Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	80.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	08 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash. Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA'LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
ABDULLA QODIRIY NOMLI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
“TABIIY FANLAR” fakulteti
Kimyo yo’nalishi 210(20) gurux
Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash.
Birikma tarkibidagi elementlarning massa
ulushlarini aniqlash
1Kurs ishi

13. A.Yu.Iskandarov, R.Sh.Berdikulov, S.I.Ismoilov. Kimyo fanini kasbiy
sohalarga yo’naltirib o’qitish metodikasi. (o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
muassasalari o’qituvchilari uchun metodik qo’llanma). T. Nizomiy nomidagi
TDPU 2012y.
14. L.V.Golish. “Ta’limning faol uslublari: mazmuni, tanlash va amalga oshirish”.
T. O’rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi, 2001y.
15. N.Muhamadiyev. Kimyoviy birikmalar tuzilishi va xossalarini matematik
modellash. O’quv qo’llanma. O’zbekiston Respublikasi Oliy o’rta maxsus ta’lim
vazirligi. T.: Cho’lpon nomidagi NMIU, 2016.
16. X.Omonov “Kimyoviy eksperimentning ta’lim tizimidagi o’rni, uzluksiz ta’lim
jurnali, N:5, 2004.
17. N.N.Azizxodjayeva. Pedagogik texnologiyalar va pedagogik mahorat.
T.:”O’zbek yozuvchilar uyushmasi”. 2006y.
18. M.Xalillayev, Sh.Xalillayev, R.Esanov, D.Qudratov. Kimyo fanidan
ma’lumotnoma. Toshkent “Yangi kitob” 2019y.
19. I.A.Tashev, R.R.Ro’ziyev, I.I.Ismoilov. Anorganik kimyo. “O’qituvchi”
Nashriyot-Matbaa ijodiy uyi. Toshkent-2018y.
20. Iskandarov Aybek Yuldashevich. Kimyodan masalalar yechish metodikasi.
Toshkent-2019.
21. A.Karimov, X.Xoshimov. Umumiy kimyodan masalalar va testlar to’plami.
Toshkent- 2009y.
22. R.Sh.Berdiqulov, O.Yu.Iskandarov, Sh.M.Mirkomilov. Anorganik kimyo.
Toshkent-2018y.

31

5. Kimyo masalalarini yechish bo yicha umumiy ko`nikmalarani shakllantiraʻ
olish.
Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur degan
xulosaga kelindi:
1. Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta o‘qish, va
mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni aniqlash lozimligini
fikran belgilash kerak.
2. Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi birliklardan va
qisqartmalardan foydalanish kerak.
3. Kimyoning asosiy qonunlariga doir masalalarni yechishga kirishishdan oldin uni
shartiga ko‘ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab olinadi. Bunda mumkin qadar
oson usulni tanlash zarur.
4. Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‘ng uning natijasini boshqa bir usul
bilan tekshirib ko‘rish kerak. Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda
o‘z aksini topgan:
1. O‘quvchi o‘zida mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak bo‘lgan,
muayyan muammoli vaziyatning modeli bo‘lgan kimyoviy ta'lim vazifasining
ta'rifi aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas, balki masala
yechish jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining shakllanishiga
ta'siri.2. O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki,
kimyoviy masalalarni yechishni o‘ganish jarayonini o`qitish usuli va nazorat
vositasi sifatida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar
yechishning ahamiyati ortib bormoqda va u o‘qitishning muhim usuli bo‘lib,
masala yechish o‘qitish o‘quvchilarning ko‘nikma, malaka va shaxsiyatini
shakllantirishda etakchi bo‘lib qolmoqda. 3. Kimyoviy muammolarning mavjud
tasniflarini tahlil qilish ko‘pchilik tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv
yo‘qligini ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan tasnif uchun vazifalar tizimini ishlab
chiqish uchun ishlatilgan. 4. Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga
moslashtirilgan, har xil turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash
mezonlari ishlab chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish.
29

16 g CuO x g x= 3,2 g O ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2.
Reaksiyaga kirishmagan Cu(NO
3 )
2 tarkibidagi O
2 ni massasini topamiz:
188 g Cu(NO
3 )
2 96 g O
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2
37,6 g Cu(NO
3 )
2 x g O
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 x= 19,2 g O
2 .
Qoldiq tarkibidagi O
2 ning massa ulushini topamiz:
ω
=
3,2 +19,2
53,6 ·100%=41,8%.
Javob: 41,8%.
Birinchi rejam asosida masalalarni ikki xil usulda ishladim ya’ni ishlash
usullaridan va metodlaridan foydalandim.
I-usul birinchisida noma’lum modda tarkibidagi elementlarning massalarini
topib oldim. Ikkinchidan ularning atom nisbatlarini topdim va oxirida qaysi
elementdan qancha nisbatda foydalanganligini bilib formulani keltirib chiqardim.
II-usulda birinchisida reaksiya tenglamasiga asoslanib, modda massasining
saqlanish qonuniga binoan yoqishga sarflangan kislorod massasini topdim.
Ikkinchisida moddalarning molyar massalariga bo’lib, ularning koeffitsiyentlarini
aniqladim. Uchinchida mahsulotda qancha kislorod atomi, yonishga sarflangan
kislorod ham qanchaligidan boshlang’ich modda molekulasida kislorod atomi
yo’qligini aniqladim va so’nggida formulani keltirib chiqardim.
Ikkinchi rejamda ham ikki xil usuldan ishlab foydalandim.
I-usul proporsiya usuli orqali birikmalar tarkibidagi elementlarning massa
ulushlarini topdim.
II-usul formulaga qo’yish usuli bo’ldi. Bunda massa ulush formulasidan
foydalanib elementlarning massa ulushini topdim.
Masala: Tarkibida 25% ammoniy karbonat va 75% ammoniy nitrat bo’lgan
aralashmadagi azotning massa ulushini hisoblang.
Yechish:
(NH
4 )
2 CO
3 =96g N
2 =28g
96g 25%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
28g x=7,3%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
27

