asos solinishi esa
Toshkent,   Astraxan   y о ‘nalishlari   orqali   Rossiya   bilan   savdo   aloqalarini
rivojlantirishga   sabab   b о ‘lgan.   S о ‘nggi   о ‘rta   asrlarda   Buxoro   xonligining
Hindiston   bilan   aloqalarida   Kobul-Qandahor   y о ‘li,   Eron   bilan   savdo
aloqalarida   Marv   va   Xiva,   Turkiya,   Kavkaz   (asosan   Ozarbayjon-
dissertant)   orqali   Astraxan,   Kaspiyb о ‘yi24,   Xitoy   bilan   Yettisuv   va
Qoshg‘ar   orqali   о ‘tuvchi   y о ‘l25lar   muhim   ahamiyatga   ega   b о ‘lib
hisoblangan. Savdo y о ‘llarida karvonlarga xizmat k о ‘rsatish, elchilar, xat-
xabar   tashuvchilar,   y о ‘lovchilar,   shuningdek,   tegishli   xizmat   vazifasini
bajarayotgan   va   safar   qilayotgan   davlat   ma’murlariga   vaqtinchalik
q о ‘nalg‘a   vazifasini   о ‘tash   uchun   karvonsaroy,   rabot,   sardoba   kabi
y о ‘lb о ‘yi inshootlari qurilgan. Karvonsaroy – bu uzoq va mashaqqatli y о ‘l
bosib, xalqaro aloqalarni savdo munosabatlari orqali bog‘lovchi savdogar-
karvon   ahllari   uchun   о ‘ziga   xos   vaqtinchalik   q о ‘rg‘on-qarorgoh,
5
  Вамбери А. Путешествие по Средней Азии / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. – СПб., 
2005. – С. 291.

Karvon yoʻllari xavfsizligi borasida Abdullaxon II faoliyati

Kirish

Asosiy qism

1.Buxoro xonligi karvon yо‘llari tarixining manbashunosligi va tarixshunosligi

2.Yо‘l bо‘yi inshootlarining Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatishidagi yо‘nalish tarmoqlari va ahamiyati

3.Buxoro xonligi karvon yо‘llarida xizmat kо‘rsatishni tashkil etishning о‘ziga xos xususiyatlari

Xulosa 

Foydalanilgan adabiyotlar