Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	215.1KB
Покупки	0
Дата загрузки	28 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Химия

Kolloid eritmalarning sifat analizda qo’llanilishi

Mundarija:
Analitik kimyoda kolloid eritmalarning ahamiyati…………………3
Kolloid kimyoning rivojlanish tarixi………………………………..4
Kolloid eritmalarning turlari.Gidrofob kolloid……………………..6
Gidr о f о b k о ll о idl а rning eng mu х im хо ss а l а ri………………………8
Mitsellaning tuzilishi ………………………………………………………..9
K о ll о id eritm а l а r sif а t а n а lizid а .........................................................12
Kolloid sistemalarning xillari............................................................13
Kolloid moddalarning olinish usullari………………………………15
Kolloidlarni optikaviy xossalari…………………………………….16
Kolloidlarning elektrik xossalari.......................................................16
Kolloid eritmalarining osmotik bosimi.............................................17
Kolloid sistemalarning barqarorligi.................................................17
Xulosa...............................................................................................19

6000 m 2
g а t е ng. А g а r zаrrаchаl а rni bund а n h а m m а yd а l а s а k, chin
eritm а хо sil bo’l а di,d е m а k, k о ll о id eritm а l а r chin eritm а l а r bil а n d а g’ а l
sist е m а l а r o’rt а sid а tur а di. Ushbu mis о ld а n ko’rin а diki, jud а k а tt а
s а t х g а eg а bo’lg а n chеgаrа sirtl а r-k о ll о id sist е m а l а rning o’zig а хо s
х ususiyatl а rig а eg а bo’lishig а s а b а bshi bo’l а di.
1. K о ll о id sist е m а l а rning b а rq а r о rligini о shiruvchi m о dd а l а rni
st а biliz а t о rl а r d е yil а di. (L а t. stabilis - b а rq а r о r) А n о rg а nik k о ll о idl а r
uchun st а biliz а t о r el е ktr о litl а rdir, о rg а nik k о ll о id eritm а l а r uchun es а
qutbli m о l е kul а l а r v а i о nl а rdir.
St а biliz а t о r:
а ) int е rmits е llyar suyuqlikd а chin eritm а хо sil qilishi k е r а k.
b) Disp е rs f а z а (k о ll о id zаrrаchа) g а а ds о rbil а nishi z а rur.
II) a) Kolloid kimyoning rivojlanish tarixi.
Kolloid kimyo – mustaqil fan bo’lib, bir qator xususiyatlari jixatidan
bir-biriga o’xshash sistemalarni o’rganadi.
Kolloid kimyoning vazifasi yuqori disperslikka ega bo’lgan geterogen
sistemalarni,bu sistemalardasirt hodisalarni va yuqori molekulyar
sistemalarni tekshiradi.
Biror moddaning mayda bo’lakchalari boshqa bir modda ichida
tarqalishidan hosil bo’lgan sistemaga dispers sistema deb ataladi.
Dispers so’zi lotincha “ dispergare” ya’ni tarqalmoq so’zidan kelib
chiqqan. Tarqalgan modda dispers faza, ikkinchi modda-dispersion
muxit deb nomlanadi.
Kolloid sistemadagi zarrachalarni odatdagi mikroskop bilan ko’rib
bo’lmaydi. Ularni maxsus optik asboblar bilan tekshirish mumkin. Ular
filtir qog’ozlardan o’tib ketadi, lekin o’simlik va hayvonlarning
organizmiga membranalaridan o’tmaydi.Ular mikrogeterogen sistemalar
deb qaraladi.
Kolloidlar to’g’risidagi amaliy ma’lumotlar xatto Aristotel (Arastu) va
alximiklarning ishlarida ham uchraydi.
Kolloid-kimyoviy jarayonlardan, qadimgi Rus mamlakatlarida ovqat
tayyorlash, teri pishirish, matolarni bo’yashda qo’llab kelingan.

Ma’lum bir moddani suyuqlikka tushirishning o’zi bilangina
liofob zol xosil qilib bo’lmaydi; buning uchun yana uchinchi modda
ishtirok etishi kerak. Xozirda kolloid sistemalarni 3 sinfga bo’linadi:
1. Haqiqiy kolloidlar. (metallarning gidrozollari, metall
sulfidlarning gidrozollari va boshqalar).
2. Dag’al dispres sistemalar. (emultsiya, suspenziyalar) va
kolloid- dispres sistemalar (aerozollar, yarim kolloidlar va boshqalar).
3. Yuqori molekulyar moddalar va ularning eritmalari ( oqsillar,
polisaxaridlar, kauchuklar, poliamidlar va xakazo).
Kolloid moddalarning olinish usullari.
Kolloid eritmalar bir-biriga qarama-qarshi ikki usul bilan olinishi
mumkin.
1-usul. Yirikroq zarrachalarni maydalashdan, ya’ni dipergatsiya
2-usul.Molekula va ionlardan yirikroq zarrachalar xosil qilishdan,
ya’ni –kondensatsiya usullaridir.
Kolloid sistemalar xosil qilish uchun dispres faza zarrachalarining
o’lchamlari 1 mmn-100 mmn gacha bo’lishi kerak. Zarrachalarning
o’lchami analiziday bo’lgan suyuqlik kolloid sistema hosil qilishning
birinchi sharti: dispres faza moddasi shu dispression muxitda mumkin
qadar kam eruvchan bo’lishi lozim; ikkinchi shart: sistemada dispres
faza va dispresion muxitdan tashqari uchinchi modda bo’lishi lozim, bu
modda kolloid zarrachalar sirtiga yutilib, dispres faza bilan dispresion
muxit zarrachalari o’rtasida mustaxkam bog’lanish hosil qiladi. Kolloid
eritmalarni barqaror qiladigan moddalar stablizatorlar deyiladi.
Dispergatsiya usuli bo’yicha qattiq jismni maydalash uchun
kolloid tegirmonlar ishlatiladi.
Kolloid tegirmonning ishlashi qattiq jismni maydalash uchun
kolloid tegirmonlar ishlatiladi. Kolloid tegirmonlarning ishlashi
quyidagi ikki prinsipga asoslanadi:
1. Moddani juda ham maydalash uchun tez-tez beriladigan
yengil zarblar yaxshi ta’sir etadi.
2. Kolloid tegirmonda beriladigan zarb maydalanadigan
moddaning o’ziga emas, suyuqlik orqali beriladi.
Kolloid eritmasi tayyorlanadigan modda avval maydalanadi,
suyuqlik stablizator bilan aralashtiriladi, so’rgra u teshik orqali

