Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	12000UZS
Размер	466.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	22 Июль 2025
Расширение	docx
Категория	Химия

Konsentrlangan vodorod sulfid gazidan oltingugurt olish jarayoni

NH
4 HS → NH
3 + H
2 S
NH
4 HS + HCl → NH
4 Cl + H
2 S
NH
4 HS + 3HNO
3 → S + 2NO
2 + NH
4 NO
3 + 2H
2 O
2NH
4 HS + 2CuSO
4 → (NH
4 )
2 SO
4 + H
2 SO
4 + 2CuS↓
Oltingugurt dioksid SO
2 . Kislota oksidi. O'tkir hidli rangsiz gaz. Molekula
tugallanmagan uchburchakning tuzilishiga ega: tarkibida,, π -birikmalar S→O.
Osonlik bilan suyultirilgan, termal barqaror. U suvda eriydi (20 ° C da ~ 40 L / 1 L
H
2 O). Kuchsiz kislota xususiyatlariga ega bo'lgan polihidrat, dissotsiatsiya
mahsulotlari - HSO
3 -
va SO
3 2 -
ionlarini hosil qiladi. Ion HSO
3 -
ikkita tautomer
shaklga ega nosimmetrik aralashmasida ustun bo'lgan tetraedr (sp 3-gidridlanish)
tuzilishi bilan (kislotali bo'lmagan) va assimetrik (kislotali) tetraedrning tuzilishi
ishqorlar, ammiak gidratlari bilan ta'sir qiladi. Oddiy qaytaruvchi, zaif oksidlovchi.
U jun, ipak va somonni oqartirishda, mevalarni saqlash va saqlashda,
dezinfektsiyalash vositasi, antioksidant va sovutgich sifatida ishlatiladi. Eng
muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
15

II.ASOSIY QISM
2.1.Neftning oltingugurt bo`yicha tasniflanishi
Mavjud texnologik tasnif (Sergiyenko tomonidan taklif etilgan) bo`yicha
neftlar, undagi oltingugurt miqdoriga qarab uch sinfga bo`linadi:
1. Kam oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5 % dan kam, neftga nisbatan.
2. Oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 0,5-2,0 % (mass.).
3. Yuqori oltingugurtli neft, oltingugurt miqdori 2 % (mass.) dan ortiq.
Amerika neft instituti taklifiga ko`ra neftlar oltingugurt miqdori bo`yicha
[neftga nisbatan % (mass.)] 4 guruhga ajratilgan:
1. Oltingugurtsiz neft, oltingugurt miqdori (S)  0,2% (mass.).
2. Kam oltingugurtli neft, S miqdori 0,2-1 % (mass.).
3. Oltingugurtli neft, S miqdori 1-3 % (mass.).
4. Yuqori oltingugurtli neft, S miqdori 3 % (mass.)dan ortiq.
Neft haydalganda hosil bo`ladigan kerosin va moy fraksiyalari tarkibida yuqori
molekulyar oltingugurtli birikmalar bo`ladi. Ular asosan polisiklik tuzilishga
egadir. Neftdan individual yuqori molekulyar oltingugurtli birikmalarni ajratib
olish o`ta qiyin vazifadir. Eng ehtimoli ko`p yuqori molekulyar oltingugurtli
birikmalar tiplari quyidagilardan iborat bo`lib, ularning asosiy tuzilish elementlari:
benztiofen (1), benztiofan (2), tionaften (3), dibenztiofen (4), naftotiofen (5),
kondensirlanmagan sistemalar va unga o`xshashlar (6,7). Neft tarkibida tiofan yoki
siklik sulfidlar (polimetilensulfidlar) topilgan bo`lib, to`yingan 5 yoki 6 a'zoli
oltingugurt atomli geterosikllardir. Shu bilan birgalikda tiofen va uning
gomologlari neftni yuqori haroratlarda qayta ishlash mahsulotlarida topilgan.
Elementar oltingugurt, vodorod sulfid ushbu birikmalar neft va neft mahsulotlari
tarkibida kichik konsentratsiyalarda mavjud. Odatda elementar oltingugurt va H
2 S
6

Olish : Sanoatda to'g'ridan-to'g'ri sintez:
H
2 + S → H
2 S (150-200°C)
yoki oltingugurtni kerosin bilan isitish orqali;
L aboratoriyalar - sulfidlardan kuchli kislotalar ajralishi
FeS + 2HCl → FeCl
2 + H
2 S
yoki sulfidlarni to'liq gidrolizlab:
Al
2 S
3 + 6H
2 O → 2Al (OH)
3 ↓ + 3 H
2 S
Natriy sulfid Na
2 S. Kislorodsiz tuz. Oq, juda gigroskopik. Parchalanmasdan
eriydi, termal barqaror. Suvda eriydi, anion bilan gidrolizlanadi, eritmada yuqori
ishqorli muhit yaratadi. Havoda turganingizda eritma bulutli (kolloid oltingugurt)
11

REJA:
I.KIRISH
II.ASOSIY QISM
2.1. Neftning oltingugurt bo’yicha tasniflanishi.
2.2. Vodorod sulfidi. Sulfidlar. Oltingugurt gazi. Oltingugurt kislotasi va uning
tuzlari .
2.3. Klaus usuli bilan oltingugurtni vodorod sulfidi va qayta ishlanadigan
gazlardan ishlab chiqarish .
III.XULOSA
IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
2

MUNDARIJA:
I.KIRISH…………………………………………………………….………….3
II.ASOSIY QISM………………………………………………………………6
2.1. Neftning oltingugurt bo’yicha tasniflanishi………………………………...6
2.2. Vodorod sulfidi. Sulfidlar. Oltingugurt gazi. Oltingugurt kislotasi va uning
tuzlari …………………………………..……………………………………………9
2.3. Klaus usuli bilan oltingugurtni vodorod sulfidi va qayta ishlanadigan
gazlardan ishlab chiqarish …………………………………………………………...17
IV.XULOSA…………………………………………………………………...27
V.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………..29
30