hisoblash. Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash”
mavzusining dolzarb bo’lgan aspektilaridan biridir.
Muammoning o’rganganlik darajasi:
“Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash. Birikma tarkibidagi
elementlarning massa ulushlarini aniqlash” mavzusini o’rganish darajasi,
o’quvchining kimyo fanidagi e’lon qilingan maqsadlarni va o’rganishga ajratilgan
vaqtni qanday o’tkazishi bilan bog’liq. Agar o’quvchi mavzuni o’rganishga ilg’or
ko’rsatgan vaqt va jiddiylik bilan taqqos qilgan bo’lsa, uning darajasi yuqori
bo’ladi. Muammo o’rganish darajasi, o’quvchi tomonidan mavzu bo’yicha
o’rganishni qanday o’tkazganligiga bog’liq. Agar o’quvchi mavzuni tushunish va
unga oid konseptlarni chuqurroq tushunishga muvaffaq bo’lsa, undan mustahkam
daraja hosil bo’ladi. Agar o’quvchi mavzuni tushunishda qiyinchiliklar ko’rgan
bo’lsa yoki mavzuga oid bilimlar va ko’nikmalar tez yaxshilanmasa, undagi daraja
past bo’ladi. O’quvchining muammo ustidan qanday qilib ishlashiga va qanday
qilib qadamlar bilan yordam olishiga bog’liq.
Ishning maqsadi va vazifalari: “Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash.
Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash” mavzusidagi kurs
ishining maqsadi quyidagi yo’nalishlarda o’quvchilarga ko’rsatishni o’z ichiga
oladi: Kimyo fanining asosiy prinsiplarini tushuntirish: Kimyoviy formulani
aniqlash kimyo fanining asosiy qonunlari va prinsiplari bilan bog’liq. Bu kurs ishi
o’quvchilarga kimyo fanining temel tushunchalarini beradi va ularni amaliyotga
o’tkazishga imkoniyat yaratadi. Kimyoviy formulalarni aniqlashning asosiy
metodlarini o’rgatish: Kurs ishi o’quvchilarga kimyoviy formulalarini aniqlash
uchun kerak bo’lgan usullarni o’rgatadi. Bu usullar birikma tarkibidagi
elementlarning massa ulushlarini aniqlashga yordam beradi. Amaliy mashqlarni
o’tkazish: Kurs ishi o’quvchilarga nazariy ma’lumotlarni amaliyotga o’tkazishga
imkoniyat yaratadi. Ular o’zlariga berilgan misollar va mashqlar orqali formula
aniqlashni o’rganishadi. Amaliy mashqlarni o’tkazish: Kurs ishi o’quvchilarga
nazariy ma’lumotlarni amaliyotga o’tkazishga imkoniyat yaratadi. Ular o’zlariga
berilgan misollar va mashqlar orqali formula aniqlashni o’rganishadi.
4

1,59
1,587 : 1,587
1,587 : 4,761
1,587 = 1 : 1 : 3
Javob : Demak, moddaning molekular formulasi – HNO
3.
6. Kimyoviy birikmani tashkil etuvchi elementlarning massa ulushlari quyidagicha
H 17,65%, N 82,35%. Shu birikmaning formulasini aniqlang. ̶̶ ̶
Yechish: 1) Hisoblash uchun modda massasini 100 g deb qabul qilinadi. Bunda
vodorod, azot atomlarining massalari quyidagiga teng bo`ladi:
m
(H) =m
(modda) ·
ω = 100 · 0,1765 = 17,65g
m
(N) =m
(modda) · ω
= 100 · 0,8235 = 82,35g
2) Bulardan atomlar, vodorod, azot miqdorlari topiladi:
x:y:z = 17,65
1 : 82,35
14 = 17,65 : 5,882
3) Olingan nisbatlar eng kichik qiymatga bo`linadi:

17,65
5,882 : 5,882
5,882 = 3 : 1
Javob: Demak, moddaning molekular formulasi – NH
3 .
7. H
x S
y O
z tarkibli modda tarkibida 2,04% H va 2:1 massa ulush nisbatida S va O
bo`lsa, moddaning formulasini aniqlang.
Yechish : 1) 100% dan vodorodni foizini ayirib kislorod va oltingugurtga qancha
foiz qolganini topamiz:
H
x S
y O
z
100% 2,04% = 97,96%
̶̶
2) Oltingugurt va kislorod nisbatlari orqali foizlarni ajratib olamiz:
S : O
2 : 1
2 + 1 = 3
x=65,3 x=32,6 = 97,96
3) Ajratib olingan foizlar orqali noma`lum moddaning foizlarini molyar
massalariga bo`lib, x:y:z larni topamiz:
x:y:z =
2,04
1 : 65,3
32 : 32,6
16 = 2:2:2
12

3. Kristallogidratlar tarkibidagi noma`lum moddaning formulasini topishga
oid masalalar yechish.
1. Me
2 CO
3 · 8H
2 O o`zining massasidan 3 marta ko`p eritildi. Hosil bo`lgan eritma
massasining yarmiga teng miqdorda Me
2 CO
3 tuzi qo`shildi. Natijada 40,4% li
eritma olindi. Me ni toping.
Yechish:
Kristallogidratni 100g deb olsak, 300g suv qo`shilgan bo`ladi.
100+300=400 g eritma
400 ni yarmicha ya`ni 200 g tuz qo`shildi.
400+ 200= 600g
600· 0,404= 242,4g tuz.
242,4-200 = 42,4 g kristallogidrat tarkibidagi tuz.
1) 100-42,4=57,6 g suv
2) 57,7 42,4 ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
8·18 x=106g Me
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 CO
3
3) 106-60=46
4) 46:2=23
Javob : Demak, 23g metall bu – Na.
2 . X mol ( suvda eruvchan ) Me
2 SO
4 va 208 g BaCl
2 tutgan eritmalar 500 g dan
aralashtirilganda Y g 31,55% li eritma olindi. Me ni toping.
Yechish:
Me
2 SO
4 + BaCl
2 →
MeCl + BaSO
4 ↓
1000-233(BaSO
4 ) = 767g
208 g BaCl
2 233 g BaSO
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
4 2MeCl(m) 767 · 0,3155=242g
208 g x=233 g 242 : 2 = 121-25,5 = 85,5 g Me
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
500 + 500 = 1000 g eritma
Javob: Demak, 85,5 g li metall bu – Rb.
3 . Molyalliklari mos ravishda 7,9365 va 11,11 bo`lgan XSO
4 · nH
2 O hamda YSO
4 ·
m H
2 O kristallogidratlarining Mr lari yig’indisi 488 gr ni tashkil etsa,
kristallogidrat formulasini aniqlang.
[(Mr)X (Mr)Y=32] 126+90=216 H
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 O
18

