Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	128.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	07 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	Химия

Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan foydalanish

Kurs ishi ning vazifalari. Kurs ishining maqsadidan kelib chiqqan holda
quyidagi vazifalarni bajarish uchun belgilab olindi:
- ”Keys”texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi va o‘quv keyslarining turlari;
- Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan
foydalanish,yutuqlar va kamchiliklar
- Keys metodidan foydalanish jarayonida o ’quvchilarning o ’rgangan
bilimlarini tahlil qilish;
Kurs ishning tarkibi va hajmi: Kurs ishi kirish, asosiy qism, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar va glossariy qismlaridan iborat bo‘lib, umumiy hajmi 30
betni tashkil qiladi
5

egallashi, o‘quvchilarning siyosiy -g‘oyaviy, estetik, ekologik tarbiyasi, tabiatga va
jamiyatga bo‘lgan ijobiy munosabat, qadimgi yashab ijod etib o‘tgan buyuk
mutafakkirlar, keyingi yillarda olimlarimizning kimyo sohasidagi erishgan
yutuqlariga oid o‘quv materiallari bilan tanishtirib borish orqali vatanga bo‘lgan
etiqodni shakllantirish, kasbga yo‘naltirish ko‘zda tutiladi. Kimyo talimi standarti-
kimyo o‘qitishda o‘quvchilarga beriladigan ta`lim va tarbiyaning mazmuni
negizini belgilovchi ko‘rsatkichlar, shuningdek o‘quvchilarning tayyorgarlik
darajasidagi bilim va amaliy faoliyatlari darajasi meyorini belgilaydigan mezon
bo‘lib hisoblanadi. Kimyo talimi standarti – umumiy o‘rta talim maktablari uchun
tuziladigan kimyo talimi dasturi va o‘quv materiallarining hajmini belgilab
beruvchi mezon bo‘lib. Ta’limda raqamli texnologiyalarni tadbiq etishning
zamonaviy tendensiyalari va rivojlanish omillari xizmat qiladi. Umumiy o‘rta talim
maktablarining kimyo talimi standarti-kimyo o‘quv predmetidan o‘quvchilarga
beriladigan bilimlar miqdori, o‘quvchilar egallaydigan bilim, hosil qiladigan
amaliy ko‘nikma va malakalar hajmini ko‘rsatuvchi meyor bo‘lib, umumiy o‘rta
talim maktablaridagi kimyo talimi negizini belgilovchi ko‘rsatkichlar
o‘quvchilarning kimyo talimidan tayyorgarlik darajasiga qo‘yiladigan talablar
majmuasidan iborat bo‘lgan hujjat tariqasida tasdiqlanadi va xizmat qiladi.
Kimyo o‘qituvshisi (endi boshlayotgan yoki tajribali) kimyoviy ta’limning
optimal metodlarini tanlash, amalga oshirishda ularning ishlash pog‘onalarini
hisobga olish zarur:
1. Metodologik pog‘ona. Bu pog‘onada kimyo o‘qitish metodikasi va
didaktikasida bilishning kimyoviy va boshqa obyektlari o‘rtasidagi o‘zaro
bog‘liqlik g‘oyasini amalga oshirish maqsadida tavsiya etiladigan integrativ
yondashuv ishlaydi.
2. Umummantiqiy pog‘ona. Bu pog‘ona kimyoviy o‘qitish didaktikasi va
xususiy metodikasida qo‘llaniladigan induksiya, deduksiya, analogiya, analiz,
sintez, taqqoslash, umumlashtirish, sistemalash, modellash, bashorat qilish,
integrallash metodlarini birlashtiradi.
7

2.2.”Keys”texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi va o‘quv keyslarining turlari
“Keys” metodi
Keys-stadi metodi tarixi. Keys-stadi amaliy vaziyatlarni tahlil etish va hal
qilish asosida o‘qitish metodi sifatida xorijiy ta’limda dastlab huquq sohasida
qo‘llanila boshladi: u ilk marta Garvard universitetining huquq maktabida 1870
yilda qo‘llanilgan edi. 1920 yilda Garvard biznes-maktabi (GBM) o‘qituvchilari
yuristlarning o‘qitish tajribasiga tayanib, iqtisodiy amaliyotdagi aniq vaziyatlarni
tahlil etish va muhokama qilishni ta’limning asosiy usuli etib tanlashganidan keyin
mazkur o‘qitish uslubi keng tatbiq etila boshladi. Ana shu vaqtdan boshlab GBM
keyslarning boy to‘plamini yig‘di va mazkur metodni ta’limning mustaqil
konsepsiyasi darajasigacha olib chiqdi. Ayni shu sababga ko‘ra keys-stadi
metodini ko‘pincha Garvard metodi deb ham ataladi. Chet ellardagi biznes-
maktablarda odatiy vaziyatlarni o‘rganishga o‘quv vaqtining o‘rtacha 25% dan
90% gacha bo‘lgan qismi ajratiladi. Masalan, Chikago universiteti biznes-
maktabida o‘quv vaqtining 25%i keyslar ulushiga, Kolumbiya universitetida –
30%, Uortonda esa – 40% iga to‘g‘ri keladi. Mashg‘ulotlarni ushbu metod
bo‘yicha o‘tkazishga ajratiladigan soatlar soni bo‘yicha uning “ilk ixtirochisi” –
Garvard yetakchilik qiladi. Oddiy tinglovchi GBMda o‘qish vaqtida 700 tagacha
keyslarni ko‘rib chiqadi va buning uchun o‘quv vaqtining 90% gacha qismini
sarflaydi.
Bunda shunday aniqlik kiritish kerak: moliyaviy fanlarga ixtisoslashgan
maktablarda keyslar salmog‘i asosiy fanlar – menejment, marketing, axborot
texnologiyalari, xodimlarni boshqarish va shu kabilardan iborat maktablardagiga
nisbatan ancha kamdir.
10