1.3-jadval - Klamus o'rnatilganda kichik gazni qayta ishlash variantlarining
o'rtacha ko'rsatkichlari:
H
2 S ning ikkita stadionini elementar oltingugurtga aylantirish orqali klaster
jarayonini yaxshilash mumkin: gazning bir qismi odatiy sxema bilan ta'minlanadi
va reaktsiya pechining boshqa qismi ikkinchi bosqichga beriladi konversiya.
Bunday sxemaga ko ' ra , vodorod sulfuni konsentratsiyasiga 50% dan kam ().) H 2
smik xom ashyo tarkibidagi , uning aksariyati reaktsiya kamerasini chetlab o ' tish ,
uning aksariyati reaktsiya palatasini chetlab o ' tadi . Biroq , ular katta miqdordagi
gazni chetlab o ' tish orqali qabul qilinmasligi kerak . Azot oksidi va yonilg ' i
mahsulotlari sonining ko ' payishiga olib keladigan kontom oksidlari va uch
oltingugurt oksidi ko ' payishiga olib keladigan gazning harorati qanchalik ko ' p
bo ' lsa . Ikkinchisi gidroliz sulfat kislota hosil bo'lgan sulfat kislota hosil bo'lgan, bu
katalizatorning sulfatligi tufayli katalizatorning faoliyatini kamaytiradi. Azot
oksidi va SO3 miqdori, ayniqsa gaz haroratida 1350 °C dan yuqori bo'lgan
haroratda ko'paydi. Vniigaz, shuningdek, polimer oltingugurt ishlab chiqarish
texnologiyasini ishlab chiqdi. Polimer oltingugurt yuqori molekulyar og'irlik bilan
25

Temir disulfid FeS
2 . To'q sariq, termal barqaror, juda qattiq qizdilirgan
paytida parchalanadi. Suvda erimaydi, suyultirilgan kislotalar, ishqorlar bilan
reaksiyaga kirishmaydi. Kislota oksidlovchi moddalar bilan parchalanadi va
havoda yonadi. U temir, oltingugurt va sulfat kislota ishlab chiqarishda xom ashyo
va organik sintezda katalizator sifatida ishlatiladi. Tabiatdagi ma'danli minerallar
pirit va markasit . Eng muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
FeS
2 → FeS + S (1170 °C dan yuqori)
2FeS
2 + 14H
2 SO
4 → Fe
2 (SO
4 )
3 + 15SO
2 + 14H
2 O
FeS
2 + 18HNO
3 → Fe(NO
3 )
3 + 2H
2 SO
4 + 15NO
2 + 7H
2 O
4FeS
2 + 11O
2 → 8SO
2 + 2Fe
2 O
3 (800 °C)
Ammoniy gidrosulfid NH
4 HS. Kislorodsiz kislotali tuz. Oq, haddan tashqari
bosim ostida eriydi. Juda uchuvchan, termal beqaror. Havoda oksidlanadi. Suvda
eriydi, kation va anion tomonidan gidrolizlanadi (ustunlik qiladi), ishqorli muhit
yaratadi. Eritma havoda sariq rangga aylanadi. Kislotalar bilan parchalanib,
to'yingan eritmada oltingugurt birikadi. Ishqorlar bilan zararsizlantirilmaydi,
eritmada o'rta tuz (NH
4 )
2 S mavjud emas (o'rta tuzni olish shartlari uchun “H
2 S”
bo'limiga qarang). U fotodeptorlarning tarkibiy qismi sifatida, analitik reagent
(sulfid cho'kma) sifatida ishlatiladi. Eng muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
14

bo'lib, sariq rangga aylanadi (polisulfid rangi). Odatda qaytaruvchi vosita.
Oltingugurtni biriktiradi. U ion almashinish reaksiyasiga kiradi.
Oltingugurt (S
2 ) - ionida - rangli metal sulfidlari, ularning MnS, FeS, ZnSlari
HClda parchalanadi (parchalanadi).Oltingugurt bo'yoqlari va tsellyuloza ishlab
chiqarishda, terini teriga surtishda terining sochlarini olib tashlash uchun, analitik
kimyoda reagent sifatida ishlatiladi.Eng muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
Na
2 S + 2HCl
(parchalanish) → 2NaCl + H
2 S
Na
2 S + 3H
2 SO
4
(konts) → SO
2 + S↓ + 2H
2 O + 2NaHSO
4 (50 °C gacha)
Na
2 S + 4HNO
3 → 2NO + S↓ + 2H
2 O + 2NaNO
3 (60 °C)
Na
2 S + H
2 S → 2NaHS
Na
2 S(t) + 2O
2 → Na
2 SO
4 (400 °C dan yuqori)
Na
2 S + 4H
2 O
2 → Na
2 SO
4 + 4H
2 O
S - Fe → FeS
(qora) ↓
S - Zn → ZnS
(oq) ↓
S + 2Ag → Ag
2 S
(qora) ↓
S + Sd → SdS
(sariq) ↓
S + Hg → HgS
(qora) ↓
3S + 2Bi → Bi
2 S
3(qisqa - qora) ↓
Natriy sulfidni sanoatda olishi : Na
2 SO
4 *10H
2 O qaytaruvchi vositalar
ishtirokida qaytarish orqali olinadi.
Na
2 SO
4 + 4H
2 → Na
2 S + 4H
2 O (500 °C)
Na
2 SO
4 + 4C
(koks) → Na
2 S + 4CO (800-1000 °C)
12

IV .FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Neft va gaz sanoati kimyoviy texnologiyalarining dolzarb muammolari.
O’zbekiston Respublikasi oiliy va o’rta maxsus ta’im vazirligi miqyosidagi ilmiy-
amaliy konferensiyasining maqolalar to’plami. 2009 yil, 24-25 aprel. Qarshi, 2009
yil. 145 bet
2. Hamidov B.N., Fozilov S.F., Saydahmedov SH.M., Mavlonov B.A.
3. B. Аbidov, О. G’. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova
4. «Физикохимия нефти. Физико-химические основы технологии
переработки нефти(Р.З.Сафиева), М., Химия, 1998 г., 448 стр.
5.Белянин Б.В., Эрих В.Н. «Технический анализ нефтепродуктов и газа».
Л., Химия, 1975г.
6. Гуреев А.А., Фукс И.Г., Лашхи В.Л. «Химмотология». – М.: Химия,
1986г.
7. Магарил Р.З. «Теоретические основы химических процессов
переработки нефти. Учет. пособие для ВУЗов. Л., Химия, 1985г.
8. Соколов В.А., Бестужев М.А., Тихомолова Т.В. «Химический
состав
нефтей и природных газов в связи с их происхождением». – М.: Недра,
1972г.
9. «Химия нефти» / Ю.В. Поконова, А.А. Гайле, В.Г. Спиркин и др. / Л.,
Химия, 1984 г.
10. «Химия нефти и газа» / Под ред. В.А. Проскурякова/ Л., Химия,
1989г.,
418 стр .
Internet saytlari
1.www.ziyo.net
2. www.chemistry.ru
3. www.arxiv.uz
29