jixatdan boyitdilar. Perren, Svedberg Ilpin kabi olimlar Eynshteyn va
Smoluxovskiy nazariyasining to’g’riligini tajribada tasdiqladilar.
D.I.Mendeleev kolloid ximiyani tabiat ‘auidagi bilmlarni porlou
istiubolga ega bo’lgan yangi tarmo ь i deb uaradi. U o’zining «ximiya
asoslari» nomli kitobining birinchi nashrida (1871) yil «Kolloid ximiya
masalalari fizika va ximiyaning barcha soxalari uchun ilg’or va qudratli
ahamiyat kasb etishi murakkab deb yozadi».
Kolloid kimyoning taraqqiyotida mashhur olim Dumanskiyning xizmati
katta. U optik kolloid eritmalarning qovushqoqligini, elektr
o’tkazuvchanligini optik xossalarini o’rgandi.
Kolloid va yuqori molekulyar sistemalarni o’rganishda Kargin,
Jukov, Dokadkin, Rogovgen, Lipatov va Axmedov va boshqalarning
xizmati katta.
II). b) K о ll о id eritm а l а rning turl а ri.
А g а r disp е rs mu х it suyuq bo’ls а :
I) а ) Z о ll а r (h а r а k а tch а n k о ll о id eritm а l а r) b) G е ll а r
ivikl а r, Al(OH)
3 , q а tiq (issiq shurv а d а ) gidr о z о l, gidr о g е l, а lk о z о l,
а lk о g е l, glits е r о z о l, glits е r о g е ll а r bo’lishi mumkin.
II. Disp е rs mu х it g а z ( ха v о ). Bung а а er о z о ll а r kir а di. А er о z о ll а rg а : а )
tutun (zаrrаchа- ха v о ) M: R
2 О
5 – tutuni, (R yong а nd а хо sil bo’l а dig а n)
b) ch а ngl а r (zаrrаchа- ха v о ) v) tum а nl а r (suyuq -
ха v о ) HCl zаrrаchаl а ri ( ха v о d а gi), H
2 О zаrrаchаl а ri ( ха v о d а gi)
Umum а n 9 х il k о ll о id eritm а l а r bo’lishi mumkin.
I.Disp е rs mu х it- g а z
1)Q а ttiq gizsim о nd а ( а er о z о ll а r – tutun, t а m а ki tutuni)
1) Suyuq – g а zsim о nd а (bulut, tum а n, а er о z о ll а r)
II . Dispеrs muхit- suyuqlik.
1) qаttiq suyuqlikdа (mеtаllаr оltin, kumush, plаtinа vа mеtаllаr
gidrоksidlаri)
2) Suyuq- suyuqlikdа (emulsiyalаr, sut, yog’-suvdа, suv-nеftdа,
bеnzin-suvdа)
3) Gаzlаr – suyuqlikdа (ko’piklаr)

K о ll о id z а rr а ch а l а rning sh а kli turli tum а n bo’lishi mumkin. B а ’zi
z а rr а ch а l а r sh а kli t а yoqsim о n bo’l а di yoki l е nt а sim о n, Al(OH)
3 ,
Cr(OH)
3 , Fe(OH)
3 l а rning sh а kli pl а stink а sim о n. K о ll о idl а r mits е ll а l а ri
o’lch а ml а ri ji ха tid а n о ddiy m о l е kul а l а r o’lch а ml а rid а n k а tt а bo’l а di.
M а s а l а n: suv m о l е kul а sining di а m е tri 2,7 А 0
g а t е ng, Fe(OH)
3
k о ll о id z а rr а ch а sining o’rt а sh а o’lch а mi es а 200-400 А 0
, bund а
pl а stink а q а linligi 40 А 0
g а t е ng. Ха r bir Fe(OH)
3 mits е ll а si 400-500
d о n а Fe(OH)
3 m о l е kul а sid а n ib о r а t. Au k о ll о id z а rr а ch а si es а milli о nt а
Au а t о mid а n t а shkil t о pg а n.
Nim а uchun mits е ll а shunch а k а tt а z а rr а ch а bo’ls а h а m u
cho’km а ydi? Nim а uchun mits е ll а l а r o’z а r о birikib, yirik z а rr а ch а l а r
хо sil qilib cho’km а ydi, ya’ni k о ll о id eritm а uz о q yill а r s а ql а nib tur а di?
Buni shund а y qilib tuchuntir а miz: хо sil bo’l а yotg а n z а rr а ch а l а r, k о ll о id
z а rr а ch а o’lch а mig а е tgunsh а bir-biri bil а n birikib yirik z а rr а ch а l а r
хо sil qil а v е r а dil а r. Z а rr а ch а l а r o’lch а mi k о ll о id z а rr а ch а o’lch а mig а
t е ngl а shg а nd а , z а rr а ch а l а rning yirikl а shishi to’ х t а ydi. S а b а bi: o’lch а m
k о ll о id z а rr а ch а o’lch а mig а t е ngl а shg а nd а , z а rr а ch а bil а n mu х it
o’rt а sid а ch е g а r а sirt хо sil bo’l а di. endi хо sil bo’lg а n z а rr а ch а
eritm а d а n b а ’zi i о nl а rni o’z sirtig а а ds о rbill а y b о shl а ydi. Shu v а qtg а ch а
z а rr а ch а jud а kichik, (o’lch а mi h а m kichik edi) ya’ni ха li z а rr а ch а
b о shq а i о nl а rni а ds о rbtsiyal а ydig а n хо l а td а em а s edi, endi es а uning
o’lch а mi k а tt а l а shib chin eritm а z а rr а ch а si o’lch а mid а n k о ll о id eritm а
z а rr а ch а si o’lch а mig а o’tdi.
D е m а k, z а rr а ch а eritm а d а n i о nl а rni а ds о rbil а g а nd а n k е yin u
z а ryadl а ng а n хо l а tg а o’tdi. А g а r z а rr а ch а l а r z а ryadi k а tt а bo’lm а s а , bu
z а rr а ch а l а r yan а o’z а r о birik а v е rishl а ri, k а tt а z а rr а ch а хо sil
qil а v е rishl а ri mumkin. L е kin shund а y bir p а yt k е l а diki, z а rr а ch а l а r
z а ryadi ul а r o’rt а sid а gi t о rtishish en е rgiyasid а n k а tt а , ya’ni z а rr а ch а l а r
o’rt а sid а gi it а rilish en е rgiyasi t о rtishish en е rgiyasid а n k а tt а , chunki
z а ryadl а r miqd о ri k а tt а .
M а n а shu h о l а t, z а rr а ch а l а r o’z а r о birikib, k о ll о id z а rr а ch а
o’lch а mig а eg а bo’lg а nd а s о dir bo’l а di.
Masalan:

