Kasb ta’limida innovatsion texnologiyalar - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	60.6KB
Xaridlar	2
Yuklab olingan sana	29 Sentyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Kasb ta’limida innovatsion texnologiyalar

Sotib olish

Kasb ta’limida innovatsion texnologiyalar

I. Kirish II.
II. Asosiy qism
1. Kasb ta’lim metodologiyasida innovatsion texnologiyalar
2. O’qitish texnologiyalari majmuaviy interaktiv tizim sifatida
3. Seminar darslarini tashkil etishda interaktiv metodlar
4. O’qitish texnologiyalarini loyihalash
5. Pedagogik amaliyotda innovatsion texnologiyalarni qo’llash
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1

Kirish
Kadrlar tayyorlash borasidagi davlat siyosati uzluksiz ta’lim
tizimiorqalishaxsning har tomonlama barkamol bo’lib etishishini nazarda tutadi.
Shaxs ta’lim xizmatlarining ishlab chiqaruvchi sifatida ta’lim jarayonida bilim va
tajribani o’rganuvchi, ishlab chiqarish moddiy muhiti faoliyatida fan, madaniyat,
halq xizmatida ishtirok etadi.
Uzluksiz ta’lim jarayonida oliy ta’lim muhim o’rinni egallaydi. Yuqori
ma’naviyatli, pok odob va axloqqa, ensiklopedik ma’lumotga, ruxiy va jismoniy
barqarorlikka ega bo’lgan kadrlar tarbiyalashda, o’qitishda innovasiya
metodlaridan foydalanish zarur. «Innovasiya» - lotincha - o’qitishda yangiliklardan
foydalanish mazmunini bildiradi.
O’qituvchi uz mutaxassisligi bo’yicha olgan bilimidan qat’iy nazar, ta’lim tarbiya
jarayoniga qadam qo’yar ekan, pedagogik va psixologik bilimlar, innovasion
texnologiyalar hamda o’qitish metodlari yig’indisi bo’lgan zarur pedagogik
minimumlarni egallab olishi zarur.
Yuqoridagilarni e’tiborga olgan xolda, lisey va kollejlarda mutaxassislarni
tayyorlashda quydagilarga e’tibor berish kerak;
- o’qish jarayonining samradorligini ta’minlovchi pedagogik malakalarni
shakllantirish;
- ijtimoiy-iqtisodiy tushunchaga yo’naltirilgan yangi kasbiy tafakkurni
o’stirish; - o’qituvchi faoliyatining metodologik asosi sifatida pedagogik bilimlar
tizimi sifatidaga o’qitish texnologiyalarini egallash.
O’qitishda an’anaviy - standart va noan’anaviy - nostandart o’qitish usullarini
tanlash, o’yinlar, rol o’ynash va vaziyatli texnologiyalardan foydalanish yaxshi
samaralar berishi ilg’or chet el tajribalaridan ma’lum.
Mustaqil Respublikamizda halk ta’limi tizimi oldiga qo’yilgan talab va
extiyojlardan kelib chiqqan xolda kollej ta’limini tashkil qilishning yangi-yangi
shakllari yaratilmoqda.
2

1.Kasb ta’lim metodologiyasida innovatsion texnologiyalar
O’zbekiston Respublikasi inson huquqlari va erkinligini kafolatlovchi jamiyatni
ma’naviy yangilaydigan ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini
shakllantiradigan va uni jahon hamjamiyati darajasiga ko’tarib, uzviylikni
ta’minlaydigan ochiq demokratik huquqiy davlat qurmoqda.
O’zbekiston taraqqiyotida xalqning boy ma’naviy salohiyoti va umuminsoniy
qadriyatlarga hamda hozirgi zamon madaniyati, iqtisodiyoti, ilmi, texnikasi va
texnologiyasining so’nggi yutuqlariga asoslangan mukammal ta’lim tizimini barpo
etish dolzarb ahamiyatga ega.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturida ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy
qilish va o’zlashtirish zarurligi ko’p karra takrorlanadi.
Ta’limga 3 xil yondoshuv .
Ma’lumki pedagogikada talabalarning ta’lim jarayonidagi faolligini oshirishga
qaratilgan 1 necha o’qitish uslublari ishlab chiqilgan; muammoli o’qitish, ish
faoliyatini ifodalovchi o’yinlar, rollar bajarish, mavzuiy o’qitish va hokazo. Ammo
ular xalq ta’limi tizimida keng qo’llaniladi deb bo’lmaydi. Bizning fikrimizcha,
buning sababi har bir mashg’ulotga tayyorgarlik pedagogik izlanishni ko’zda
tutishi, yuksak kasbiy mahoratni, ijodiy yondashuv va ko’p vaqtni sarflashni talab
qilishda bo’lsa kerak. Odatda, har bir bunday mashg’ulot stsenariysi o’ziga xos
xususiyatga ega va takrorlanmasdir.
Ta’limda og’zaki - ko’rgazmali yondashuv juda katta tajribaga ega va qismlarga
ajratilib ishlab chiqilgan bo’lib, ta’lim tizimida ulkan xizmat ko’rsatdi,biroz
bo’lsada, takomillashuvni davom ettirmoqda, ammo bu takomillashuv
yondashuvning qonuniyatlari doirasida cheklangandir. Jadal sur’atlar bilan o’sib
borayotgan fan va texnika talablari ta’lim tizimidagi islohatlar raqobatbardosh
kadrlar tayyorlash, shaxsni rivojlantirish, uning ma’lumot olish istaklarini
qondirishga bo’lgan jamiyat ehtiyojlari hamda o’qitish uslublari o’rtasida
ziddiyatlar tug’ilishiga olib keladi.
3

O’zbekiston pedagoglari pedagogik texnologiya bilan etarlicha tanish emaslar.
Albatta bu holatni tuzatishga jiddiy e’tibor qaratish zarur. Ko’p bosqichli ta’lim
tizimida, yangi standartlar va dasturlar doirasidagi ta’lim jarayonini eskirgan
uslubiyat bo’yicha olib borilishiga yo’l qo’yib bo’lmaydi.
Ta’lim tizimidagi keng qamrovli tarkibiy islohatlarni Respublika pedagoglari
ilg’or pedagogik texnologiyalarni o’zlashtirish va o’quv jarayoniga qo’llash bilan
mustahkamlashlari zarur. Avval ta’kidlanganidek, buning uchun pedagoglarimizni
o’quv jarayoniga texnologik yondashuvlarini o’rgatish talab etiladi,bu esa
pedagogik texnologiyadan foydalanishdan tashqari uni O’zbekiston madaniyati,
an’analari va tajribasi bilan boyitishga olib keladi.
Pedagogik texnologiyaning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, unda o’quv
maqsadlariga erishishni kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga
oshiriladi. Texnologik yondoshuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki
loyihalashtirilgan natijalarni amalga oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali
tuzilmada o’z ifodasini topadi.
Maqsadga yo’naltirilganlik, oraliq natijalarni tashxisli tekshirib borish, ta’limni
alohida o’qitish lavhalariga ajratish kabi usullar hozirgi kunga kelib qayta-qayta
takrorlash mumkin bo’lgan ta’lim texnologiyasi g’oyasida mujassamlangan.
U asosan o’z ichiga quyidagi omillarni oladi;
 ta’limda umummaqsadning qo’yilishi;
 tuzilgan umummaqsaddan aniq maqsadga o’tish;
 o’quvchilarning bilim darajasini dastlabki (tashxisli) baholash;
 bajariladigan o’quv tadbirlari majmuasi (bu bosqichda o’quvchilar bilan
muloqat asosida ta’limga joriy tuzatish) kiritilishi lozim  natijani baholash.

Ta’limga texnologik yondoshuv.
Tarbiyalash texnologiyasi - nisbatan yangi atama bo’lishiga qaramay, rivojlangan
mamlakatlarda keng tarqalgan. Tarbiyalash texnologiyasi yoshlar bilan tarbiyaviy
4

ishlarning g’oyasi, mazmuni, tarkibini emas, balki bu sohadagi hukumat ishlab
chiqqan maqsad va vazifalarni samarali amalga oshirish bilan shug’ullanadi.
Tarbiyalash texnologiyasi mo’ljallangan tarbiyaviy maqsadga samarali erishuvni
ta’minlovchi vositalar majmuasini ko’rib chiqadi. Shu bois professor-o’qituvchilar
uchun har tomonlama rivojlangan yuqori intellektual va ma’naviy barkamol fuqaro
shaxsini shakllantirishga qaratilgan talabalarni hukumat siyosatiga muvofiq
tarbiyalash texnologiyalarini egallashi dolzarbdir.
O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 14 sessiyasida Prezident
I.A.Karimov o’z nutqida «Bizning oldimizga ozod fuqaro shaxsining ma’naviyatini
boshqacha aytganda, ozod har tomonlama rivojlangan, o’z huquqlarini yaxshi
biladigan, kuchi va qobiliyatiga ishonib tayanadigan, atrofdagi hodisalarni,
o’zining mustaqil fikr va munosabati mavjud, o’z manfaatlarini vatan va xalq
manfaatlari bilan uyg’unlashtiradigan shaxsni tarbiyalash vazifasi turibdi» deb
ta’kidlagan edi.
Milliy o’zlikni anglashni butun olam insonparvarlik g’oya va madaniyati,
umuminsoniy qadriyatlar, ko’p millatli xalqimiz an’analaridan ayrim holda tiklab
bo’lmaydi. Yoshlarning iqtidori va bilimga chanqoqligi - aynan shulardan
ma’naviyatga erishish va uni rivojlantirish boshlanadi.
Ta’lim va tarbiya jurnalining 1996 yil 1 sonida e’lon qilingan «Oliy va o’rta
maxsus o’quv yurtlarida bo’lg’usi mutaxassislarning umumiy va kasbiy
madaniyatini shakllantirish bo’yicha jamlama tarbiyaviy ishlar rejasi» tarbiyaviy
ishlarni dasturlashga misol bo’la oladi. Ushbu dastur oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligi o’quv yurtlari olimlari va pedagoglari guruhining mehnati mahsulidir.
Uning asosi etib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimovning
O’zbekiston daxlsizligini mustahkamlash, uning buyuk kelajagini barpo etish, har
bir talabani ko’p qirrali barkamol va Vatanning yuksak g’oyalariga sodiq shaxs
sifatida tarbiyalash haqidagi ko’rsatmalari olingan.
Dasturda quyidagi asosiy tarbiyaviy yo’nalishlar va maqsadlar keltirilgan.
5