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
Urganch Davlat Universiteti
Tabiiy fanlar fakulteti Kimyo yo’nalishi
183- guruh talabasi Hudoyberdiyeva Nurgozalning
Neft va gaz kimyo fanidan tayyorlagan
.
Konsentrlangan vodorod sulfid gazidan
oltingugurt olish jarayoni
1K U R S I S H I

Natriy sulfit Na
2 SO
3 . Oksosol. Oq rang Havoda qizdirilganda u erimaydi,
haddan tashqari argon bosimi ostida eriydi. Nam holatda va eritmada u kislorodga
sezgir. Suvda eriydi, anion gidrolizlanadi. U kislotalar bilan parchalanadi. Odatda
qaytaruvchi vosita. U analitik kimyoda reagent, fotosurat eritmalarining tarkibiy
qismi, matolarni oqartirish uchun xlorli neytrallashtiruvchi sifatida ishlatiladi. Eng
muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
16

II Ar – S – Ar
III Ar – C
n H
2n – S – Ar n  1
IV R – S – Ar
bu yerda: R, R ’
- to`yingan va to`yinmagan alifatik uglevodorod radikallari; Ar -
benzol halqasi. I tip sulfidlarga – R va R |
lari normal va tarmoqlangan alkil
hosilalarini, II tipiga difenilsulfidni, III tipiga tiofan (tetragidrotiofen,
tiotsiklopentan), tiotsiklogeksan, tiotsiklogeptan va boshqalar hamda ularning
gomologlarini, IV tipiga turli tipdagi radikalli hosilalarini keltirish mumkin.
Sulfidlar amalda hamma neftlar, hattoki kam oltingugurtli neft tarkibida ham
mavjuddir. Eng yuqori sulfidli neftning o`rta distillatlarida sulfidlar resursi o`ta
yuqori bo`lib, 1 mln. tonna neftga hisob qilinganda 80 - 100 ming tonna va undan
ham mo`ldir. Yuqori olitingugurtli O`rta Osiyo neftlari fraksiyalarida juda ko`p
miqdorda sulfidlar kuzatiladi. Izlanishlar shuni ko`rsatyaptiki, neftning o`rta
distillatlarida asosan alkiltiasikloalkanlar , alkiltiabisikloalkanlar, alkiltiauchsikloal-
kanlar mavjud bo`lib, kamroq miqdorda tiaalkanlar va alkilsikloalkilsulfidlar
kuzatiladi. Sulfidlar – tuzilishi bo`yicha oddiy efirlarning analoglaridir.
Sulfidlarning xarakterli kimyoviy o`zgarishlari geteroatom-larning elektron
tuzilishi bilan belgilanadi. Oltita valent elektronlaridan 3p lari juftlashmagan
bo`lib, qo`zg`atilgan holatda ular 3d - orbitalni egallaydi, gibridlangan [3p3d] -
funksiyalar bilan ifodalanadi va  - elektronlar xususiyatlarini namoyon etadi.
Ayrim neft sulfidlari haqida quyida to`laroq ma'lumot keltiramiz. Alifatik sulfidlar
yoki tioefirlar, ya'ni, nomenklatura bo`yicha tioalkanlar R – S – R I
tuzilishiga ega.
Ushbu moddalar noxush hidga ega bo`lgan suyuq birikmalardir. C
2 -C
7 sulfidlar
yuqori bo`lmagan qaynash haroratiga ega bo`lib, neftni haydaganda benzin
distillatlari tarkibiga o`tadi. Alifatik sulfidlar (hammasi bo`lib 24 tasi aniqlangan)
odatda benzin, kerosin, dizel yoqilg`isi tarkibida bo`lib, jami oltingugurt
birikmalarining 50  80% gacha miqdorini tashkil qiladi. Sulfidlar kimyoviy
8

III.XULOSA
1.Hozirgi kunga yurtimiz dunyoning istalgan mamlakati bilan ishlab chiqarish
sohasida hamkorlik qila oladi chunki mamlakatimiz sanoati uchun muhim bo’lgan
mahsulotlarni ishlab chiqarilishda mahalliy imkoniyatlardan foydalanilib ularning
turi sifati va turli atoqli xususiyatlarga boy mahsulotlarni ishlab chiqarishga keng
imkoniyatlar ochib berilmoqda. O’zbekistonda tabiiy gazdan yoqilg’i o’rnida ham,
xomashyo o’rnida ham foydalanish samaralidir. Tabiiy gazdan kimyoviy tola
ishlab chiqarish, Rossiya Federatsiyasidan 40-50 foiz arzonga tushadi. Gazli,
Muborak, Uchqir, Odamtosh, Sho’rtan kabi tabir gaz konlaridan olinayotgan gaz
yuqori kondensatligi bilan ajralib turadi. Gaz kondensati organik sintezning
asosidir. Uning har tonnasidan 50 kg sun’iy kauchuk, 150 kg plastik massa, 150 kg
sun’iy tola, 100 kg erituvchi modda, 400 kg motor yoqilg’isi olish mumkin.
O’zbekiston neftgaz sanoati ayni kunda mamlakat iqtisodiyotining eng yirik
tarmog’i hisoblanadi va energitikaning muhim asosini tashkil etadi.
2.O’zbekistonda “Sho’rtanneftgaz” va Shurtan gaz kimyo majmuasida tabiiy
gazni qayta ishlash jarayonida qo’shimcha mahsulot sifatida yiliga 100 ming
tonnadan ziyod chiqadi. Hozirgi kunda atrof-muhitni himoya qilish bo’yicha
Respublikada amalga oshirilayotgan tashkiliy va amaliy tadbirlar natijasida
atmosferaga chiqarilib yoborilayotgan zararli moddalar miqdori 2004 yilga
nisbatan 130.442 tonnaga ya’ni 16,7% ga kamaydi. Bu ijobiy o’zgarishga neftgaz
sohasi o’zining salmoqli hissasini qo’shdi. Ushbu sohada atmosferaga chiqarilib
yuborilayotgan zararli moddalar bu davr mobaynida 72,743 tonnaga ya’ni 28% ga
kamaydi. Amalga oshirilayotgan tadbirlar ichida Kokdumaloq neftgaz kondensat
konida ma’shalalarda yoqib yuborilayotgan yo’ldosh neft gazni yig’ish va samarali
foydalanishni ta’kidlash mumkin.
3.Neft va neftgaz konlarida yo’ldosh neft gazidan samarali foydalanmasdan,
ularni mash’alalarda yoqib yuborilishini asosiy sabablari quyidagilardan iborat:neft
olish quduqlarini katta maydon bo’ylab joylashganligi.Energiya quvvatini
27