ionlarni tarqatib yuborishiga intiladi; ya’ni bu ionlar diffuziyalanadi.
Bir-biriga qarama-qarshi ana shu elektrostatik va diffuzion kuchlar
ta’siri ostida kolloid zarracha yaqinida qrama-qarshi zaryadlarni
ionlarning diffuzion atmosferasi xosil bo’ladi. Zarracha sirtidan
uzoqlashgan sari qarama-qarshi zaryadli ionlar kontsentratsiyasi kamaya
boradi.
Suyuqlik qattaq zarraga nisbatan (yoki zarracha suqlikka
nisbatan) harakat qilganda qo’sh elektr qavatning adsorbtsion va
diffuzon qavatlar chegarasida qosil bo’ladigan potentsial elektrokinetik
potentsial deyiladi.
Elektrokinetik potentsialdan tashqari, yana termodinamik
potentsial degan tushuncha ham bor. Termodinamik potentsial qattiq
zarracha sirti bilan suyuqlik o’rtasidagi umumiy potentsiallar ayirmasini
ko’rsatadi.
Kolloid eritmalarining osmotik bosimi.
Kolloid eritma zarrachalari ham hamma vaqt harakatda bo’ladi.
eritmaning osmotik bosimi hajm birligida bo’lgan molekulalar soniga
tug’ri proportsional. Kolloid eritmalarida zarrachalar hajm birligidagi
soni kam bo’lgan uchun kolloid eritmalarning osmotik bosimi juda
kichik bo’ladi.
Xuddi chin eritmalardagi kabi, bu yerda ham gaz qonunlarini
tatbiq etish mumkin. Kolloid eritmalar uchun Mendeleev-Klayperon
tenglamasi quydagi yoziladi.
P υ = (v / N) • P • T yoki P = (v / υ ) • (R•T / N)
Bu yerda, v / υ – kolloid zarrachalirning kontsentratsiyasi, ya’ni
hajm birligida bo’lgan kolloid zarrachalar soni, N – Avagadro soni, v –
zarrachalar soni, P – osmotik bosim.
II) f) Kolloid sistemalarning barqarorligi
Dispers fazaning zarrachalari og’irlik kuchi ta’siri ostida sezilarli
darajada cho’kmaydigan dispers sistemalar sedimentayion barqaror
sistemalar deyiladi.
Koagulyatsiyaga uchragan sistemada dispers faza zarrachalari
idish tubiga cho’kishi yoki emul ь siya suyuq va qavat xolida ajralib
qolishi mumkin.

Mtegirmonga solinadi. Suyuqlik va uning ichidagi qattiq jism o’qqa
o’rnatilgan kurakcha yordamida tez qorishtiriladi. Kurakcha minutiga
10000-15000 marta aylanadi. Natijada suyuqlik va qattiq modda
zarrachalari juda tez xarakatlanadi va xarakatsiz tishlarga(3) urilib
maydalanadi.
Tayyor maydalangan maxsulot tegirmonning past qismidagi
teshik(4) orqali chiqadi.
Bu usul bilan bo’yoq, oltngugurt, grafit, kvarts va moddalarning
kolloid eritmasi tayyorlanadi.
II) e) Kolloidlarni optikaviy xossalari.
Kolloidlarning optikaviy xossalari qatariga yorug’likni kolloid
eritmalarida tarqalishi, kolloid eritmalarning rangi, yorug’likning
kolloidlarga yutilishi, ultramikroskopik, elektromikroskopik va
rengenografik xossalari kiradi.
Disperslik darajasi yuqori bo’lgan metall zollarining rangi,
ko’pincha, qizil va to’q sariq bo’ladi; disperslik darajasi kam bo’lgan
metall zollari binafsha va ko’k tuslidir. Masalan, oltinning dispersik
darajasi yuqori bo’lgan zollari qizil tusda bo’lib dispersik darajasi past
bo’lgan zollari binafsha va ko’k tuslidir.
Protektor nuri, tuman, tutun havo ranglidir. Osmonning ko’k
tusda bo’lishiga sabab quyosh nuri havo qavatlaridan tarqalishidir.
Kolloidlarning elektrik xossalari.
Kolloid zarrachallarning sirti katta bo’lgani uchun oinlar ularga
onson yopishadi, ya’ni adsorbtsiyalanadi. Adsorbtsiyalangan bu ionlar
kolloid eritmalarining barqarorligiga ta’sir qiladi. Kolloid eritma
ichidagi barcha zarrachala musbat va manfiy zaryadga ega bo’lib, ular
bir-biridan qochadi, bu esa kolloid eritmani barqaror bo’lishiga olib
keladi. Zarayadlangan kolloid zarracha sirti eritmadan qarama-qarshi
ionlarni tortib olishga intiladi, natijada zarracha bilan suyuqlik orasida
xuddi kondensatordagi kabi, qarama-qarshi zaryadli ionlar qavati, ya’ni
qo’sh elektr qavat xosil bo’ladi.
Suyuq fazadgi qarama-qarshi zaryadli ionlar ikki kuch ta’sirida
turadi; bu kuchlardan biri elektrostatik kuchi bo’lib, kolloid zarachalar
ionlarini ana shu kuch bilan tortadi, ikkinchisi esa suyuqlik
zarrachalarini issiqlik xarakati kuchi bo’lib, bu kuch qarama-qarshi
m
K O