1.Fuqaro tarbiyasi. Eng yuksak milliy qadriyatlar va sifatlarni tarbiyalash,
umuminsoniy qadriyatlarni inobatga olgan holda O’zbekiston Respublikasi
fuqarosining milliy o’z-o’zini anglashni rivojlantirish.
2. Kasb egallashga, shaxsiy mas’uliyatni yuqori malakali bo’lishga va kasbiy
mahoratga intilishni tarbiyalash, mehnat faoliyatiga va doimiy ravishda malakani
o’stirib borishga undovchi sifatlarni tarbiyalash.
3. Oilaviy hayotga tayyorlash. Ota-ona va qondosh-qarindoshlar oila oldida
mas’uliyat va javobgarlik hissini tarbiyalash.
4. Talabani shaxs sifatida rivojlantirish. Betakror shaxsiy sifatlar va ijtimoiy
qiyofani har tomonlama ijodiy rivojiga ko’maklashish.
Zamonaviy tarbiyalash texnologiyasi - har tomonlama yondoshuvni amalga
oshiradi va quyidagi majburiy talablarga rioya qiladi;
1. Tarbiyalanuvchilarga 3 yo’nalish bo’yicha ta’sir etiladi - tafakkuriga,
sezgilariga va xulqiga.
2. Tarbiya (tashqi pedagogik ta’sir) va o’z-o’zini tarbiyalashning uzviyligi
tufayli ijobiy natijaga erishiladi.
3. Tarbiya jarayonida ishtirok etuvchi barcha vosita va tadbirlarning
muvofiqlashtirilishi; ijtimoiy institutlar, birlashmalar, ommaviy axborot vositalari,
adabiyot, san’at, oila, maktab, huquq targ’ibot idoralari, jamoalar - har tomonlama
yondoshuvning zaruriy shartidir.
4. Shaxsning ma’lum sifatlari amaldagi tarbiyaviy ishlar majmui orqali hosil
qilinadi. Bu ishlar yaqqol ko’rinishdagi ko’p yoqlik bo’lishi, bir vaqtning o’zida
aqliy, jismoniy, xulqiy, estetik va mehnat tarbiyasini uzviyligi asosida olib borishi
zarur.
5. Har yoqlama yaxlit tarbiyaviy yondashuv tarbiyachining tizimli
munosabatini va boshqaruvini taqoza qiladi. Boshqaruv tarbiya jarayonida ishtirok
etuvchi tashqi va ichki omillarni va ularning o’zaro ta’sirini inobatga
olingandagina muvaffaqiyatli bo’lishi mumkin. Shu bois, u omillar haqida aniq
tasavvurga ega bo’lishi zarur.
6

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da zamonaviy pedagogik texnologiyalarni joriy
qilish va o’zlashtirish zarurligi ko’p marta takrorlanib, ularni o’quv muassasalariga
olib kirish zarurligi uqtirilgan.
Respublikamizning taniqli olimlari ilmiy asoslangan, mintaqamizning
ijtimoiypedagogik sharoitiga moslashgan pedagogik texnologiyalarni yaratish va
ularni ta’lim-tarbiya amaliyotida qo’llashga intilmoqdalar.
O’quv-tarbiya ishlari jarayonida talaba yoshlarni ijodiy fikrlashga, o’zgaruvchan
vaziyatlarga o’rgatish, erkin raqobat asosida faoliyatni tashkil etish hamda
talabalarni axborot texnologiyalari, elektron darsliklar, versiyalar va
multimedialardan amaliy mashg’ulotlarda foydalanishi muhimdir. Bu esa
talabalarda mustaqillik, erkin fikrlashni tarbiyalashni, o’quv faoliyatini tahlil
qilishni, istiqbolda kasbiy mahorat va kompyuter savodxonligini orttirish bo’yicha
rejalarini aniq belgilashiga erishishni ularning ichki ehtiyojiga aylantirish talab
etiladi.
Innovatsion texnologiyalar ta’lim-tarbiya jarayonining bir tizimga solingan ilmiy-
nazariy va metodik asoslangan yangi shakl, usul va vositalarining majmuidir.
Bunda yangi mazmun, shakl, usul va vosita uyg’unligida maqsad, vazifa, faoliyat
va pedagogik natija yaxlitligi ta’minlanadi hamda o’quv maqsadlariga erishishni
kafolatlaydigan o’quv jarayoni loyihalashtiriladi va amalga oshiriladi. Texnologik
yondoshuv, eng avvalo, tasvirlash emas, balki loyihalashtirilgan natijalarni amalga
oshirish imkonini beruvchi amaliy ko’rsatmali tuzilmada o’z ifodasini topadi.
Ta’lim texnologiyasi reproduktiv dars berishga asoslangan bo’lib, undagi o’quv
jarayoni talabalarga tipik holatlardagi harakatlarni egallashga yo’naltirilgan.
Reproduktiv bilim berish jarayonida mashg’ulot aniq bo’laklarga bo’linib, har bir
bo’lagida talabalar bilishi va o’rganishi shart bo’lgan natijalar ko’rsatiladi. O’quv
materiallari mashg’ulot maqsadidan kelib chiqib, modullarga bo’lingan va
talabalarning o’quv jarayoni aniq savollarga konkret javoblar topishga qurilgan
bo’lib, savollar va javoblar o’zaro uzviy bog’liqlikda bo’lishi natijasida bir
butunlikni tashkil qiladi.
7

Yangicha yondoshuv, yangicha fikrlash asosida o’qitish jarayonida talabalar
faoliyatining samarali shakl va uslublari, ularni mustaqil ishlarini tashkil qilish
kerak. Bunday mustaqil topshiriqlar talabalarni o’ylashga, har tomonlama fikr
yuritishga, berilgan topshiriqlarni o’z hayotiy tajribalariga asoslanib hal etishga
o’rgatadi.
Ma’ruza va amaliy mashg’ulotlarni o’tish jarayonida muammoli vaziyat
talabalarning qiziqishi, bilim saviyasi, fikr yuritish doirasi hisobga olingan holda
tashkil qilinadi. Muammoli vaziyatni yaratishdan ko’zlangan asosiy maqsadni
amalga oshirish uchun vaziyatni baholashda talabalarning og’zaki va yozma
javoblaridan vaqti-vaqti bilan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Innovatsion texnologiyalar asosida bahs-munozara darslari, aqliy hujum
o’yinlaridan keng ko’lamli bilim, tajriba va mustaqillikka asoslangan holda
mashg’ulotlar tashkil etilsa, quyidagi natijalarga erishiladi:
 mashg’ulotlar davomida talabalarning mustaqilligi, ixtiyoriyligi va
erkinligiga erishiladi;
 talabalar o’z fikr va qarashlarini himoya qilishga o’rganadilar, ularni
boshqalarga etkazish mahoratini egallaydilar;
 talabalar jamoa fikriga tayanishga, uni hurmat qilishga o’rganadilar va
ularda o’zaro hurmat hissi ortib boradi;
 talabalar o’quv faniga doir materiallar bilan mustaqil ishlashga, izlanishga,
o’qitishning samarali shakl va uslublaridan ijodiy foydalanishga odatlanib boradi; 
talabalarda bilimlarni mustaqil egallash, ijodiy fikr yuritish va erkin fikrlash
malakalari shakllanadi;
 o’quv mashg’ulotlarida axborot texnologiyalaridan foydalanishga, o’zaro
fikr almashishga, pedagogik faoliyatni tanqidiy tahlil qilish va taqqoslashga
o’rganadilar.
Bugungi kunda tarkib topgan ta’limning eng muhim elementlari qadimdan
shakllanib kelgan va o’zining ahamiyatini hozirda ham yo’qotmagan. Ta’lim
8

maqsadi, mazmuni, shakllari, uslub va vositalari pedagogikada ta’lim jarayonlarini
tahlil qilish uchun qo’llaniladigan an’anaviy kategoriyalar bo’lib hisoblanadi.
Aynan shu kategoriyalar ma’lum bir predmet, mutaxassislik yoki ixtisoslik
bo’yicha o’quv tarbiyaviy jarayonni tashkil qiluvchi pedagog faoliyatining
predmeti sifatida yuzaga chiqadi. Qayd etilgan pedagogik kategoriyalarni
maqsadga muvofiq ravishda yo’naltiruvchi pedagogik va o’quv faoliyatining
qonuniyat va mezonlari tizimlashtiruvchi omil vazifasini bajaradi.
Pedagogik jarayonning mohiyati – o’qituvchining ta’lim oluvchi bilan biror
faoliyatda aksini topadi, bunda pedagog ta’lim oluvchiga qiyinchiliklarni engib
o’tishi uchun yordam beradi. Pedagogik yordamning mohiyati pedagogik
jarayonning yo’naltirilganligi va tavsifida hamda shaxchni shakllantirish va
tarbiyalashda hal etiladigan vazifalar bilan ifodalanadi. Pedagog faqatgina
eslatgan, ko’rsatgan, tushuncha bergan, yo’naltirgan, haqqoniylashtirgan,
maslahat bergan, bartaraf etgan, hamdardlik qilgan, talabchanlikni
qo’llabquvvatlagan hollarda yordam beradi.
Pedagogik texnologiyaning boshqaruvchanligi shundan iboratki, bunda ta’lim
jarayonini rejalashtirish, tashxis qilish, natijalash, tuzatish kiritish imkoniyatlari
mavjud. Bunda ta’limdan kutilgan natijaga erishiladi, vaqt tejaladi, bu esa
pedagogik texnologiyaning samaradorligi demakdir. Pedagogik texnologiyaning
tasdiqlanuvchanligi - ishlangan model boshqa pedagoglar qo’llaganda ham xuddi
o’shanday samara-natija berishi kerakligini bildiradi. Bir so’z bilan aytganda,
ta’lim jarayoniga yangicha yondashib, ijodkorlik, bunyodkorlik tadbiq etilsagina,
ta’lim samarasi yangi bosqichga ko’tariladi, ya’ni:
 bolaning talabi, moyilligi, istak xohishi, uning imkoniyatlari darajasida
qondiriladi;
 o’quvchining o’quv mehnatiga mas’uliyati, javobgarligi va burchi oshadi;
 bilimlarni mustaqil egallash malakalari shakllanadi;
 u umr bo’yi o’z bilimini o’zigina boyitishiga ishonch paydo bo’ladi;
9

 erkin fikrlash malakasi shakllanadi;
 shaxs jamiyatda o’zining o’rnini tezroq topib olishiga muhit yaratadi.
Buning uchun biz o’quvchiga «sen buni bilishing kerak» degan majburlovchi
da’vatdan «menga bu zarur va men buni bilishga uni hayotda qo’llashga
qodirman» degan ichki ishonchi va intilishini uyg’otishga o’tishimiz kerak.
Shunday qilib, oliy o’quv yurtlarida innovatsion texnologiyalarni qo’llash
talabalarning bilish faoliyatini faollashtirish, o’quv mashg’ulotlari samaradorligini,
o’qituvchilarning kasbiy tayyorgarligi, o’qitishda masofaviy ta’lim va kompyuter
savodxonligini orttirishga zamin tayyorlaydi.

