Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	80.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	08 Сентябрь 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Kimyoviy formulalar va tenglamalar bo’yicha hisoblash

Bugungi kunda fan va texnika rivojlanayotgan davrda ta’lim tizimida ham bir
qator o’zgarishlar bo’lib kelmoqda. Aynan kimyo fani boshqa fanlardan farqli
ravishda biroz murakkab hisoblanadi, chunki bu fanni chuqur o’rganish uchun ham
nazariy, ham mental tasavvur bo’lishi zarur. Kimyo darsida nazariy materiallarni
o’rganish bilan birga doimo parallel ravishda turli xil usulda hisoblanadigan
masalalar yechib boriladi. Kimyo kursi faqatgina nazariy emas balki amaliy ko’nikma
hamda masalalar yechishni o’rganishni talab qiladi. Kimyo kursida eng muhim
bo’limlardan sanalgan kimyoviy formula va tenglamalar mavzusini o’rganish
jarayonida olingan bilimlarni masalalar yechish yordamida ham mustahkamlash
maqsadga muvofiq, bunda “oddiydan murakkabga” tamoyili qo’llaniladi. Odatda
kimyoga doir masalalarni to’g’ri bajara olish uchun birinchi navbatda nazariy bilim:
kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari, kimyoviy jarayon, moddalarning xossalari
hamda kimyoviy tenglama va formulalar haqida bilimga ega bo’lish talab etiladi .
Kimyoga doir masalalarni muntazam ravishda yechib borish olingan nazariy
bilimlarni mustahkamlashga yordam beradi.
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Kimyo va biologiyaʻ
yo nalishlarida uzluksiz ta lim sifatini va ilm-fan natijadorligini oshirish chora-
ʻ ʼ
tadbirlari to g risida” qarorini imzoladi. Prezident qaroriga ko ra, Respublikaning har
ʻ ʻ ʻ
bir hududida bosqichma-bosqich kimyo va biologiya fanlariga ixtisoslashtirilgan 14
ta tayanch maktablarini tashkil etiladi. Mazkur maktablar Prezident, ijod va
ixtisoslashtirilgan maktablarni rivojlantirish agentligi tasarrufidagi Abu Ali ibn Sino
nomidagi yosh biologlar va kimyog arlar ixtisoslashtirilgan maktab-internati bilan
birga hamkorlikda tashkil etiladi
Kurs ishining ob’ekti va predmeti.
Jizzax davlat pedagogika universitetida o qitilayotgan kimyodan masalalar
ʻ
yechish fani va uning tarkibiy qismi hisoblangan umumiy kimyo faniga oid nazariy
bilimlar, qoidalar, masalalar yechish sohasidagi tashkiliy xarakterga ega bo lgan
ʻ
hujjatlarni o rganish tashkil etadi. Rivojlangan xorijiy davlatlarda ko p yillik
ʻ ʻ
tajribalar va izlanishlar zamirida vujudga kelgan bugungi kundagi ta’lim tizimi
sifatini oshirish mezonlari kurs ishining ob’ekti sifatida xizmat qiladi. Oliy ta’lim
2

W
Mn =49,96%
W
O =50,04%
Formulani top?
Yechish: masala shartidan ma’lumki birikma tarkibida Mn va О atomlari bor. U
holda birikmaning taxminiy formulasi MnxOy bo’ladi, bu yerdan x va у ni topish
uchun har bir atomning foiz ulushini o’sha atomning nisbiy atom massasiga bo’lib,
atomlarning nisbati topiladi:
Mn : O = 49,6 %
55 : 50,4 %
16 =0,902:0,13
agar chiqqan sonlar nisbati aniq bo’lmasa, bu sonlarni eng kichigiga bo’lamiz
0,902
0,902 :
3,13
0,902 =1:3,5
bunda ham butun son chiqmasa, 2 ga ko’paytiramiz. 1:3,5=1∙ 2:3,5 ∙ 3=2:7
Umumiy holda quyidagicha
Mn:O
¿49,6 %
55 :50,4 %
16 =0,902:0,13= 0,902
0,902 :
3,13
0,902 =1:3,5=2:7
demak Mn ning 2 ta atomiga O ning 7 ta atomi to’g’ri keladi. Bu birikma
formulasi quyidagich bo’ladi:
Javob: Mn
2 O
7
11-misol. Tarkibida 79%-Cu, 19,75% -O, 1,25% -H bo’lgan birikma formulasi
qanday bo’ladi?
Berilgan:
W
Cu =79%
W
O =19,75%
W
H =1,25%
Fo’rmulani top?
Yechish:
Cu:O:H ¿ 79 %
64 : 19,75 %
16 :
1,25 %
1 =¿ 1,2:1,2:1,25=1:1:1
Demak moddaning formulasi quyidagicha: CuOH- mis (I) gidroksid.
Javob: CuOH
10

64 g SO 2 da 32 g S bor. ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶
1,92 g SO 2 da x g S bor. | x = 0,96 g S
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
2) Suv tarkibidagi vodorod massasi aniqlab olinadi:
18 g suvda 2 g H bor.
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶
0,54 g suvda x g H bor. . | x = 0,06 g H
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2
3) X- modda tarkibida kislorod bor yoki yo’q ekanligini bilish uchun oltingugurt
va vodorodning aniqlangan massalari qo‘shiladi. Agar yig‘indi boshlang‘ich X
modda massasiga teng bo'lsa, modda faqat oltingugurt va vodoroddan iborat boladi: x
= 0,96 + 0,06 = 1,02.
4) Berilgan massalardan elementlarning atom soni topiladi
x : y = 0.96
32 : 0.06
1 ; 0.03 : 0.06 = 0.03
0.03 : 0.06
0.03 = 1 : 2
Demak, modda molekulasida bitta oltingugurt ikkita vodorod atomi bor.
Javob: H 2 S.
9-misol. Tarkibida 43,39% Na, 11,33% C, 45,28% О dan iborat moddaning eng
oddiy formulasini aniqlang.
Yechish: 1)Hisoblash uchun modda massasini 100 g deb qabul qilinadi. Bunda
natriy,uglerod va kislorod atomlarining massalari quyidagiga teng bo‘ladi:
m (Na )=m (modda) • ω = 100 • 0,4339 = 43,39 g
m (C) =m (modda ) • ω= 100 • 0,1133 = 11,33 g
m (O) =m (modda) . ω = 100 • 0,4528 = 45,28 g
2)Bulardan atomlar, natriy, uglerod va kislorod miqdorlari topiladi:
x : y : z =
43.39
23 :11.33
12 :45.28
16 : = 1,88652: 0,9442: 2,83
3) Olingan nisbatlar eng kichik qiymatga bolinadi:
1,88652
0,9442 : 0,9442
0,9442 : 2,83
0,9442 = 2 : 1 : 3
Javob : Demak, moddaning molekular formulasi - Na 2 CO 3
10-misol. Tarkibida 49,96% marganes va 50,04% kislorod bo’lgan moddaning
formulasini aniqlang?
Berilgan:
9