Boshlang`ich moddani yondirish uchun sarflangan kislorod atomi 6 ta,
reaksiya mahsulotlarida esa 7 ta kislorod atomi bor. Demak, boshlang`ich moddada
ham 1 ta kislorod atomi bo`lgan. Bundan modda molekulasida 2 ta uglerod, 6 ta
vodorod va 1 ta kislorod mavjudligi aniqlandi.
Javob: C
2 H
6 O dimetil efir yoki etil spirit.
4. Tarkibida 43,39% Na, 11,33% C, 45,28% O dan iborat moddaning eng oddiy
formulasini aniqlang.
Yechish: 1) Hisoblash uchun modda massasini 100 g deb qabul qilinadi. Bunda
natriy, uglerod va kislorod atomlarining massalari quyidagiga teng bo`ladi:
m
(Na) = m
(modda) · ω
= 100 · 0,4339 = 43,39g
m
(C) =m
(modda) · ω = 100 · 0,1133 = 11,33g
m
(O) =m
(modda) ·
ω=¿ 100 · 0,4528 = 45,28g
2) Bulardan atomlar, natriy, uglerod va kislorod miqdorlari topiladi:
x:y:z =
43,39
23 :
11,33
12 :
45,28
16 = 1,88652 : 0,9442 : 2,83
3) Olingan nisbatlar eng kichik qiymatga bo`linadi:
1,88652
0,9442 :
0,9442
0,9442 : 2,83
0,9442 = 2 : 1 : 3
Javob : Demak, moddaning molekular formulasi Na
̶̶ ̶̶ ̶
2 CO
3 .
5. Kimyoviy birikmani tashkil etuvchi elementlarning massa ulushlari quyidagicha
H 1,59%; N 22,22%; O 76,19%. Shu birikmaning formulasini aniqlang.
̶̶ ̶̶ ̶
Yechish: 1) Hisoblash uchun modda massasini 100 g deb qabul qilinadi.
Bunda vodorod, azot va kislorod atomlarining massalari quyidagiga teng bo`ladi:
m
(H)= m
(modda) · ω
= 100 · 0,0159 = 1,59g
m
(N) =m
(modda) ·
ω = 100 · 0,2222 = 22,22g
m
(O) =m
(modda) · ω
= 100 · 0,7619 = 76,19g
2) Bulardan atomlar, vodorod, azot va kislorod miqdorlari topiladi:
x:y:z =
1,59
1 :
22,22
14 : 76,19
16 = 1,59 : 1,587 : 4,761
3) Olingan nisbatlar eng kichik qiymatga bo`linadi:
11

Kristallogidratdagi suvning miqdori n = 82,6 − 57,4
0,35 ∙ 18 =4 mol.
Javob: Mg(NO
3 )
2 ·4H
2 O.
15. MeSO
4 ·nH
2 O kristallogidrati tarkibida S 12,8%, O 57,6% ga teng. ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Kristallogidrat tarkibidagi metallni aniqlang.
Yechish:
32 12,8%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
64 x=25,6% bu sulfatdagi O foizi
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
57,5-25,6=32 bu suvdagi O foizi
32:16·18=36% bu suvni foizi
12,8+25,6+36=74,4%
100-74,4=25,6% Me ni foizi
12,8 32
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
25,6 x=64 Cu
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ Javob: Cu

24

2) 1mol moddada 1,204·10 24
ta atom bo`lsa
n= 1,204 ∙ 10
6,02 ∙ 10 = 2
Demak, modda x
2 ko`rinishga ega.
3) Endi uning molekular massasini aniqlaymiz:
4 litr modda 5g bo`lsa, ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
22,4 litrda xg bo`ladi | x=28g.
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
4) Modda 2 atomdan iborat ekanligini bilgan holda uning atom massasi aniqlanadi:
28:2=14.
2 usul: 1) Dastlab 5g moddaning atomlar soni topib olinadi:
̶̶ ̶
n= 2,15 ∙ 10
6,02 ∙ 10 =0,357.
2) Moddaning molekular massasi aniqlanadi:
4 litr modda 5g bo`lsa,
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
22,4 litr modda x g bo`ladi | x= 28g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶
3) Moddaning 28 grammi necha atomdan iboratligi aniqlanadi:
0,357 5 g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
x 28 g | x=2
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Javob : Demak, atom massasi 14 g ga teng element atomi – azot. Modda
formulasi esa N
2 ko`rinishda ega.
11. E
3 O
4 tarkibli birikmada noma`lum elementning massa ulushi 72,4% ni tashkil
etadi. Elementni aniqlang.
Yechish:
100%- 72,4%=27,6% O
4
27,6% 64g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
72,4% x= 167,8g E ga qoldi demak, 167,8:3=56g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Javob: 56g bu – Fe
2.Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushi topishga doir masalalar
yechish.
1. Nitrat kislotadagi kislorodning massa ulushini hisoblang.
14

Massa ulushlar berilganda noma’lum moddaning formulasi hisoblab topiladi.
Quyida, shunga doir masalalarni ko’rib chiqamiz.
Masala: Fosfor kislotalaridan qaysi birida vodorod 2,25%; fosfor 34,83%;
kislorod esa 62,92% ni tashkil qiladi.
Yechish:
Birikmani 100 g deb olib, uning tarkibidagi atomlar nisbatini topamiz:
H P O
2,25 : 34,83 : 62,92
: : ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
1 31 16
2,25 : 1,12 : 3,93
2 : 1 : 3,5
4 : 2 : 7
H
4 P
2 O
7
Demak, bu modda pirofosfat kislota.
Javob: H
4 P
2 O
7.
Masala: 75,2 g Cu(NO
3 )
2 ni qizdirilgandan keyin qoldiq 53,6 g ga teng bo’ldi. Shu
qoldiqdagi kislorodning massa ulushini (%) aniqlang.
Yechish:
Reaksiya tenglama tuzamiz:
188 80 46 32
2Cu(NO
3 )
2
→ 2CuO+4NO
2 +O
2
Cu(NO
3 )
2 ni qanchasi reaksiyaga kirishganini topamiz:
75,2-53,6=21,6 g NO
2 , O
2 hosil bo’lgan.
376 g Cu(NO
3 )
2 216 g (NO
̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 , O
2 )
x g Cu(NO
3 )
2 21,6 g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
x= 37,6 g Cu(NO
3 )
2 .
53,6-37,6=16g CuO
Demak, 53,6 g qoldiq tarkibida 16 g CuO va 37,6 g Cu(NO
3 )
2 bo’lgan.
80 g CuO 16 g O
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 bor
26

322g 100% ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
180g x=56%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 usul: Formula bo`yicha.
̶̶
ω
= 180
322 ·100%=56% Javob : 56%
8 . Tarkibida 25% ammoniy karbonat va 75% ammoniy nitrat bo`lgan
aralashmadagi azotning massa ulushini hisoblang.
Yechish:
(NH
4 )
2 CO
3 =96g N
2 =28g
96g 25%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
28g x=7,3%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
NH
4 NO
3 =80g N
2 =28g
80g 75%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
28g x=26,25%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
7,3+26,25=33,3% Javob : 33,3%
9 . CaCl
2 · nH
2 O tarkibida massa jihatidan 5,48% vodorod bor bo`lsa, kristallogidrat
tarkibidagi kislorodning massa ulushini (%) aniqlang.
Yechish:
H
2 O tarkibida 2 g H va 16 g O bor.
2g 5,48%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
16g x= 43,84%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ Javob: 43,48%.
10 . Sulfat kislota tarkibidagi oltingugurtning massa ulushini aniqlang.
Yechish:
H
2 SO
4 =98g S=32g
1 usul: Proporsiya usuli.
̶̶
98g 100%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
32g x=32,65%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 usul: Formula bo`yicha.
̶̶
ω
= 32
98 ·100%=32,65% Javob: 32,65%
17