2.O’qitish texnologiyalari majmuaviy interaktiv tizim sifatida
Zamonaviy o’qitish texnologiyalari – majmuaviy interaktiv tizimlar bo’lib, ular
o’z ichiga ta’lim maqsadlari bilan belgilangan kasbiy ko’nikma va malakalarning,
10

shaxs xislatlarining o’rganuvchilar tomonidan egallanishi hamda bilimlarni
o’zlashtirishga yo’naltirilgan operatsiya va harakatlarning tartiblashtirilgan
to’plamini qamrab oladi. Bu o’rinda ta’lim maqsadlarining belgilanishi, mazmunni
tanlash va ishlab chiqishga, ta’lim jarayonlarini tashkil qilishga, ta’lim metod va
vositalarining belgilanishiga, shuningdek o’qituvchilar malaka darajasiga,
erishilgan natijalarni baholash metodiga asoslanishi lozim. Keltirilgan
mezonlarning majmuaviy qo’llanilishi o’quv jarayoni mohiyatini va uning
texnologiyasini belgilab beradi.
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonuni va «Kadrlar
tayyorlash Milliy dasturi» har bir o’qituvchining oldiga dunyoga yangi ko’z bilan
qaraydigan, uddaburon, ishning ko’zini biluvchi, buyuk kelajagimiz poydevorini
quruvchi va yuksaltiruvchi mutaxassis kadrlarni tayyorlash vazifasini qo’ydi.
Bunday ulkan vazifalarni amalga oshirishda o’qitish amaliyotiga zamonaviy va
jahonning eng ilg’or ta’lim texnologiyalarini qo’llashni davr taqozo etmoqda.
Ma’lumki, har qanday pedagogik texnologiya ta’limni rivojlantiruvchi yangi
tamoyillarga asoslangan bo’lib, o’quvchi-talaba shaxsini shakllantirishga
yo’naltirilmog’i kerak. Yangi pedagogik texnologiya markazida ta’lim
jarayonining rahbari hamda shu jarayonning sub’ekti va ob’ekti bo’lgan o’qituvchi
va o’quvchi-talaba turadi. Shunday ekan, bu ikki shaxsning hamkorligi, o’zaro
muloqoti, bir-biriga ko’rsatadigan ta’siri eng zamonaviy va milliy talablar asosida
bo’lishi lozim. Buning uchun ta’lim jarayoni, o’qituvchi va ta’lim-tarbiya jarayoni
oldiga qo’yilgan talablar, ta’limni tashkil etish va boshqarish tamoyillari hamda
yo’llari o’quvchi-talabani aqliy va jismoniy jihatdan rivojlantirish usullari, u bilan
hamkorlik qilish, uni o’qish va o’rganishga yo’naltirish, o’quvchi-talaba shaxsiy
faoliyatini to’g’ri tashkil etish, ular bilan muloqotga kirishish, muammo va
kelishmovchiliklarni bartaraf etish, auditoriyada ijodiy, ishchanlik muhitini
vujudga keltirish, o’quvchi-talaba faoliyatini aniq va to’g’ri baholash metodlari
bilan qurollangan bo’lishi lozim.
11

Zamonaviy ta’limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha
ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir.
Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga etkazib berish, ularda
ma’lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalrani hosil qilish, shuningdek,
ta’lim oluvchilar faoliyatini nazorat etish, ular tomonidan egallangan bilim,
malakalar darajasini baholash, o’qituvchidan yuksak pedagogik mahoratni talab
etadi.
Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlarda bu borada katta tajriba to’planib,
interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. 1996 yildan buyon mamlakatimiz
ta’lim tizimi xodimlari o’rtasida interfaol metodlar va ulardan ta’lim jarayonini
tashkil etishda foydalanish borasidagi nazariy va amaliy bilimlar targ’ib etib
kelinmoqda.
Biz amaliyotda qo’llagan va ijobiy natija bergan texnologiyalardan biri bu -
«BLITS-O’YIN» metodidir.
Ushbu texnologiya o’quvchilarni harakatlar ketma-ketligini to’g’ri tashkil etishga,
mantiqiy fikrlashga, o’rganayotgan predmeti asosida ko’p, xilma-xil fikrlardan,
ma’lumotlardan kerakligini tanlab olishni o’rgatishga qaratilgan. Bu texnologiya
davomida o’quvchilar o’zlarining mustaqil fikrlarini boshqalarga o’tkaza oladilar.
Maqsad:
«Blits-o’yin» texnologiyasi o’quvchilarga tarqatilgan qog’ozlarda ko’rsatilgan
harakatlar ketma-ketligini avval yakka holda mustaqil ravishda belgilab, so’ngra
o’z fikrini boshqalarga o’tkaza olish yoki o’z fikrida qolish, boshqalar bilan
hamfikr bo’la olishga yordam beradi.
O’TKAZILISH JARAYONI 1-BOSQICH.
- o’qituvchi ushbu o’yin bir necha bosqichda o’tkazilishi haqida talabalarga
tushuncha beradi. Har bir bosqichdagi vazifani bajarishga aniq vaqt ajratilishi,
talabalar esa shu vaqtdan unumli foydalanishlari kerakligi haqida ularni
ogohlantiradi;
- talabalarga alohida-alohida tarqatma material beriladi;
12

- o’qituvchi tarqatma material mazmuni va bajariladigan vazifani talabalarga
tushuntiradi, ya’ni tarqatma materialda berilgan harakatlarni ketma-ketligini
to’g’ri belgilash kerakligi, belgini esa qog’ozdagi alohida ajratilgan bo’limga
raqamlar bilan belgilash kerakligini tashuntiradi;
- berilgan topshiriq avval yakka tartibda bajarilishini aytadi.
2- BOSQICH
- o’qituvchi birinchi berilgan topshiriqni har bir talaba tomonidan yakka
tartibda bajarilishini kuzatadi va tushunmovchiliklar bo’lganda yordam beradi;
- har bir talaba tarqatma materialdagi «yakka baho» bo’limiga shu erda
berilgan harakatlardan o’zining shaxsiy fikri asosida mantiqiy ketma-ketligini
raqamlar bilan belgilab chiqadi, ya’ni berilgan bir nechta harakatdan, uning
fikricha qaysi biri birinchi bo’lishi, qaysi biri esa ikkinchi bo’lishini belgilaydi,
o’qituvchi bu vazifani bajarish uchun talabalarga 10 daqiqa beradi.
3-BOSQICH
- o’qituvchi talabalardan 3 kishidan iborat kichik guruhlar tashkil etishlarini
so’raydi. 3 kishilik guruhlar o’quvchilarning xohishlariga qarab yoki raqamlar
bo’yicha tashkil etilishi mumkin;
- kichik guruhlardagi talabalarning har biri o’z qog’ozidagi yakka baho
bo’limida belgilangan harakatlar ketma-ketligi bilan bir-birlarini tanishtiradilar,
keyin 3 kishida uch xil bo’lgan ketma-ketlikni birgalashib, bir-birlari bilan
tortishib, bahslashib, ta’sir o’tkazib kelishgan holda ularga tarqatilgan qog’ozdagi
«GURUH BAHOSI» bo’limiga raqamlar bilan belgilab chiqadilar;
- o’qituvchi kichik guruhdagi tortishuvlarda ishtirok etmaydi, faqat kichik
guruhlar va har bir talaba faoliyatini kuzatadi, bu vazifani bajarish uchun 20 daqiqa
beriladi.
4-BOSQICH
Barcha kichik guruhlar o’z ishlarini tugatgach, o’qituvchi harakatlar ketmaketligi
bo’yicha to’g’ri javobni beradi, ya’ni talabalarga tarqatilgan qog’ozlardan
13

«TO’G’RI JAVOB» bo’limini topishni va unga o’qituvchi tomonidan aytilgan
harakatlar ketma-ketligining raqamlarini yozishni so’raydi.
5-BOSQICH
O’qituvchi «TO’G’RI JAVOB» bo’limida berilgan raqamlarning «YAKKA
BAHO» bo’limida berilgan raqamlarni (yoki aksincha), ya’ni kattadan-kichikni
ayirgan holda «YAKKA XATO» bo’limiga chiqqan farqni yozishni so’raydi.
«YAKKA BAHO» bo’limidagi sonlarni yuqoridan pastga qarab qo’shib chiqib
umumiysini hisoblashlari kerakligini uqtiradi.
6-BOSQICH
Xuddi shu tartibda «TO’G’RI JAVOB» va «GURUH BAHOSI» o’rtasidagi farq
kattadan-kichikni ayirish orqali bajariladi, chiqarilgan farqlar soni «GURUH
XATOSI» bo’limiga yozilib, yuqoridan pastga qarab qo’shiladi va umumiy son
keltirib chiqariladi.
7-BOSQICH
O’qituvchi yakka va guruh xatolarining umumiy soni bo’yicha tushuncha beradi,
ularni alohida-alohida sharhlab beradi.
IZOH: Bajarilgan vazifani baholashning yana bir turi, quyidagicha:
o’quvchilarning javoblari o’qituvchi tomonidan berilgan «TO’G’RI JAVOB»ning
yarmidan ko’piga to’g’ri kelgan bo’lsa, demak, «qoniqarli», 75%ga to’g’ri kelgan
bo’lsa, «yaxshi», 100%ga to’g’ri kelgan bo’lsa «a’lo» deb belgilash mumkin.
Umuman olganda, hozirgi kunda innovatsion texnologiyalar, axborot
texnologiyalari o’qitishning asosiy vositalari bo’lib xizmat qilmoqda. Chunki
bularning qo’llanilishi talabalarning o’quvjarayoniga faol jalb kilinishini
ta’minlaydi. Shuning uchun ta’lim texnologiyalari bazasida kompleks o’qitish
vositalari kontseptsiyasi ishlab chiqilish zarur bo’lib, mazkur kontseptsiya
doirasida yangi axborot texnologiyalarini qo’llanilishi o’quv jarayonini samarali
bo’lishiga olib keladi.