samaradorligini oshirish, iqtidorli yoshlarni aniqlash va ularning ijodkorlik
qobiliyatlarini rivojlantirish shu kunning dolzarb muammolaridan biridir. Agar ta’lim
dargohida to garaklar tashkil qilinsa, o quvchilar o rtasida kimyoviy olimpiadaʻ ʻ ʻ
masalalarini o rta-umumta’lim maktab dasturi doirasidan chiqmaydigan bilim va
ʻ
ko nikmalar asosida tuziladi. Masalani yechish odatda, murakkab va noqulay hisob-
ʻ
kitoblarni talab qilmaydi, asosiy e’tibor masalalarning kimyoviy mazmuniga
qaratiladi. O quvchilar tomonidan masalalarni yechish ko nikmasini o zlashtirilishini
ʻ ʻ ʻ
quyidagi bosqichlarga bo lish mumkin:
ʻ
1. Masala shartini tahlil qilish ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
2. Umumiy masala yechish amallarining alohida elementlarini bajara olish
ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
3. Ma’lum mavzu bo yicha muayyan masalalarni yechish ko nikmasini hosil
ʻ ʻ
qilish.
4. Miqdoriy, mantiqiy va eksperimental masalalar yechish algoritmlarini tuza
olish ko nikmasini hosil qilish.
ʻ
5. Kimyo masalalarini yechish bo yicha umumiy ko`nikmalarani shakllantira
ʻ
olish
Kimyodan masalalar yechishda quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur
degan xulosaga keldim:
1.Masalani yechishga kirishishdan oldin masala shartini qayta – qayta
o‘qish, va mantiqan mulohaza yuritish, nimalar ma’lum hamda nimalarni
aniqlash lozimligini fikran belgilash kerak.
2.Masala shartida qiymatlarni ifodalashda SI sistemasidagi birliklardan va
qisqartmalardan foydalanish kerak.
3.Kimyoviy formula va tenglamalarga doir masalalarni yechishga kirishishdan
oldin uni shartiga ko‘ra tahlil qilib, yechish usuli belgilab olinadi. Bunda
mumkin qadar oson usulni tanlash zarur.
4.Masalani ayni bir usul bilan yechgandan so‘ng uning natijasini boshqa
bir usul bilan tekshirib ko‘rish kerak.
Olib borilgan muamolarni yechimlari quyidagilarda o‘z aksini topgan:
27

Kimyoviy formulasi noma’lum bo‘lgan birikmaning foiz tarkibi kimyoviy analiz
yo‘li bilan topiladi. Agar moddaning formulasi ma’lum bo‘lsa, bu birikmaning
molekular massasini, shu birikma tarkibidagi elementlarning massa miqdorini
topishimiz mumkin
1-misol. Mis (II) oksiddagi misning foiz miqdorini hisoblab toping?
Yechish: Mis (II) oksidning molekulyar massasi 64 + 16 = 80 ga teng CuO ning
1molining massasi 80 g. Shundan 64 grami misning hissasiga to’g’ri keladi. Ya’ni 1
molning 64/80 qismini tashkil etadi. Bu kasrni foiz bilan ifodalash uchun uni 100 ga
ko’paytirish kerak.xω = 64 ∙100
80
=80
%
Cu bo’ladi.
2-misol. NaOH ning foiz tarkibini hisoblang?
Yechish: NaOH ning massasi 23+16+1=40 ga teng. Elеmеntlarning foiz
miqdorini hisoblaymiz:
Natriy 23 ∙ 100
40 =57,5% ,
Kislorod
16 ∙100
40 =40% ,
Vodorod esa 1 ∙ 100
40 =2,5% .
Javobi: NaOH da 57,5% natriy, 40% kislorod, 2,5 % vodorod bo’ladi.
3-misol. 6 g uglerod qancha miqdor uglerod (IV) oksid tarkibida bo’ladi.
Yechish: CO
2 ning molekulyar massasi 12+16,2 = 44 ga teng, uning 1 moli 44
gramga teng. Proporsiya tuzamiz: 44:x = 12:6 ga teng, bundan
x = 44 ∙ 6
12 =22 g
Javobi: 6 g uglerod 22 g CO
2 tarkibida bo’ladi.
4-misol. 24 g oltingugurt (VI) oksidning tarkibida necha gramm kislorod
bo’ladi?
Yechish: SO
3 ning molekulyar massasi 32+16  3=80, 1moli 80 gramga teng.
4

Moli kichik bo‘lgan modda to‘liq sarflangan hisoblanib, proporsiya bu asosida
tuziladi. Demak, tuz hosil bo‘lishida HNO3 to‘liq sarflangan.
3)HNO 3 ga asoslanib, tuzning massasi aniqlanadi:
252 g HNO 3 dan 188 g tuz hosil bo‘ladi ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
13 g HNO 3 dan x g tuz hosil bo'ladi
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶
׀
x = 9,7 g Cu(NO 3 ) 2
4) Sarflangan Cu massasini HNO3 ga asoslanib (yoki hosil bo‘lgan Cu(NO3)2
bo‘yicha) topiladi:
x 13
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
64 252 I x = 3,3 g Cu
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
Bunda sarflangan Cu miqdori kelib chiqdi. Ortib qolgan Cu miqdorini topish
uchun uning dastlabki massasidan sarflangan massasi ayriladi:
10-3,3 = 6,7 g
Javob: 9,7 g Cu(NO 3 ) 2 hosil bo‘lgan; 6,7 g mis ortib qolgan.
20- misol. 12,8 g KMnO 4 parchalanganda ajralib chiqadigan O 2 hajmini
(n.sh.da) aniqlang.
Yechish. 1) KMnO 4 ning termik parchalanish tenglamasi tuzuladi:
2KMnO 4 ——> K 2 MnO 4 + MnO 2 + O 2
2) KMnO 4 massasiga asoslanib, ajralib chiqqan O 2 hajmi topiladi.
316 g KMnO 4 dan 22,4 litr O
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 ajraladi
12,8 g KMnO 4 dan x litr O
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 ajraladi Javob: x = 0,91 litr O 2
21- misol. Mis (II) sulfat bilan yetarli miqdordagi temirning o‘zaro ta’siridan 128
g mis ajralib chiqqan bo‘lsa, necha g temir (II) sulfat hosil bo‘lgan?
Yechish: 1) CuSO 4 + Fe —> FeSO 4 + Cu
128 g Cu ga asoslanib FeSO 4 ning massasi topiladi:
152 g FeSO 4 64 g Cu hosil bo‘lganda
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
x g FeSO 4 128 g Cu hosil bo‘ladi
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
| x = 304 g
Javob: 304 g FeSO 4 .
16

22,4 239
Pb(NO 3 ) 2  H 2 S  PbS   2 HNO 3 (3)
(3) tenglamadan foydalanib 47,8 g cho‘kma tushishiga necha litr H 2 S
sarflanganini topamiz:
22,4 l H 2 S 239 g PbS ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
X l H 2 S 47,8 g PbS x=4,48 l H
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
2 S
6,72-4,48=2,24 l
(2) tenglamadan: v
( H 2 S ) = V
V m = 4,48
22,4 =0.2 mol
v
(FeS)= v (H
2 S)=0,2 mol
(1) tenglamadan: ν(FeS)  ν(Fe)  ν(S)  0,2mol
m(Fe)=
v A
r =0,2 ∙ 56=11,2 gr
m(S)=
v A
r =32 ∙ 0,2=6,4 gr
Javob: m(Fe)=11,2 gr , m(S)=6,4 gr
28-misol. Magniy 10,08 litr (n. sh.) karbonat angidridda yonganda necha gramm
oksid hosil bo‘ladi?
Yechish: Reaksiya tenglamasini tuzamiz:
40
2Mg  CO
2  2MgO  C
Reaksiya tenglamasi bo‘yicha
22,4 l CO
2 80 g MgO
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
10,08 l CO
2 x g MgO x=36 g MgO
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ Javob: 36 g
29-misol. 2 mol bariy digidrofosfat va 3 mol bariy gidroksid reaksiyasi
natijasida qanday tuz(lar) hosil bo‘ladi?
Yechish:
2 mol Ba(H
2 PO
4 
2 va 3 mol (BaOH)
2
berilgan
2Ba(H
2 PO
4 )
2 +3Ba(OH)
2 = 2BaHPO
4 + Ba
3 (PO
4 )
2 +6H
2 O
Javob: BaHPO
4 va Ba
3 (PO
4 )
2
19