Dars jarayoni va texnologiyasi
Ishning nomi Bajariladigan ish mazmuni Metod Vaqt
1-bosqich
Tashkiliy qism O‘quvchilar davomati
aniqlanadi. Sinfning
darsga tayyorligi
tekshiriladi. Dars shiori.
Darsning oltin qoidasi
bilan tanishtirish. Suhbat,
Savol-javob 3 daqiqa
2-bosqich
O‘tilganlarni
takrorlash Tezkor savol-javob
o‘tkazishInterfaol
metodlardanfoydalanib,
o‘tilganlarni takrorlash Bahs m unozara,
izlanish,
Interfaol
metod“Notalar” 5 daqiqa
3-bosqich
O‘tilgan mavzuni
mustahkamlash Uyga vazifani 1,3,5-
masalalarni bajarilganini
aniqlash va tekshirish.
Tezkor savol-javob Tushuntirish,
Didaktik o‘yinlar:
“Begonani top” 10
daqiqa
4-bosqich
Yangi mavzuni
bayoni Kimyoviy reaksiya
tezligiga doir keyslarni
bajarish
darslikdaginamunalimasal
a asosida ishlash Kitob bian ishlash.
Tushuntirish.masala
yechish
texnologiyasi 10
daqiqa
5-bosqich.
Yangi mavzuni
mustahkamlash Dam olish daqiqasi.
masalalar ustida ishlash Kim
cha qq onTushuntirish.
Aqliy hujum. 15daqiqa
6- bosqich .
Darsning yakuni ,
baholash va uyga
vazifa berish Daftarlariga 109- betdagi
1-5-masalalarni bajarib
kelish topshirig‘i beriladi.
Darsda faol qatnashgan
o‘quvchhilarni
r ag‘batlantirish , baholash Tushuntirish,
rag batlantirishʻ 2 daqiqa
Dars shiyori: Kimki chuqur bilsa kimyoni
Bir kun kelib qo‘lga olar dunyoni
Darsning borishi
I. Tashkiliy jarayon.
1. O‘quvchilarning darsga tayyorgarligini nazorat qilish.
2. Darsga qo‘yiladigan talablar bilan tanishtirish.
17

21 Bilim Knowledge Знание
22 Qattiq moddalar Firm substance Тв ĕ рдые
вещества
23 Molekula Molicule Молекула
24 Tahlil Analysis Анализ
25 Ion Ion Ион
26 Dori- darmon А ntiseptic A нтисептическ
ий
27 Modda S ubstance Субстанция
28 Molekula M olecule Молекула
29 Metallmas M etal Нееталл
30 Zaharli modda T oxic substance Токсическое
вещество
31 Kimyoviy tarkib C hemical
composition Химический
состав
32 Molekula Molicule Молекул
а
33 Qattiq moddalar Firm substance Тв ĕ рдые вещества
34 Tahlil Analysis Анализ
35 Laboratoriya Laboratory Л аборатория
36 Rivojlanish Development Развитие
37 Analiz A nalysis Анализ
38 Samarali Effective Эффектный
39 Molekulyar Molecular Молекулы
40 Eksperiment Experiment Тажриба
41 O‘rgatish Teaching Учить
42 O‘ganish Studying Изучать
анализировать
43 Faollik Activity Деятельность
44 Tushuntirish Explanation Обьяснение
45 Tushuncha Conception Понятие
46 Temperatura Temperature Температура
47 Bosim Pressure Давление
28

12. Omonov Х ., Mirvo х idova M. Kimyo metodologiyasi va metodikasining
ayrim masalalari. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Nizomiy nomidagi TDPU,
2013.
13. Omonov Х ., Mirvo х idova M. Kimyogar olimlarning faoliyati bilan
tanishtirish – o‘quvchilarni qiziqtirish va tarbiyalashning muhim omilidir.
Toshkent. Bilim. 2016.
14. Asqarov f., TO‘xtaboyev N., G‘ofirov K. Kimyo 7-sinf. T., «0'zbekiston»,
2014.
15. Asqarov f., To 'xtaboyev N., G‘ofirov K. IGmyo 8-sinf. T., «O‘zbekiston»,
2015.
16. Asqarov I., To‘xtaboyev N., G‘ofirov K. Kimyo 9-sinf. T., O‘zbekiston
milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti, 2021.
17. Abdulxayeva M.M., Mardonov H.M~ Kimyo. Akademik lit- sey va kasb-
hunar kollejlari o‘quvchilari uchun darslik T., «O‘zbekiston», 2012.
18. DiYanni, R. (2010). Oral Exams. Robert DiYanni. Teaching Excellence in
Adult Literacy.
19. Gibson, D. (2006). Educational Simulations: The Challenges of Design.
David Gibson. Journal of the Learning Sciences.
20. Asqarov I.R. va boshq. Kimyo 7. – Toshkent: Sharq, 2017
21. Asqarov I.R. va boshq. Kimyo 8. – Toshkent: Yangiyo‘l poligraf servis,2019
22. Asqarov I.R. va boshq. Kimyo 9. – Toshkent: O‘zbekiston, 2019
23. Kimyo. Oliy o‘quv yurtiga kiruvchilar uchun / G.P.Xomchenko va boshq. T.:
„O‘qituvchi“ NMIU, 2007. — 720b .
Internet manbalari
24. www.ziyonet.uz.
25. www.xumuk.ru.
26. www.Alximik.ru.
27. www.TDPU.uz.
28. www.chemistr.chemistry.ru.
29. www. Pedagog.uz.
30

2.1 Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida kimyo fanini o‘qitishning dolzarbligi.
Ta’lim tizimida kimyo fanini o‘qitishda jamoaviy ishlarga, xalqaro rollarga
alohida e’tibor qaratildi, ma’naviy-axloqiy me’yorlarni o‘stirish, o‘quvchilarga
global muammolarni bartaraf etish uchun zarur tanqidiy fikrlar ko‘nikmalarini
berdi. So‘nggi yillarda kimyo fanini o‘qitish sezilarli yutuqularga erishdi. Nihoyat,
makatbalarda kimyoni samarali o‘qitish uchun ijodiy, faol va moslashuvchan
yondashuv zarur. Qiyinchiliklarni aniqlash, ularni yetarlicha bartaraf etishga va
kimyoni o‘qitishning o‘zgarayotgan tendensiyalariga moslashish tarbiyachilar va
muassasalarning vazifasidir. Shundan so‘ng o‘qituvchilar to‘g‘ri yechimlar bilan
o‘z o‘quvchilari uchun barqaror va qiziqarli o‘quv muhitini yaratishlari, kimyoni
intizorlik bilan kutiladigan mavzu qilib qo‘yishlari mumkin.
Kimyo o‘qitish uslublari ma’lum tartibda o‘rganiladi. Avval o‘qish jarayonining
asosiy vazifalari qarab chiqiladi. Keyin o‘qish jarayonini tashkil etish uslublari,
o‘qitish qurollari, shakli va o‘qituvchi mehnatini ilmiy tashkil etish uslublari qarab
chiqiladi. Kimyo metodikasi, boshqa o‘quv predmetlari o‘qitish metodikasi kabi,
asl mohiyati bilan olganda, uchta asosiy masalani:
- ta’lim-tarbiyaviy ishlarning maqsadi va vazifalarini;
- bu ishning mazmuni;
Umumiy o‘rta ta’lim maktablaridagi kimyo ta’limi pedagogik jarayonining
ajralmas tarkibiy qismi bo‘lib, ta’limning umumiy maqsadlariga muvofiq o‘quvchi
shaxsini tarbiyalashga xizmat qiladi.Umumiy o‘rta talim maktablarining kimyo
talimi standarti, kimyo talimi tizimidagi barcha komponentlarni: talimning
mazmuni, maqsadi, talimning kimyo talimi konsepsiyasiga muvofiq kimyo
talimining yo‘nalishi va maqsadi, yosh avlodning kimyo fani asoslarini chuqur
6