14

3.Seminar darslarini tashkil etishda interaktiv metodlar
Seminar musobaqa darslarini tashkil etish usuli 1976 yildan beri qo’llanilib
kelinadi. Bu usul talabalarning qiziqishini va faolligini oshiradi. Bu usulga
tayyorgarlik ko’rish uchun talabalar oldindan ogohlantiriladi va mavzu e’lon
qilinadi. Talabalar guruhi ikki kichik guruhchalarga bo’linadi. Ularning har biri
mavzu bo’yicha savollar tayyorlab kelishi lozim. Seminar boshida talabalar
musobaqa shartlari bilan tanishtiriladi. Bunda faqat javoblar uchun emas, balki
savollarni to’g’ri va aniqligi uchun, qo’shimcha va tuzatishlar uchun ham ma’lum
ballar belgilanadi. Guruh talabalarining barchasi faol qatnashishlari uchun esa
minus ballar ham ko’rsatilishi mumkin, masalan, +3 dan –3 gacha noto’g’ri
javoblar va savollar uchun ballarni ayirish usuli ishlatilishi mumkin. Musobaqa
davomida doskaga to’plangan ballar yozib borilishi mumkin. Seminar oxirida
g’olib guruh qatnashchilari qo’shimcha ballar bilan rag’batlanishi mumkin.
Pedagog esa sinchkovlik bilan javoblarni eshitib, har bir talabaga baho qo’yib
borishi lozim. Bu usul bilimlarni yanada mustahkamroq egallanishiga, nutq
madaniyatini oshishiga, savollarni to’g’ri tuzilishiga, o’z fikrini bayon etishga
o’rgatadi. Eng muhimi esa talabalarda mustaqil bilimlarni egallash, qidirish,
mavzuga ijodiy yondashish oshadi. O’rganilayotgan mavzu har tomonlama tahlil
etiladi va hayotiy jarayonlar bilan bog’lanadi.

Kichik guruhchalar usuli
Bu usulda guruh talabalari bir necha guruhga bo’linadi, har bir guruhda 4-5 tadan
talaba bo’lishi mumkin. Har bir guruhning rahbari tayinlanadi. Ularga oldindan
vazifa beriladi. Guruh talabalari seminarga birgalikda tayyorlanib o’z savollarini
to’liq ochib berishga harakat qilishlari kerak. Boshqa guruhlar asosiy ma’ruzachiga
savollar beradilar, savollarga guruhning talabalari javob berishda yordam beradilar.
Asosiy ma’ruzachi himoyasidan so’ng opponentlar savolni yanada to’liqroq
izohlab berishlari kerak. Uchinchi va to’rtinchi guruh talabalari o’zlarini fikrlarini
bildirgach, tadqiqot olib borgan guruhga baho qo’yib izoh berishlari kerak. Bunday
15

usulda ish olib borish uchun guruhlarni tuzishda talabalarning bilimi teng
bo’lishiga harakat qilish kerak. Guruh rahbari qilib yaxshi o’zlashtiruvchi
talabalarni tanlash lozim. Bu usulda talabalarning mustaqil ishlashi, ijodiy
yondashishi, jamoa bo’lib ish bajarish kabi malakalari rivojlanadi. Talabalarning
o’zaro munosabati chuqurlashadi va individual xususiyatlar namoyon bo’lishi
ortadi.
Ma’lum bo’limlar tugagach esa, bo’lim yuzasidan turli musobaqalar o’tkazish
mumkin. Ekspress metodi, KVN metodi (Slaboe zveno), bo’sh zanjirlarini topish
metodi, munozara metodi, muammoli vaziyatlar metodi va boshqalar.
Iqtisodiy ta’limda masala, grafik va modellashtirishning ahamiyati. Iqtisodiy
ta’limda ma’ruza va seminar darslarida iqtisodiy rivojlanish qonuniyatlarni
o’rganish turli masalalarni ishlash bilan birgalikda olib borilishi samaradorlikni
oshiradi. Ma’ruza davomida 2-3 yillik qisqa muddatda ishlanuvchi masalalarni
ishlash, seminar darslarda va uy vazifalarini rejalashtirishda esa bir oz
murakkabroq masalalarni echimini topishga da’vat etiladi (Masalan: qo’shimcha
qiymat qonuni). Sxema, grafiklar ayniqsa iqtisodiyotda keng qo’llanilishi kerak
bo’lgan ko’rgazmali vosita bo’lib hisoblanadi. CHunki ular talabalar tasavvurini
shakllantirishning xotirada ma’lumotlarni aniq saqlanib qolishiga yordam beradi.
Ammo sxema va grafiklarni tuzishda o’zaro bog’liqlik, jarayonning izchilligi va
eng muhim mantiqiylikka e’tibor qaratilishi kerak. Grafiklar jarayonning
rivojlanishini o’zida to’g’ri aks ettirishi lozim. SHundagina ular talabga javob
beradi. Sxemalar mantiqiylik va izchillik asosida tuzilishi va ish jarayonini aniq
ko’rsatishi talab etiladi.

16

4.O’qitish texnologiyasini loyihalash
O’qitish texnologiyasini loyihalashni pedagogik vazifaning qo’yilishi va uni hal
etishga qurish asosida qaraymiz.
1. Pedagogik vazifaning qo’yilishi.
2. Didaktik jarayonni ishlab chiqish.
Pedagogik vazifaning belgilanishi quyidagilarni qamrab oladi:
- ta’lim maqsadlarini tahlili va shu asosida o’quv predmetining mazmunini
aniqlash;
- o’quv predmeti mazmunini tuzilmasini ishlab chiqish va uni o’quv
elementlari tizimi ko’rinishida ifodalash;
- o’quv elementlarini o’zlashtirilish darajalarini belgilash;
- ta’lim oluvchilarning dastlabki bilim darajasini aniqlash, bu ko’rsatkich
o’quv predmetining mazmuni asoslanadigan o’quv materialini
o’zlashtirganlik
darajasidan kelib chiqadi;
- o’quv-moddiy baza hamda ta’limning tashkiliy shakllariga qo’yiladigan
chegaralarni belgilash.
Pedagogik vazifalarning hal etilishini ta’minlovchi o’qitish texnologiyasini
loyihalashga qaratilgan o’qituvchi faoliyati ta’limning metod, shakl va vositalarini
shakllantirish bilan belgilanadi. Boshqacha qilib aytganda pedagog faoliyati uchta
asosiy tashkil etuvi bilan tavsiflanadi: boshqarish turi, axborot almashinuv
jarayonining turi, axborotni uzatish vositalari tiiplari va bilish faoliyatini
boshqarish. O’qitish jarayoniga faoliyat nuqtai nazaridan yondashish
kontseptsiyasiga asoslanib, uni tashkillashtirishning quyidagi mantiqiy
ketmaketligini qurish mumkin. Dastlab o’quv materiali mazmunining tavsifi, uni
17

o’rganishdan ko’zlangan maqsad hamda pedagogik vazifaning qo’yilish shartlari
tahlil etiladi. So’ngra o’qitishning mos ravishdagi metodlari hamda ta’lim
oluvchilar bilish faoliyatini boshqarish sxemasi belgilab olinadi. Shu asosda
o’qitish vositalari ro’yxati tuziladi. Ushbu usuli bilan hosil qilingan metodlar va
ta’lim vositalari tizimi tashkiliy shakllar bilan uyg’unlashtiriladi, ya’ni texnologiya
ishlab chiqiladi.
Ta’lim texnologiyasining asosiy maqsadi - o’quv predmetlarini to’liq
o’zlashtirishga mos keladigan ta’lim loyihasini yaratishdir. Bunday loyiha hozirgi
zamon psixologiyasi, didaktikasi va pedagogik amaliyotining asosiy va ilg’or
g’oyalariga tayangan holdagina yaratiladi.
Ta’lim – boshqariladigan jarayon bo’lib, uning natijasi, ko’p jihatdan,
tayyorlangan didaktik loyihaga bog’liq. Didaktik loyiha esa ta’lim
texnologiyasining mahsulidir. Talabalarning bilish faoliyatini didaktik loyihaga
ko’ra boshqarish ta’lim texnologiyasining pedagogik asosi sanaladi. Har qanday
jarayonning boshlanishi va yakuni mavjud bo’lganidek, didaktik loyihani amalga
oshirishning ham kirish va chiqish nuqtalari bor. Ikki nuqta orasiga juda ko’p
nuqtalarni joylashtirish mumkin bo’lganidek, didaktik loyihani amalga oshirish
ibtidosi bilan intihosigacha bo’lgan masofada ta’limning samarali usullari,
vositalari ko’p topiladi. Bu erda ta’lim texnologiyasi eng samarali usul bo’lib,
ta’limning samarali shaklini tanlashda ûqituvchiga yordamga keladi.
Demak, chizmadan ko’rinadiki, maqsaddan etalonga etib kelguncha o’qituvchi va
talaba ongi juda ko’p hodisalar bilan uchrashadi. Ta’limga texnologik yondashish –
bu ma’lumot va ta’lim mazmunini atroflicha tahlil qilish yo’li bilan ûquv-tarbiya
jarayonining umumiy, xususiy maqsadlarini tahlil qilish, o’qituvchi va talaba
maqsadlarining uchrashgan nuqtalarida (o’qitish maqsadi, o’qish maqsadi)
ta’limning didaktik maqsadini belgilash asosida ta’limni loyihalash va amalga
oshirish yo’llari bilan mo’ljaldagi etalonga erishishdir. Umuman, ta’lim
texnologiyasi haqida gap ketganda o’zaro daxldor quyidagi hodisalarni bir-biridan
farqlashga ehtiyoj tug’iladi: ta’limni didaktik loyihalash; loyihani amalga oshirish;
18