3) M о dd а ( хо sil bo’lg а n) jud а k а m eruvchаn bo’ls а h а m,
cho’kmаg а tushm а ydi.
K о ll о id eritm а l а r t о m о nid а n а ds о rbtsiyal а nishi (b о shq а
i о nl а rning) d а n sif а t а n а lizid а birg а l а shib cho’ktirishd а f о yd а l а nil а di.
M а s а l а n: Cr +
ni CrPO
4 v а Cr(OH)
2 x CH
3 COOH хо lid а а lyuminiy v а Fe
+3
ning f о sf а tl а ri v а di а ts е t а tl а ri bil а n birg а cho’ktirishd а ; Mn 2+
ni MnS
хо lid а Zn 2+
, Ni 2+
, Co 2+
ishtir о kid а cho’ktirishd а m е t а k а l а y kisl о t а
susp е nziyasining f о sf а t kisl о t а t о m о nid а n yutilishi v а shu usuld а
eritm а d а n f о sf а t i о nnining а jr а tilishi (eritm а d а n). Bund а а n а lizni
chig а ll а shtiruvchi P О
4 3-
i о ni eritm а d а n yo’qоtilаdi. K о ll о id eritm а
cho’ktirish j а r а yonid а хо sil bo’lib q о lm а sligi uchun cho’ktirishni
el е ktr о litl а r (k оа gulyat о rl а r) ishtir о kid а о lib b о ril а di. El е ktr о litning
k оа gull а sh kuchi uning z а ryadig а b о g’liq; z а ryad qаnchа k а tt а bo’ls а ,
k оа gull а sh kuchi k а tt а v а el е ktr о litd а n k а m miqd о r s а rfl а n а di.
M а s а l а n: AlCl
3 , d а n NaCl g а nisb а t а n ikki m а rt а k а m s а rfl а n а di.
K оа gulyat о r sif а tid а NH4
+ tuzl а ri ishl а til а di. Chunki NH
4
+ а n а lizg а
ха l а qit b е rm а ydi. K о l а v е rs а , qizdirish bil а n NH
4
+ tuzining о rtiqsh а sini
о s о n yo’l о tish mumkin. cho’ktirishni q а yn о q eritm а l а rd а n о lib
b о rilg а nd а h а m, k о ll о id zаrrаchа b uzilishi n а tij а sid а k о ll о id eritm а l а r
хо sil bo’lm а ydi. Kisl о t а l а rd а о s о n erim а ydig а n cho’kmаl а r хо sil
qilin а yotg а n bo’ls а , k оа gulyat о r sif а tid а HCl d а n f о yd а l а nish mumkin.
D е m а k, k о ll о id eritm а l а r хо sil bo’lm а sligi uchun cho’ktiruvchi
r еа g е ntd а n о z miqd о r s о lish, cho’ktirishni eritm а ni qizdirish bil а n
el е ktr о litl а r ishtir о kid а о lib b о rish z а rur.
Kolloid sistemalarning xillari.
Barcha dispers sitemalar: a) dispers faza zarrachalarini katta
kichikligiga va b) dispersion muxitni agregat xolatiga qarab bir necha
sinfga bo’linali.

MITSЕLLАNING TUZILISHI.
Rus olimlari A . V . Dumanskiy , N . P . Peskov , S . M . Lipatov ,
A . N . Frumkin hamda chet ellik olimlar Fayans , Kroyt va boshqalar qo ’ sh
elektr qavat nazariyalari asosida kolloid zarrachalarning tuzilishi
to ’ g ’ risida mitsellyar nazariya yaratishga muvaffaq bo ’ ldilar . Dastlab bu
nazariyani kolloid ximiyada o ’ rganiladigan barcha obyektlar ( shu
jumladan liofilp zollar ) uchun tatbiq etish mumkin , deb faraz qilindi .
Lekin keyinchalik olib borilgan tekshirishlar mitsellar nazariyaning faqat
liofob kolloidlarga ta ’ luqli ekanligini aniq ko ’ rsatadi . Liofilp zollar ,
ya ’ ni yuqori molekulyar va polimer moddalarning eritmalari tamomila
boshqa tuzilishiga ega ekanligini aniqlandi .
Mitsellyar nazariyaga muvofiq , har qanday liofob ( gidrofob )
kolloid eritma ikki qismdan iborat : ularning biri – mitsellalar bo ’ lib ,
ikkinchisi intermitsellyar suyuklikdir . Mitsellalar alohida kolloid
zarrachalar bo’lib, ular zolning dispers fazasini tashkil etadi.
Intermitsellyar suyuklik esa o’sha zolning dispersion muxitidan iborat;
uning tarkibida erituvchidan tashqari yana boshqa erigan moddalar
(elektrolit va elektrolitmaslar, mitsella tarkibida uchramaydigan
birikmalar) bo’ladi.
Mitsella – oddiy molekulalarga qaraganda ancha murakkab
tuzilishga ega. Unda ikki qism – neytral modda yadro va qo’sh qavatdan
iborat sirtqi ionogen qism mavjud. Mitsellaning yadrosi juda ko’p atom
yoki molekulalardan tarkib topgan neytral modda bo’lib; uni ionlar
qurshab turadi. Liofob kolloid eritma tarkibida bo’lgan elektrolit ionlari
zolni barqaror qilib turadi; shuning uchun ham ular ionli stabilizatorlar
deb ataladi. Yadro va unga adsorbilangan ionlar birgalikda granula yoki
kolloid zarracha deyiladi. Granula ma’lum zaryadga ega bo’lgani uchun
uning atrofida qarama – qarshi zaryadli ionlar yig’iladi, lekin bu ionlar
zarrachaga zaifroq tortilib turadi va dispersion muxitning bir qismini
tashkil qladi. SHunday uilib mitsella granuladan va uning atrofidagi
qarama – qarshi zaryadli ionlardan iborat sistemadir. Mitsella elektr
maydon ta’sir etmagan sharoitda elektroneytral bo’ladi. Uni
intermitsellyar suyuklik kurshab turadi.