Kimyoviy reaksiya mahsulotlari tarkibida 3 ta, kimyoviy reaksiyaga
sarflangan kislorod ham 3 ta atom ekanligi boshlang`ich modda tarkibida kislorod
atomi yo`q ekanligini bildiradi.
3) Mahsulotda 3 ta kislorod atomi, yonishga sarflangan kislorod ham 3 taligidan
boshlang`ich modda molekulasida kislorod atomi yo`qligi aniqlandi. Demak,
vodorod miqdori 2 ta, oltingugurt esa 1 ta.
Javob: H
2 S.
2. 1 g oddiy modda tarkibida 37,625·10 21
ta atom bo`lib, 0,4667 litr hajmni
egallaydi. Shu moddaning formulasini toping.
Yechish: 1 usul: 1) bir mol modda nechta atomdan iborat ekanligi topiladi:
37,625·10 21
0,4667 litr ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
x 22,4 litr | x=18,06·10
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ 23
ta atom
2) 1 mol maddada 18,06·10 23
ta atom bo`lsa :
n= 18,06 ∙ 10
6,02 ∙ 10 = 3.
Demak, modda x
3 ko`rinishga ega.
3) Endi uning molekulyar massasini aniqlanadi:
0,4667 litr modda 1 g bo`lsa
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
22,4 litr modda x g bo`ladi | x= 48 g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
4) Modda uchta atomdan iborat ekanligini bilgan holda uning atom massasi
aniqlanadi: 48: 3 = 16.
2 usul: 1) Dastlab 1 g moddaning atomlar soni topib olinadi:
n=
37,625 ∙10
6,02 ∙10 = 0,0625.
2) Moddaning molekulyar massasi aniqlanadi:
0,4667 litr modda 1 g bo`lsa
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
22,4 litr modda x g bo`ladi | x= 48
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
3) Moddaning 48 grammi necha atomdan iboratligi aniqlanadi:
0,0625 1 g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
x 48 g | x=3.
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
9

225-127,8=97,2 kristallogidrat tarkibidagi suv
97,2:18=5,4
2Me(NO
3 )
3→ Me
2 O
3
2x+(62·3)·2=2x+48
x+372=x+48
372-48=324 demak, Me
2 O
3 1 molida shuncha massa farq qiladi
127,8-30,6=97,2
324 1
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
97,2 x=0,3 Me
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 O
3
30,6:0,3=102 Me
2 O
3 =102
102-48=54:2=27 demak, bu metall Al
2Me(NO
3 )
3 →
Me
2 O
3
x=0,6 0,3
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,6 225
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
1 x= 375
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Al(NO
3 )
3 ·xH
2 O
213 + 18x=375
18x=162 x=9 Javob: Al(NO
3 )
3 ·9H
2 O
14. 82,6 g ikki valentli metall nitrati kristallogidrati uzoq vaqt davomida qizdirildi.
Natijada 57,4 g suvsiz tuz hosil bo’ldi. Qizdirish davom ettirilganda 19,6 g qattiq
metall oksid qoldi. Dastlabli kristallogidrat formulasini aniqlang.
Yechish:
Jarayonlar quyidagi reaksiya tenglamasi orqali ifodalanishi mumkin:
Me(NO
3 )
2 ·nH
2 O
→ Me(NO
3 )
2 +nH
2 O;
2Me(NO
3 )
2
→ 2MeO+4NO
2 +O
2 .
MeO massasi Me(NO
3 )
3 massasidan (Me + 124) (Me + 16)=108 g ga kam.
̶̶
Hosil bo’lgan MeO ning miqdori 57,4 − 19,6
108 = 0,35 mol,
Molyar massasi esa 19,6
0,35 =56 g|mol (MgO).
23

NH
4 NO
3 =80g N
2 =28g
80g 75% ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
28g x=26,25%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
7,3+26,26=33,3% Javob: 33,3 %.
Uchinchi rejamda murakkabroq bo’lganligi sababli bir xil usulda yechimini
topdim.
Masala: 30 0
C dagi CuSO
4 tuzining eruvchanligi 24ga teng. Shu tuzning to’yingan
eritmasidan 25,8333 g olib qizdirilganda 7,25 g kristallogidrat cho’kmaga tushdi.
Kristallogidrat formulasini toping.
Yechish:
30 0
C da 24g CuSO
4 160
5 = 160 + 18 x
7,25
m=24+100=124 x=4
124g 24g tuz
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
25,8333 x=5g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
CuSO
4
→ CuSO
4 ·xH
2 O
Javob: CuSO
4 ·4H
2 O
Kurs ishi orqali masalalar yechishni turli xil usulini va metodini o’rgandim.
Masalani yechish odatda, murakkab va noqulay hisob-kitoblarni talab qilmaydi,
asosiy e’tibor masalalarning kimyoviy mazmuniga qaratiladi. O quvchilar
ʻ
tomonidan masalalarni yechish ko nikmasini o zlashtirilishini quyidagi
ʻ ʻ
bosqichlarga bo lish mumkin:
ʻ
1. Masala shartini tahlil qilish ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
2. Umumiy masala yechish amallarining alohida elementlarini bajara olish
ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
3. Ma’lum mavzu bo yicha muayyan masalalarni yechish ko nikmasini hosil
ʻ ʻ
qilish.
4. Miqdoriy, mantiqiy va eksperimental masalalar yechish algoritmlarini tuza olish
ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
28