1 mol SO
3 da, ya’ni 80 gramida 3g-atom yoki 48 gramm kislorod
bo’ladi.Proporsiya tuzamiz. 80:24= 48: x g. Noma’lum sonni hisoblaymiz:
x = 24 ∙ 48
80 =14,4
Javobi: 24,4 g SO
3 tarkibida 14,4 g kislorod bo’ladi.
5-misol . Temir rudasi - qizil temirtosh temirning tabiiy oksidi hisoblanadi.
Uning tarkibida 92% Fe
2 O
3 qolgani boshqa qo’shimchalardan iborat bo’lsa, uning 1
tonnasi tarkibida qancha temir bo’ladi?
Yechish: 1 t rudada qancha Fe
2 O
3 bo’lishini hisoblaymiz:
100t : 1 t = 92: x
x = 92 ∙ 1
100 =0,92 t
0,92 t Fe
2 O
3 da qancha Fe borligini topamiz:
Fe
2 O
3 (160) 2Fe(112)
160:0,92=112:x
x = 112 ∙ 0,92
160 =0,644 t
Javobi: 1 t rudada 0,644 t temir bo’ladi.
6-misol. 200 g 5% li mis sulfat eritmasi tarkibida qancha mis bo’ladi?
Yechish: 100 g eritma tarkibida 5 g CuSO
4 bo’ladi. 200 g eritma tarkibida x g
CuSO
4 bo’ladi.
x = 5 ∙ 200
100 =10 g
10 g mis sulfat tarkibida qancha mis borligini hisoblaymiz:
CuSO
4 (160) Cu (64)
160 g CuSO
4 da 64 g Cu bo’lsa,
10 g CuSO
4 da x g Cu bo’ladi,
x = 64 ∙ 10
160 =4 g
Javobi: 200 g 5% li mis sulfat eritmasi tarkibida 4 g mis bo’ladi.
7-misol. 2 g xlor qancha miqdor 15% li NaCl eritmasida bo’ladi?
5

Har xil ko'rinishdagi masalalar o'quvchini mantiqiy fikrlashini
rivojlantiradi,ayniqsa ularni bir-biri bilan taqqoslash zarur. Masalalar oquvchilarga
kimyoviytushunchani shakllantirishga,hayotni kimyo bilan bog'lashga kimyoning
nazariyasoslarining xatolarini topib tuzatishni o'rgatadi.
Masalalar darsni turli xil qiziqarli va mazmunli qiladi. Bundan tashqari
masalalar o'quvchilar uchun katta tarbiyaviy ahamiyatga ega. Chunki ular o'quvchida
ijobiy o'zgarishlarni ya'ni qat'iylikni, jiddiylikni. erkinlikni. o'z ishida javobgarlikni,
tarbiyaviylikni, ozodalikni va har qanday qiyinchiliklarga tayyorligini taminlaydi.
Eritmalar barchasi xayotimiz uchun juda zarur va kerakli hisoblanadi. Har qanday
kimyoviy modda o z tarkibiga ega bo lib, shu tarkibni oddiy so zlar yoki nomlarʻ ʻ ʻ
bilan ifodalab bo lmaydi. Shu maqsadda kimyo fanidagi eng asosiy tushunchalardan
ʻ
biri «kimyoviy formula» tushunchasi kiritilgan.
Masalan, kundalik turmushda ishlatiladigan osh tuzi moddasi natriy va xlordan
iboratligini bilamiz. Lekin yozuvda va hisoblashlarda «osh tuzi» yoki «natriy va
xlor» ko rinishida yozib bo lmaydi. Shu singari suvni
ʻ ʻ vodorod va kislorod, shakarni
uglerod, vodorod va kislorod yoki sulfat kislotani vodorod, oltingugurt va kislorod
deb yozib bo lmaydi.
ʻ
Demak, kimyoni o rganishda adabiy so’z va iboralardan tashqari yana
ʻ
qo shimcha «maxsus yozuv va belgilar» bo lishi kerakki, u yuqoridagi
ʻ ʻ
«noqulaylik»larni bartaraf etsin. Bular kimyoviy formula va kimyoviy belgilardir.
Har bir fanni o’qir ekanmiz avval nazariy so’ngra amaliy ishlar natijasida
takomillashtirib boramiz. Eruvchanliknining xossalarini o’rganishda ham xuddi shu
yo’ldan foydalanmoq kerak deb o’ylayman. Avvalombor eruvchanlikning xossalarini
mukammal egallab, so’ng esa egallagan bilimlarimizni mustahkamlash uchun
topshiriq,masala va mashqlarni yechib o’rgansak,bilimimiz yanada takomillashgan
bo’lar edi. Kimyodan formula va tenglamalarga oid masalalarni yechish
o quvchilarning ilmiy dunyoga kirishdagi dastlabki qadami hisoblanadi. Har bir
ʻ
masala mustaqil ravishda hal qilinishi lozim bo lgan kichik ilmiy muammodir. Fan va
ʻ
texnikaning hozirgi taraqqiyoti tabiiy va texnika sohalarida ko proq yuqori malakali
ʻ
mutaxassislar tayyorlashni taqozo etadi. Buning uchun kimyo fanini o qitish
ʻ
26

Javob: CH
2 O
33-misol. 1m3 ammiakdan,katalitik oksidlanish unumi 98% va yuttirish
kalonkasidagi kislota chiqish unumi 94% bo’lsa,zichligi 1,34g/ml 55%li nitrat
kislota eritmasining qanday hajmini olish mumkin?
Berilgan:
V(NH
3 )=1m 3

η
1 =98%
η
2 =94%
p(HNO3)=1,34
?????? (HNO3)=55%
V(HNO
3 )=?
Yechish: Reaktsiya tenglamalarini yozamiz:
1) 4NH
3 + 5O
2 → 4NO + 6H
2
2) 2NO + O
2 → 2NO
2
3) 4NO
2 + O
2 + H
2 O → 4HNO
3 ushbu reaksiya tenglamalar asosida quyidagi
hisoblashlarni olib boramiz:
υNH
3 =1000: 22.4 = 44.64 mol υ
NO
teor = υNH
3
υ
NO = 44.64:0.98=43.75 mol, υHNO
3 teor = υ
NO
υHNO
3 =43.75•0.94=41,12 mol
m HNO
3 = 41.12:63=2591g m
HNO
3eritma = 2591g :0,55=4711g
V HNO
3eritma = 41.12: 1,34=3515ml=3.515 l
21