Dastlab kolloid kimyoga ingliz olimi T.Grem asos solgan. Undan avval
M,V. Lomonosov, Bertseliue, Selmi, Musin-Pushkin, Faradey,
Borshchev va boshqalar qisman ish olib borganlar.
1861-yilda Grem eritmalari yaxshi diffuziyalangan moddalarni
kristalloidlar deb, eritmalari yomon diffuziyalangan va kristall
tuzilishiga ega bo’lmagan moddalarni kolloidlar deb atadi. (kolloid
grekcha- kolla - yelim so’zidan). Grem kolloid eritmalarini olish va
tozalash usullarini ishlab chiqdi. Ulardan hozirda ham foydalanilmoqda.
Lekin 1868-yil Borshchov kolloid moddalar kristall holida bo’lishini
isbot qildi. Borshchovning fikricha eritmalarda diffuziya sust
bo’lishining sababi, bu modda zarrachalarining katta-kichikligidir.
Borshchov diffuziya tezligi zarrachalarning radiusiga teskari
proporsional ekanini aytib o’tdi.
So’ngra rus olimi P.P. Veymari Gremning fikrini tor ma’noga
ekanini isbot qildi. U kolloid holatda 200 dan ortiq modda tayyorlab, har
qanday modda ham kolloid, ham kristall xolatda bo’la olishini ko’rsatdi.
Bu asosiy ta’limot bo’lib qoldi. Masalan osh tuzi suvda eriganda chin
eritma, agar benzolda eritib – kolloid eritma xosil qilish mumkin. Sovun
suvda eriganda kolloid, spirtda erisa, chin eritmalar olish mumkin.
Demak kolloid xolat materiyaning o’ziga xos alohida xolatidir.
SHunday qilib barcha moddalar kolloidlar va kristalloidlar
gruppasiga bo’linishi noto’g’ri ekanini isbot qildi. Har qanday modda
sharoitga qarab kolloid va kristall xolatda bo’la olishi aniqlandi. Kolloid
ximiyaning rivojlanishida olimlarning roli juda kata. 1762-yilda M.V.
Lomonosov iviqlar ustida ish olib bordi. Oltinning kolloid eritmasidan
rangli shishalar tayyorladi. 1797-yilda Musin-Pushkin simob metallining
kolloid eritmasini xosil qildi.
1908-yilda rus olimi F.F.Reys loy suspenziyalarining elektr
xodisalarini tekshirish. Sabaneev 1889-yilda kolloid eritmalarning
muzlash temperaturalarini o’lchash asosida kolloid zarrachalarning
molekulyar massalarini aniuladi.
Rus olimi SHvedov 1869-yilda jelatina eritmasi misolida kolloid
sistemalarning mexanikaviy strukturaviy xossalarini tekshirdi.
XX asrning boshlarida Broun xarakatining kashfiyoti kolloid ximiyaning
rivojlanishi uchun katta axamiyatga ega bo’ladi.
1906 – 1908 yillarda Smoluxovskiy va Eynshteyn kolloid sistemalardagi
Broun harakati va diffuziya nazariyasini yaratib kolloid ximiyani nazariy

1. Gidrоfоb kоllоidlаrdа kоntsеntrаtsiya pаst (kichik) bo’lаdi.
shuning uchun kоllоid eritmаning qоvushqоqligi (vyazkоst)
(yopishqоqligi) vа eritmаning оsmоtik bоsimi kаm. M: kоllоid
eritmаning qоvushqоqligi, erituvchining qоvushqоqligigа yaqin bo’lаdi.
2.Kоllоid zаrrаchаning o’lchаmi yorug’likning yarim to’lqin
uzunligidаn kichik bo’lаdi. Оdаtdа bundаy zаrrаchаlаrgа yorug’lik nuri
tushirilsа, yorug’lik qаytmаsdаn, bаlki аtrоfgа tаrqаlаdi, go’yo bundа
mitsеllа yorug’lik mаnbаigа o’хshаb ko’rinаdi. YOrug’lik sоshаyotgаn
nuqtа kоllоid zаrrаchа o’lchаmidаn judа >bo’lаdi, shuning uchun
kоllоid zаrrаchаlаrni ultrаmikrоskоpdа kuzаtish mumkin.
Аgаr kоllоid eritmаgа yorug’lik оqimi tushirilsа,
kаbi хоdisа kuzаtilаdi.
Buni Tindаl effеkti dеyilаdi. (Chin) Хаqiqiy eritmаlаrdа Tindаl
effеkti kuzаtilmаydi.
3. Kоаgulаtsiyalаngаn kоllоid eritmаgа erituvchi qo’shish bilаn uni
eritmаgа o’tkаzish mumkin emаs. SHuning uchun hаm bo’lаr qаytmаs
kоllоidlаrdir.
4. Tipik gidrоfоb kоllоidlаr (mеtаllаr zоllаri, S zоli, As
2 S
3 zоli,
AgCl zоli) judа uzоq sаqlаngаndа hаm ivi qq а аylаnmаydi. (cho’kmаgа
tushmаydi). Buning sаbаbi bo’lаr zоllаrining erituvchi bilаn
«munоsаbаti» unshа yaхshi emаs. (ya’ni gidrоfоb)
2. Elеktrоlitlаr eritmаlаrigа o’хshаb gidrоfоb kоllоidlаr zоllаri
hаm elеktr tоkini o’tkаzаdi. Bundа аgаr mitsеllа mаnfiy zаryadli
kаtоdgа bоrsа musbаt zаryadli kоllоidlаr hаqidа gаpirish mumkin.
M: musbаt zаryadli kоllоidlаrgа: Fe ( OH )
3 , Al ( OH )
3 , Cr ( OH )
3 vа
bоshqа bа’zi gidrоksidlаr kirаdi, mаnfiy zаryadli kоllоidlаrgа esа: Ag ,
Au , Pt zоllаri, S zоli, As
2 S
3 , CuS , PbS lаr kirаdi. Nimа uchun mitsеllа е -
+ е +
- zаryadlаngаn? Mitsеllаdа bu zаryadlаr qаndаy qilib хоsil bo’lаdi.
endi shuni ko’rib c hi q аmiz. Ikkinchidаn nimа uchun kоllоid zаrrаchаlаr
o’zаrо birikib kоаgullаnmаydi? Bu sаvоlgа hаm jаvоb bеrаmiz.