11,11 1000g H ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 O 488-216-96-96=80
1mol x=90 x+y=80
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
7,9365 1000g x - y=32
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
1mol x=126 y=24 Mg x=56 Fe
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Javob :Mg va Fe
4. 15 gr noma`lum element yoqilganda uning (v) oksidi hosil bo`ldi. Oksid suvda
eritilganda esa, 10% li H
3 XO
4 tarkibli kislota eritmasi hosil bo`ldi. Hosil bo`lgan
eritmadagi atomlar soni esa dastlabki element atomlari soniga nisbatan 221 marta
ortgan bo`lsa, elementni toping.
Yechish:
H
3 XO
4 birikmada jami 8 ta element atomi mavjud. Demak, 221-8=213 ta atom H
2 O
ga tegishli bo’lgan. Bunda m=213:3·18=1278 g eritmada suv bo’lgan. Bu 1278g
suv 90% , x gr H
3 XO
4 esa 10%. Shunda x=142 g chiqyapti. Bu arsenat kislata
H
3 AsO
4 bo’lgan.
15g ishlanmadi lekin bu As ning ekvivalenti.
Javob; As .
5 .9,3 g ishqoriy metal oksidi 200gr suvda eritilganda 5,73% li eritma hosil bo’ldi.
Metalni toping.
Yechish ;
0,0 573=
9,3 +18 x
209,3 9,3:0,15=62
x=0,15 62-16=46:2=23
Javob: Demak, 23 gr li metal bu Na.
̶̶ ̶̶ ̶̶
6. Tarkibida 69,565% ll-valentli metal bo`lgan, metal va Zn (NO
3 )
2 aralashmasi
ochiq havoda qizdirildi. Uning massasi deyarli o`zgarmadi. Aralashmadagi Me ni
toping.
Yechish :
Me= 69,565g 378g 216g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Zn(NO
3 )
2 = 100-30,435g 30,435 x=17,4g
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2Zn(NO
3 )
2
→ 2ZnO+4NO
2 +O
2 2Me+O
2 → 2M eO
19

XULOSA
Xulosa qilib shuni aytib o’tishimiz kerakki, kimyoviy formula —
moddalarning sifat va miqdori jihatidan tarkibi va tuzilishini kimyoviy belgilar,
shuningdek, sonlar, harflar va boshqa bilan berilgan ifodasi. Kimyoviy formulalar
modda qanday elementlardan tashkil topganligi, bu elementlar o’zaro qanday
nisbatda birikkanligini hamda moddaning tuzulishini ko’rsatadi. Masalan, suvning
formulasi H
2 O uning tarkibi vodorod (H) va kislorod (O) dan iborat ekanligini, bu
elementlar 2; 1 nisbatda birikkanligini; natriy sulfat Na
2 SO
4 esa uning molekulasi
natriy (Na), oltingugurt (S) va kislorod (O) dan tashkil topganligini, bu elementlar
2:1:4 nisbatda birikkanligini; alyuminiy sulfid Al
2 S
3 esa 2 atom alyuminiy (Al) ga
3 atom oltingugurt to’g’ri kelishini ko’rsatadi.
Kimyoviy formulalar to’rt xil bo’ladi: empirik, ratsional, struktura, elektron
formulalar. Empirik formulalar modda molekulasidagi atomlarning umumiy sonini
ko’rsatadi. Masalan, sulfat kislota H
2 SO
4 , etan C
2 H
6, etil spirti C
2 H
6 O va hokazo.
Ratsional formulalarda ma’lum sinfga kiruvchi atomlar guruhi ajratib ko’rsatiladi.
Masalan, etan CH
3 CH
3 yoki CH
3 CH ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
3 , etil spirti C
2 H
5 OH yoki C
2 H
5 OH va ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
h.k. Struktura formulalar esa moddaning tarkibini, molekuladagi atomlarning
joylashish tartibini hamda ushbu atomlar orasidagi kimyoviy bog’larning qanday
taqsimlanganligini ko’rsatadi.
Kimyoviy formulani bilish, moddada kimyoviy elementlarning massa ulushini
hisoblash mumkin. Massa ulush “omega” ya’ni
ω harfi bilan belgilanadi.
ω
= aniq modda massasi
umumiy massa massa ulush formulasi.
Moddaning kimyoviy formulasi asosida uning tarkibidagi element atomlarining
massa ulushlarini ifodalash mumkin, masalan, H
2 O tarkibidagi H ning massa
ulushini tuzamiz:
ω (H)= Ar (H )∙2
MrH 2O = 1 ∙ 2
18 =11,11%
25

Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib quyidagi vazifalar belgilab olindi:
kimyoviy formulalar haqida umumiy ma`lumot va tarixi,rivojlanishi,fan ̶̶ ̶̶ ̶̶
taraqqiyotida tutgan o`rni haqida tushunchalar berish

̶ ̶̶ ̶̶ kimyoviy formulalar masalalari va ularga qo`yiladigan talablarning o`rni
hamda ahamiyatini yoritib berish;
Turli xil mavzularga oid bo`lgan formula topish savollarni tahlil qilish
̶̶ ̶̶ ̶̶
va ularning yechilish mohiyatini ochib berish
O`quvchilarda kimyo fani bo‘yicha mustaqil talim tizimda erkin fikrlash
̶̶ ̶̶ ̶̶
qobiliyatlarini shakllantirish va rivojlantirish.
5

H
2 SO
4 +2MeOH → Me
2 SO
4 +2H
2 O
1mol 2mol
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,1mol x=0,2mol MeOH
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,2mol 11,2gr MeOH
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
1mol x=56g/mol
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Me(m)=56-17=39gr/mol
Javob: K
10 . III valentli metall sulfatining 200 g 25% li eritmasiga shu tuzdan 5,84 g
qo’shildi, qizdirildi. Boshlang’ich haroratga qadar sovutilganda 14,48 g 18
molekula suv tutuvchi kristallogidrat cho’kmaga tushdi. Metallni aniqlang.
Yechish:
200·0,25=50
50+5,84=55,84 umumiy tuz massasi
200+5,84-14,48=191,36
191,36·0,25=47,84 qolgan tuz
55,84-47,84=8 kristallogidrat tarkibidagi tuz
14,48-8=6,48 kristallogidrat tarkibidagi suv
6,48:18=0,36
18 1
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,36 x=0,02
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
8:0,02=400
Me
2 (SO
4 )
3 =400
Me
2 =400-96·3
Me
2 =112 Me=56 Javob: Fe
11. II valentli metall sulfatining 120 g 20% li eritmasiga shu tuzdan 2,55 g
qo’shildi, qizdirildi. Boshlang’ich haroratga qadar sovutilganda 4,8 g 4 molekula
suv tutuvchi kristallogidrat cho’kmaga tushdi. Metallni aniqlang.
Yechish:
120·0,2=24
24+2,55=26,55 umumiy tuz massasi
21