Kislotali gazlardagi suv tarkibi gazni tozalashning yuqori qismining kondensat
rejimiga bog'liq. Kondensat bo'shlig'ida bosim va haroratga mos keladigan qonli
gazlar, shuningdek, metanol va tomchi namligidan tashqari ham mavjud. Darolani
suyuqligini oltingugurt ishlab chiqarish uchun reakorga kiritmaslikning oldini olish
uchun kislota gazlari oldindan ajralishdir.
Klaus sozlamalarida olingan oltingugurtning narxi avvalambor, kislotali gazda
H
2 S konsentratsiyasiga bog'liq. Klausni o'rnatish bo'yicha aniq kapital qo'yilmalar
kislotali gazda H
2 tarkibidagi qisqarishiga mutanosib ravishda o'sib bormoqda.
50% H 2 s o'z ichiga olgan kislotali gazni davolash xarajatlari gazni qayta ishlash
uchun zarur bo'lgan xarajatlarga nisbatan 25% yuqori, o'z ichiga oladi. C-1 gaz
kirituvchi C-1 gazni yondiruvchi issiqlik kamerasining yonida, tomchig'i suyuqligi
ajralib chiqadi. H 2 s-ning p-1 ajratuvchisining rozetkasida H 2 s-ning
konsentratsiyasini boshqarish uchun oqim gazli analizator o'rnatildi. Og'zidli gazni
yonish kamerasiga qarshi turish uchun puflagichning yordami bilan yonish,
18

yetishmasligi yoki umuman yo’qligi, yo’ldosh neft gazi hajmini ozligi ,gazni
uzatish quvurlari sistemasidan uzoqligi, gazni uzatish quvurlari sistemasiga bosimi
pastligi tufayli ulanish imkoniyati yo’qligi, yo’ldosh neft gazi tarkibida oltingugurt
birikmalari borligi. Keltirilgan sabablar tufayli yo’ldosh neft gazidan oqilona
foydalanish nafaqat ekologik, balki ekologik –iqtisodiy muammoga aylanadi.
28

oziq-ovqat mahsulotlarini siqib chiqarayotgan neft va gaz uglevodorodlariga
bog’lanib qolmoqda. Bu esa kimyoviy ishlab chiqarishni tez rivojlanishiga
vaklassik sintez usullariga taqqoslanganda o’lchab bo’lmaydigan darajada ko’proq
quvvatga ega bo’lgan kimyoviy mahsulotlar olishning boshqa usullarini ishlatishni
talab qiladi.
Neftni qayta ishlash sanoati neft kimyoga xomashyo tayyorlab berganligi
sababli neft kimyoviy ishlab chiqarish neftni qayta ishlash zavodlari bazasida yoki
unga qo’shni holida rivojlanadi. Shu boisyirik neft kimyoviy kombinatlar Ufa,
Samara, Volgograd, А ngarsk, О msk, Sho’rtan va boshqa shaharlarda
quriladi.Kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarishda uglevodorod xomashyosidan
keng foydalanish xalq xo’jaligi uchun muhim bo’lgan quyidagi vazifalarni
yechadi: 1.Kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun o’lchamsiz xomashyo
bazasini vujudga keltirish.
2. А vvallari kimyoviy sanoatda xomashyo sifatida ishlatilgan ko’pmiqdordagi
qimmatli oziq-ovqat materiallarini tejash.
3.Kimyoviy mahsulotlar tannarxini va ularni ishlab chiqarish uchunmehnat
sarflarini hamda zavodlar qurilishida ketadigan kapitalxarajatlarni kamaytirish.
4.Ishlab chiqarilayotgan kimyoviy mahsulotlar hajmini bir nechimarta orttirish.
5.Mavjud bo’lgan xomashyo manbalari asosida ilgari amalda mumkin bo’lmagan
yangineftkimyoviy jarayonlarni vujudga keltirish.Neftkimyo sanoatining katta
iqtisodiy samaradorligi uni tezsur’atlar bilan rivojlanishini belgilaydi. Sanoatning
boshqa turlariga nisbatan kimyo sanoati 1,5–2 marta tez rivojlanmoqda. Kimyo va
neftkimyo sanoati rivoji 1991–2010-yillarda 1,7 marta, shu jumladan,
plastmassalar va sintetik smolalar–2,kauchuklar1,7, maishiy kimyo tovarlari 1,9
marta ortgan.Neftkimyo sanoati o’z ichiga quyidagi bo’limlarni oladi:–
neftkimyoviy sintez uchun xomashyo ishlab chiqarish; uglevodorodlarni oksidlab
va boshqa usullar (gidratatsiya,formilirlash va boshqalar) bilan kislorod saqlovchi
mahsulotlarishlab chiqarish;– poliolefin va plastmassalar ishlab chiqarish
bo’limlardan iborat.
Neft-gaz sanoati sohasida 2013 yilning o'zida 2,8 milliard AQSH dollaridan
4