Annotatsiya
Ushbu kurs ishida Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys
texnologiyasidan foydalanish haqida so‘z yuritilgan. Keys texnologiyasining
afzalliklari haqida o‘quvchilarning mavzuni yaxshi o‘zlashtirish samarali
ahamiyatga ega ekanligi tushuntirilgan. Kimyo fanini o‘qitishda innovatsion
pedagogik texnologiyalarni qo‘llash mazmun mohiyati va usullari o‘rganilgan.
Ushbu keys texnologiyasi o‘quvchilarning bir qator o‘tilgan mavzularga
tayyorgarlik darajalarini, nazariy ma’lumotlarini va amaliyotdagi malakalarini
tekshirishni maqsad qiladi.
Аннотация
В данной курсовой работе рассказывается об использовании кейс-
технологии при преподавании предмета «Скорости химических реакций».
Было разъяснено преимущество кейс-технологии в том, что студентам важно
эффективно освоить предмет. Изучены сущность и методы использования
инновационных педагогических технологий в преподавании химии. Данная
методика кейсов направлена на проверку уровня подготовки студентов,
теоретических знаний и практических навыков по ряду рассматриваемых тем
.
Abstract
This course work talks about the use of case technology in teaching the
subject of chemical reaction rates. It was explained about the advantages of case
technology that it is important for students to master the subject effectively. The
essence and methods of using innovative pedagogical technologies in the teaching
of chemistry were studied. This case technique aims to check students' level of
preparation, theoretical knowledge and practical skills in a number of topics
covered.

2

Darsga qo‘yiladigan talablar:
1. Darsda faol qatnashish
2. O‘z fikrini bayon etish.
3. O‘zaro hurmat, ya’ni o‘zgalar fikrini eshitish va hurmat qilish.
4. Tomoshabin bo‘lmaslik.
Darsdan nima kutamiz?
1. Mustaqil fikr.
2. Faollik
3. To‘g ‘ ri xulosa chiqarish.
Dasrning usuli : Noa ’ nanaviy.
Darsning turi : yangi bilim va tushuncha berish.
Dars metodi: aqliy hujum, Begonani top , kim chaqqon , klaster, notalar, keys.
DARSNING BORISHI:
I. Bosqich. Tashkiliy qism .
1.Salomlashish
II.O‘tilganlarni takrorlash : Uyga vazifalarni tekshirib chiqish uchun sinf
3ta guruhga bo‘linadilar va guruhlar nomlanadi. Har bir to‘g‘ri javob uchun
rag‘bart beriladi. Xotira mashqi o‘tkazishadi. Bunda tez boradigan, sekin boradigan
va sodir bo‘lmaydigan reaksiyalarni aytadilar.
“Notalar”usuli
Ta’limning bu usuli o‘quvchilarni izlanishga majbur qiladi. Notalar usuli uyga
vazifa qilib berilsa, o‘quvchilar ko‘proq izlanadilar. Ya’ni 7 notaning har biri
ishtirok etgan kimyoviy so‘zlarni topish.
Do, re, mi, fa, sol, lya, si. Xarflari kimyoviy terminlarda va o‘tilgan mavzuga doir
bo‘lishi kerak. Masalan:
1.Modda miqdori
2.Reaksiya tezligi
3. Idish hajmi
4.Solvatlanish
18

Keys-stady metodi oson qulay va samarali ekanligi dars o‘tish jarayonida
o‘quvchilarning mavzuni qiziqarli tarzda o‘rganishlariga va do‘stona muhitni
yaratishga imkon berdi. Shu bilan birga darsning maqsadi va o‘quv materialining
mazmuniga mos kelishi yanada samarali natija berdi.
Kurs ishida keltirilgan keys texnologiyasi asosida darslarni samarali tashkil
etish mumkin. O‘quv mashg‘ulotlari davomida o‘quvchilarning kreativ fikirlashi
ortadi va zamonaviy bilimlarni o‘zlashtirishlariga yordam beradi.Innovatsion
ta’lim texnologiyalaridan foydalanib kimyo fani darslarini tashkil etish
o‘quvchilarning nafaqat fanga bo‘lgan qiziqishlarini ortishiga balki ularning
chuqur bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lishiga xizmat qiladi. Keys metodidan
foydalanish esa o‘quvchilarning mustqaqil izlanishiga va fikirlashiga yordam
beradi.
26

Keysni tahlil qilishga o‘rgatishda o‘quvchilarga sabab va oqibat aks etgan
tayyor keyslar umumiy tarzda beriladi. Bu orqali o‘quvchilar keys bilan ishlash
ko‘nikmalarini egallaydilar. O‘quvchilar tajribasida tahlil qilingan keyslarning
ko‘payib borishi, yangi vaziyatlarni hal qilinishida katta yordam beradi. Ta’lim
tizimida keys-stadi texnologiyasidan foydalanish o‘quv jarayoni faollashtiradi,
o‘quvchilarning bilim olish imkoniyatlari kengaytiradi. Keys-stadi texnologiyasini
qo‘llashdan oldin, texnologiya metodik jihatdan tasdiqlangan bo‘lishi, ta’lim
dasturiga nisbatan umumlashgan, o‘qituvchining ish rejasiga kiritilgan bo‘lishi
lozim. O‘qituvchi ish rejasida o‘quv fanlarining qaysi bo‘lim, mavzularida keys-
stadi uslubidan foydalanishi ko‘rsatilib o‘tilishi kerak.
15

MUNDARIJA
I.KIRISH …………………………………………………………………………..4
II.ASOSIY QISM
2.1. Umumiy o‘rta ta’lim maktablarida kimyo fanini o‘qitishning dolzarbligi……6
2.2.”Keys”texnologiyasining tarkibiy tuzilmasi va o‘quv keyslarining
turlari………………………………………………………………………….......10
2.3 Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan
foydalanish,yutuqlar va kamchiliklar…………. ………………………………....16
III.XULOSA ……………………………………………………………………..25
IV. GLOSSARY …………………………………………………………………27
V.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI……………………….29
3

