• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Korxona faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qo'llab quvvatlash

Kirish
                     Kurs ishi mavzusining dolzarbligi:   Bugungi kunda mamlakatimizdagi
islohotlar, eng avvalo, dunyoda, shu jumladan, jahon iqtisodiyoti kon’yunkturasida
yuz berayotgan turli o‘zgarishlarga mos holda amalga oshirilmoqda. Tanlab olgan
yo‘limiz global inqirozdan keyin jahon iqtisodiyoti rivojlanish sur’atlari pasaygan
bir   sharoitda   o‘zining   barqarorligi   va   hayotiyligini   ko‘rsatmoqda.   Jamiyatning
iqtisodiy   asosini,   inson   hayotiy   faoliyatining   manbaini   tushunish   uchun   ishlab
chiqarish jarayonining mazmunini ko‘rib chiqish zarur. 
      Ishlab chiqarish jarayoni – bu kishilik jamiyatining amal qilishi va rivojlanishi
uchun   zarur   bo‘lgan   moddiy   va   ma’naviy   ne’matlarni   yaratishga   qaratilgan
maqsadga   muvofiq   faoliyatdir.   Moddiy   va   ma’naviy   ne’matlar   yaratish,   turli
xizmatlar ko‘rsatish jarayoni kishilar iqtisodiy faoliyatining asosiy tomonidir.
           Davlat  tamonidan iqtisodni  tartibga solish  maqsadida,  oshkoralik, tenglik va
ijtimoiy adolat va qonuniylik ustuvor bo`lgan holda amalga oshiriladi. 
              Iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solish     -     jamiyat   a’zolarining
ehtiyojlarini   qondirish   darajasini   oshirish   uchun   cheklangan   ishlab   chiqarish
resurslaridan   yanada   samarali   foydalanishni   ta’minlovchi,   umumiy   iqtisodiy
muvozanatga   erishishga   yo’naltirilgan,   ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarish   jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlatning faoliyati.
              Tadbirkorlik   faoliyatini   tartibga   solishning   aniq   maqsad   va   chegaralarini
belgilash,   tadbirkorlik   subyektlari   tomonidan   yangi   mahsulot   va   xizmat   turlarini
joriy   etish   uchun   qulay   shart-sharoitlar   yaratish   orqali   ular   uchun   tartibga   solish
yukini kamaytirish, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil
28-yanvardagi   “2022   —   2026-yillarga   mo‘ljallangan   Yangi   O‘zbekistonning
taraqqiyot   strategiyasi   to‘g‘risida”gi   PF-60-son   Farmoni   ijrosini   ta’minlash
maqsadida:   tadbirkorlik   subyektlarini   davlat   ro‘yxatidan   o‘tkazish   tadbirkorlik
subyektlari faoliyatining ayrim turlari bo‘yicha litsenziyalashtirib         
berish hamda xabardor qilish tartib-taomillarini joriy etish;
                                                           axborotlarni  tahlil qilish orqali davlat tomonidan nazorat qilish, shuningdek idora
qaramog‘idagi   organlarni   tekshirishdan   o‘tkazish   qonunchilikka   muvofiq   amalga
oshiriladi.
           Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishning
asosiy prinsiplari quyidagilardan iborat: 
nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va oshkoralik; 
yuridik   va   jismoniy   shaxslarning   huquqlari   va   qonuniy   manfaatlarini   himoya
qilish; 
           Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini davlat tomonidan nazorat qilishning
asosiy   prinsiplari   quyidagilardan   iborat:       xo‘jalik   yurituvchi   subyektlarning
faoliyatiga   aralashmaslik   tadbirkorlik   subyekti   huquqlarining   ustuvorligi,   unga
muvofiq qonunchilikda tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish bilan bog‘liq holda
yuzaga   keladigan   barcha   bartaraf   etib   bo‘lmaydigan   ziddiyatlar   va   noaniqliklar
tadbirkorlik subyektining foydasiga talqin etiladi.