m karbanat angidrid =8,8 g
m suv =1,8 g
M x =27 g/mol
Modda for.=?
Yechish: Bizga berilgan miqdorlardan foydalanib C va H massalarini topamiz.
18 g H
2 O da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 g H
2 bor,
1,8 g H
2 O da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x=? g H
2 bor,
44 g CO
2 da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 12 g C bor,
8,8 g CO
2 da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x=? g C bor,
Demak murakkab modda tarkibida 2,8 g azot, 0,2 g vodorod, 4,4 g uglerod bor
ekan. Bularning yig’indisi 2,8+0,2+2,4=5,4 g bo’lib bu qiymat boshlang’ich modda
massasiga teng. Agarda azot, vodorod, uglerodlar yig’indisi 5,4 g dan kichik
bo’lganda qolgan qismini kislarod deb olar edik
H:C:N ¿0,2
1 :2,4
12 :
2,8
14 =¿ 0,2:0,2:0,2=1:1:1
da bo’lar ekan. Moda formulasi HCN-sianid kislotasi.
Javob: HCN-sianid kislotasi.
14-misol. 301 ta molekulasining massasi 2,2 10 –20
g bo‘lgan modda formulasini
aniqlang.
Yechish:
Bu masalani yechishda Avogadro sonidan foydalanamiz:
301 ta molekula – 2.2 ∙
10 -20
6.02
∙ 10 23
˗˗˗˗˗˗˗˗˗˗ xg x= 44g
Demak, bu modda NO, chunki uning
M (N 2 O)=44 g/mol.
Javob: 44 g/mol.
15-misol. 1 g oddiy modda tarkibida 37,625 •
10 21
ta atom bo‘lib, 0,4667 litr
hajmni egallaydi. Shu moddaning formulasini toping
Dastlab 1 g moddaning atomlar soni topib olinadi:
n = 37,625 • 10 21
6.02 • 10 23 =0.0625
12

A
2 S x=2; y=1; M
A =9 – Be2S bunday birikma mavjud emas.
A
2 S
3 x=2; y=3; M
A =27 – Al (alyuminiy) Al2S3 ga mos keladi
Gidroliz tenglamasi:
Al
2 S
3 + 6H
2 O → 2Al(OH)
3 ↓ + 3H
3 S↑
Javob: Al
2 S
3
35-misol. Noma’lum Me(NO
3 )
x ning 50 gr 10,44% li eritmasi bilan 200 g
1,36%li H
2 SO
4 ning suvda yaxshi eriydigan tuzining eritmasi aralashtirilganda 4,66 g
cho’kma xosil bo’lgan. Agar reaksiyaga olingan moddalar o’zaro to’la reaksiyaga
kirishgan bo’lsa, boshlang’ich eritmalarda qaysi tuzlar bo’lganligini aniqlang.
Berilgan:
m(Me(NO
3 )
x )=50g
?????? (Me(NO
3 )
x )=10,44%
m(eritma
) =200g
?????? (E
m SO
4 )=1,36%
m(cho’kma)=50 g
Me(NO
3 )
x -? E
m SO
4 -?
Yechish:Reaksiya tenglamalarini tuzamiz va tegishli amallarni bajaramiz:
Me(NO
3 )
x + E
m SO
4 = MeSO
4 ↓+ E(NO
3 )m
m(Me(NO
3 )
x ) =  ·m
um =0,1044 · 50 = 5,22 g
m(E(NO
3 )
m ) = 
·m
um =0,0136 · 200 = 2,72 g
m
um = m(Me(NO
3 )
x ) + m(E(NO
3 )
m ) = 5,22+2,72=7,94 g
m(E(NO
3 )
m )= m
um – m
cho’kma = 7,94 – 4,66=3,28 g
Reaksiya tenglamasinig umumiy ko’rinishi quyidagicha:
Ba(NO
3 )
2 +CaSO
4 =BaSO
4 +Ca(NO
3 )
2
Javob: Ba(NO
3 )
2 va CaSO
4
36-misol:
Natriy va litiy ftoridlarning 1 g miqdordagi aralashmasiga sulfat kislota ta'sir
ettirilganda 2 g mеtallar sulfatlarining aralashmasi hosil bulgan. Aralashma tarkibini
aniqlang.
23

O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
JIZZAX DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
210/20-GURUH TALABASI ARZIYEV YOQUBNING “KIMYODAN
MASALALAR YECHISH METODIKASI” FANIDAN TAYYORLAGAN
Kimyoviy formulalar va tenglamalar bo’yicha
hisoblash
Topshirdi: ARZIYEV YOQUB
Qabul qildi: SEDALOVA IRODA KURS ISHI

muasasalarida “Kimyodan masalalar yechish usullari” mavzus ining mazmun
mohiyatini o rganish hamda uni nazariy va amaliy tadqiq etish kurs ishining predmetiʻ
hisoblanadi.
Ishning dolzarbligi.
O‘zbekiston Respublikasi ijtimoiy hayotida yangicha qarashlar qaror topayotgan
bir sharoitda yosh avlod talim-tarbiyasini tashkil etish, boshqarish, barkamol
shaxsni tarbiyalash masalasi yanada dolzarblik kasb etmoqda.Talim jarayonida
yuqori sifat va samaradorlikka erishish ta’lim-tarbiya jarayoniga nisbatan
innovatsion yondashuvni talab qiladi. Maktabda kimyodan masalalar ishlashni
o rgatish,o quvchilarda yangi bilimlar va ko nikmalarni
ʻ ʻ ʼ
shakllantirish.O quvchilarning fikrlash qobiliyatini shakllantirishga asoslangan
ʻ
Kurs ishining maqsadi va vazifalari. “Kimyoviy formulalar va tenglamalar
masalalarini yechish usullari ” mavzusini o qitishning nazariy va amaliy
ʻ
masalalarini tadqiq etish, fan yuzasidan o qitishni takomillashtirish bo yicha
ʻ ʻ
xulosalar va tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.Kurs ishi maqsadidan kelib chiqib
quyidagi vazifalar belgilab olindi:
 Kimyoviy masalalar sistemasi.
 Kimyo o’qitishda masalalar yechishning o’rni.
 Kimyodan masalalar klassifikatsiyasi.
 Mustahkam bilim va ko’nikma xosil qiladi.
 Ta’limni turmush, hayot bilan bog’laydi.
 Talabalarning kelajakda ilmiy yo’nalishini aniqlashga yordam beradi.
I-BOB.ASOSIY QISM.
I.1. Foiz miqdorini topish bo’yicha hisoblashlar
3

1.O‘quvchi o‘zida mavjud bo‘lgan vositalar yordamida hal qilishi kerak bo‘lgan,
muayyan muammoli vaziyatning modeli bo‘lgan kimyoviy ta'lim vazifasining ta'rifi
aniqlandi. Asosiy maqsad – masala yechishni bilmasligini emas, balki masala yechish
jarayonining o’quvchilarning kimyoviy tafakkurining shakllanishiga ta'siri
2.O’quv, uslubiy va ilmiy adabiyotlarni tahlil qilishdan kelib chiqadiki,
kimyoviy masalalarni yechishni o‘ganish jarayonini o`qitish usuli va nazorat vositasi
sifatida katta ahamiyatga ega. Hozirgi vaqtda kimyodan masalalar yechishning
ahamiyati ortib bormoqda va u o‘qitishning muhim usuli bo‘lib, masala yechish
o‘qitish o‘quvchilarning ko‘nikma, malaka va shaxsiyatini shakllantirishda etakchi
bo‘lib qolmoqda.
3.Kimyoviy muammolarning mavjud tasniflarini tahlil qilish ko‘pchilik
tadqiqotchilar orasida yagona yondashuv yo‘qligini ko‘rsatadi. Taklif etilayotgan
tasnif uchun vazifalar tizimini ishlab chiqish uchun ishlatilgan.
4.Ishlab chiqilgan tasnifga muvofiq, elektron muhitga moslashtirilgan, har xil
turdagi vazifalar tuziladi yoki tanlanadi. Vazifalarni tanlash mezonlari ishlab
chiqilgan. Izohlar bilan bog'liq muammolarni batafsil hal qilish.
5.Kimyo fanidan muammolarni hal qilishni o‘rgatishda ‘Kimyo hamma uchun -
XXI: masala yechish elektron qo‘llanmasi. Mustaqil masala yechishni o‘rgatish
uchun qo‘llanma dan foydalanish odatiy kimyoviy masalalarni echish, malakalarini
oshirish va ko‘nikmalarini mustahkamlashga yordam beradi, talabalarning bilimlari,
bu statistik ma'lumotlar bilan tasdiqlanadi.
6.‘Kimyo hamma uchun - XXI: masala yechish elektron qo’llanmasi. Mustaqil
masala yechishni o‘rgatish uchun qo‘llanma o’quv jarayonida qo‘llanilishi ularning
kimyo faniga bo‘lgan qiziqishini uyg'otadi va umumiy hissiy holatini yaxshilaydi.
Fоydаlаnilаdigаn аsоsiy dаrsliklаr vа o`quv qo`llаnmаlаr ro`yхаti
Аsоsiy аdаbiyotlаr
28