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O ʻ zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida»gi Qonuni. Barkamol
avlod O‘zbekiston taraqqiyotining poydevori. T.: Sharq, 2001.
2. 2. Karimov I.A. Yuksak malakali mutaxassislar taraqqiyot omili.
3. – T.: O‘zbekiston, 2002.
4. 3. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. – T.: O‘zbekiston, 1998.
5. 4. Og‘ayev S. Yangi pedagogik texnologiya-hayotiy ehtiyoj. Xalq ta’limi
jurnali, 2021, №3, 69-71 b.
6. N.Rahmatullayev, H. Omonov, Sh. Mirkomilov “Kimyo o‘qitish metodikasi”
Toshkent. 2021
7. Rahmatullayev N. G. Kimyo o‘qitish metodikasi fanidan n a - munaviy
dastur.
8. T., OHMTV 2020.
9. Rahmatullayev N.G. Kimyo o‘qitish metodikasi fanidan ma'ruzalar matni. T.,
TDPU 2020.
10. Nishonov M., Teshaboyev S, Mamajonov A. Anorganik kimyo, 8-sinf. T.,
«O‘zbekiston», 2016.
11. Rahmatullayev N.G.. Kimyo o‘qitish metodikasi fanidan ma’ruzalar matni.
Toshkent. TDPU 2020.
29

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI MAKTABGACHA VA MAKTAB
TA’LIM VAZIRLIGI
NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“KIMYO VA UNI O‘QITISH METODIKASI” KAFEDRASI
“Tasdiqlayman”
Fakultet dekani b.f.d.p rof.
__________ K.A. Saparov
“_____”_________2024-yil
60110800 - Kimyo ta’lim yo‘nalishi
4-bosqich 402- guruh Adizova Nuriniso G‘aybullo qizining
“Kimyo o‘qitish metodikasi” fanidan
“Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan
foydalanish” mavzusidagi
K U R S I S H I
“Himoyaga ruxsat etildi” Ilmiy rahbar:
“Kimyo va uni o‘qitish metodikasi” “Kimyo va uni o‘qitish metodikasi”
kafedrasi mudiri, dotsent kafedrasi o‘qituvchisi
________ A.Yu.Iskandarov _______ G.I.Sapa y eva
“____” “____” 2024-yil “____” “____” 2024-yil
TOSHKENT-2024
1

Tashkiliy
boshqaruv Ustuvor didaktik
maqsad va b.), amaliy (kimyoviy
tajribalar va b.)
Yangi materalni o‘rganish
metodlari, bilim va
ko‘nikmalarni qo‘llash va
metodlari va boshqalar
talabalarni taqdim etish
boshqalar.
Nazorat- baholash Og‘zaki nazorat va o‘z-
o‘zini nazorat qilish,
Yozma nazorat
Amaliy nazorat Individual so‘rov, sinov,
o‘rtog‘ining javoblarini
tushuntirish, o‘zini
baholash.
Yozma nazorat ishi, turli
diktantlar, testlar.
Kimyoviy eksperiment,
konstruksiyalash,
modellash.
9

KIRISH
Mamlakatimizda kimyo va Kimyo fanlarini rivojlantirish, ushbu
yo‘nalishlarda ta’lim sifati va ilm-fan natijadorligini oshirish “Ilm, ma’rifat va
raqamli iqtisodiyot yili” davlat dasturining ustuvor vazifalari qatorida belgilangan.
Uchinchi renessans davri O‘zbekistonda yangilanishlar natijasida yangi
innovatsion texnologiyalarning kirib kelishi ta’lim tizimini isloh qilishda juda
muhim ahamiyatli ekanligini bilamiz. Ta’lim beruvchi tashkilotlarning moddiy
texnik imkoniyatini kengaytirish, bilim berish samaradorligini xalqaro ta’lim
standartlari darajasiga olib chiqish, malakali kadrlar tayyorlash tizimini zamon
talablari va dunyo tajribasi asosida o‘zgartirish imkoniyati yuzaga keldi.
Innovatsiyaga har qanday turdagi yangilik sifatida emas, balki mavjud tizimning
samaradorligini jiddiy ravishda oshiradigan omil sifatida qarashimiz lozim. Keng
tarqalgan yanglish fikrlarga qaramasdan innovatsiyalar kashfiyotlardan farq qiladi.
Innovatsion rivojlanish sohasida raqamli texnologiyalar va zamonaviy
axborot- kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etishning ustuvor yo‘nalishlarini
belgilash bo‘yicha takliflar ishlab chiqish bugungi kunning dolzarb ishlaridan biri
hisoblanadi.
Ta’lim sifatini va unumdorlikni oshirishda o‘quv mashg‘ulotlarini
o‘quvchilarni innovatsion fikrlashga yo‘naltiradigan o‘qitish texnologiyalarini va
interfaol uslublarni joriy etish asosida tashkil etish, asosiy e’tiborni
o‘quvchilarning mustaqil ta’lim olishi bilan bog‘liq mexanizmlarni amalga
oshirishga qaratish vazifasi ustuvor hisoblanadi. Kimyo fanida mustaqil ta’limni
tashkil etish dars vaqti va darsdan tashqari vaqtni o‘zaro bog‘lash, fanni o‘qitishda
uzviylik va mutanosiblikni taminlash, mustaqil ta’lim sifatini va saviyasini
yuksaklarga ko‘tarishda muhimdir.
Kurs ishining maqsadi: Kimyoviy reakiya tezligi mavzusini keys
texnologiyasidan foydalanib o‘qitishni takomillashtirish va o‘quvchilarning
mavzuni o‘rganishdagi bilim va ko‘nikmalarini mustahkamlashdan iborat.
4

30. www.dissercard.com.
31. www.rtm.uz.
32. . www.alhimik.ru/teleclass/index.shtml.
33. www.chem.ox.ac.uk/vr chemistry.
34. www.referat.uz.
31

3. Qarorlar qabul qilish, guruhlarda yechimlarni izlab topish;
4. Munozara qilinib har bir guruh o‘z yechimini himoya qiladi;
5. Natijalarni solishtirish, guruhlarda qabul qilingan yechimlarni taqqoslash;
Keys-stady metodining o‘ziga xos xususiyatlari;
1. Izlanishga doir harakatlarning mavjud bo‘lishi;
2. Jamoa va guruhlarga bo‘lib o‘qitish;
3. Individual, guruhli va jamoaviy ish shakillari;
4. Har xil turdagi o‘quv loyihalarini ishlab chiqish;
5. Muvaffaqiyatga erishish uchun o‘quvchilarning o‘quv-bilish faoliyatini
rag‘batlantirish;
Keyslar ta’limning turli sohalarida: biznes, boshqaruv tibbiyot, arxitektura ,
qurilish, hamda nostandart muammolarning majmuasi va yechimini qabul qilish
malakasini talab etadigan bacha fanlarda qo‘llash mumkin. ”Keys-stadi”
yordamida o‘qitishda muammolar aniqlanadi, tavsiyalar ishlab chiqiladi. Odatda
keyslar yagona to‘g‘ri yechimga ega bo‘lmaydi.
Bugungi kunda innovatsion ta’lim rivojlanib borayotgan bir davrda ”Keys-
stadi” texnologiyasining keys topshiriqlarini tuzishning kimyo fanidagi turlariga
to‘xtalib o‘tamiz:
a) Amaliy keyslar;
b) o‘rgatuvchi keyslar;
c) ilmiy tadqiqot keyslari;
Kimyo ta’limida keyslardan foydalanish tartibi:
Keys turlari Keyslarning
mazmuni Keys topshiriqlarining
qisqacha bayoni
Amaliy Kimyoviy bilimlarni
tadbiq qiladigan
hayotiy vaziyatlar Keys modelining to‘liq
mazmuni va modeli
shakllantiriladi. Bu
holatda optimal
variantni topish uchun
alternativ holatlarni
qo‘shish mumkin.
Kimyo fani Keys topshirig‘i
12