atmosfera havosi in'ektsiya qilinadi, bu filtr va isitgichni qabul qiladi. Havo isitish
nordon gazning dürtülentülentürünüğü echib, quvurlar korpoziyasini bartaraf etish
uchun amalga oshiriladi, chunki suv bug'lari sulfat kislota paydo bo'lishi mumkin
bo'lgan 3 ta shakllanish mumkin. Havo oqimi nordon gaz miqdoriga qarab tartibga
solinadi H 2 S: Shunday qilib, CU-Qaytchi rusumidagi gazda 2 ta gaz. Javob
pechining yonish gazlari (E'lon) qozonning quvur nuri - foydalanish, ular 500 ° C
gacha sovigan. Bunday holda, oltingugurtning qisman kondensatsiyasi mavjud.
Natijada olingan oltingugurt servo orqali qurilmadan ajratilgan. Qisqichbaqasimon
suvni isitish reaktsiyasini qisman olib tashlash tufayli yuqori bosim juftlari olinadi
(p MPa). Qozondan keyin reaktsiya gazlari karbon Serububerium va uglerod
serveri gidrolizga duchor bo'lganligi katalizik reaktor-1-konverter-konsuter-
konmasinatsiyasiga kiradi. Konverterda oqayotgan reaktsiyalar tufayli katalizator
yuzasidagi harorat taxminan 30-60 ° C ga ko'tariladi. Bu katalizatorning yuzasiga
tushadigan suyuq oltingugurt cho'milish cho'qqini oldini oladi, bu uning faoliyatini
kamaytiradi. Bir vaqtning o'zida konvertordagi bunday harorat rejimida salbiy
reaktsiya mahsulotlarining parchalanishini ta'minlaydi - Cos va CS 2. Xataning
asosiy qismi (taxminan 90%) reaktor x-1 sovutish uchun keladi va keyin P-2
reaktoriga yuboriladi. X-1 kapalalidagi issiqlik elektr ta'minoti past bosimni olish
uchun suvning o'zaro bug'lanishi tufayli ishlab chiqariladi (P MPA). X-1 da
sovutish paytida oltingugurt kondensatsiyasi paydo bo'ladi. Suyuq oltingugurt
kulrang orqali - tortishuv degezik birlikga beriladi. X-1 kondenzerini chetlab o'tish
reaktsiya gazlarining bir qismi, xuddi shu konfitordan qilingan sovuqroq gazlar
bilan aralashmani olib kiradi. Aralashning harorati reaktorga kirishdan oldin 225
°C ga yaqin. R-1 haroratini, P-2 reaktorlari (boshlang'ich davrda va oltingugurt
quyosh botishi bilan) boshqarish uchun u bir juft bosim va azotga etkazib beriladi.
Oddiy ishlashda X-2 va P-1 retetidagi gaz harorati mos ravishda 191 va 312 °C ni
tashkil qiladi. X-2 apparatidagi issiqlik issiqligi suvning villanadigan bo'shliqda
suvning bug'lanishi uchun suvning bug'lanishi tufayli amalga oshiriladi. P-2
reaktoridan chiqindi gazlar X-3-konakoriga sovibiladi, bu erda 130 ° C harorati
19

xossalari bo`yicha neytral moddalar bo`lib, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Sulfidlar H
2 SO
4 da yaxshi eriydi. Ularning xarakterli xususiyatlaridan biri –
ko`pchilik birikmalar bilan turg`un kompleks birikmalar hosil qilishidir. Ushbu
moddalarga vodorod ftorid, HBr, BF
3 , simob hloridi, AlBr
3 , SnCl
4 , TiCl
4 , RSO
2 va
boshqalar misol bo`ladi. Kuchli oksidlovchi ta'sirida sulfidlar sulfoksid orqali
sulfonlargacha oksidlanadilar. 400 0
C va undan yuqorida sulfidlar parchalanib, H
2 S
va to`yinmagan uglevodorodlar hosil qiladi.
CH
3 –CH
2 –S–CH
2 –CH
2 –CH
3 CH
2 =CH
2 + H
2 S + CH
2 =CH–CH
3
Ayrim neftlarda ko`p bo`lmagan miqdorda disulfidlar R - S - S - R ham mavjud
bo`lib, ular qizdirilganda S , H
2 S va merkaptanlar hosil qiladi.
2.2.Vodorod sulfidi. Sulfidlar. Oltingugurt gazi. Oltingugurt kislotasi va
uning tuzlari
Vodorod sulfidi H
2 S. Kislorodsiz kislota. Havoni siqib chiqaradigan hidli
rangsiz gaz. Molekula ikki tomonlama tugallanmagan tetraedrning tuzilishiga ega
(sp 3
-gidridlanish, H - S - H tetraedrdan uzoq). 400 ° C dan yuqori qizdirilganda
beqaror. Suvda ozgina eriydi, dekimolyarning to'yingan eritmasi (0,1 M, "vodorod
sulfidli suv"). Eritmadagi juda zaif kislota deyarli ikkinchi bosqichda S
2 ionlariga
tarqalmaydi (S
2 - ning maksimal konsentratsiyasi 1 10 - 13 mol/l). Havoda
turganingizda eritma bulutli bo'ladi (inhibitör saxaroza). To'liq ammiakli gidrat
bilan emas, ishqorlar bilan zararsizlantiriladi. Kuchli qaytaruvchi vosita. U ion
almashinish reaksiyasiga kiradi. Sulfidlovchi modda, eritma tarkibidagi sulfidlar
juda kam eruvchanligi bilan cho'kadi.
Sifatli reaktsiyalar - sulfidlarning yog'ingarchiliklari, shuningdek H
2 S ning
to'liq yonmasligi, olovga kirgan sovuq ob'ektda oltingugurtning sariq qoplamasi
paydo bo'lishi (chinni spatula). Qayta ishlangan neft, tabiiy va koksli pech gaz.
Oltingugurt, noorganik va organik oltingugurt tarkibidagi birikmalar analitik
9

odatiy oltingugurt o'zgarishi bilan ajralib turadi. Bundan tashqari, bu oddiy
oltingugurtdan farqli o'laroq, xizmatkor uglerodda eritmaydi. Ushbu mulk polimer
oltingugurt tarkibini aniqlash, ularning sifat talablari 1.4-jadvalda keltirilgan.
Polimer oltingugurt asosan shinalar sanoatida qo'llaniladi.
26