1. Noma'lum modda formulasini topishga oid masalalar yechish usullari .
1. 1,02 g murakkab modda yonganda 1,92 g SO
2 , tarkibidagi S massasi aniqlab
olinadi.Shu moddaning oddiy formulasini toping.
Yechish:1 usul 1) X+O
2 →
SO
2 +H
2 O 1,92 g SO
2 tarkibidagi S massasini aniqlab
olinadi.
64 g SO
2 da → 32 g S bor.
1,92 g SO
2 da
→ x g bor. | x=0,96 g S
2) Suv tarkibidagi vodorod massasini aniqlab olinadi:
18 g suvda
→ 2 g H bor.
0,54 g suvda
→ x g H bor. | x=0,06 g H
2
3) X – modda tarkibida kislorod bor yoki yo’q ekanligini bilish uchun oltingugurt
va vodorodning aniqlangan massalari qo’shiladi. Agar yig’indi boshlang’ich X
modda massasiga teng bo’lsa, modda faqat oltingugurt va vodoroddan iborat
bo’ladi: x=0.96+0.06=1.02
4) Berilgan massalardan elementlarning atom soni topiladi
x:y =
0.96
32 : 0.06
1 ; 0,03:0,06= 0.03
0.03 :
0.06
0.03 =1:2
Demak, modda molekulasida bitta oltingugurt ikkita vodorod atomi bor.
Javob: H
2 S
2 usul: 1) bunda reaksiya tenglamasiga asoslanib, modda massasining saqlanish
qonuniga binoan yoqishga sarflangan kislorod massasi topiladi.
1,02 1,92 0,54
X+O
2
→ SO
2 +H
2 O
1,92+0,54-1,02=1,44 g kislorod
2) Moddalarning massalarini molyar massalariga bo`lib, ularning koeffitsiyentlari
aniqlanadi.
x:y:z= 1,44
32 : , .92
64 : 0,54
18 = 0,045:0,03:0,03= 0,45
0,03 : 0,03
0,03 : 0,03
0,03 = 1,5:1:1
X+1,5O
2
→ SO
2 +H
2 O
8

Javob: Demak, moddaning molekular formulasi – H
2 S
2 O
2 .
8. H
x S
y O
z tarkibli modda tarkibida 35,95% S va 62,92% O bo`lsa, moddaning
formulasini aniqlang.
Yechish: 1) 100% dan oltingugurt va kislorodning foizini ayirib, vodorodga
qancha foiz qolganini topamiz:
H
x S
y O
z
100% 35,95% 62,92% = 1,13% H ̶ ̶̶
2) Ajratib olingan foiz orqali noma`lum moddaning molyar massalariga bo`lib,
x:y:z larni topamiz:
x:y:z =
1,13
1 : 35,95
32 : 62,92
16 = 1,13:1,12:3,93
3) Olingan qiymatlar eng kichik qiymatga bo`linadi:
1,13
1,12 :
1,12
1,12 : 3,93
1,12 = 1:1:3,5 · 2 = 2:2:7
Javob: Demak, moddaning molekular formulasi – H
2 S
2 O
7 .
9. H
x S
y O
z tarkibli moddaning 5,7 grammida 3,2 g S va undan 1,333 marta kam O
bo`lsa, moddaning formulasini aniqlang.
Yechish:
H
x S
y O
z
3,2:1,33=2,4
5,7 5,6=0,1 H
̶̶
2 2,4+3,2=5,6
S
3,2
32 : O 2,4
16 : H 0,1
1 = 0,1: 0,15: 0,1
Olingan qiymatlarni eng kichik qiymatga bo`lamiz:
0,1
0,1 : 0,15
0,1 : 0,1
0,1 = 1:1,5:1 · 2 = 2:3:2
Javob: Demak, moddaning molekular formulasi – H
2 S
2 O
3 .
10. 5g noma`lum modda tarkibida 2,15·10 23
ta atom bo`lib, 4 litr hajmni egallaydi.
Moddaning formulasi topilsin.
Yechish: 1 usul: 1) 2,15·10
̶̶ ̶ 23
4 litr ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
x 22,4 litr | x= 1,204·10
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ 24
13

M(4NO
2 +O
2 )=216gr 17,4g 69,565gr Me ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
128:2=64 gr 32g x=128gr
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
Javob : Demak 64gr li metall Cu.
̶̶ ̶̶ ̶̶
7. 30 0
C dagi CuSO
4 tuzining eruvchanligi 24 ga teng. Shu tuzning to`yingan
eritmasidan 25,8333 gr olib qizdirilganda 7,25 gr kristallogidrat cho’kmaga tushdi.
Kristallogidrat formulasini toping.
Yechish;
30 0
C da 24 gr CuSO
4 160
5 = 160 + 18 x
7,25
m=24+100=124gr x=4
124g 24gr tuz
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
25,8333gr x=5gr
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
CuSO
4 →
CuSO
4 ·x H
2 O
Javob: CuSO
4 ·4H
2 O
8. Noma’lum ll valentli metal hosil qilgan MeSO
4 ·n H
2 O tarkibli kristallogidrat
tarkibida metalning massa urushi vodorodning massa ulushidan uch marta,
kislorodning massa ulushidan esa 0,1875 marta ko’p bo’lsa, noma’lum metalni
aniqlang.
Yechish:
x
x+96 +18 y
+ 2 y
x + 96 + 18 y =3
x
x+96 +18 y
+ 64 + 16 y
x + 96 + 18 y = 0,1875
x=24
y=4
Javob : MgSO
4 ·4H
2 O
9. 11,2 g MeOH noma’lum miqdordagi eritmasiga 2M li 50 ml H
2 SO
4
qo’shilganda p H=7 ga teng bo’ldi. Metalni aniqlang.
Yechish: p H=7, p OH=7 muhit neytral har ikkisi ham to’liq reaksiyaga kirishgan.
Demak, 1000ml 2mol
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
50ml x=0,1mol H
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 SO
4
20

KIRISH
Kimyo fanining mohiyati moddalarning tuzilishi, xususiyatlari va ulardagi
harakatlarini o’rganishni o’z ichiga oladi. “Kimyoviy formulalar bo’yicha
hisoblash. Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash “
mavzusi kimyo fanining asosiy konseptlari va amaliyotlari bilan bog’liq
bo’lib,kimyoviy formulalar aniqlashning muhim qismi hisoblanadi. Bu kurs ishi
o’quvchilarga kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash, birikma tarkibidagi
elementlarning massa ulushlarini aniqlashni o’rganish imkoniyatini beradi. Ushbu
mavzu kurs ishidagi asosiy maqsadlardan biri bo’lib, kimyo fanini
o’rganuvchilarga birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlashda
qo’llanadigan asosiy formulalarni va metodlarni o’rgatishga yordam beradi. Bu
kurs ishi jamiyatning kimyoviy formulalarni aniqlash va kimyo fanini o’rganishda
ko’p ma’noli rolga ega bo’lgani sababli, kurs Ishida turli misollar, nazariy ta’riflar
va amaliy mashqlarni o’z ichiga oladi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Kimyo va
biologiya yo’nalishlarida uzluksiz ta’lim sifatini va ilm fan natijadorligini ̶
oshirish chora tadbirlari to’g’risida” qarorini imzoladi. Prezident qaroriga
̶̶
ko’ra, Respublikaning har bir hududida bosqichma bosqich kimyo va
̶̶
biologiya fanlariga ixtisoslashtirilgan 14 ta tayanch maktablarini tashkil
etiladi. Mazkur maktablar Prezident, ijod va ixtisoslashtirilgan maktablarni
rivojlantirish agentligi tasarrufidagi Abu Ali ibn Sino nomidagi yosh biologlar
va kimyogarlar ixtisoslashtirilgan maktab internati bilan birga hamkorlikda
̶̶
tashkil etiladi.
Mavzuning dolzarbligi. “Moviylik qonuni” (“Conservation of Matter”)
deb ataladigan kimyo qonuni, mohiyatini aks ettiradi. Bu qonun aytishicha, bir
kimyoviy reaksiyada, modda o’z miqdori (massasi) o’zgarmaydi. Ya’ni,
moddaning kimyoviy qonuniy o’zgarishlar o’tkazganda, moddaning miqdori
o’zgarmaydi. Agar yangi modda yaratilsa yoki modda yo’qotilsa, reaksiya
o’tkazilganini ko’rsatadi, lekin umumiy holda miqdori o’zgarmaydi. Bu qonun
kimyo fanining asosiy prinsipi hisoblanadi va “Kimyoviy formulalar bo’yicha
3