Ta’limiy(o‘rgatuvchi) sohasidsagi o‘quv
jarayoni vaziyatlari mazmuni bayon
qilinadi. Bunda mu-
ammo ichidagi ya’ni
qism muammolar
keltiriladi. Bunday
masalalarni yechish
kimyo fanining biror
bo‘limi doirasida keys
topshiriqlari tuzib
bajariladi.
Ilmiy tadqiqot Kimyoviy tajribalar
va ularni tadbiq qilish
integratsiya qilish,
bajarish mumkin
bo‘lgan ilmiy
tajribalar jarayonlari. Keys topshiriqlari
ayrim ma’lumotlarning
to‘la bo‘lmagan,
ma’lumotlari asosida
beriladi.Misol uchun
kimyoviy tajribalarni
bajarish jarayoni
qo‘shilgan moddaning
nomi nomalum deb
olinadi va muhokama
qilinadi.
Keys-stadi metodi nazariy bilimlarni amaliy vazifalarda hal qilishga yo‘naltirilgan
tizimdir. Bu texnologiya o‘quvchilarni mustaqil fikrlash, tinglay bilish ko‘nikmasi
va fikriga mos nuqtai nazarlarni hisobga olish hamda o‘z fikrini aniq manbalarga
asoslagan holda ifodalab berishga o‘rgatadi. Bu uslub asosida o‘quvchilar bilim,
ko‘nikma, malakalarini rivojlantirish imkoniyatiga ega bo‘ladilar, ko‘rsatmalar
asosida ishlashga, qo‘yilgan masalani hal qilishda foydali jihatlarini topishga
o‘rganadilar.
Keys –stadi metodining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
1. Muayyan fanlar yuzasidan bilimlarni egallash davomida muammoli vaziyatning
yechimi bir javobga ega emasligi bilan ajralib turadi. Muammoning yechimini
topishda bir qator muqobil variantlarni topishni talab qilinadi. Bunda o‘quv
jarayonining vazifasi ma’lum bo‘lib qolgan an’anaviy tizimdan chetga chiqish va
13

5.Tezliknilarni farqi
6.Molyar konsitrasiyasi
7.Sistema bosimi
Uyga vazifaga berilgan masalalarni 3ta o‘quvchi masalarni yozguncha, kichik
keyslarni ishlashadi.
1-keys
Suv yordamida olov hosil qilishni eshitganmisiz? Buning uchun probirkaga
10 ml suv quyamiz va fenolftalin eritmasini tozalaymiz. Shu suvga oksid
pardasidan tozalangan Na metalini solamiz va reaksiyasini kuzatamiz. Reaksiya
portlash bilan sodir bo‘ladi.
Savol: Reaksiyadagi olov va portlash qanday sodir bo‘ladi? Eritma rangi nega
qizarib qoladi?
2-keys
Probirkaga 20g yod kiristallari solamiz. Uni quruq yonilg‘i yordamida
qizdiramiz. Siyohrang bug‘ hosil bo‘ladi. Oz muddatdan so‘ng bug‘ yana yod
kristaliga aylanib qoladi.
Savol: Bu jarayon kimyoda qanday ataladi va probirka devorlarida necha gramm
yod kristallari hosil bo‘ladi?
3-keys
“Gugurtsiz olov tajribasi”
Buning uchun quyidagi tajribani bajaramiz: 40 gkaliy permaganatni chinni
kosachaga solamiz va quruq yoqilg‘i yordamida qizdiramiz.Quruq yoqilg‘ini
o‘chiramiz. Shisha tayoqchani gilitsiringa botirib KMnO
4 ga tekkizamiz.
Binafsharang olov hosil bo‘ladi.
Savol: Olovning hosil bo‘lish sirini izohlab bering, reaksiya natijasida qancha
miqdorda gaz ajralib chiqqan?
4-keys
19

Mamlakatimizdagi ta’lim sohasida keys-stadi, asosan, mutaxassislarni qayta
tayyorlash va malakasini oshirish tizimida, ayniqsa boshqaruv sohasida
qo‘llaniladi. Keyingi yillarda oliy o‘quv yurtlarida ham o‘qituvchilarning keyslarni
ishlab chiqish va amalga oshirishga qiziqishi oshayotganligi kuzatilayapti.
8-sinf kimyo kursida berilgan “Kimyoviy reaksiya tezligi” mavzusini
o‘qitishda keys-stadi metodi juda qiziqarli va samarali natija beradigan metod
hisoblanadi. Keys-stadi ingilizcha so‘zdan olingan bo‘lib “case”-aniq vaziyat,
“study”-ta’lim so‘zlarining birikishida hosil qilingan bo‘lib, aniq vaziyatni
o‘rganish tashkil qilish va ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan natijalarga erishishga
asoslangan ta’limot hisoblanadi. Ushbu metod muammoli ta’lim metodlaridan
farqli ravishda real vaziyatni o‘rganish asosida aniq qarorlar qabul qilish va kreativ
fikirlash imkonini beradi. Agar u o‘quv jarayonida aniq bir maqsadga erishish
yo‘lida qo‘llanilsa, biror bir jarayonni boshqichma-bosqich, ma’lum bir algoritm
asosida amalga oshirilsa, texnologik jihatni o‘zida aks ettiradi.
Keys bu yaxlit axborotlar majmui hisoblanadi. Qoidalarga ko‘ra keys uch
qisimdan iborat hisoblanadi;
1) keysni tahlil etish uchun axborotlar jamlanmasi;
2) aniq vaziyat bayoni;
3) keys topshiriqlari;
Keys-stadi metodida quyidagilar ko‘zda tutiladi:
- keys topshirig‘ini yozma tayyorlash;
- o‘quvchilarning keys topshiriqlarini mustaqil ravishda o‘rganishlari;
- o‘qtuvchi hamkorligida sinif bilan keys topshirig‘ini muhokama etish;
- “Muhokama etish topshiriqning yechimidan ham muhim” tamoiliga rioya
etish;
Keys topshiriqlarini bajarishda quydagi boshqichlardan foydalanib
bajariladi;
1. Aniq vaziyat bilan tanishish;
2. Izlanishga doir topshiriq savollarida ifoda etilayotgan axborotni baholash,
muqobil yechimlarning imkoniyatlarini muhokama qilish;
11