ta’limning joriy va oraliq natijasiga ko’ra didaktik loyihaga tuzatish va
o’zgartirishlar kiritish; ta’limni takrorlash va yakuniy nazoratdan iborat. Bu
hodisalarning birinchi va ikkinchisi an’anaviy ta’lim tajribasida ham uchraydi.
Ta’lim texnologiyasining an’anaviy ta’lim tizimidan farqi shundaki, ta’lim natijasi
va uning etalon darajasida bo’lishi doimo ûqituvchi hamda ûquvchining diqqat
markazida turadi. O’qituvchi ta’lim natijasini tez-tez tekshirib, ûquvchilarni o’zlari
erishgan yutuqlardan ogoh qilib turadi va talabalar o’zlari erishgan yutuq va
kamchiliklarni anglab, yutuqlarini yanada ko’paytirishga, kamchiliklarini esa
bartaraf etishga harakat qiladi. Talabalar ta’limning zaruriyligini, ular ta’lim
jarayonining haqiqiy sub’ektiga aylangan paytida sezishadi.
Ta’lim texnologiyasi bo’yicha qilinadigan ishlar ikki qismdan iborat: ta’lim
loyihasini tayyorlash va loyihani amalga oshirish.
1. Ta’lim loyihasini tayyorlash . Loyiha o’qituvchi yoki ekspert a’zolari tuza
olish faoliyatining mahsuli bo’lib, qator umumiy xususiyatlarga ega. Loyiha
asosida o’qituvchi va talabalarning kelajakda birgalikda amalga oshiradigan
faoliyati yotadi.
Ta’lim loyihasi ma’lumot mazmunini davlat standartlari talablari asosida tahlil
etishdan boshlanadi. Tahlil ma’lumot mazmuni elementlari (bilimlar, ko’nikma va
malakalar, ijodiy faoliyat tajribasi, munosabatlar) dasturlarda qanday berilganligi,
darsliklarda qanday aks ettirilganligiga qaratiladi. Keyin ta’lim mazmuni
o’rganiladi, u yoki bu mavzuni o’rganishdan ko’zda tutilgan maqsad, ta’limning
didaktik maqsadi, ûqituvchi va ûquvchilar maqsadi, maqsadlarni amalga oshirish
va hisobga olish varaqalari, beriladigan uy ishlari miqdori, mavzular bo’yicha
o’tkaziladigan test savollari, reyting nazorati bosqichlari, etalon darajasida
o’zlashtirish usuli oldindan belgilab qo’yiladi. Bu ishlarning barchasi ongda ta’lim
modelini yaratishga olib keladi.
2. Ta’lim loyihasini amalga oshirish . Ta’lim loyihasi bevosita ta’lim sharoitida
amalga oshiriladi. Bu jarayonda quyidagi ishlarga alohida e’tibor qaratiladi:
19

- o’rganilayotgan mavzu bo’yicha maqsad, vazifalar bilan ûquvchilarni oldindan
tanishtirish, muammo, topshiriqlarni, shuningdek, uy vazifalari, mustaqil
bajariladigan ishlarni, ularni bajarish tartibi, paytini e’lon qilish, mavzuni to’liq
o’zlashtirish bo’yicha ko’rsatmalar berish, o’zlashtirish me’yorlarini aytib
berish; - talabalarni faol, mustaqil faoliyatga rag’batlantirish, ular diqqatini
bo’lim yoki mavzu mazmuniga tortish, uni qanday o’rganish zarurligini aytib
berish, bilishga qiziqish uyg’otish, o’qish-o’rganishga havas, muammolarni
bajarishga ehtiyoj uyg’otish, emotsiyalar, tafakkur hodisalari, bilimlarni o’quv
holatlariga tatbiq etish yo’llari orqali mavzu bo’yicha ma’lumotlar to’plash,
to’plangan ma’lumotlar yuzasidan joriy nazoratni tashkil etish, mavzuni to’liq
o’zlashtirishga oid o’zgarish, qo’shimcha, tuzatishlarni belgilash;
- bo’lim yoki mavzu bo’yicha to’plangan bilimlarga ishlov berish.
Ta’lim jarayoni stoxastik xarakterga ega. Unda kutilgan va kutilmagan,
rejalashtirilgan, favqudlodda va tasodifiy hodisalar ham uchrab turadi. O’rganilgan
bilimlarga ishlov berish jarayonida ham joriy nazorat natijalariga asoslanib
loyihaga yangi o’zgarish, qo’shimcha va tuzatishlar kiritiladi;
- bo’lim yoki mavzu bo’yicha umumiy xulosalar chiqarish, chiqarilgan
xulosalarni murakkab o’quv holatlariga tatbiq qilish, oraliq nazorat natijalariga
ko’ra mavzu yoki bo’lim bo’yicha axborot to’plash, to’plangan axborotlarga ishlov
berish jarayonlarida talabalar erishgan yutuqlarni tahlil qilish, talabalarning bilim
va malakasi, ijodiy faoliyat tajribasidagi kamchiliklarini ko’rsatish, guruhdagi har
bir talabaga yakuniy nazoratgacha bajariladigan qo’shimcha topshiriqlarni berish,
ularni o’quv materialini yanada atroflicha o’zlashtirishga rag’batlantirish;
- yakuniy nazoratning asosiy vazifasi talabalarning ma’lumot va ta’lim mazmuni
elementlarini etalon darajasida o’zlashtirishlarini aniqlash, etalon darajasidan
past o’zlashtirgan ûquvchilarni ogohlantirish, qo’shimcha topshiriqlar berish
kabilardan iborat.
20

Pedagogik texnologiya ta’lim maqsadini aniq o’rnatishdan boshlab to uning
natijalarini baholashgacha bo’lgan bosqichlarning har biri uchun ijodiy faoliyatni
talab etadi. Pedagog faoliyatining texnologiyalanuvchanlik darajasini prof.
N.Sayidahmedov quyidagi mezonlar asosida alohida ajratib ko’rsatgan.
1. Tashxislanuvchan o’rnatilgan maqsad – talabalar tomonidan didaktik,
jarayon mahsuli sifatida o’zlashtirilgan aniq o’lchamli tushunchalar, amallar va
faoliyat turlari.
2. Ta’lim mazmunini o’quv elementlari yordamida bayon qilishda abstraktsiya
pog’onalarining va axborotlarni o’zlashtirish darajasining hisobga olinishi.
3. O’quv materiallarini o’zlashtirish bosqichlarining etarlicha mantiqiy
qat’iyanligi – didaktik jarayon tuzilmasiga mosligi.
4. O’quv jarayoniga yangi vositalar va axborotlashtirish usullarining joriy
etilishi.
5. O’qituvchining qoidabop (algoritmli) va erkin, ijodiy faoliyatidagi mumkin
bo’lgan chetga chiqish chegarasining ko’rsatilishi.
6. Talaba va o’qituvchi faoliyatida shaxsiy motivlashganlikning ta’minlanishi
(erkinlik, ijodiyot, kurashuvchanlik, hayotiy, kasbiy mohiyat va boshqalar).
7. O’qitish jarayonining har bir bosqichida kommunikativ munosabatlarning,
axborot texnikalari bilan muomala qilishning maqsadga muvofiqligi.
Yuqorida berilgan ko’rsatkichlar loyihalangan o’quv jarayonining texnologik
darajasini to’liq ifodalaydi, amalda joriy etilishi esa pedagogni yuqori malakali
mutaxassisga aylantiradi, talabaning nufuzini ham birmuncha oshiradi va ijodiy
faoliyatni rivojlantirishning yangi qirralarini ochadi.
Oliy va o’rta maxsus, kasb-hunar talimi tizimida ta’lim texnologiyasi asosida
o’tkaziladigan mashg’ulotlar an’anaviy pedagogik amaliyotdan qator
xususiyatlariga ko’ra farq qiladi:
- mashg’ulotlar talabalarning o’quv maqsadlarini oydinlashtirishdan boshlanadi;
- ta’lim-tarbiya jarayoni oldindan qayd etilgan natijaga mo’ljallab tashkil etiladi;
21

- har bir talaba o’z faoliyati xususiyatlariga mos keladigan sur’atda ishlaydi; -
jamoa a’zolarining har biri o’zlari erishgan natijadan tez-tez ogohlantirib turiladi;
erishilgan natija ta’limning har bir bosqichida etalonga birlashtirib turiladi; -
natija talabalarning asosiy o’quv maqsadlariga ko’ra aniqlanadi;
- o’quv materialini to’liq o’zlashtirgan talaba keyingi mavzuni o’rganishga o’tadi;
- etalondan past o’zlashtirgan talabalar uchun ta’lim o’xshash sharoitlarda
takrorlanadi;
- talaba uchun o’qish-o’rganish harakatiga teng maqsadlarni amalga oshirishdan
boshlanadi;
- talaba harakatga teng maqsadlardan oraliq maqsadga – bilimlarga, undan umumiy
ûquv maqsadiga qarab boradi;
- harakatga teng maqsaddan umumiy ûquv maqsadiga qarab borish
o’qisho’rganishning tsikliyligini ta’minlaydi;
- yakuniy (nazorat) baho o’quv kursi to’liq o’rganilgach chiqariladi. Bugungi
kunga kelib, interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar, pedagogik va axborot
texnologiyalarini ta’lim jarayonida qo’llashga bo’lgan qiziqish, e’tibor kundan-
kunga kuchayib bormoqda. Demak, buning asosiy sabablaridan biri, shu
vaqtgacha an’anaviy ta’limda talabalar faqat tayyor bilimlarni egallashga
o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar esa, ularni egallayotgan bilimlarini
o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil qilishlariga, hatto xulosalarni
ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi. O’qituvchi bu jarayonda shaxsning
rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu
bilan bir qatorda boshqaruvchilik, yo’naltiruvchilik funktsiyalarini bajaradi.
Ta’lim jarayonida o’quvchi asosiy figuraga aylanadi. Pedagogik texnologiya
usulining o’ziga xos xususiyati shundaki, unda ta’limning rejalashtirilgan
maqsadiga erishishni kafolatlaydigan o’zlashtirish jarayoni loyihalashtiriladi.
Maqsadni ko’zlash, joriy natijalarni tekshirib borish, o’quv materialini ayrim
bo’laklarga ajratish – o’quv jarayonini tashkil etishning bu belgilari - qayta ishlab
chiqiladigan ya’ni takrorlanadigan ta’lim tsikliga xos xususiyatlardir.
22

Boshqacha aytganda, takrorlanadigan ta’lim tsiklining asosiy qismlari quyidagilar:
 ta’lim maqsadlarini umumiy belgilash;
 umumiy maqsadni oydinlashtirib, o’quv maqsadlariga aylantirish;
 o’quv amallari majmui;
 ta’lim natijasini baholash.
O’quv jarayoni bunday takrorlanadigan shaklga ega bo’lgani uchun modul
xarakterini kasb etadi, alohida qismlarga ajratiladi, ular turli mazmunga va umumiy
tuzilishga ega bo’ladi.