H
2 S oltingugurtni reaktor generatori tarkibidagi oltingugurtni qayta tashkil
etish darajasi 58-63,8, birinchi va ikkinchi konvertorlar mos ravishda 64-74 va
43% ni tashkil qiladi. Oltingugurt kondensatsiyasining so'nggi bosqichidan so'ng
texnologik gazlar tortilishning pechiga o'tadi.
Gaz qiymati 43-61 ming / h, jarroh pechka h 2 s dan 2 gacha bo'lgan deyarli
to'liq oksidlanishni ta'minladi. Ichki gazning katta davomiyligi bilan, I 2 sning 2 s
ayirilishi ta'minlanmaydi: pechning rusumidagi gazning umumiy gazida 0,018-
0,33% ni tashkil etdi. Gaz sullumining asosiy ko'rsatkichlari GOST 126-76
talablariga javob berishi kerak. Hozirgi kunda Klasuslar o'rnatish sxemalari uchun
o'nlab o'zgartirilgan variantlar ishlab chiqilgan. Ushbu sxemalarning doirasi
kislotali gazlardagi sulfid tarkibiga ham, oltingugurt ishlab chiqarish ob'ektlarining
ishlashiga salbiy ta'sir ko'rsatadigan har xil aralashmalar mavjud. Oltin
oltingugurtli gazlar uchun (5 dan 20% gacha) klamus sozlamalari yaxshilanishi
uchun to'rtta variant tahlil qilinadi.
Birinchi variant odatiy sxema bo'ylab havo o'rniga yonish kamerasiga yonish
kamerasiga oqimini ta'minlaydi. Barqaror mash'allarni olish uchun H2s tarkibi
tovarali gazda yonish kamerasiga kamayadi, bu yonish kamerasiga nordon gaz
oqimi intiladi. Oqim oqimlari yonayotgan gaz bilan yaxshilab yonayotgan gazlarni
yaxshilab, yonishni chetlab o'tib, tizimga etkazib beriladi. IN gaz oqimlarining
tarkibiy qismlari o'rtasida etarlicha aloqa qilish uchun etarli aloqa qilish uchun
etarli aloqa qilish uchun etarli aloqa vaqtini ta'minlash uchun tanlanadi. Yurish
kamerasidan keyin jarayonning keyingi yo'nalishi odatdagi CLAUSning odatdagi
jarayoniga o'xshaydi.
Ikkinchi bo'limda, yonish uchun elektr energiyasini etkazib berishda yonish
kamerasidan chiqadigan gaz oqimini qisman issiqlik tiklanish natijasida isitiladi.
Xizmat etishmasa, yoqilg'i gazi kerakli haroratning yonish kamerasida olinishi
uchun etkazib beriladi.
23

tozalanadi. H
2 S va undan yuqori chiqindi gazlarning konsentratsiyasini X-3
rozetkasida ushlab turish uchun oqim gazli analizatorlar tashkil etiladi.
Klausning standart jarayoni termal bosqichdan iborat bo'lib, unda keladigan
H
2 S gazining uchdan bir qismi atmosferadagi kislorod bilan SO
2 ga oksidlanadi va
keyingi (birdan uchgacha) katalitik bosqichlar, bu erda qoldiq vodorod sulfidi SO
2
bilan reaksiyaga kirishib, suv hosil qiladi va elementar oltingugurt:
2H
2 S + SO
2 = 3S + 2H
2 O.
Vodorod sulfididan oltingugurtni sanoat usulida ishlab chiqarishning ikki
bosqichli usuli:
I bosqich - vodorod sulfidining oltingugurt dioksidiga termal oksidlanishi:
H
2 S + 3/2O
2 → SO
2 + H
2 O + (0,53 - 0,57) MJ / mol;
II bosqich - vodorod sulfidi va oltingugurt dioksidining katalitik konversiyasi:
2H
2 S + SO
2 → 3/2S + 2H
2 O + (0,087 - 0,154) MJ / mol
Chiquvchi gazlar bilan suyuq oltingugurtni depressiyaning oldini olish uchun
koagulyator o'z chiziqlariga joylashtiriladi.
20

Uchinchi variantni oltingugurt bilan ta'minlaydi. Xom gaz oqimining bir qismi
yonish kamerasiga havo bilan oldindan aralashtiriladi. Qolgan kislotali gaz yonish
kamerasiga individual ravishda inflyatsiya chiziqlari orqali joriy etiladi. Natijada,
natijada suyuqlik oltingugurtni yoqish va jarayonni barqarorlashtirish uchun,
natijada olingan suyuqlik oltingugurtni politsiyaga o'rnatilgan maxsus yonib turadi.
Tizimda issiqlik etishmovchiligi bo'lsa, kerakli miqdordagi yoqilg'i gazi
qo'llaniladi.
To'rtinchi versiyada, oldingi variantlardan farqli o'laroq, jarayon uchun yonish
kamerasi talab qilinmaydi: o'choqda issiqlik gaz. Keyin konvertorga beriladi.
Kataliturni o'zgartirish uchun zarur bo'lgan oltingugurtli enoksid, oltingugurtni
qayta ishlash palatasida yonilg'i yonish palatasida, u yonish jarayonini ta'minlaydi.
Kolitsiyadan oltingugurt dioksidi, keyin isitiladigan kislotali gaz bilan
aralashtiriladi va katalitik konvertorga kiradi. Stol ma'lumotlarini tahlil qilish sizga
quyidagi xulosalarni jalb qilishga imkon beradi: xomashyoni oldindan isitish bilan
ishlatish kislorodning katta ahamiyatga ega bo'lsa; kislorod jarayonidan
foydalanish kislorodning narxi 0,1, 1 m 3 dan kamrog'iga foyda keltiradi. Shu bilan
birga, oltingugurtning narxi nisbatan past H
2 S-ning kislotali gazdagi
kontsentratsiyaga ijobiy ta'sir ko'rsatadi;
Oltingugurt qiymati bo'yicha, eng yaxshi ko'rsatkichlar Oltingugurtdan
oltingugurtli dioksidni olish uchun katalitik jarayon mavjud; Eng qimmat - bu
oltingugurtni yoqish jarayonidir. Ushbu jarayon xom ashyogazida
uglevodorodlarning to'liq yo'qligi bilan qo'llanilishi mumkin, chunki gazda
uglerodning paydo bo'lishi va yoyilishi va katalizatorga olib keladigan uglerod va
qatronlarning paydo bo'lishiga olib keladi, oltingugurt sifatini pasaytiradi.
1.4-rasm - G'azodagi turli H2sning oltingugurt konlarida oltingugurt narxining
effektlari:
24