Texnik - kimyoviy torozida 1,5 g alyuminiy kukuni va 0,1 g yod kristalidan tortib
olib, asbet to‘r ustida shpatel bilan aralashtiriladi (m o‘ rili shkaf ichida). Kimyoviy
reaksiya bormaydi. Shundan so‘ng uning ustiga 1,2 tomchi suv quying.
Keys savoli: Qanday hodisa kuzatiladi? Reaksiyada suv qanday rol o‘ynaydi?
Reaksiya tenglamasini yozing.
b) Keys bayoni: Vodorod peroksidning katalizatorlar ta’sirida parchalanishi. Toza
probirka olib, unga 2-3 ml vodorod peroksidining 10 % eritmasidan quying. Oddiy
sharoitda vodorod peroksidining parchalanishi kuzatilmaydi. Lekin uning ustiga
ozroq MnO
2 qo‘shilganda reaksiyaning borishi darxol o‘zgaradi va gaz ajralib
chiqadi. Ajralib chiqayotgan gazga yallig‘lanib turgan cho‘p tutilganda kuyib
ketadi.
Keys savoli: bu qanday gaz? Sodir bo‘lgan reaksiya tenglamasini yozing.
IV.Uyga vazifa: mavzuni o‘qib qiziqarli keyslar tuzib kelish.

24

GLOSSARIY
O‘zbekcha Inglizcha Ruscha
1 Birikmalar Compound Соединение
2 Maktab School Школа
3 Kimyo Chemistry Химия
4 Jarayon Process Действия
5 Fan Object Наука
6 Axborot Information Информации
7 Texnologiya Technology T ехнология
8 Ekispirement
o‘tkazish To expirement Проведение
экисперимент
9 Kimyoviy
formula The chemical
formula Химическая
формула
10 Tarbiya Education Воспитание
11 O‘quvchilarni
baholash To mark the
pupils Оценивание
учеников
12 Kirish Enterence Введение
13 Asosiy qism Mainpart Основная часть
14 Yakuniy qism Condusion pavt
conclusional Конечная часть
15 Ko‘nikma Skill Умение
16 Ta’lim Formation Обучение
17 Metod Method Метод
18 Pedagogika Pedagogics Педагогика
19 Modda Substance Вещество
20 Kimyoviy formula The chemical Химическая
формула
27

konsentrasiyalari o ‘ zgarishini bilishning farqi yo ‘ q. Qaysi moddani miqdorini
o ‘ lchash qulay bo ‘ lsa, reaksiya tezligi o ‘ sha modda konsentrasiyasi o ‘ zgarishi
bilan o ‘ lchanadi. Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari
reaksiya davom etgan sari kamayadi; mahsulotlarniki, aksincha ortib boradi.
Ko ‘ pincha, dastlabki moddalar konsentrasiyalari kamayishidan foydalaniladi.
Masalan; agar reaksiyaning tezligi minutiga 0.3 mol/l bo ‘ lsa, 1 l dagi dastlabki
moddaning konsentrasiyasi har minutiga 0.3 mol kamayadi.
Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan moddaning tabiatiga,
dastlabki moddalarning konsentrasiyalariga, temperaturasiga, bosimiga,
katalizatorning ishtirok etish va etmasligiga, moddalar sirtining katta-kichikligiga,
erituvchi tabiatiga, yoruglik ta'siriga va boshqa faktorlarga bog ‘ liq.
Reaksiya tezligiga reaksiyaga kirishayotgan moddalarning konsentrasiyalari
katta ta’sir ko ‘ rsatadi. Gomogen (bir jinsli) sistemalar qatoriga masalan, gazlar
aralashmasi, tuz yoki qand eritmasi (umuman eritmalar) kiradi. Fizikaviy yoki
kimyoviy xossalari jihatidan o ‘ zaro farq qiladigan va bir-biridan chegara sirtlar
bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan tuzilgan sistema geterogen (ko ‘ p
jinsli) sistema deb ataladi. Masalan, suv bilan muz o ‘ zaro aralashib ketmaydigan
ikki suyuklik (bir idishdagi simob va suv) va qattik jismlarning aralashmalari
geterogen sistemalardir. Getegeron sistemalarning boshqa qismlaridan chegara
sirtlar bilan ajralgan gomogen qismi faza deb ataladi. Demak, gomogen sistema bir
fazadan, geterogen sistema esa bir necha fazadan iborat ekan.
2) Yangi mavzuni mustahkamlash uchun keys metodidan foydalaniladi:
Keys bayoni
1-keys : Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar
(yoki ulardan biri) konsentrasiyalarining vaqt birligi ichida o‘zgarishi bilan
o‘lchanadi. Masalan, ∆t=t
2 -t
1 vaqt birligida reaksiyada ishtirok etayotgan
moddalardan bittasining konsentrasiyasi C=C
2 -C
1 kamaysa, u holda kimyoviy
reaksiyaning o‘rtacha tezligi quyidagicha ifodalanadi:
21

2.3 Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan
foydalanish,yutuqlar va kamchiliklar
MAVZU: “Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini keys texnologiyasini qo‘llash”
O‘quv jarayonini amalga oshirish texnologiyasi :
Meto d : S uhbat, interfaolmetodlar:“Notalar”, “Begonani top”,”Uzilmas
zanjir”,”Keys” klaster, tushuntirish , nazorat , savol - javob .
Shakl : jamoa, guruh bilan ishla sh.
Jihoz : texnika vositalari, didaktik materiallar, jadvallar, , rasmlar, topshiriqli
materiallar, multimediya. Slaydlar.
Nazorat: O‘quvchilarning dars davomidagi faolligi kuzatib boriladi, savol-javob,
darsdagi ishtirokiga qarab rag`bat kartochkalari bilan rag‘batlantiriladi.
Baholash : O‘quvchilar 5 ballik reyting tizimida baholanadi.
Darsning maqsad va vazifalari
a) Ta’limiy : O‘quvchilarga – fanning maqsad va vazifalari, kimyoviy reaksiya
tezligi tushunchasi haqida, unga ta’sir etuvchi omillar haqida ma`lumot berish.
b) Tarbiyaviy: O‘quvchilarga mustaqil fikr yuritishni, olgan bilimlarini hayot bilan
bog ‘ lay olishni o‘rgatish hamda ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish, kasb-hunarga
bo`lgan qiziqishlarini yuksaltirish
v ) Rivojlantiruvchi: Mustaqil ishlash va fikrlash orqali bilim olishga, xotirani
mustahkamlashga, tez fikrlashga o‘rgatish, fanga qiziqishini orttirish