3-chizma
O’QUVJARAYONININGTUZILISHI

Aslida bu, pedagogik faoliyatning tsiklli algoritmi bo’lib, uni ta’lim
mazmunining yangi-yangi bo’limlariga, mavzulariga qo’llash mumkin.
Ta’lim jarayonini pedagogik texnologiyaga binoan tashkil etish uchun
loyihalashtirish bosqichida yuqori malaka talab etiladi, etakchi pedagoglar guruhi
pedagogik texnologiya qoidalari va printsiplari asosida metodik materiallarni
ishlab chiqadi Bunday materiallar mavjud bo’lsa, o’qituvchining vazifasi asosan
tashkiliy ishlar va maslahat berishdan iborat bo’ladi. 1

1 ОчиловМ. Янгипедагогиктехнологиялар. - Қарши.: Насаф, 2000. 33-бет.
1
ОчиловМ. Янгипедагогиктехнологиялар. - Қарши.: Насаф, 2000.32-бет.
23

Таълимнинг
умумий
мақсади ва
мазмуни Ўқув
мақсадлари Ўқиш -
ўқитиш
Баҳолаш

O’quv jarayonining hamma bosqichlarida asosiy e’tibor ta’lim natijasiga
erishishga qaratiladi.
Professor M.Ochilov pedagogik texnologiya usuliga quyidagilarni kiritgan: 1

1. Ta’limning umumiy maqsadlari, muhim masalalari tasnifi.
2. Oydinlashtirilgan maqsad (o’quv vazifa)larini ishlab chiqish.
3. Ta’limning maqsadlarini nazorat (test) topshiriqlariga aylantirish.
4. Maqsadlarga erishish usullari.
5. Ta’lim maqsadlariga erishilganini baholash.
Bularning har biri pedagogik amallarning qulaylashtirilgan tizimidir.
4-chizma

Pedagogik texnologiyalar masalalari, muammolarini o’rganayotgan o’qituvchilar
va amaliyotchilarning fikricha, pedagogik texnologiya – bu faqat axborot
texnologiyasi bilan bog’liq holda o’qitish jarayonida qo’llanishi zarur bo’lgan
TSO, kompyuter, masofali o’qish yoki turli texnikalardan foydalanish deb
belgilanadi. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiyaning eng asosiy negizi –
bu o’qituvchi va o’quvchining belgilangan maqsaddan kafolatlangan natijaga
24
Pedagogik texnologiya usulining umumiy tuzilmasi

Предмет
бўйича
мақсад ҳ амда
вазифалартиз
имини
ишлаб
чиқиш Таълим мақ -
садларини назорат
топшириқ( тест) -
ларига айлантириш Таълим
мақсадларига
эришиш усуллари Таълим ма қ
садига
эришилганини
ба ҳ олаш

hamkorlikda erishishlari uchun tanlagan texnologiyalariga bog’liq deb
hisoblaymiz. Ta’lim jarayonida maqsad bo’yicha kafolatlangan natijaga erishishda
qo’llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi, o’qituvchi va o’quvchi o’rtasida
hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha olsa, o’quv
jarayonida o’quvchilar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay olsalar, izlansalar,
tahlil eta olsalar, o’zlari xulosa chiqara olsalar, o’zlariga, guruhga, guruh esa ularga
baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun imkoniyat va
sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha, ana shu o’qitish jarayonining asosi
hisoblanadi. Har bir mashg’ulot, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos
texnologiyasi bor, ya’ni o’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu yakka
tartibdagi jarayon bo’lib, u talabaning ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir
maqsadga yo’naltirilgan, oldindan loyihalashtirishdan va kafolatlangan natija
berishiga qaratilgan pedagogik jarayondir.

5.Pedagogik amaliyotda innovatsion texnologiyalarni qo’llash «Ta’lim
to’g’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida ta’lim-tarbiya
sohasida olib borilayotgan tub islohotlarning asosiy yo’nalishlarini anglab olmoq
lozim. Ular quyidagi yo’nalishlardir:
• ta’lim mazmunini, tizimini isloh qilish;
• ta’lim-tarbiya boshqaruvini isloh qilish;
• ta’limning bozor iqtisodiyotiga asoslangan mexanizmini yaratish;
• ota-ona, o’qituvchi-o’quvchining ta’lim jarayoniga bo’lgan yangicha
qarashlarini shakllantirish;
• bu tub islohotlarning bosh harakatlantiruvchi kuchi-yangi pedagogik
texnologiyani amaliyotga tatbiq etishdan iborat.
Hozirgi davr ta’lim taraqqiyoti yangi yo’nalish-innovatsion pedagogikani
maydonga olib chiqdi. «Innovatsion pedagogika» termini va unga xos bo’lgan
tadqiqotlar G’arbiy Evropa va AQSHda, 60-yillarda paydo bo’ldi. Innovatsion
faoliyat F.N.Gonobolin, S.M.Godnin, V.I.Zagvyazinskiy, V.A.Kan-Kalik,
25

N.V.Kuzmina, V.A.Slastenin, A.I.SHcherbakov ishlarida tadqiq etilgan. Bu
tadqiqotlarda innovatsion faoliyat amaliyoti va ilg’or pedagogik tajribalarni keng
yoyish nuqtai nazardan yoritilgan.
X.Barnet, Dj.Basset, D.Gamilton, N.Gross, R.Karlson, M.Mayez, A.Xeyvlok,
D.CHen, R.Edem ishlarida innovatsion jarayonlarni boshqarish, ta’limdagi
o’zgarishlarni tashkil etish, innovatsiyaning «hayoti va faoliyati» uchun zarur
bo’lgan shart-sharoitlar masalalari tahlil kilingan.
Yangilik kiritishning ijtimoiy-psixologik aspekti amerikalik innovatik E.Rodjers
tomonidan ishlab chiqilgan. U yangilik kiritish jarayoni qatnashchilarining toifalari
tasnifini, uning yangilikka bo’lgan munosabatini, uni idrok qilishga shayligini
tadqiq etadi.
Oliy maktab o’qituvchisining innovatsion faoliyati oliy maktab pedagogikasining
bosh muammolaridan biridir.
Innovatsiya (inglizcha innovation) – yangilik kiritish, yangilikdir.
A.I.Prigojin innovatsiya deganda, muayyan ijtimoiy birlikka-tashkilot, aholi,
jamiyat, guruhga yangi, nisbatan turg’un unsurlarni kiritib boruvchi maqsadga
muvofiq o’zgarishlarni tushunadi. Bu innovator faoliyatidir.
Tadqiqotchilar (A.I.Prigojin, B.V.Sazonov, V.S.Tolstoy, A.G.Kruglikov,
A.S.Axiezer, N.P.Stepanov va boshqalar) innovatsion jarayonlar tarkibiy
qismlarini o’rganishning ikki yondashuvini ajratadilar: yangilikning individual
mikrosathi va alohida-alohida kiritilgan yangiliklarni o’zaro ta’sirining mikrosathi.
Birinchi yondashuvda, hayotga joriy etilgan qandaydir yangi g’oya yoritiladi.
Ikkinchi yondashuvda, alohida-alohida kiritilgan yangiliklarning o’zaro ta’siri,
ularning birligi, raqobati va natijada birining o’rnini ikkinchisi egallashidir.
Bu kontseptsiya yangilik kiritishga nisbatan o’lchanadigan jarayon ekanligidan
kelib chiqadi.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsiya jarayonning sxemasi beriladi. U
quyidagi bosqichlarni qamrab oladi:
26

1. Yangi g’oya tug’ilishi yoki yangilik kontseptsiyasini paydo qilish bosqichi, u
kashfiyot bosqichi deb ham yuritiladi.
2. Ixtiro qilish, ya’ni yangilik yaratish bosqichi.
3. Yaratilgan yangilikni amalda qo’llay bilish bosqichi.
4. Yangilikni yoyish, uni keng tadbiq etish bosqichi.
5. Muayyan sohada yangilikning hukmronlik qilish bosqichi. Bu bosqichda
yangilik o’zining yangiligini yo’qotadi, uning samara beradigan muqobili paydo
bo’ladi.
6. Yangi muqobillik asosida, almashtirish orqali yangilikning qo’llanish doirasini
qisqartirish bosqichi.
7. V.A.Slastenin yangilik kiritishni maqsadga muvofiq yo’naltirilgan yangilik
yaratish, keng yoyish va foydalanish jarayoni majmui, uning maqsadi
insonlarning ehtiyoji va intilishlarini yangi vositalari bilan qondirish deb biladi.
Yangilik kiritishning tizimli kontseptsiyasi mualliflari (A.I.Prigojin, B.V.Sazonov,
V.S.Tolstoy) innovatsion jarayonlarning ikki muhim shaklini farqlaydilar.
Birinchi shaklga, yangilik kiritishning oddiy ishlab chiqishi kiritiladi. Bu ilk bor
mahsulot o’zlashtirgan tashkilotlarga taaluqlidir.
Ikkinchi shaklga, yangilikni keng ko’lamda ishlab chiqishga taaluqlidir. Yangilik
kirtish ham ichki mantiq ham vaqtga nisbatan qonuniy rivojlangan va uning atrof-
muhitga o’zaro ta’sirini ifodalaydigan dinamik tizimdir.
Pedagogik innovatsiyada «yangi» tushunchasi markaziy o’rin tutadi. Shuningdek,
pedagogik fanda xususiy, shartli, mahalliy va sub’ektiv yangilikka qiziqish
uyg’otadi.
Xususiy yangilik V.A.Slasteninning aniqlashicha, joriy zamonaviylashtirishda
muayyan tizim mahsuloti unsurlaridan birini yangilashni ko’zda tutadi.
Murakkab va progressiv yangilanishga olib keluvchi ma’lum unsurlarning
yig’indisi shartli yangilik hisoblanadi.
Mahalliy yangilik aniq ob’ektda yangilikning foydalanishi bilan belgilanadi.
27