reagent sifatida ishlab chiqarishda qo'llaniladi. Juda zaharli. Eng muhim
reaktsiyalarning tenglamalari:
10

neft tarkibida bo`lmaydi. Ular asosan oltingugurt – organik birikmalarning
parchalanish ikkilamchi mahsulotlari sifatida hosil bo`ladi (haydash jarayoniga
termik ta'sir, destruktiv qayta ishlash , neft fraksiyalarini qayta tozalash).
Merkaptanlarni oksidlash jarayonida esa disulfidlar hosil bo`ladi. Neft 180-260 0
C
da qizdirilganda H
2 S hosil bo`lib, ajralib chiqadi. Bunda mavjud elementar
oltingugurt miqdoriga qarab quyidagi reaksiyalar sababli hosil bo`ladigan H
2 S
miqdori ortib boradi.
RH + S  RSH;
2RSH  RSR + H
2 S
Ushbu reaksiyalardan ko`rinib turibdiki, yuqori haroratlarda neft fraksiyalarida
elementar oltingugurt, merkaptanlar va H
2 S lar orasida bir - biriga aylanish
reaksiyalari mavjud ekan. 265-310 0
C ga uglevodorod fraksiyasini qizdirilganda
(elementar oltingugurt ishtirokida) mahsulot tarkibi jarayon haroratiga bevosita
bog`liq bo`lib qoladi. Ushbu jarayon konsentrlangan H
2 SO
4 (ilgaridan
oltingugurtdan tozalangan) ishtirokida uch soat davomida azot muhitida olib
borilgan.
Neft va neft mahsulotlari tarkibidagi elementar oltingugurt, H
2 S va disulfidlar,
kichik konsentratsiyalari tufayli, kimyoviy xom ashyo manbai sifatida amaliy
ahamiyatga ega emas. Hozirgi vaqtda neft sulfidlari katta ahamiyatga ega. Ular
distillatlardan ajratib olinib, maqsadga muvofiq mahsulot , sulfoksidlar olishda
oraliq mahsulot va analitik reagentlar sifatida ishlatiladi.
Neft va neft mahsulotlari tarkibida quyidagi asosiy tipdagi sulfidlar mavjud:
alifatik (alkanli) - tiaalkanlar, tiaalkenlar, tiaalkinlar (I); arenli - diarilsulfidlar (II);
sikloalkanli - tiatsikloalkanlar (III); aralash tuzilishli - alkilarilsulfidlar,
ariltiaalkanlar (IV).
I R – S – R’
7

KIRISH
O'zbekiston qimmatli mineral-xom ashyo resurslariga juda boy bo'lib, uning
sarhadlarida Mendeleev davriy jadvalidagi barcha kimyoviy elementlar mavjud.
Vatanimiz hozirgi kunda oltin zahiralari bo'yicha jahonda 4 o'rinni, uni qazib olish
bo'yicha - ettinchi, paxta tolasi ishlab chiqarish bo'yicha - birinchi, eksporti
bo'yicha - ikkinchi o'rinlarni, uran zaxirasi bo'yicha ettinchi va mis zahirasi
bo'yicha o'ninchi o'rinlarni egallaydi. O'zbekiston rangli va nodir - er metallari,
neft, gaz, qurilish materiallari, fosforitlar, turli tuzlar, kvarts va boshqa foydali
qazilmalarni katta zahiralariga ega bo'lib, hozirda ularni qayta ishlashda ko'plab
ishlar amalga oshirilmoqda.
Neft va gaz sanoati mamlakatimiz iqtisodiyotining etakchi tarmoqlaridandir.
O'zbekiston dunyo mamlakatlari orasida tabiiy gaz qazib olish bo'yicha etakchi
o'rinlardan birida turadi. Keyingi yillarda O'zbekiston neft va gaz sanoatida tub
o'zgarishlar amalga oshirildi. Mamlakatimiz gaz, polietilen va qayta ishlangan neft
mahsulotlarining yirik eksportchisiga aylandi.
Neft kimyo sanoati – kimyoviy sanoatning yangi sohasi bo’lib, arzon
xomashyo hisoblangan neft va gaz uglevodorodlarini qimmatli kimyoviy moddalar
– plastmassalar, kauchuklar, sintetik smolalar hamda tolalar, sintetik yuvish
vositalari va bir qancha boshqa moddalarga aylantirib beradi. Neftkimyo sanoati
XX asrning 30–40-yillarida rivojlana boshladi. Neftkimyoviy ishlab chiqarishlar
ham do’stlik mamlakatlarida ikkinchi jahon urushi arafasida vujudga keldi. 1936-
yil Bokuda etilenni sulfat kislota ishtirokida gidratatsiya qilish yo’li bilan etil
spirtiishlab chiqarish bo’yicha birinchi sanoat qurilmasi ishga tushirildi. 1970-yil
esa neft xomashyosini piroliz qilish orqali etilen va propilen ishlab chiqarish
qurilmasi birinchi bor ishga tushirildi. Ushbu qimmatli xomashyolarni olish hozirgi
paytda ham asosiy usul bo’lib kelmoqda. Kimyo sanoatini rivojlanish sur’atlari
ko’lamlarini va hattoki kimyoviy jarayonlar mazmun-mohiyatini neftkimyo rivoji
tubdan o’zgartirib yubordi. Kimyoviy mahsulotlar ishlab chiqarisharzon va keng
xomashyo manbalari bo ’ lmish va kimyoviy sanoatning an’anaviy manbalari
bo’lmish kokskimyo va o’rmonkimyo sanoatlarini smolalari, mineral xomashyo,
3