Kutilayotgan natija:
Mavzuning barchao ‘ quvchilartomonidan o‘ zlashtirilishigaerishish , o‘quvchilarning
reaksiya tezligiga doir masalalarni yechish ko ‘ nikmasini rivojlantirish . Darsga
o‘quvchilarning faol qatnashishiga erishish, o‘quvchilarni darsga qiziqtirib, ularni
faollashtirish yo‘llarini belgilash va qo‘yilgan maqsadga to‘liq erishish .
16

Xulosa
Xulosa qilib aytganda “Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys
texnologiyasidan foydalanish ancha samarali ekanligigiga guvoh bo‘ldik. Keys
tuzish jarayonida qiziqarli faktlardan foydalanildi va dars jarayonida qo‘llanildi.
O‘quvchilar ushbu mavzuni o‘rganish jarayonida bir qancha yutuqlarga erishdilar
va buning natijasida dars juda samarali olib borildi. 8-sinf kimyo kursida berilgan
“Kimyoviy reaksiya tezligi” mavzusini o‘qitishda keys-stadi metodi juda qiziqarli
va samarali natija beradigan metod hisoblanadi. Keys-stadi texnologiyasi dars
jarayonini, o‘qituvchi va o‘quvchi faoliyatiga yangicha ruh bag‘ishlovchi ta’lim
texnologiyalardandir. O‘quv jarayonida qo‘llaniluvchi barcha texnologiyalar kabi
keys –stadi texnologiyasi ham o‘ziga xos ta’limiy imkoniyatlariga ega. Shuningdek
keys-stadi texnologiyasini qo‘llashda o‘qituvchining o‘rni va ahamiyati muhim
ahamiyat kasb etadi. Keys-stadi texnologiyasini qo‘llashda ta’lim maqsadlarni
to‘g‘ri qo‘ya olish ustuvor masalardan biridir. Keysni to‘g‘ri tanlay olish,
o‘quvchilarning qiziqishi va ularning tayyorgarligini e’tiborga olish, vaziyatni
tahlil qilish usullari bilan tanishtirish muhimdir. Keys-stadi texnologiyasini
qo‘llashda o‘qituvchi vazifasi uning jarayoni odilona to‘g‘ri boshqara bilishi bilan
baholanadi. Ya’ni o‘qituvchi jarayoni tashkil qilishi, mavzuga xos va mos
vaziyatni tuza olishi va o‘quvchilar faoliyati boshqara olishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, o‘quvchilarning mantiqiy va kreativ fikirlashi,
ularni ijodiy qobilyatini rivojlantirishning eng muhim shartlaridan biri hisoblanadi.
25

Laboratoriyada qaymoq hosil qilish mumkinmi? Bu mo‘jiza shunday sodir
bo‘ladi. Kolbaga sizga noma’lum tuzning 46,6 g eritmasi solinadi. Ustiga sulfat
kislota tomiziladi. Reaksiya natijasida “oq qaymoq” hosil bo‘ladi.
Savol: Bu tajribada qaysi tuz eritmasidan foydalanildi va reaksiya natijasida necha
gramm cho‘kma hosil bo‘ldi?
5-keys
Tish pastasining tarkibini bilasizmi? Qani, tajriba qilib ko‘raylikchi! Chinni
kosachaga 25 g tish pastasidan solinadi. Unga HCl eritmasidan tomizilsa, u
ko‘pirib ketadi.
Savol: Reaksiyada qanday gaz qancha hajmda ajralyapti? Reaksiya tenglamasini
yozing.
III.Yangi mavzu bayoni
Kimyoviy reaksiyalar tezligi haqidagi va bu tezlikka turli faktorlarning
ta’sirini tekshiradigan ta’limotga kimyoviy kinetika deyiladi. Kimyoviy
kinetikaning asosiy maqsadi, kimyoviy jarayonda yuqori reaksiya tezligini va
maksimal miqdorda kerakli maxsulotni olishni boshqarishdan iboratdir.
Kimyoviy reaksiyaning tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar (yoki ulardan
biri) konsentrasiyalarining vaqt birligi ichida o‘zgarishi bilan o ‘ lchanadi. Masalan,
∆ τ = τ
2 - τ
1 vakt birligida reaksiyada ishtirok etayotgan moddalardan bittasining
konsentrasiyasi Δ C=C
2 -C
1 kamaysa, u holda kimyoviy reaksiyaning o ‘ rtacha
tezligi quyidagicha ifodalanadi:
V= C2−C1
t2−t1
= ΔC
Δt
Konsentrasiya deganda biz hajm birligida bo ‘ lgan modda miqdorini
tushunishimiz kerak. Masalan, 100 l biror gazga 2 g molekula CO
2 aralashgan
bo ‘ lsa, bu holda CO
2 ning konsentrasiyasi 0.002 mol/l bo ‘ ladi. Shunday qilib,
kimyoviy reaksiya tezligini o ‘ lchashda moddalar konsentrasiyasini mol/l hisobida,
vaqt birligi esa sekund, minut, soat, sutkalar hisobida olinadi. Reaksiya tezligini
topishda reaksiyaga kirishayotgan moddalarning yoki reaksiya mahsulotlarining
20

3. Umumpedagogik pog‘ona. Bunda bayon (ma’ruza, hikoya, tavsif
berish), suhbat, mustaqil ish kabi metodlar ishlaydi.
4. Didaktik- metodik pog‘ona. Bu pog‘onada kimyo o‘qitishning spesifik
metodlari kimyoviy tadqiqot metodlari (V.P.Garkunov) ishlaydi. Bularga kimyoviy
obyektlar va ularning tasvirlarini kuzatish, kimyoviy eksperiment kimyoviy
obyektlarni modellah, kimyoviy obyektlarni tavsiflash, kimyoviy fakt va
hodisalarni tushuntirish kiradi.
Umummantiqiy Barcha qo‘llaydi
Umumpedagogik Pedagoglar,didaktlar, metodistlar
Spesifik kimyoviy Faqat kimyo o‘qitishda
Jadval. Kimyo ta’limida metodlarning pog‘onalari.
Yuqoridagi ko‘rsatilgan metodlarni ishlash pog‘onalari bilan bir qatorda
kimyo ta’lim metodlarining muhim sinflarini ham ularning ta’lim funksiyalariga
qarab farqlash zarur: o‘qtish metodlari, tarbiyalash metodlari, rivojlantirish
metodlari quyidagi sxemada.
Kimyoviy o‘qitish metodlarining ularni asosiy didaktik mo‘ljallanishiga
qarab quyidagi guruhlarga birlashtirish tavsiya etiladi: 1. Tashkily boshqaruv; 2.
Motivasion- stimullovchi; 3. Nazorat baholash. Metodlarni sinflash uchun asos
bo‘ladigan kriteriyalar, shuningdek kimyo o‘qitish metodlarining turlari, shakllari
va tiplar quyidagi 1-jadvalda ko‘rsatilgan.
Metodlar guruhlari Sinflash kriteriyalari Tiplar, shakllar, turlar
Axborot manbalari Og‘zaki(hikoya, ma’ruza va
b.), ko‘rgazma (rasm, modelKimyoviy ta’lim
metodlari
O ‘ qitish
metodlari Tarbiya
metodlari Rivojlantirish
metodlari
8