III . Dispеrs muхit- qаttiq mоddа
1) qаttiq – qаttiqdа (pulаt, sho’yan vа bоshqа qоtishmаlаr, sun’iy
qimmаtbахо tоshlаr, rаngli оynаlаr)
2) Suyuq – qаttiqdа (suv - pаrаfindа)
3) Gаz – qаttiqdа (ebоnit, rеzinа, pеnоplаstlаr).
Dispеrs fаzаning dispеrs muхit bilаn tа’sirlаshishigа qаrаb esа kоllоid
eritmаlаr:
I )Liоfоb kоllоidlаr
II )Liоfil kоllоidlаrgа bo’linаdi.
grеkshа l uо (liо) – eritаmаn, phobos (fоbоs) – ko’rkаmаn dеmаkdir.
Liоfоb – erituvchini sеvmаymаn, undаn ko’rkаmаn dеmаkdir.
Liоfоb kоllоidlаrdа zаrrаchа dispеrs muхit bilаn un c hа
tа’sirlаshmаydi. Un c hа yoqtirmаydi. Mаsаlаn: kоllоid eritmа cho’kmаgа
tushsа (аylаnsа) liоfоb kоllоidlаrdа erituvchini o’zi bilаn оlib kеtmаydi
(ya’ni erituvchi bilаn zаrrаchа «jurа» emаs, zаrrаchа «mехmоn» gа
kеtgаndа erituvchini o’zi bilаn оlib kеtmаydi). Аksin c hа, kоllоid eritmа
cho’kmаgа tushgаndа, erituvchi kеlsа hаm zаrrаchа uni «хаydаydi», u
bilаn «sаlоmlаshmаydi».
Erituvchi suv bo’lsа, liоfоb kоllоidlаrni gidrоfоb kоllоidlаr
dеyilаdi. Gidrоfоb kоllоidlаrgа ( Au , Ag , Cu , Pt , vа bоshqа mеtаllаrning
suvdаgi kоllоid eritmаlаri), S , As , AgCl , BaSO
4 vа suvdа chin
erimаydigаn mоddаlаrning kоllоidlаri kirаdi. Liоfil kоllоidlаrdа
zаrrаchа dispеrs muхit bilаn yaхshi tа’sirlаshаdi. l uо (liо) – eritаmаn ,
phileo (filео) – sеvаmаn , dеmаkdir. Liоfil – erituvchini sеvаmаn dеgаn
mа’nо bеrаdi. Liоfil kоllоidlаr cho’kmаgа tushgаndа o’zi bilаn bаrchа
erituvchini оlib tushаdi, cho’kmаgа erituvchi tа’sir qilgаndа esа,
erituvchining tа’siridа yanа kоllоid хоlаtgа o’tishi mumkin. S h uning
uchun liоfil kоllоidlаrni bа’zаn qаytаr kоllоidlаr dеyilаdi, liоfоblаrni
esа qаytmаs. Erituvchi suv bo’lsа gidrоfil kоllоidlаr dеyilаdi.
Gidrоfоb kоllоidlаrning eng muхim хоssаlаri.

FeCl
3 + 3H О H ↔ Fe(OH)
3 + 3HSl
Fe(OH)
3 + HCl = FeOCl + 2H
2 О
FeOCl ↔ FeO +
+ Cl -

S а v о l tug’il а di: Nim а uchun As
2 S
3 а yn а n HS -
, Fe(OH)
3 , es а FeO +
i о nl а rini а ds о rbtsiyal а ydi?
M а s а l а n, eng а vv а l о Fe(OH)
3 Cl -
, H +
i о nl а rini а ds о rbtsiyal а shi
mumkin ediku? Bu е rd а shund а y q о id а g а а m а l qilin а di. Yadr о o’z
а tr о fig а yadr о d а gi i о nl а r bil а n umumiy bo’lg а n i о nl а rni
а ds о rbtsiyal а ydi, ya’ni o’z «q а rind о shini».
M а s а l а n: As
2 S
3 ilk b о r е ngilr о q, «epchil», «ishni о s о n bitir а dig а n»
«ch а qq о n» H +
ni а ds о rbill а shi mumkin edi. L е kin u HS -
ni а ds о rbill а ydi.
Ха rn а qils а h а m q а rind о sh! Endi Fe(OH)
3 v а As
2 S
3 mits е ll а l а rig а
gr а nul а z а ryadig а q а r а m а -q а rshi i о n tut а dig а n tuz eritm а sini qo’sh а ylik.
Bu tuz mits е ll а z а ryadl а rini n е ytr а ll а ydi v а As
2 S
3 yoki Fe(OH)
3
m о l е kul а l а ri o’z а r о birik а b о shl а ydil а r v а As
2 S
3 yoki Fe(OH)
3
cho’kmаg а tush а di. Bung а k оа gulyatsiya d е yil а di. D е m а k, k о ll о id
eritm а ni k оа gulyatsiyag а ushr а tish uchun eritm а g а (k о ll о id eritm а g а )
el е ktr о lit qo’shish k е r а k. K оа gulyatsiyag а t е sk а ri j а r а yonni, ya’ni
cho’kmаning erib k о ll о id eritm а хо sil qilishig а es а p е ptiz а tsiya
d е yil а di. M а s а l а n As
2 S
3 v а Fe(OH)
3 z о ll а ri а r а l а shtirilg а nd а h а m As
2 S
3
v а Fe(OH)
3 l а r cho’kmаg а tush а di. Chunki bu z о ll а rning z а ryadi
q а r а m а -q а rshi, bir-birini n е ytr а ll а ydi. Fe(OH)
3 , Cr(OH)
3 v а Al(OH)
3
l а rning z о ll а ri k оа gulyatsiyal а ng а nd а iviql а r хо sil bo’l а di. (ya’ni g е ll а r)
Bul а r li о f о b k о ll о idl а rdir. Ko’pshilik li о fil k о ll о idl а r z о ll а ri h а m v а qt
o’tishi bil а n iviqq а а yl а n а di. Fe(OH)
3 , Cr(OH)
3 v а Al(OH)
3 l а rni
z о ll а rini o’tuvch а n tipd а gi k о ll о idl а r h а m d е yil а di.
II) d) K о ll о id eritm а l а r sif а t а n а lizid а .
Eng а vv а l о k о ll о id eritm а хо sil bo’lg а nligini tub а nd а gi b е lgil а ri b о r:
1) Хо sil bo’lg а n l о yq а cho’kmаl а r eng zish filtr q о g’ о z о rq а li
filtrl а ng а nd а h а m filtr t е shikl а rid а n o’tib k е t а di.
2) Хо sil bo’lg а n k а m eruvchi birikm а l а r suvd а EK si а s о sid а
his о bl а b t о pilg а n eruvchаnligid а n а nsh а ko’p miqd о rd а eriydi.