Sub’ektni yangilik ma’lum ob’ekt uchun ob’ektning o’zi yangi bo’lishi bilan
belgilanadi.
Ilmiy yo’nalishlarda yangilik va innovatsiya tushunchalari farqlanadi. Yangilik -
bu vosita: yangi metod, metodika, texnologiya va boshqalar.
«Innovatsiya» - bu ta’lim: ma’lum bosqichlar bo’yicha rivojlanadigan jarayon.
V.I.Zagvyazinskiy «yangi» tushunchasiga ta’rif berib, pedagogikadagi «yangi»
faqatgina bu g’oya emas, balki hali foydalanilmagan yondashuvlar, metodlar,
texnologiyalardir, lekin bu pedagogik jarayonning unsurlari majmuan yoki alohida
olingan unsurlar bo’lib, o’zgarib bo’lib, o’zgarib turuvchi vaziyatda va sharoitda
ta’lim va tarbiya vazifalarini samarali hal etishning ilg’or boshlanmalarini o’zida
aks ettiradi.
R.N.YUsufbekova pedagogik yangilikka o’qitish va tarbiya berishda avval
ma’lum bo’lmagan va avval qayd qilinmagan holat, natija, rivojlanib boruvchi
nazariya va amaliyotga eltuvchi pedagogik voqelikning o’zgarib turishi mumkin
bo’lgan mazmuni sifatida qaraydi.
Pedagogik innovatsiyada R.N.YUsufbekova innovatsion jarayon tuzilmasining
uch blokini farqlaydi:
Birinchi blok - pedagogikadagi yangini ajratish bloki. Bunga pedagogikadagi
yangi, pedagogik yangilikning tasnifi, yangini yaratish shart-sharoiti, yangilikning
me’yorlari, uni o’zlashtirish va foydalanishga tayyorligi, an’ana va novatorlik,
pedagogikadagi yangini yaratish bosqichlari kiradi.
Ikkinchi blok - yangini idrok qilish, o’zlashtirish va baholash bloki: pedagogik
hamjamiyatlar, yangini baholash va uni o’zlashtirish jarayonlarining
rangbarangligi, pedagogikadagi konservatorlik va novatorlik, innovatsiya muhiti,
pedagogik jamiyatlarning yangini idrok etish va baholashga tayyorligi.
Uchinchi blok – yangidan foydalanish va uni joriy etish bloki, ya’ni yangini tadbiq
etish, foydalanish va keng joriy etish qonuniyatlari va turlaridir.
M.M.Potashnikning innovatsiya jarayonlari talqinlari kishi e’tiborini o’ziga tortadi.
U innovatsiya jarayonining quyidagi tuzilmasini beradi:
28

• faoliyat tuzilmasi-motiv-maqsad-vazifa-mazmun-shakl-metodlar-metodika
komponentlari yig’indisi;
• sub’ektiv tuzilma-innovatsion faoliyat sub’ektlarining xalqaro, mintaqaviy,
tuman, shahar va boshqa sathlari;
• mazmun tuzilmasi – o’quv-tarbiyaviy ishlar, boshqaruv (va b.)da yangilikning
paydo bo’lishi, ishlab chiqilishi va o’zlashtirilishi;
• bosqichlikka asoslangan hayot davriylik tuzilmasi-yangilikning paydo
bo’lishiildam-o’sish-etuklik-o’zlashtirish-diffuziya (singib ketish, tarqalish) –
zamonaviylashtirish;
• boshqaruv tuzilmasi – boshqaruv harakatlarining 4ta turining o’zaro aloqasi:
rejalashtirish, tashkil etish, rahbarlik qilish, nazorat qilish:
• tashkiliy tuzilma – diagnostik, oldindan ko’ra bilish, sof tashkiliy, amaliy,
umumlashtiruvchi, tatbiq etuvchi.
Innovatsiya jarayoni, tarkibiy tuzilmalar va qonuniyatlarni qamrab olgan tizimdan
iboratdir.
Pedagogikaga oid adabiyotlarda innovatsion jarayoni kechishining 4ta asosiy
qonuniyati farqlanadi:
• pedagogik innovatsiya muhitining ayovsiz bemaromlik qonuni;
• nihoyat amalga oshish qonuni;
• pedagogik innovatsiyaning davriy takrorlanishi va qaytishi qonuni;
• qoliplashtirish (streotiplashtirish) qonuni;
Hozirgi kunda ta’lim jarayonida interfaol metodlar, innovatsion texnologiyalar,
pedagogik va axborot texnologiyalarini o’quv jarayonida qo’llashga bo’lgan
qiziqish, e’tibor kundan-kunga kuchayib bormoqda, bunday bo’lishining
sabablaridan biri, shu vaqtgacha an’anaviy ta’limda o’quvchi-talabalarni faqat
tayyor bilimlarni egallashga o’rgatilgan bo’lsa, zamonaviy texnologiyalar ularni
egallayotgan bilimlarini o’zlari qidirib topishlariga, mustaqil o’rganib, tahlil
qilishlariga, hatto xulosalarni ham o’zlari keltirib chiqarishlariga o’rgatadi.
29

O’qituvchi bu jarayonda shaxsni rivojlanishi, shakllanishi, bilim olishi va
tarbiyalanishiga sharoit yaratadi va shu bilan bir qatorda boshqaruvchilik,
yo’naltiruvchilik funktsiyasini bajaradi. Ta’lim jarayonida o’quvchi–talaba asosiy
figuraga aylanadi.
Shuning uchun oliy o’quv yurtlari va fakultetlarida malakali kasb egalarini
tayyorlashda zamonaviy o’qitish metodlari-interfaol metodlar, innovatsion
texnologiyalarning o’rni va roli benihoya kattadir. Pedagogik texnologiya va
pedagog mahoratiga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o’quvchi-talabalarni
bilimli, etuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi.
Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va talaba
faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan
interfaol metodlardan to’liq foydalaniladi. Interfaol metodlar - bu jamoa bo’lib
fikrlash deb yuritiladi, ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo’lib, ta’lim
mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o’ziga xosligi shundaki,
ular faqat pedagog va o’quvchi-talabalarning birgalikda faoliyat ko’rsatishi orqali
amalga oshiriladi.
Bunday pedagogik hamkorlik jarayoni o’ziga xos xususiyatlarga ega bo’lib, ularga
quyidagilar kiradi:
- o’quvchi-talabani dars davomida befarq bo’lmaslikka, mustaqil fikrlash, ijod
etish va izlanishga majbur etish;
- o’quvchi-talabalarni o’quv jarayonida bilimga bo’lgan qiziqishlarini doimiy
ravishda bo’lishini ta’minlashi;
- o’quvchi-talabaning bilimga bo’lgan qiziqishini mustaqil ravishda har bir
masalaga ijodiy yondashgan holda kuchaytirishi;
- pedagog va o’quvchi-talabaning hamisha hamkorlikdagi faoliyatini
tashkillanishi.
Pedagogik texnologiyalar masalalari, muammolarini o’rganayotgan o’qituvchilar,
ilmiy-tadqiqotchilar, amaliyotchilarning fikricha, pedagogik texnologiya – bu faqat
axborot texnologiyasi bilan bog’liq, hamda o’qitish jarayonida qo’llanishi zarur
30

bo’lgan TSO, kompyuter, masofali o’qish, yoki turli xil texnikalardan foydalanish
deb belgilanadi. Bizning fikrimizcha, pedagogik texnologiyaning eng asosiy
negizi-bu o’qituvchi va o’quvchi-talabaning belgilangan maqsaddan kafolatlangan
natijaga hamkorlikda erishishlar uchun tanlagan texnologiyalariga bog’liq deb
hisoblaymiz, ya’ni o’qitish jarayonida, maqsad bo’yicha kafolatlangan natijaga
erishishda qo’llaniladigan har bir ta’lim texnologiyasi o’qituvchi va o’quvchi
o’rtasida hamkorlik faoliyatini tashkil eta olsa, har ikkalasi ijobiy natijaga erisha
olsa, o’quv jarayonida o’quvchi-talabalar mustaqil fikrlay olsalar, ijodiy ishlay
olsalar, izlansalar, tahlil eta olsalar, o’zlari xulosa qila olsalar, o’zlariga, guruhga,
guruh esa ularga baho bera olsa, o’qituvchi esa ularning bunday faoliyatlari uchun
imkoniyat va sharoit yarata olsa, bizning fikrimizcha, ana shu, o’qitish
jarayonining asosi hisoblanadi. Har bir dars, mavzu, o’quv predmetining o’ziga xos
texnologiyasi bor, ya’ni o’quv jarayonidagi pedagogik texnologiya – bu yakka
tartibdagi jarayon bo’lib, u o’quvchi-talabaning
ehtiyojidan kelib chiqqan holda bir maqsadga yo’naltirilgan, oldindan
loyihalashtirilgan va kafolatlangan natija berishiga qaratilgan pedagogik
jarayondir.
O’qituvchi va o’quvchi-talabaning maqsaddan natijaga erishishda qanday
texnologiyani tanlashlari ular ixtiyorida, chunki har ikkala tomonning asosiy
maqsadi aniq natijaga erishishga qaratilgan, bunda o’quvchi-talabalarning bilim
saviyasi, guruh xarakteri, sharoitga qarab ishlatiladigan texnologiya tanlanadi,
masalan, natijaga erishish uchun balki, kompyuter bilan ishlash lozimdir, balkim
film, tarqatma material, chizma va plakatlar, turli adabiyotlar, axborot
texnologiyasi kerak bo’lar, bular o’qituvchi va o’quvchi-talabaga bog’liq. Shu
bilan bir qatorda o’qitish jarayonini oldindan loyihalashtirish zarur, bu jarayonida
o’qituvchi o’quv predmetining o’ziga xos tomonini, joy va sharoitni, TSOni, eng
asosiysi, o’quvchi-talabaning imkoniyati va ehtiyojini hamda hamkorlikdagi
faoliyatni tashkil eta olishini hisobga olishi kerak, shundagina kerakli
31