Jizzax-2024
MUNDARIJA 1
KIRISH 2
I-BOB.ASOSIY QISM.
I.1.
Foiz miqdorini topish bo’yicha hisoblashlar 5
I.2.
Kimyoviy formula asosida hisoblashlar 8
I.3. Turli xil kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblashlar 15
II XULOSA
III FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
KIRISH
1

1. Yoriev O.M.va boshqalar “Umumiy va noorganik kimyodan masala va
mashqlar to’plami” Toshkent, 2008. (U-6887, o’/q, 15 ta)
2. Qodirov Z., Muftaxtov A., Norov SH. Kimyoviy tenglamalar tuzish.
Toshkent: “O`zbekiston”, 1998. (U-5530, o’/q, 80 ta)
3. I.R.Asqarov, M.A.Bahodirova, K.G’.G’opirov. Kimyodan masala va
mashqlar yechish usullari. « O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi» Davlat ilmiy
nashriyoti Toshkent — 2017
Qo`shimchа аdаbiyotlаr
1. N.G.Raxmatullayev, X.T.Omonov, O.Yu. Iskandarov SH.M.Mirkomilov
“Kimyodan olimpiada masalalari” Toshkent “O`qituvchi” 2007 y.
2. Tоshpulаtоv Yu.T, Rахmаtullаyеv N.G., Iskаndаrоv А.Yu Аnоrgаnik
kimyodаn mаsаlаlаr yechish. Tоshkеnt. 2003
3. G.Ibrохimоvа, Q.Ахmеrоvа. Umumiy kimyoni mustаqil o`rgаnish. Tоshkеnt
O`qituvchi. 1993 y.
4. N.N.Suvоrоv. Оrgаnik kimyodаn sаvоllаr vа mаsаlаlаr. Tоshkеnt.
O`zbеkistоn. 1998 y.
5. T.Do`stmurоdоv, А.Аlоviddinоv. Umumiy vа оrgаnik kimyodаn mаsаlаlаr
yechish. Tоshkеnt O`zbеkistоn 2003 y.
6. Dаvlаt tеst mаrkаzi ахbоrоtnоmаlаri. Tоshkеnt «DTM» nаshriyoti 1998-2003
yillаr.
7. Muftахоv А.G. Kimyodаn оlimpiаdа mаsаlаlаri ulаrning yechimlаri, T.,
«O`qituvchi» 1993
8. А.G.Muftахоv. Оrgаnik kimyodаn оlimpiаdа mаsаlаlаri vа ulаrning
yechimlаri. Tоshkеnt O`qituvchi 1997 y.
Elektron ta’lim resurslari:
1. www.tdpu.uz
29

39-misol Vodorod xlorid hosil bo‘lishida 2,7 g xlor bilan 0,25g vodorod to‘liq
reaksiyaga kirisha oladimi?
Yechish: 1)H
2 + C1
2 = 2HC1
n(H
2 ) = 0,25: 2 = 0,125 mol n(Cl2) = 2,7 : 71 = 0,04 mol
2) To’liq sarflangan xlor bo’lganligi uchun 2,7 g xlor bilan necha g vodorod
ta’sirlashishi topiladi.
2 ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 7 l
x ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2,7 | x = 0,08
3) Boshlang‘ich vodorod massasidan sarflangan vodorod massasi ayirib,
reaksiya natijasida ortib qolgan vodorod massasi topiladi:
0,25 - 0,08 = 0,17 g ortgan vodorod
Javob: Yo‘q. 0,17 g vodorod ortib qoladi.
Xulosa :
25

30-misol. 2 mol bariy gidroksofosfat va 1 mol fosfat kislota reaksiyasi natijasida
qanday tuz(lar) hosil bo‘ladi?
Yechish:
2(BaOH)
3 PO
4 va 1 mol H
3 PO
4 berilgan. Reaksiya tenglama tuzamiz:
2(BaOH)
3 PO
4 +2H
3 PO
4 =2Ba
3 (PO
4 )
2 +6H
2 O
Javob: Ba
3 (PO
4 )
2
31-misol. 2 mol kaliy digidrofosfat va 3 mol kaliy gidroksid reaksiyasi natijasida
qanday tuz(lar) hosil bo‘ladi?
Yechish:
2KH
2 PO
4 +3KOH=K
3 PO
4 +3H
2 O+ K
2 HPO
4
Javob: K
3 PO
4 va K
2 HPO
4
32-misol. Ushbu sinfga tegishli bo’lgan birikmaning eng oddiy formulasini
toping, uning vodorodga nisbatan zichligi 15 ga teng bo’lib, tarkibi 53,3 %
kislorod, 40 % uglerod va 6,7 % vodoroddan iborat.
Berilgan:
d
H2 = 15
ω(O)= 0,533
ω(C)=0,400
ω(H)=0,067
Formula -?
Yechish: Tegishli formulalar asosida hisoblashlar olib boramiz:
Mr =2 · d
H2 formulalardan
keltirib chiqaramiz va birgalikda har bir element atomlar sonini
hisoblaymiz:
20

Empirik formula —kimyoviy analiz natijalari asosida aniqlangan modda bitta
molekulasining tarkibini sifat va miqdoriy jihatdan tavsiflagan yozuv usuli. Masalan:
NaOH, K
2 SO
4 , Al(SO
4 )
3 , CuSO
4 · 5H
2 O, Na ₂ O CaO 6SiO, (oddiy shisha) va hokazo.
Ko ’ rinib turibdiki, moddaning empirik formulasini yozish uchun kimyoviy
elementlar belgilari (simvol)ni, indeks, koeffitsiyent va valentlik tushunchalarini
bilish zarur.
Indeks—moddaning bir molekulasi tarkibiga kirgan ayni element atomi (atomlar
gruppasi) sonini ko’rsatuvchi kattalikdir.
Agar molekula tarkibida ayni element atomidan bitta bo’lsa, buni ko’rsatuvchi 1
raqami indeks holida formulada yozilmaydi. Masalan, NaOH molekulasi
(Na
1 O
1 H
1 )da “1” indekslari yozilmagan. Shu qoidaga asosan formulada agar element
belgisining o’ng tomonidan pastda hech qanday raqam yozilmasa, uning indeksi
“1”deb hisoblanadi. Boshqa hollarda (2 va undan ortiq) indekslar albatta formulalarda
yoziladi:
K ₂ SO
4 ; Al
2 (SO
4 )
3 ; CuSO
4 ; K ₂ C г ₂ O
7 .
Yuqoridagi yozuvlarga asosan, Al
2 (SO
4 )
3 , molekulasini ko’rib chiqsak: 1
molekula alyuminiy sulfat tuzi tarkibida 2 atom Al, 3 atom S, 12 atom О elementlari
bor. Bu formulada (SO
4 )
3 gruppasida 2 xil indeks ishlatilgan.
Ulardan birinchisi “4” raqami faqat О (kislorod) atomlariga tegishli bo’lib, bitta
sulfat ionida 4 ta kislorod atomi borligini bildirsa, qavsdan tashqaridagi umumiy
indeks — “3” raqami SO
4 gruppasidan 3 ta borligini anglatib, bir yo’la ham S, ham О
(kislorod) atomlariga tegishlidir.
Moddalar va ularning xossalarini o’rganishda yana modda molekulasining
elektron formulasi va tuzilish (grafik) formulasi keng qo’llaniladi.
8-misol. 1,02 g murakkab modda yonganda 1,92 g SO 2 , 0,54 g suv hosil bo’ldi.
Shu moddaning oddiy formulasini toping.
Yechish: I usul. 1) X+O 2 —>SO 2 +H 2 O 1,92 g SO 2 tarkibidagi S massasi
aniqlab olinadi.
8