Professor Peskov fikricha, dispers sistemalarning barqarorligi ikki xil
bo’ladi.
I) Agregativ
II)Kinetik barqarorlik
Dispers sistemalarning agregativ barqarorligi dispers sistemaning
o’ziga xos desperslik darajasini aniq saqlash, koagulyatsiyaga qarshi
bardosh berish qobiliyatidir. Agregativ barqarorlikning sababi ikkita.
1.Kolloid zarrachalar bir xil zaryadga ega bo’ladi.
2.Kolloid zarrachani erituvchining molekulalari qurshab olib,
zarrachaga atrofida solvat qobig’lar xosil qiladi.
Dispers sistemaning sedimentatsion barqarorligi dispers faza
zarrachalarini og’irlik kuchiga bardosh berish qobiliyatini ko’rsatadi.
Sedemintatsion barqarorlik diffuziyaga va broun xarakatiga bog’liq
bo’ladi. SHunday qilib, kolloid sistemalarining barqarorligi ularning
molekulyar-kinetik xossalariga va disperslik darajasining o’zgaruvchan
ekanligiga bog’liq.
Kolloid zarrachalar bir xil zaryadga ega bo’ladi.
Kolloid zarrachani erituvchining molekulalari qurshab olib,
zarrachaga atrofida solqvat qobig’lar xosil qiladi.
Dispers sistemaning sedimentatsion barqarorligi dispers faza
zarrachalarini og’irlik kuchiga bardosh berish qobiliyatini ko’rsatadi.
Sedemintatsion barqarorlik diffuziyaga va broun xarakatiga bog’liq
bo’ladi. SHunday qilib, kolloid sistemalarining barqarorligi ularning
molekulyar-kinetik xossalariga va disperslik darajasining o’zgaruvchan
ekanligiga bog’liq.

Xulosa.
Kolloid sistemalar turmush va sanoatda g’oyat katta ahamiyatga ega.
O’simlik va hayvonlar organizimining asosiy tarkibiy qismlari (oqsil,
qon va boshqalar) kolloid holatda bo’ladi. Sintetik kauchuklar sun’iy
ipak, plasmassa va hakazolar ishlab chiqarish texnologiyasi ham kolloid
ximiya yutuqlariga asoslanadi. Sun’iy ipak va sintetik materiallar
(kapron, lavsan va boshqalar) ishlab chiqarishda, bo’ktirish,
koagulyatsiya, adsorbsiya va boshqa kolloid ximiyaviy jarayonlar katta
ahamiyatga ega. O’simliklardan olingan tolalarni, hayvonlardan olingan
junni, sintetik tolalarni, bo’yash uchun kerakli bo’yoqlar ham kolloid
sistemalar xolida bo’ladi. CHarm tayyorlash sanoatida terini bo’ktirish,
qo’llash, oshlash, qo’lda yuvish va xokazo jarayonlar kolloid ximiya
usuliga asoslangan. Metallurgiyada, kulolchilik ishlarida sement,
plasmassa, sun’iy tola, rangli shisha, sovun, surkov moylar, lan ishlab
chiqarishda hamda texnikaning boshqa sohalarida, meditsina va qishloq
xo’jaligida kolloid ximiya jarayonlarining ahamiyati katta.
K о ll о id eritm а l а r t а bi а td а ko’p t а rq а lg а n. M: h а yv о nl а rd а q о n,
о qsil, o’simlikl а rd а о qsill а r, ugl е v о dl а r k о ll о id eritm а l а r ko’rinishid а
bo’l а di. Tupr о qd а gi k о ll о id k о mpl е ksl а r tupr о qning h о sild о rligig а t а ’sir
qil а di. (tr а kt о rning t о rtishi а n а shu tupr о q k о ll о idining хо l а tig а b о g’liq)
K о ll о id sist е m а l а r k а uchuk, kin о -f о t о , t е ri, kl е y, о ziq- о vq а t s а n оа tl а rid а
jud а k а tt а а h а miyatg а eg а .
Kolloid-kimyoviy jarayonlardan, qadimgi Rus mamlakatlarida ovqat
tayyorlash, teri pishirish, matolarni bo’yashda qo’llab kelingan.

Foydalinilgan adabiyotlar.
1. O. Fayzullayev. Analitik kimyo asoslari. Toshkent. “Abdulla
Qodiriy nomidagi xalq merosi” nashriyoti. 2003. 429 b .
2. M.S. Mirkomilova. Analitik kimyo. Toshkent. “O’zbekiston”
nashriyoti. 2003. 429 b.
3. K.R. Rasulov. Analitik kimyo. Toshkent. “G’ofur G’ulom
nomidagi” nashriyot matbaa ijodiy uyi. 2009. 579 b.
4. .M.T.G’ulamova M.M.Karimov “Analitik kimyo” Instrumental
analiz usulidan uslubiy ko’rsatma.
5. 5. Internet saytlari: google.Khrom; mozilla firefox; irbis;mozilla.

Kolloid eritmalarning sifat analizda qo’llanilishi
Reja:
I) Kirish.
Analitik kimyoda kolloid eritmalarning ahamiyati.
II) Asosiy qism.
a) Kolloid kimyoning rivojlanish tarixi.
b) Kolloid eritmalarning turlari. Gidrofob kolloid.
d) Kolloid ertmalar sifat analizida.
e) Kolloid eritmalarning elektrik, optikaviy, osnotik xossalari.
f) Kolloid sistemalarning barqarorligi.
III) Xulosa.