ziyod investitsiya o'zlashtirildi. Bu rejalashtirilgan ko'rsatkichlardan 11 foizga
ko'pdir. Jahon miqyosidagi loyihalar ishlab chiqilib, hayotga muvaffaqiyatli tatbiq
etilmoqda. Masalan, jahon neft-gaz sohasidagi eng yirik loyihalardan biri Surg'il
koni negizida bunyod etilayotgan Ustyurt gaz-kimyo majmuasidir. Janubiy
koreyalik hamkorlar bilan amalga oshirilayotgan ushbu loyihaning umumiy
qiymati 3,9 milliard AQSH dollarini tashkil etadi. Uning amalga oshirilishi yiliga
4,5 milliard kub metr tabiiy gazni qayta ishlash hisobidan 3,7 milliard kub metr
gaz, 387 ming tonna polietilen, 83 ming tonna polipropilen, 102 ming tonna piroliz
benzini va boshqa mahsulotlar ishlab chiqarish imkonini berad
5

Kislotali gazning asosiy miqdori (~ 98%) generator reaktoriga etkazib beriladi,
bu esa bug 'gazli qozonxona hisoblanadi. Texnologik gaz - yonish mahsulotlari -
bu qozonning quvur qismi va kondensier generatori, u erda 350 va 185 ° C gacha
soviganida.
Shu bilan birga, ushbu issiqlik qurilmalarida ajralib turadigan 2,2 va 0,48 MPa
bosimi bo'lgan suv bug'lari mos ravishda hosil bo'ladi.
Generator reaktoridagi H2KULULULULUSNI TARMOQI SUBULUZ
RAQAMI 58-63% ni tashkil qiladi. Kurual konvertorlarda oltingugurtni
keyinchalik oltingugurtga aylantirish katalizatorda amalga oshiriladi.
1.1-jadval - Klausni o'rnatish oqimlari,% (haqida.):
1,2-jadval - kislotali gazning turli xarajatlari bo'yicha qurilmalarda texnologik
gazning yashash muddati (f') davomiyligi:
Yorliqda. 1.1 va 1.2 O'rnatish ishlarini o'rganish natijalari natijalari.
22

Koagulatorda oltingugurtni qattiqqo'llashning oldini olish uchun unga suv
bug'ini davriy etkazib berish mavjud.
Kasalliklardan 0,02-0,0,0,03% (massasi) ga 0,02-0,03% (massasi) suyuqligi
suyuqligi. Oltingugurtning dezissasidan keyin H
2 S konsentratsiyasi 0,0001% gacha
pasayadi.
Oltingugurtning dezasishi maxsus blokda - oltingugurt olib boriladi. Bu gazni
Oltingugurtni yuklash, yuklash va saqlash shartlarini ta'minlaydi.
21

2.3.Klaus usuli bilan oltingugurtni vodorod sulfidi va qayta ishlanadigan
gazlardan ishlab chiqarish
Klaus sozlamalarining asosiy texnologik texnologik sxemalari, qoida
tariqasida, uch xil bosqichni o'z ichiga oladi: issiqlik, katalitika va tirik qolish. O'z
navbatida katalitik bosqichi harorat rejimiga qarab tavsiflangan bir nechta
bosqichlarga bo'linishi mumkin. Omon qolish darajasi issiq va katalizik bo'lishi
mumkin. Klaus sozlamalarining o'xshash har birining har biri, garchi ular umumiy
texnologik funktsiyalarga ega bo'lsa ham, qurilmalarning dizayni va aloqalarni
bog'lash orqali bir-biringiz bilan farq qiladi. Klausning sxemasi va o'rnatish
rejimini belgilaydigan asosiy ko'rsatkichi - qayta ishlash uchun etkazib beriladigan
kislotali gazlarning tarkibi. Klaus O'rnatish pechlariga kiradigan kislotali gazda
uglevodorodlar tarkibi iloji boricha kichikroq bo'lishi kerak. Yuborish shakli uchun
uglevodorodlar qatl va tarozi hosil bo'lishi uchun, elementar kulrang bilan
aralashtirish, uning sifatini kamaytiradi. Bundan tashqari, katalizator yuzasida
cho'kib ketadi, ularning faoliyatini kamaytiradi. Klaus jarayonining samaradorligi
aromatik uglevodorodlarning salbiy ta'sir qiladi.
17

Na
2 SO
4 + 4CO → Na
2 S + 4CO
2 (600–700 °C)
Alyuminiy sulfid Al
2 S
3 . Kislorodsiz oq tuz, N
2 haddan tashqari bosim ostida
parchalanmasdan eriydi, osongina sublimatsiya qilinadi. Kuydirilganda havoda
oksidlanadi. U suv bilan to'liq gidrolizlanadi, eritmadan cho'kmaydi. Kuchli
kislotalar bilan parchalanadi. U toza vodorod sulfidining mustahkam manbai
sifatida ishlatiladi. Eng muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
Al
2 S
3 + 6H
2 O → 2Al(OH)
3 ↓ + 3H
2 S
(toza)
Al
2 S
3 + 6HCl → 2AlCl
3 + 3H
2 S
Al
2 S
3 + 24HNO
3 → Al
2 (SO
4 )
3 + 24NO
2 + 12H
2 O (100 °C)
2Al
2 S
3 + 9O
2(havo) → 2Al
2 O
3 + 6SO
2 (700–800 °C)
2Al + 3S → Al
2 S
3 (150-200 °C)
Temir (II) sulfid FeS. Kislorodsiz tuz. Qora-kulrang, yashil rangga ega,
refrakter, vakuumda isitishda parchalanadi. Nam bo'lganda kislorodga sezgir
bo'ladi. Suvda erimaydi. Temir (II) tuzlari eritmalarini vodorod sulfidi bilan
to'yintirganda u cho'kmaydi. U kislotalar bilan parchalanadi. U vodorod sulfidining
mustahkam manbai bo'lgan temir temir ishlab chiqarishda xom ashyo sifatida
ishlatiladi. Fe
2 S
3 tarkibidagi temir (III) aralashmasi noma'lum (olinmagan). Eng
muhim reaktsiyalarning tenglamalari:
13

Konsentrlangan vodorod sulfid gazidan oltingugurt olish jarayoni

Купить