Mg=24g 246g 100% ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
24g x= 9,76%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 usul: Formula bo`yicha.
̶̶
ω
= 24
246 ·100%=9,76% Javob: 9,76%
5 . Ammoniy dixromat tarkibidagi azotning massa ulushini hisoblang.
Yechish:
1 usul: Proporsiya usuli.
̶̶
(NH
4 )
2 Cr
2 O
7 =252g
N
2 =28g
252g 100%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
28g x=11,11%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶
2 usul: Formula bo`yicha.
̶̶
ω = 28
252 ·100%=11,11% Javob : 11,11.
6 . Ortofosfat kislota tarkibidagi fosforning massa ulushini aniqlang.
Yechish:
1 usul: Proporsiya usuli:
̶̶
H
3 PO
4 =98g
P=31g
98g 100%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
31g x=31,63%
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
2 usul: Formula bo`yicha.
̶̶
ω
= 31
98 ·100%=31,63% Javob: 31,63%
7 . Tarkibida Na
2 SO
4 ·10H
2 O bo`lgan glauber tuzidagi suvning massa ulushi (%)
qanchaga teng.
Yechish:
1 usul: Proporsiya usuli.
̶̶
Na
2 SO
4 ·10H
2 O=142+180=322g
10H
2 O=180g
16

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
1. I.R.Asqarov , M.A.Bahodirova, K.G’.G’opirov. Kimyidan masala va mashqlar
yechish usullari. “O’zbekiston milliy inseklopidiyasi”, Toshkent-2017.
2. H.R.To’xtayev, R.Aristanbekov, K.A.Cho’lponov, S.N.Aminov. Anorganik
kimyo. “NOSHIR” Toshkent-2011.
3. G.P.Xomchenko, I.G.Xomchenko. Kimyo. “O’QITUVCHI” NASHRIYOT-
MATBAA IJODIY UYI. Toshkent-2007.
4. N.A.Parpiev, H.R.Raximov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyo nazariy asoslar.
“O’zbekiston” . Toshkent-2000.
5. O.M.Yoriyev, M.S.Sharipov, H.N.Mavlonov, A.R.Xafizov. Umumiy va
noorganik kimyodan masala va mashqlar to’plami. AVTO NASHR. Toshkent -
2008.
6. E.Lutfullayev va boshqalar. Anorganik kimyodan laboratoriya mashg’ulotlari.
Samarqand-2006.
7. Sh.Daminova va boshqalar. Anorganik kimyodan laboratoriya mashg’ulotlari.
Samarqand-2007.
8. E.Lutfullayev va boshqalar. Anorganik kimyo. Samarqand-2009.
9. M.Nishonov, Sh.Mamajonov, V.Xo’jaev. “Kimyo o’qitish metodikasi”.
T.O’qituvchi. 2002y.
10. N.G.Raxmatullayev, X.T.Omonov, Sh.M.Mirkomilov. Kimyo o’qitish
metodikasi (darslik). T. “Iqtisod-Moliya” 2013y.
11. K.Axmerov, A.Jalilov, R.Sayfutdinov. “Umumiy va noorganik kimyo”.
Toshkent. “O’zbekiston” 2003y.
12. R.Ishmuhammedov, A.Abduqodirov, A.Pardayev. Ta’limda innovasion
texnologiyalar. “Toshkent” 2008y.
30

KIMYOVIY BIRIKMALARNING FORMULALARINI CHIQARISH
Kimyoviy birikmalarning eng oddiy formulalari ular tarkibiga kiruvchi
elementlarning massalari, massa nisbatlari yoki massa ulushlari asosida topiladi.
Agar modda tarkibida ikkita element bolsa, bittasining massa ulushi berilganda,
ikkinchisiniki ayirma shaklida topiladi. Ayrim hollarda modda tarkibiga kiruvchi
tarkibiy qismlarning massa nisbatlari berilgan boladi. Eng oddiy formulani topish
uchun modda miqdori yoki unga ekvivalent kattalik bo’lgan hisoblanadi. Hosil
bo’lgan qiymatlar eng kichigiga bo’linganda butun sonlar hosil bo’lishi kerak.
Agar modda miqdorlari yoki kattaliklar eng kichik qiymatga bo’linganda butun
sonlar hosil bo’lmasa, umumiy bo’luvchi topiladi.
Kimyoviy belgilar Kimyoviy formula ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
modda tarkibining kimyoviy
belgilari va zarur bo’lsa ,
indekslar yordamida ifodalanishi.
H
2 SO
4
Indekslar
Birikmalarning kimyoviy formulasi modda qanday elementlardan tashkil
̶̶
topganligi va uning molekulasida har bir element ataomlardan qanchadan ishtirok
etganligini ko’rsatadi. Oddiy va molekulyar formulalar farqalanadi.
Oddiy yoki empirik formula molekula tarkibidagi atomlarning eng kichik
̶̶ ̶̶
sondagi nisbatini ko’rsatadi.
M olekulyar formula molekulaning haqiqiy tarkibini ko’rsatadi. Molekulyar
̶̶ ̶̶
formulani aniqlash uchun moddaning molyar massasini bilish kerek.
6