bitta aniq qarorni qabul qilmasdan mantiqiy fikrlagan holda turli-xil javoblar
variantini topish bilan ifodalanadi.
2. Ta’limning maqsadi tayyor bilimlarni egallashga emas, balki mustaqil
o‘rganishga, o‘quvchi bilan o‘qituvchini hamkorligini ta’minlashga qaratilgan.
3. Keys -stadi metodi orqali nafaqat bilim olinadi, balki kasbiy ko‘nikma va
malakalar ham egalaniladi.
4. Ushbu jarayonda hayotda sodir bo‘ladigna voqealar asosida modul ishlab
chiqiladi. Muammoni hal qilish davomida o‘qituvchi yordamchi, yo‘naltiruvchi
vazifasini bajaradi.
5. Ushbu metodning mohiyati nafaqat bilim egallash, balki amaliy ko‘nikmalarni
shakllantirish, rivojlantirish, hayotiy vaziyatlarni o‘rganish, olingan bilimlarni
tadbiq qilishdan iboratdir.
6. Keys- stadi texnologiyasida an’anaviy ta’limdagi kamchiliklar bartaraf qilinadi,
yani quruq izohlashlar o‘rnini, ijodiy tortishuvlar egalaydi, dars jarayonini xuddi
teatr tomashasini eslatadi.
Keys-stadi metodita’limda interfaol uslub bo‘lib o‘quvchilarda darsga
bo‘lgan qiziqishni kuchaytiradi, nazariy materiallarni amaliy tadbiq qilishni
ko‘zlaydi, ta’lim jarayoniga nisbatan ijodiy motivlarni shakllantiradi. Shu bilan
birgalikda bu uslub o‘qituvchi siymosini yangicha talqin qiladi, uni ijodiy
izlanishga, fikrlashga yangilik yaratishga undaydi. Har bir o‘quv jarayonida
qo‘laniladigan keys quyidagi talablarga javob berishi zarur.
- ijro qilishda maqsadning aniqligi;
- vaziyatning yechimlari mantiqiy o‘ziga xos murakkab bo‘lishi;
- vaziyatda hayotning bir qancha qirralarini tasvirlash;
- bugungi kunga nisbatan dolzarb bo‘lishi;
- tipik vaziyatlarni tasvirlash;
- analitik (analiz-sintez...) hayolni rivojlantirish;
- munozarani tashkil qilish;
- bir qancha yechimlarning mavjudligi;
14

Keys savoli
Kimyoviy jarayonda A modda konsentratsiyasi 0,2 mol/1 dan 0,08 mol/1
gacha o‘zgaradi. Agar bu jarayon 10 soniya davom etgan bo‘lsa kimyoviy
jarayonning o‘rtacha tezligini aniqlang?
Keys javobi
Berilgan:
C
1 = 0,2mol/l
C
2 = 0,08mol/l
T= 10 soniya
Topish kerak: V=?
Javob:v=1,2•10 -2
mol/l•s
2-keys
Keys bayoni: Reaksiya tezligiga reaksiyaga kirishayotgan moddalarning
konsentrasiyalari katta ta’sir ko‘rsatadi. Gomogen (bir jinsli) sistemalar qatoriga
masalan, gazlar aralashmasi, tuz yoki qand eritmasi (umuman eritmalar) kiradi.
Fizikaviy yoki kimyoviy xossalari jihatidan o‘zaro farq qiladigan va bir-biridan
chegara sirtlar bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan tuzilgan sistema
geterogen (kup jinsli) sistema deb ataladi. Masalan, suv bilan muz o‘zaro aralashib
ketmaydigan ikki suyuklik (bir idishdagi simob va suv) va qattik jismlarning
22

aralashmalari geterogen sistemalardir. Getegeron sistemalarning boshqa
qismlaridan chegara sirtlar bilan ajralgan gomogen qismi faza deb ataladi. Demak,
gomogen sistema bir fazadan, geterogen sistema esa bir necha fazadan iborat ekan.
Reaksiya tezligiga konsentrasiya ta’sir etishining sababi shundaki, moddalar
orasida o‘zaro ta’sir bo‘lishi uchun reaksiyaga kirushuvchi moddalarning
zarrachalari bir-biri bilan to‘qnashadi. Lekin to‘qnashishlarning hammasi ham
kimyoviy reaksiyaga olib kelavermaydi. Barcha to‘qnashishlarning oz qismigina
reaksiyaga olib keladi. Vaqt birligi ichida yuz beradigan to‘qnashishlarning soni
o‘zaro to‘qnashayotgan zarachalarning konsentrasiyalariga proporsional bo‘ladi.
Bu son qanchalik katta bo‘lsa, moddalar orasidagi uzaro ta’sir shunchalik kuchli
bo‘ladi. Ya’ni kimyoviy reaksiya shunchalik tez boradi.
Keys savoli
Agar moddalarning reaksiyaga kirishish tezligi moddaning yuza siritiga bog‘liq
bo‘lsa kaliy va misning suv bilan reaksiyaga kirishish tezligini aniqlang va
sabablarini tushuntiring ?
Keys javobi
K+ H
2 O= KOH+H
2
Cu+H
2 O=X
Keys javobi:
Reaksiyadan ko‘rinib turibdiki kaliy reaksiyaga shiddatli kirishadi, mis esa
anacha vaqt (yillar, asrlar) o‘tsa ham reaksiya bormaydi. Bu jarayon ularning
reaksion qobilyatiga va yuza qismiga ham bog‘liq. Kaliy kimyoviy jihatdan faol
element hisoblansa, mis esa ancha nofaol element hisoblanadi. Moddalarning sirt
yuzasi qancha katta bo‘lsa yani maydalansa reaksion qobilyati shuncha ortadi. Mis
bo‘lakchalarini maydalab suvga tasirlashtirilganda ham, reaksiya bormaydi bunga
sabab uning nofaolligidir.
3-keys . Keys bayoni: reaksiya tezligiga katalizatorlarning ta’siri.
a) suvning katalizatorlik roli (tajriba, albatta m o‘ rili shkafda o‘tkaziladi).
23

Kimyoviy reaksiya tezligi mavzusini o‘qitishda keys texnologiyasidan foydalanish

Купить