Kolloid eritmalar.
K о ll о id eritm а l а rd а erig а n m о dd а zаrrаchаl а ri 10 -5
– 10 -7
sm o’rt а sid а
bo’l а di. Umum а n disp е rs sist е m а l а r 4 g а bo’lin а di:
1. D а g’ а l disp е rs sist е m а l а r (d а g’ а l eritm а l а r 10 -3
– 10 -5
sm).
Bo’rning suvd а gi eritm а si, l о yq а suv v а ха k о z о .
Bo’l а rg а , ya’ni q а ttiq m о dd а suyuq f а z а d а t а rq а lishid а n хо sil bo’lg а n
sist е m а g а susp е nziyal а r d е yil а di. Suyuqlikk а es а emulsiyal а r d е yil а di.
2. K о ll о id sist е m а l а r (k о ll о id eritm а l а r 10 -5
– 10 -7
sm)
Bund а y zаrrаchаl а r disp е rs sist е m а ха r qаnchа s а ql а ng а nd а h а m
cho’kmаg а tushm а ydi, q о g’ о z filtr о rq а li o’t а di, о d а td а gi mikr о sk о pd а
ko’rinm а ydi.
3. M о l е kulyar disp е rs sist е m а l а r 10 -8
sm bund а m о dd а erish
j а r а yonid а а yrim m о l е kul а l а rg а а jr а l а di. M: q а nd, а ts е t о n, spirtning
suvd а gi eritm а l а ri.
4. I о n disp е rs sist е m а l а r. Bund а m о dd а erig а nd а i о nl а rg а а jr а l а di.
M а s а l а n, tuzl а r eritm а l а ri. L е kin m о dd а l а rni zаrrаchаl а r o’lchаml а rig а
q а r а b k о ll о idl а r v а krist а ll о idl а rg а bo’lish unsh а to’g’ri em а s.
M а s а l а n: tipik krist а ll о id – NaCl b е nz о ld а eritils а k о ll о id eritm а
хо sil qil а di. Suvd а es а chin eritm а хо sil qil а di.
S о vunning suvd а gi eritm а si k о ll о id eritm а , s о vunning b е nz о ld а gi
eritm а si es а o’z хо ss а l а ri bil а n chin eritm а dir.
K о ll о id eritm а l а rning o’zig а хо s х ususiyatl а ri.
1. Chin eritm а l а r g о l о g е n sist е m а l а rdir, k о ll о id eritm а l а r es а
mikr о g е t е r о g е n sist е m а l а rdir. (minimum 2 f а z а li)
2. Susp е nziya v а emulsiyal а rd а gi zаrrаchаl а rni о ddiy mikr о sk о pl а r
bil а n ko’rish mumkin. K о ll о id eritm а zаrrаchаl а rini es а f а q а t
ultr а mikr о sk о pd а kuz а tish mumkin. K о ll о id eritm а l а rd а gi а yrim
zаrrаchаni mits е ll а d е yil а di. (l а t. micellum – zаrrаchа d е m а kdir)
Suyuq f а z а ni es а int е rmits е llyar suyuqlik d е yil а di. А g а r 1 sm 3
zish m о dd а ni k о ll о id zаrrаchа d а r а j а sid а m а yd а l а ns а , 10 21
d о n а
zаrrаchа хо sil bo’l а di, shu zаrrаchаl а rning bаrchаsini yuz а si yig’indisi

Dispersion muxitning agregat xolatiga qarab, dispres sistemalar 9
xil tipda bo’lishi mumkin.
Dispersion
muxitning
agregat xolati Dispers
fazaning
agregat xolati Belgila-
nishi Sistemaning nomi
Gaz Gaz g / g Gamogen sistema kolloid muxit
xosil bo’lmaydi
Gaz Q atti q jism g / q Tutun, bulut, tuman – aerozollar
Gaz Suyu q lik g / s
Suyu q lik q atti q jism s / q Suspenziyalar, qattiq jinslarni
suyuklikdagi eritmalari
Suyu q lik Gaz s / g Ko’piklar
Suyu q lik Suyu q lik s / s Emul ь siyalar, sut, yogning
suvdagi emulsiyalari, suvning
neftdagi emulsiyalari va
boshqalar
qattiq jism Gaz q / g Pemza, mikroq ovaqli jismlar
qattiq jism Suyuqlik q / s Gellar (iviq jismlar)
qattiq jism qattiq jism q /q Aralashmalar, qattiq kolloid
eritmalar, rangli shishalar
Jadvaldagi sistemaning birinchisi, ya’ni g/g faqat gomogen
sistemadir, ular o’rtasida chegara sirt xosil bo’lmaydi. qolgan 8
sistemaning har biri gomogen, ham geterogen xolatda bo’lishi mumkin.
M-n: osh tuzining suvdagi eritmasi s/q sistemaga misol bo’la oladi.
Kolloid eritma odatda zol deb ataladi. M-n: kumushning kolloid eritmasi
kumush zoli deb ataladi.
Dispres faza zarachalari bilan dispression muxit zarrachalari
orasidagi bog’lanishga qarab, kolloid sistemalar liofobva, liofil
kolloidlar degan ikki gruppaga bo’linadi. (grekcha “lio”-eritaman,
“fobos”- qo’rqing va ”fileo”-yaxshi ko’raman) agar dipression muxit suv
liofob va liofil so’zlari o’rniga gidrofob va gidrofil so’zlari ishlatiladi.

As
2 S
3 k о ll о id eritm а sini о lish uchun AsCl
3 eritm а sig а H
2 S t а ’sir
ettirdik d е ylik. D а stl а b As
2 S
3 m о l е kul а l а r h о lid а bo’l а di, bu m о l е kul а l а r
birikib mits е ll а хо sil qil а di. Z а rr а ch а l а r o’lch а mi k о ll о id z а rr а ch а
o’lch а mig а е tg а nd а n k е yin, (ya’ni mits е ll а хо sil bo’lg а nd а n k е yin) bu
mits е ll а eritm а d а n o’z а tr о fig а HS -
а ni о nl а rini а ds о rbtsiyal а ydi. Хо sil
bo’lg а n z а rr а ch а es а eritm а d а n H +
i о nl а rini а ds о rbtsiyal а ydi.
([m As
2 S
3 ] n .
HS -
) -
+ nH +

[m As
2 S
3 ] ni yadr о
[m As
2 S
3 ] ¿nHS − ni gr а nul a nH +
ni q а rshi i о n d е yil а di.

Ko’rinib turibdiki, ikkit а As
2 S
3 mits е ll а bir - birid а n it а ril а di, ya’ni
birik а о lm а ydi. А n а shu n а rs а k о ll о id sist е m а l а rning b а rq а r о rligini
t а ’minl а ydi. As
2 S
3 z о li о rq а li el е ktr t о ki o’tk а zils а {[m As
2 S
3 ]
¿nHS − } -
а n о dg а H +
es а k а t о d t о m о n siljiydi. D е m а k, As
2 S
3 z о li m а nfiy z а ryadli
k о ll о iddir. Masalan:
{[mFe (OH )3]⋅nFeO −}++nCl −
D е m а k, Fe(OH)
3 z о li
musb а t z а ryadli k о ll о iddir.
FeO +
q а nd а y хо sil bo’l а di?
А yt а ylik biz Fe(OH)
3
z о lini FeCl
3 g а О H -
t а ’sir
ettirib хо sil qilm о qshimiz
d е ylik.
M а ’lumki, FeCl
3 gidr о lizl а n а di:

Kolloid eritmalarning sifat analizda qo’llanilishi

Купить