Yechish.
1.Usul: Proporsiya usuli.
HNO
3 Mr=63g/mol 63g − ¿
100%
16g·3=48g 48g − ¿
x=76.2%
2.Usul: Formula bo’yicha.
ω
= aniq modda massasi
umumiy massa C%=aniq modda massasi
umimiy massa ·100%
ω = 48
63 =0.7619
ω = 48
63 ·100%=76.2% Javob : 76.2%
2. Mis kuporosidagi misning massa ulushini hisoblang.
Yechish.
1.Usul: Proporsiya usuli.
CuSO
4 ·5H
2 O
160g +90g=250g
250g − ¿
100%
64g − ¿
x=25.6%
2.Usul: Formula bo’yicha.
ω
= aniq modda massasi
umumiy massa C%= aniq modda massasi
umimiy massa ·100%
ω
=
64
250 ·100%=25.6% Javob: 25.6%
3. Dolomitdagi uglerodning massa ulushini hisoblang.
1.Usul: Proporsiya usuli.
CaCO
3 ·MgCO
3
100g+84g=184g/mol
2·12=24g
184g
−100 %
24g − ¿
x=13.04%
2.Usul: Formula bo’yicha. ω
= 24
184 ·100%=13.04% Javob :
13.04%
4 . Taxir tuzdagi magniyning massa
ulushini aniqlang.
Yechish:
1 usul: Proporsiya usuli.
̶̶
MgSO
4 · 7H
2 O
120g+ 126g=246g/mol
15

Struktura formulasi ̶̶ ̶̶ modda molekulasidagi atomlarni bog‘lanishining valent
chiziqlar bilan ifodalanishi.
Elektron formulasi
̶̶ ̶̶ modda molekulasi tarkibidagi atomlaming har birini tashqi
pog‘onasidagi elektronlarini ifodalovchi formula.
Moddaning
nomlanishi Emperik
formulasi Molekular
formulasi Struktura
formulasi Elektron
formulasi
Atsetilen CH C
2 H
2 H
̶̶ ̶ C ≡
C H ̶̶ ̶̶ H:C ⋮ ⋮
C:H
Vodorod
peroksid HO H
2 O
2 H O O H
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶ ̶̶

∙∙ ∙∙
H:O:O:H
∙ ∙ ∙ ∙

Sirka kislota CH
2 O C
2 H
4 O
2
H:C:C:O:O:H
Massa ulush – aniqlanadigan modda massasining umumiy modda massasiga
nisbati.
ω
= aniq modda massasi
umumiy massa C% = aniq modda massasi
umumiy massa · 100%
1 ni ulushida 100 ni ulushida
7

120+2,55-4,8=117,75
117,75·0,2=23,55 qolgan tuz
26,55-23,55=3 kristallogidrat tarkibidagi tuz
4,8-3=1,8 kristallogidrat tarkibidagi suv
1,8:18=0,1
4 1 ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,1 x=0,025
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶
3:0,025=120
MeSO
4 =120
Me=120-96 Me=24 Javob: Mg
12. II valentli metall sulfatining 200 g 20% li eritmasiga shu tuzdan 6,875 g
qo’shildi, qizdirildi. Boshlang’ich haroratga qadar sovutilganda 12,5 g 5 molekula
suv tutuvchi kristallogidrat cho’kmaga tushdi. Metallni aniqlang.
Yechish:
200·0,2=40
40+6,875=46,875 umumiy tuz massasi
200+6,875 12,5=194,375
̶̶
194,375·0,2=38,875 qolgan tuz
46,875-38,875=8 kristallogidrat tarkibidagi tuz
12,5-8=4,5 kristallogidrat tarkibidagi suv
4,5:18=0,25
5 1
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
0,25 x=0,05
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
8:0,05=160
MeSO
4 =160
Me=160-96 Me=64 Javob: Cu
13. 225 g III valentli MeNO
3 kristallogidrati uzoq vaqt qizdirilishi natijasida 127,8
g tuz hosil bo’ldi. Qizdirish davom ettirilganda 30,6 g MeO qattiq qoldiq hosil
bo’lgan bo’lsa, kristallogidrat formulasini toping.
Yechish:
22

Javob: Demak, atom massasi 16 ga teng element atomi – kislorod. Modda
formulasi esa O
3 ko`rinishga ega, ya`ni ozon.
3 . 4,6 g modda yonganda, 8,8 g CO
2 , 5,4 g H
2 O hosil bo`ldi. Tekshirilayotgan
modda qanday elementlardan tashkil topgani va uning molekular formulasini
aniqlang.
Yechish: 1 usul : 1) X + O
2 → CO
2 + H
2 O
2) CO
2 tarkibidagi uglerod massasi topiladi:
44 g CO
2 da 12 g C bor
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
8,8 g CO2 da x g C bor | x= 2,4 g C
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
3)H
2 O dagi H miqdori aniqlanadi:
18 g suvda 2 g H bor
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
5,4 g suvda x g H bor | x= 0,6 g H
̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶ ̶̶
4) Chiqqan moddalar massasi qo`shiladi: 2,4 + 0,6 = 3
5) Dastlabki modda 4,6 g bo`lgan, demak, uning tarkibida C va H dan tashqari
kislorod ham bor. Kislorod massasini topish uchun dastlabki modda massasidan
hosil bo`lgan moddalarning uglerod va vodorod massalari yig`indisi ayriladi:
4,6-3 = 1,6 g O
2 .
6) Ularning massalarini o`z atom massalariga bo`linadi va chiqqan nisbatlar yana
ularning eng kichigiga bo`linadi:
x:y:z= 2,4
12 :
0,6
1 : 1,6
16 := 0,2
0,1 : 0,6
0,1 : 0,1
0,1 = 2:6:1 . C
2 H
6 O modda dimetil efir
yoki etil spirtiga to`g`ri keladi.
2 usul: 1) Reaksiya tenglamasiga asoslanib massaning saqlanish qonuniga asosan
yonishga ketgan kislorod massasi aniqlanadi.
4,6 8,8 5,4
X + O
2
→ CO
2 + H
2 O
8,8 + 5,4 – 4,6 = 9,6 g kislorod
2) Moddalarning massalaridan foydalanib oldidagi koeffitsiyentlari aniqlanadi:
x:y:z = 9,6
32 : 8,8
44 : 5,4
18 =
0,3
0,2 : 0,2
0,2 :
0,3
0,2 = (1,5:1:1,5) ·2= 3:2:3
X + 3O
2
→ 2CO
2 + 3H
2 O
10

MUNDARIJA
KIRISH …………………………………………………………………….... 3-bet
Asosiy qism
1.Noma'lum modda formulasini topishga oid masalalar yechish usullari……8-bet
2. Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushini topishga doir
masalalar yechish…………………………………………………………….15-bet
3.Kristallogidratlar tarkibidagi noma`lum moddaning formulasini topishga oid
masalalar yechish……………………………………………………………..18-bet
XULOSA …………………………………………………………………….. 25-bet
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI… …………............... 30-bet

2

Kimyoviy formulalar bo’yicha hisoblash. Birikma tarkibidagi elementlarning massa ulushlarini aniqlash

Купить