Yechish: 2 g xlor necha gramm NaCl tarkibida bo’lishini hisoblaymiz:
NaCl (58,5) Cl(35,5)
58,5 g NaCl da 35,5 g Cl bo’ladi.
X g NaCl da 2 g Cl bo’ladi.
x = 58,5 ∙ 2
35,5 = ¿
3,29 g NaCl
100 gr eritmada 15 gramm NaCl bo’lsa
X g eritmada 3,29 g NaCl bo’ladi.
x = 100 ∙ 3,29
15 =21,9 g
Javobi: 21,9 g eritmada 2 g xlor bo’ladi.
II.2.Kimyoviy formula asosida hisoblashlar
Har qanday kimyoviy modda o z tarkibiga ega bo lib, shu tarkibni oddiy so zlarʻ ʻ ʻ
yoki nomlar bilan ifodalab bo lmaydi. Shu maqsadda kimyo fanidagi eng asosiy
ʻ
tushunchalardan biri « kimyoviy formula » tushunchasi kiritilgan.
6

Javob: V(HNO
3 )= 3.515 l
34-misol .A va B elementlar tarkibida B elementning massa ulushi 64% bo’lgan
birikma hosil bo’ladi.Ushbu moddaning gidrolizi natijasida tarkibida B element va
5,88% vodorod bo’lgan gaz modda ajraladi. A va B elementlardan iborat modda
formulasini toping.Tegishli reaktsiya tenglamalarini yozing.
Berilgan:
?????? (A)=64%
?????? (B)=5,88%
A
x B
u -?
Yechish:
1) Element B ni aniqlaymiz:
Vodorodli birikma formulasi BHx.Bu moddaning bir molida x•1g vdorod va
element B dan M
n g bo’ladi.
x-5.88%
M
n – 100-5.88=94.12%
M
n =x•94..12:5.88=16x
x ning qiymati faqat butun sonlardan iborat bo’lishi mumkin.
x=1 M
n =16 – bu kislorod,biroq u H
2 O yoki H
2 O
2 – suyuqliklarni hosil qiladi.
x=2 M
n =32 – bu oltingugurt, H2S - gaz
x=3 M
n =48 – bu Ti, gazsimon gidrid hosil qilmaydi.
x=4 M
n =64 – bu Zn,bu ham gazsimon gidrid hosil qilmaydi.
Demak, element B – S (oltingugurt)
2) Element A ni aniqlaymiz:
100g A
x S
u moddadan olamiz. m
S = 64g
m
A = 100-64=36g
υ
S =64:32=2, υ
A = 36: M
A
x : y = υ
A • υ
S = 36: M
A : 2=18: M
A
x va y qiymati butun sonlarga teng bo’ladi:
AS x=1; y=1; M
A = 18 – bunday element yo’q.
AS
2 x=1; y=2; M
A =36 – ClS
2 bunday birikma mavjud emas.
22

22- misol. 102 g temir kukuni xlorid kislota eritmasi bilan ta’sirlashganda hosil
bo‘lgan tuzning massasini toping. Reaksiya unumi 92%.
Yechish: 1) Fe + 2HCl---> FeCl 2 + H 2
Reaksiya bo‘yicha hosil bo‘lgan tuzning massasi topiladi:
56 g Fe dan ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 127 g tuz hosil bo‘ladi
102 g Fe dan ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x g tuz hosil bo‘ladi
| x = 231,3 g
2) Reaksiya unumi bo‘yicha tuz massasi topiladi:
231,3 —— 100%
x —— 92% | x = 212,8 g
Javob: 212,8 g tuz hosil bo‘ladi .
23-misol. Kimyoviy reaksiya tenglamalarini davom ettiring:
a) (CuOH) 2 CO 3 > CuO +…..+…… ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
b) HC1 + Zn > .... + ....
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
Javob:
a) (СuОН) 2 СОз > 2CuO + CO
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 + H 2 O - ajralish reaksiyasi;
b) 2HC1 + Zn > ZnCl
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 + H 2 — o‘rin olish reaksiyasi.
24-misol. 20 litr CO va 20 g O 2 aralashmasi yondirildi. Hosil bo‘lgan
CO 2 qancha hajmni (n.sh.da) egallaydi? Dastlabki gazlardan qaysi biri va
qancha miqdorda ortib qoladi?
Yechish: 1) 2CO+O 2 >2CO
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 dastlab qaysi gaz to’liq sarflanganini aniqlash
maqsadida gazlaming moli topiladi:
n = V
V ( m ) = 20
44,8 =0,446 mol CO n = m
M = 20
32 =0,625 mol O 2
2) Is gazi to‘liq sarflanganligi uchun undan karbonat angidrid hajmi topiladi:
44,8 litr CO dan 44,8 litr CO
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 hosil bo‘ladi
20 litr CO dan x litr CO
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 hosil boladi
| x = 20 l
3) Ortiqcha miqdor olingan kislorodning massasini topish uchun uning
sarflangan miqdori aniqlanadi:
17

2) Kremniyning valentligini topish uchun ham yuqoridagi amallar bajariladi:
2 ∙ 2
1 = ¿
4
3) Aluminiyning valentligini topish: 3 ∙ 1
1 = ¿
3
4) Magniyning valentligini topish: 2∙1
1 =¿ 2
Javob: demak, tegishli ravishda fosfor, kremniy, aluminiy va magniyning
valentligi 3; 4; 3; 2 ga teng ekan .
18-misol. Sodani 7,15 g kristallgidrati bug’latilganda 4,5 g suv ajralgan.
Kristallgidratning formulasini toping.
Yechish: 1) Na 2 CO 3 • nH 2 O kristallgidrat formulasini topish uchun dastlab uni
tajribadagi massasidan suv massasi ayrilib, quruq tuz massasi topiladi:
7,15 - 4,5 = 2,65 g Na 2 CO 3 .
2)Natriy karbonatning molekular massasi 106 ekanligidan foydalanib
kristallgidrat molyar massasi topiladi.
2,65 g Na 2 CO 3 dan 7,15 g kristallgidrat
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
106 g Na 2 CO 3 dan x g kristallgidrat | x = 286 g kristallgidrat
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
3)Kristallgidrat massasidan tuz massasi ayrilib kristallgidratdagi suvning
massasini va undan mol soni topiladi:
286 - 106= 180 180
18 = 10 mol suv
Javob: Na 2 CO 3 • 10H 2 O
I.3. Turli xil kimyoviy tenglamalar bo’yicha hisoblashlar
Kimyoviy tenglamalar - kimyoviy reaksiyalarning kimyoviy formulalar,
belgilar va son koeffitsiyentlari yordamida berilgan qisqacha ifodasi. Kimyoviy
tenglamalar tenglik alomatining chap tomoniga reaksiya uchun olingan moddalarning
formulalari, o ng tomoniga esa reaksiya natijasida hosil bo lgan mahsulotlarning
ʻ ʻ
formulalari yoziladi. Reaksiya natijasida atomlarning umumiy soni o zgarmaydi,
ʻ
shuning uchun tenglik alomatining chap va o ng tomonidagi har bir element
ʻ
14