kafolatlangan natijaga erishish mumkitn. Qisqa qilib aytganda, o’quvchitalabani
ta’limning markaziga olib chiqish kerak.
O’qituvchi tomonidan har bir darsni yaxlit holatda ko’ra bilish va uni tasavvur
etish uchun bo’lajak dars jarayonini loyihalashtirib olish kerak. Bunda o’qituvchiga
u tomonidan bo’lajak darsni texnologik xaritasini tuzib olishi katta ahamiyatga
egadir, chunki darsning texnologik xaritasi har bir mavzu, har bir dars uchun
o’qitilayotgan predmet, fanning xususiyatidan, o’quvchi-talabalarning imkoniyati
va ehtiyojidan kelib chiqqan holda tuziladi. Bunday texnologik xaritani tuzish oson
emas, chunki buning uchun o’qituvchi pedagogika, psixologiya, xususiy metodika,
pedagogik va axborot texnologiyalardan xabardor bo’lishi, shuningdek, juda ko’p
metodlar. Usullarni bilish kerak bo’ladi. Har bir darsni rangbarang, qiziqarli
bo’lishi avvaldan puxta o’ylab tuzilgan darsning loyihalashtirilgan texnologik
xaritasiga bog’liq.
O’zbekiston Respublikasining «Ta’lim to’g’risida»gi Qonunining qoidalariga
muvofiq tayyorlangan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da yosh avlodni
ma’naviy-axloqiy tarbiyalashda xalqning boy intellektual merosi va umumbashariy
qadriyatlari asosida zamonaviy madaniyat va iqtisodiyotning pedagogik shakl va
vositalarini ishlab chiqish, amaliyotga joriy etishga alohida ahamiyat berilgan.
Shu jihatdan ham umumiy o’rta ta’lim maktablarida davlat ta’lim standartlari
bo’yicha ko’zda tutilgan iqtisodiy ta’lim va iqtisodiy tarbiyani takomillashtirish,
uni o’quvchi-talabalar ongiga singdirib borib, iqtisodiy tafakkurni shakllantirish
muammosi dolzarbdir.
Chunki har bir o’quvchi-talaba bozor munosabatlari rivojlanib borayotgan bir
davrda – uni o’rab turgan iqtisodiy voqelikni, unda kechayotgan jarayonni
anglashi, tadqiq va tahlil qilib, xulosalar chiqarish imkoniga ega bo’lishi lozim. Bu
esa har bir fuqarodan iqtisodiyot nazariyasining asoslaridan xabardor bo’lishini,
uni amalda joriy qilish yo’l va vositalarini talab darajasida o’zlashtirishini taqozo
etadi. Bu masalalar asosan, ûquv muassasalarida amalga oshiriladi.
32

Iqtisodiy tarbiyaning bosh maqsadi – yoshlarda iqtisodiy savodxonlikni, iqtisodiy
ongni, iqtisodiy madaniyatni yuksaltirishdan iboratdir. Bu esa shaxsning kamol
topish faoliyati vositasida aniq iqtisodga bog’liq, nazariy bilimlar tizimini,
shuningdek, iqtisodiy bilim, ko’nikma va malakalar majmuasi, o’rganuvchining
iqtisodiy ongiga bevosita ta’sir etishga imkon beruvchi bosqichlarni amalga
oshirishdir.
O’quvchi-talabalar bosqichma-bosqich uzluksiz ta’lim jarayonida iqtisodiy bilim
asoslarini o’rganish mobaynida ularning tafakkurlari ham shakllana boradi. Ular
quyidagi bilimlar majmui bo’lib xizmat qiladi: shaxsning ehtiyoj imkoniyatlarini
hisobga olib, aniq reja va dasturlar tuzib, o’ziga xos uslub va metodlar asosida
amalga oshirishda; shaxsning mustaqil faoliyatida samarali o’rin tutadigan aniq
iqtisodiy tushunchalarni; iqtisodning siyosiy va bozor munosabatlari bilan bog’liq
qonuniyat asoslari va ulardan amalda foydalanish yo’l-yo’riqlarini; mustaqil
faoliyat ko’rsatishda zarur bo’ladigan barcha iqtisodiy bilim, ko’nikma va
malakalar majmuini o’zlashtirishni; hayotda qaysi sohani tanlashidan qat’i nazar,
ehtiyoj darajasida iqtisodiy tayyorgarlikni o’zida shakllantirishni; iqtisodiy bilim
asoslaridan to’g’ri va maqsadga muvofiq holda foydalana olish shaxs
barkamolligini belgilovchi axloqiy sifatlaridan biri deb qarashni; iqtisodiy bilim
asosidan xabardorlikni o’z faoliyati davomida jamiyat va davlat iqtisodiy, huquqiy
siyosati asosida namoyon etadi.
Bugungi kundagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot ishlab chiqarishning ko’p sonli
tarmoqlari bilan bir qatorda, ma’rifat va madaniyat hamda iqtisodiy sohalarga, shu
jumladan, ijtimoiy-gumanitar, iqtisodiy bilimlar doirasiga ham zamonaviy
pedagogik texnologiyalarni joriy etishni taqozo etmoqda.
Zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va amalga oshirish ilmiy
muammo sifatida iqtisodiy yo’nalishdagi ûquv yurtlarida maxsus ilmiy tadqiqotlar
olib borishni ko’zda tutadi. Bunda eng avvalo, quyidagilarni aniqlash lozim: -
zamonaviy pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish
uchun ijtimoiy-pedagogik asoslar mavjudligini aniqlash;
33

- ta’lim majmui sifatida nimani anglatishi va qanday tarkibiy qismlardan
tashkil topganligini belgilash;
- pedagogik texnologiyaning funktsional majmui jarayon sifatida nimalardan
iboratligini aniqlash;
- zamonaviy pedagogik texnologiyalar «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»
maqsadlariga qay darajada to’g’ri kelishi va uni baholash mumkinligini ko’rsatib
berish;
- pedagogik texnologiyaning majmualar nazariyasining asosiy qonuniyatlariga
mosligini nazoratda tutib turish yo’l-yo’rig’ini ishlab chiqish.
Shunday qilib, bugungi kunga kelib, jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib,
iqtisodiy va siyosiy mavqei kundan-kunga ortib bormoqda. Biroq ijtimoiy sohada
va ayniqsa, ta’lim-tarbiya jarayonida umumiy taraqqiyotdan biroz orqada qolish
sezilmoqda. Bunday noxush vaziyatdan chiqib ketish yo’llaridan biri ta’lim-tarbiya
jarayonini qabul qilingan davlat standartlari asosida texnologiyalashtirishdir.

34

XULOSA
Bugungi kunda oliy o’quv yurtlari va fakultetlarida malakali kasb egalarini
tayyorlashda zamonaviy o’qitish metodlari-interfaol metodlar, innovatsion
texnologiyalarning o’rni va roli benihoya kattadir. Pedagogik texnologiya va
pedagog mahoratiga oid bilim, tajriba va interaktiv metodlar o’quvchi-talabalarni
bilimli, etuk malakaga ega bo’lishlarini ta’minlaydi.
Innovatsion texnologiyalar pedagogik jarayon hamda o’qituvchi va talaba
faoliyatiga yangilik, o’zgarishlar kiritish bo’lib, uni amalga oshirishda asosan
interfaol metodlardan to’liq foydalaniladi. Interfaol metodlar - bu jamoa bo’lib
fikrlash deb yuritiladi, ya’ni pedagogik ta’sir etish usullari bo’lib, ta’lim
mazmunining tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu metodlarning o’ziga xosligi shundaki,
ular faqat pedagog va o’quvchi-talabalarning birgalikda faoliyat ko’rsatishi orqali
amalga oshiriladi.
Shuni aytish lozimki, zamonaviy pedagogik texnologiyalar, pedagogika ilmining
tadqiqot ob’ekti sifatida, aniq fanlarni o’qitish uslubi bo’libgina qolmay, balki
ijtimoiy-iqtisodiy fanlarni o’qitishga ham yangicha yondashuv sifatida qayd
qilinishi kerak.

35

FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. – T.:
“SHarq” nashriyot-matbaa kontsernining Bosh tahririyati. 1997.
2. Qodirov B. «Ta’lim tizimidagi islohotlar maqsad va yo’nalishlar». T.:
«O’zbekiston» - 2000.
3. B.Farberman. Ilg’or pedagogik texnologiyalar. «Fan» nashriyoti 2000 yil.
4. Tolipov O’.Q., Barakaev M., SHaripov SH.S. Kasbiy pedagogika. – T.: TDIU,
2001 yil.
5. Sayidahmedov N. Pedagogik texnologiyalar.-T.:Moliya, 2003 yil.
6. Sayidaxmedov N. Pedagogik amaliyotda yangi texnologiyalarni qo’llash
namunalari.-T.: RTM. 2000 yil.
7. Azizxo’jaeva N.N. Pedagogik mahorat va pedagogik texnologiyalar.-T.: TDPU,
2003 yil.
8. www. bilimdon. uz. - O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim
vazirligining asosiy veb sayti.
9. www. dl.uz. - Masofaviy ta’lim tizimiga bag’ishlangan veb sayt.
QO’SHIMCHA ADABIYOTLAR
1. Tolipov O’., Usmonboeva M. Pedagogik texnologiyalarning tadbiqiy asoslari. –
T.: 2005.
2. Sayidahmedov N. Yangi pedagogik texnologiyalar – T.: Moliya, 2003.
3. Ishmuhammmedov R. Innovasion texnologiyalar yordamida ta’lim
samaradorligini oshirish yo’llari. – T.: TDPU, 2005.
4. Kolechenko A. K. Ensiklopediya pedagogicheskix texnologiy – SPb.: KARO,
2005.
5. Farberman B. Ilg’or pedagogik texnologiyalar – T.: 1999.
36

Kasb ta’limida innovatsion texnologiyalar

Sotib olish