Masalan, kundalik turmushda ishlatiladigan osh tuzi moddasi natriy va xlordan
iboratligini bilamiz. Lekin yozuvda va hisoblashlarda «osh tuzi» yoki «natriy va
xlor» ko rinishida yozib bo lmaydi. Shu singari suvni ʻ ʻ vodorod va kislorod, shakarni
uglerod, vodorod va kislorod yoki sulfat kislotani vodorod, oltingugurt va kislorod
deb yozib bo lmaydi.
ʻ
Demak,kimyoni o’rganishda adabiy so’z va iboralardan tashqari yana
qo shimcha «maxsus yozuv va belgilar» bo’lishi kerakki, u yuqoridagi
ʻ
«noqulaylik»larni bartaraf etsin. Bular kimyoviy formula va kimyoviy belgilardir.
Kimyoviy belgilar — kimyoviy element lotincha nomining bosh harfi va
keyingi harflaridan biri bilan ifodalanadigan shartli belgi. Masalan, vodorodning
lotincha nomi — Hydrogenium, belgisi — H, kislorodning lotincha nomi —
Oxygenium, belgisi — O,ruxning lotincha nomi — Zincum, belgisi -Zn, temirning
lotincha nomi — Ferrum, belgisi — Fe va hokazo.
Kimyoviy belgilar: elementning nomini, bir a tomini , 1 ta atom massasini, 1
molini ko’rsatadi. Elementlarning kimyoviy belgilari D. I. Mendeleyevning
elementlar davriy sistemasida keltirilgan.
Kimyoviy formula deb, moddaning sifat va miqdor tarkibini kimyoviy belgi,
indeks va koeffitsiyentlar yordamida ifodalashning shartli yozuv usuliga aytiladi.
Kimyoviy formulalar modda molekulasi tarkibiga qaysi elementlar atomlari va
ularning qancha miqdorda kirishini ko rsatadi. Masalan: osh tuzi — NaCl, suv —
ʻ
H ₂ O, sulfat kislota — H
2 SO
4, shakar -C ₁₂ H ₂ O ₁ , formulalarga ega bo ʻ ladi. Shu singari
hozirgacha ma ʼ lum 11 bo ʻ lgan barcha moddalarning kimyoviy formulasi mavjud.
Kimyoviy formula yordamida:
— moddaning bitta molekulasi tarkibini bilamiz va ifodalaymiz;
— uning “1 mol” miqdorining massasini hisoblay olamiz va bilamiz;
—uning xususiyatlari to’g’risida xulosa qilamiz va qanday maqsadda ishlatilishi
to’g’risida dastlabki tushunchalarga ega bo’lamiz.
Kimyoviy formula turlaridan biri empirik formuladir:
7

44,8 litr CO bilan 32 g O ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 reaksiyaga kirishsa
20 litr CO bilan x g O
̶̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ 2 reaksiyaga kirishadi
| x = 14,29 g
4) Natijadan foydalanib ortgan kislorod massasi topiladi:
20 - 14,29 = 5,71 g
Javob: 20 litr CO 2 , 5,71 g O 2
25-misol.. Necha litr (n. sh.) xlor kaliy gidroksidning qaynoq eritmasi bilan
reaksiyaga kirishishi natijasida 37,25 g kaliy xlorid hosil bo‘ladi?
Yechish: Reaksiya tenglamasini tuzamiz:
6KOH  3Cl 2  5KCl  KClO 3  3H 2 O
KCl ning nisbiy molekulyar massasini topamiz:
M r ( KCl)=74,5 g/mol
Proporsiya tuzamiz:
6,72 l Cl 2 372,5 g KCl
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
X l Cl2 37,25 g KCl x=6.72 l
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
Javob: V(Cl 2 )= 6.72 l
26-misol. 0,2 mol AuCl 3 ni 180° C da qizdirilsa necha litr (n. sh.) xlor ajraladi?
Yechish: Reaksiya tenglamasini tuzamiz:
2AuCl 3 ̶̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ¿
2Au + 3Cl 3
2 mol AuCl 3 67,2 l Cl
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 ajraydi
0,2 mol AuCl 3 x l Cl
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 x=6,72 l Cl 2
Javob: 6,72 l.
27-misol. Temir bilan oltingugurt aralashmasini qizdirilishidan olingan moddani
xlorid kislotada to‘liq eritilganda (n. sh.) 6,72 l gazlar ajraldi. Gazlarni qo‘rg‘oshin
(II) nitrat eritmasidan o‘tkazilganda 47,8 g cho‘kma hosil bo‘ldi. Dastlabki moddalar
massalarini (g) toping.
Yechish: Reaksiya tenglamasini tuzamiz: Fe  S  FeS (1)
Olingan moddaga HCl qo‘shamiz
FeS  HCl  FeCl 2  H 2 S (2)
gazlarga Pb(NO 3 ) 2 ta’sir ettiramiz
18

Moddaning molekular massasi aniqlanadi.
0,4667 litr modda 1 g bo‘lsa, ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
22.4 litr modda x g bo‘ladi | x = 48 g
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
Moddaning 48 grammi necha atomdan iboratligi aniqlanadi:
0,0625 1 g
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
x 48 | x = 3
̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶
Javob: Demak, atom massasi 16 ga teng element
atomi - kislorod. Modda formulasi esa O 3 ko‘rinishga ega, ya’ni ozon .
16-misol. 4,6 g modda yonganda, 8,8 g CO 2 , 5,4 g H 2 O hosil bo’ldi.
tekshirilayotgan modda qanday elementlardan tashkil topgani va uning molekular
formulasini aniqlang.
Yechish: 1) reaksiya tenglamasiga asoslanib massaning saqlanish qonuniga
asosan yonishga ketgan kislorod massasi aniqlanadi.
4,6 8,8 5,4
X + O 2 ► CO
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 + H 2 O 8,8 + 5,4 - 4,6 = 9,6 g kislorod
Moddalarning massalaridan foydalanib oldidagi koeffitsiyentlari aniqlanadi:
x : y : z = 9,6
32 : 8,8
44 : 5,4
18 = 0.3
0.2 : 0.2
0.2 : 0.3
0.2 =
( 1,5 : 1 : 1,5 ) ∙ 2 = 3 : 2 : 3
X + 3O 2 = 2CO 2 + 3H 2 O
Boshlang‘ich moddani yondirish uchun sarflangan kislorod atomi 6 ta, reaksiya
mahsulotlarida esa 7 ta kislorod atomi bor. Demak, boshlang‘ich moddada ham 1 ta
kislorod atomi bo‘lgan. Bundan modda molekulasida 2 ta uglerod, 6 ta vodorod va 1
ta kislorod mavjudligi aniqlandi.
Javob: С 2 Н 6 О dimetil efir yoki etil spirti.
17-misol. Formulasi P 2 O 3 , SiO 2 , AlCl 3 , MgO bo‘lgan birikmalarda fosfor,
kremniy, aluminiy va magniyning valentligini aniqlang.
Yechish: 1) P 2 O 3 dagi fosforning valentligini topish uchun quyidagi amal
bajariladi, ya’ni kislorod atom soni (3) uning valentligiga (2) ko‘paytirilib fosforning
atom soniga (2) bo‘linadi, hosil bo‘lgan son (3) fosforning valentligi:
3 ∙ 2
2 = ¿
3
13

atomlarining soni teng bo lishi shart. Kimyoviy tenglamalar tuzishda moddalarningʻ
massasi va massaning saqlanish qonuniga asoslaniladi. Mas, vodorod bilan
kisloroddan suv hosil bo lish reaksiyasi tenglamasi quyidagicha ifodalanadi:
ʻ
2H 2 O +O 2 = =2H 2 O.
Reaksiyada 2mol (4 g) vodorod 1mol (32 g) kislorod bilan birikib, 2mol (36 g)
suv hosil qiladi. Kimyoviy tenglamalar lab. va ishlab chiqarishda muayyan reaksiyani
amalga oshirish uchun zarur bo lgan har xil hisoblarni o tkazishga imkon
ʻ ʻ
beradi. Kimyoviy tenglama kimyoviy reaksiyada yuzaga kelgan jarayonning yozma
vakolati. Kimyoviy tenglama , o'qning chap tomonidagi reaktivlar va tenglamaning
o'ng tomonidagi kimyoviy reaksiya mahsulotlari bilan yoziladi.Okning boshi, odatda,
tenglama tomonga yoki tomonga qaraydi, ammo reaktsiyalar reaksiya bilan bir
vaqtning o'zida har ikki yo'nalishda ham davom etadigan muvozanatni
ko'rsatadi. Tenglama elementlari ularning belgilaridan foydalanib belgilanadi. Belgilar
yonidagi koeffitsientlar stokiyometrik raqamlarni ko'rsatadi. Subkriptlar kimyoviy
turdagi elementlarning atom raqamlarini ko'rsatish uchun ishlatiladi.
Kimyoviy tenglama misoli da metan yonishini ko'rish mumkin:
CH
4 +2O
2 →CO
2 +2H
2 O dan iborat
19- misol. 10 g mis (Сu) ga 13 g konsentrlangan nitrat kislota (HNO 3 ) ta’sir
ettirilganda, qancha tuz hosil bo‘ladi? Moddalardan qaysi biri va qancha miqdorda
ortiqcha olingan?
Yechish: 1) reaksiya tenglamasini yozib, tenglab olinadi:
Сu+ 4 HNO 3 > Cu(NO
̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 3 ) 2 + 2NO 2 + 2H 2 O .
2) Hosil bo‘lgan tuz massasini topish uchun boshlang‘ich moddalarning miqdori
aniqlanadi:
n= m
M = 10
64
=0,156 mol Cu n = 13
252 =0,052 mol HNO 3
15

12-misol. Tarkibi C
x H
y bo’lgan 6 g modda yonganda 10,8 g suv va 8,96 l
karbonat angidrid ajralib chiqsa, bu birikmaning formulasini aniqlang?
Berilgan:
m CxHy =6 g
m suv =10,8 g
V CO
2 =8,96 l
formulani top?
Yechish: Bizga berilgan miqdorlardan foydalanib C va H massalarini topamiz.
18 g H
2 O da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 2 g H
2 bor
10,8 g H
2 O da ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x g H
2 bor
x = 10,8 g ∙ 2 g
18 g =1,2g H
2 bor
22,4 l CO
2 da ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 12 g C bor,
8,96 l CO
2 da ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x=? C bor
x = 8,96 l ∙ 12 g
22,4 l =4,8 g C bor
So’ngra C va H ning massalari yig’indisini topamiz:4,8 g + 1,2 g = 6 g C va H
ning massalari yig’indisi birinchi olingan modda massasiga teng bo’lganligi uchun
dastlabki modda tarkibida faqat C va H elementlari bor degan xulsosaga kelamiz va
modda formulasini quyidagicha chiqaramiz. C bilan H ning nisbatini topamiz.
C : H = 4,8 g
12 g : 12 g
1 g = 0,4 : 1,2 = 0,4
0,4 : 1,2
0,4 = 1 : 3
CH 3 tarkibli modda mavjud emas, shu sababli nisbatlarni 2 ga ko’paytiramiz:
1•2=2; 3•2=6. Demak C 2 H 6 modda ekan. Bu modda etan.
Javob: C 2 H 6
13-misol. 5.4 g noma’lum modda kislorod ishtirokida yonganda2,8 g azot, 8,8 g
CO 2 va 1,8 g suv hosil bo’ldi. Agar moddaning molyar massasi 27 g/mol bo’lsa,
uning formulasini aniqlang?
Berilgan:
m x =5,4 g
m azot =2,8 g
11

Yechish:
Tеgishli rеaksiya tеnglamalari:
2NaF + H
2 SO
4 = Na
2 SO
4 + 2HF.
Rеaksiya tеnglamasi buyicha x g NaF dan hosil bo’ladigan natriy sulfat
massasi
142 x/2·42= 1,69x ga tеng. Ikkinchi modda uchun
LiF + H
2 S0
4 = Li
2 S0
4 + 2HF
y g LiF dan hosil bo`lgan litiy sulfat massasi 110y/2 •26 = 2,12y bo`ladi.
Masala shartiga kura x+y=1 , sulfatlar aralashmasining umumiy massasi 1,69x+2,12y
=2, bu tеnglamaga y= 1-x ni qoysak, x = 0,28 g NaF (28%) va 0,72 g LiF (72%)
topiladi.
37-misol. Reaksiya uchun 4 g oltingugurt va 14 g temir olingan reaksiya
natijasida necha gramm temir sulfid olinadi?
Yechish: 1) Masalani yechish uchun berilgan moddalarning reaksiya tenglamasi
yozilib, reaksiyada mollar nisbati topib olinadi:
Fe+S = FeS n(Fe) =14/56= 0,25 mol n(S)= 4/32= 0,125 mol
2) Mol miqdori kichik bo‘lgan modda to‘liq sarflangan hisoblanadi.
32 g S dan ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 88 g FeS hosil bo‘ladi
4 g S dan ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ x g FeS hosil boladi | x = 11 g FeS
Javob: 11 g FeS hosil boladi .
38-misol. 112 g magniy sulfid hosil qilish uchun oltingugurt va magniy
kukunlaridan necha g dan olish kerak?
Yechish: Bu masalani yechishda quyidagi reaksiya tenglamasidan
foydalanilaniladi: Mg + S = MgS
24 g magniydan ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 56 g MgS hosil bo’ladi
x g magniydan ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 112 g MgS hosil bo’ladi | x = 48 g Mg
32 g oltingugurtdan ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 56 g MgS hosil bo’ladi
x g oltingugurtdan ̶ ̶̶ ̶ ̶ ̶ ̶ ̶̶ ̶ ̶ 112 g MgS hosil bo’ladi | x = 64 g S
Javob: 48 g magniy va 64 g oltingugurt olish kerak.
24

2. www.pedagog.uz
3. www.ziyonet.uz
4. www.edu.uz
5. www.tdpu-INTRANET.Ped .
6. www.grain.ru
7. www.plant protestion.som
30

Kimyoviy formulalar va tenglamalar bo’yicha hisoblash

Купить