                Nazorat   qiluvchi   organlarning   mansabdor   shaxslari   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlar   faoliyatini   tekshirish   chog‘ida   o‘z   vakolatlari   doirasida   quyidagi
huquqlarga   ega:     tekshirilayotgan   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlardan   tekshirish
o‘tkazish   bilan   bevosita   bog‘liq   bo‘lgan   zarur   hujjatlar   va   boshqa   axborotlarni
talab qilish; 
  tekshirilayotgan   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlarga   aniqlangan   qoidabuzarliklarni
bartaraf etish to‘g‘risida bajarilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar berish; 
  tegishli   davlat   hokimiyati   va   boshqaruv   organlari,   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar
mulkdorlari   oldiga   aybdor   shaxslarning   javobgarligi   to‘g‘risidagi   masalani
qo‘yish;
  tekshiruvga   auditorlik   tashkilotlarini   va   (yoki)   ekspertlarni   belgilangan   tartibda
shartnoma asosida jalb etish; 
                                                           uning   o`ziga   xos   xususiyatlarini   e`tiborga   olgan   holda   aholi   manfaatlari   uchun
tadbirkorlik   faoliyatini   tartibga   soladi.   Bunda   har   doim   alohida   tartibga   solish
tadbirkorlik faoliyati umumiy tartibga solish yo`nalishidan chiqib ketmasligi kerak.
Tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solishni   bunday   turlarga
ajratishga   sabab   shuki,   bu   sohada   davlat   faoliyati   ma`lum   darajada
alohidalashtirilgan bo`lib, umumiydan tashqari, hududiy tusdagi huquqiy hujjatlar
ham   harakatda   bo`ladi.   Umumiy   tartibga       solish   tadbirkorlik   faoliyatining   turli
tomonlarini butun mamlakat miqyosida birdek           qamrab oladi va barcha uchun
umummajburiy ahamiyat kasb etadi. Masalan, 
                                                20
tadbirkorlar   faoliyatining   erkinligi   «Tadbirkorlik   faoliyatini   erkinligining
kafolatlari   to`g`risida»gi   Qonun,   tadbirkorlarni   soliqqa   tortish   masalasi   esa   soliq,
tannarxni shakllantirish tartibi to`g`risidagi qonunlar bilan hal qilinadi.
Tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   alohida   turida,
masalan   mahalliy   davlat   hokimiyati   organlari   tadbirkorlik   faoliyati   subyektlari
uchun mahalliy soliqlar va yig`imlar bo`yicha imtiyozlar berishi yoki tadbirkorlar
uchun qo`shimcha kafolatlar belgilashi mumkin. 
3.     Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning mazmuniga
ko`ra, uni quyidagi turlarga ajratish mumkin:
a) tadbirkorlik faoliyati subyektlarini tashkil qilish va tugatish;
b) rejalashtirish;
v)   tadbirkorlarning   xo`jalik   yuritish   faoliyatini   tartibga   solish   va   nazorat
qilish.
Rejalashtirish tadbirkorlik faoliyatiga davlat tomonidan ta`sir etishning shakli
sifatida   O`zbekiston   Respublikasi   hududida   tadbirkorlik   faoliyatini   mamlakat
kompleks   iqtisodiy   rivojlanishi   yo`nalishida   amalga   oshirilishini   ta`minlaydi.
Rejalashtirilgan   faoliyat   mamlakat   miqyosidagi   muhim   iqtisodiy   vazifalarni   hal
etish uchun mo`ljallanib, viloyat, tuman va boshqa ma`muriy-hududiy bo`linmalar
                                                           3. Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   shakllari   va
uslublari
4.   Korxonalar   faoliyatini   davlat   qo’llab-quvvatlash   va   rag’batlantirishlar
belgilanib olindi.
            Kurs   ishining   tarkibiy   tuzilishi:   Mazkur   kurs   ishi   kirish   asosiy   qism
asosiy   qism   esa   to’rtta   rejadan   tashkil   topgan   bo’lib   hamda   xulosa   va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tashkil topgan.
1. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish
zaruriyatlarining asoslari
              O’zbekiston   Respublikasida   bosqichma-bosqich   amalga   oshirilayotgan
islohotlar   natijasida   tadbirkorlikning   iqtisodiyotdagi   ulushi   mutasil   oshib
bormoqda.  Tadbirkorlikni   va  korxonalar  faoliyatini   rivojlantirish   mamlakatimizda
yangi   ish   o’rinlarini   yaratish,   yalpi   ichki   maxsulot   hajmini   oshirish   va   byudjetga
soliq   tushumlarini   ko’paytirishda   katta   tadbirkorlik   va   korxonalar   faoliyatini
tartibga   solish   bo’yicha   kompleks   chora-tadbirlar   bosqichma-bosqich   amalga
oshirib   kelinmoqda.   Dastlab,   tadbirkorlik   va   korxonalar   faoliyatini
takomillashtirish   uchun   me’yoriy-huquqiy   baza   yaratildi.   Ular   qatorida
O’zbekiston   Qonunlari   ,   Prezident   Farmonlari,   O’zbekiston   Respublikasi  Vazirlar
Maxkamasi   qarorlari   va   shu   kabi   qonunchilik   xujjatlari   kiradi.   Tadbirkorlik   va
korxonalar   faoliyati   rivojlanishiga   bevosita   ko’mak   beruvchi,   uni   qo’llab-
quvvatlovchi   maxsus   qo’mitalar   va   kengashlar:   O’zbekiston   Respublikasi
Prezidenti   xuzuridagi   islohotlar   va   investitsiyalar   bo’yicha   idoralararo
muvofiqlashtiruvchi   Kengashi;   Oliy   majlisning   byudjet   va   iqtisodiy   islohotlar
qo’mitasi;   O’zbekiston   Respublikasi   Monopoliyadan   chiqarish,   raqobat   va
tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi; Davlat mulki qo’mitasi; Savdo-
sanoat palatasi; Tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar palatasi; 
                                                          5
                                                            qonunchilikda nazarda tutilgan hollarda moliyaviy yoki ma’muriy jazo choralarini
qo‘llash; rejali tekshirishlarni o‘tkazish muddatini ko‘chirish to‘g‘risida, basharti 
                                                              12
bunga obyektiv asoslar bo‘lsa, maxsus vakolatli organga taqdimnoma kiritish. 
            Nazorat   qiluvchi   organlar   mansabdor   shaxslarining   qonuniy   talablari
tekshirilayotgan   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   tomonidan   bajarish   uchun
majburiydir. 
              Nazorat   qiluvchi   organlarning   mansabdor   shaxslari   xo‘jalik   yurituvchi
subyektlar   faoliyatini   tekshirish   chog‘ida   o‘z   vakolatlari   doirasida   quyidagilarni
bajarishga majburdirlar: 
  tekshirilayotgan   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlarga   tekshirish   o‘tkazish   huquqini
beruvchi zarur hujjatlarni ko‘rsatish; 
    tekshirishni   belgilangan   tartibda   tasdiqlangan   savolnoma   bo‘yicha   amalga
oshirish; xo‘jalik yurituvchi subyektlar ishlashiga xalal bermaslik; 
tekshirishlarni   qayd   etish   daftariga   qonunchilikda   belgilangan   tartibda   yozib
qo‘yish;   davlat   siri,   tijorat   yoki   boshqa   sirlar   saqlanishini   ta’minlash;
huquqbuzarlik   hollari   aniqlangan   taqdirda   qonunchilikda   nazarda   tutilgan
choralarni   ko‘rish.     tekshirishlar   natijalarini   dalolatnoma   (ma’lumotnoma)   bilan
rasmiylashtirib,   uning   bir   nusxasini   tekshirish   tugagan   kuni   tekshirilayotgan
xo‘jalik   yurituvchi   subyektda   qoldirish;     Vakolatli   organ   o‘z   vakolatlari
doirasida:nazorat   qiluvchi   organlarning   tadbirkorlik   sub'yektlari   faoliyatini
tekshirish   haqidagi   talabnomalarining   asosliligini   ko‘rib   chiqadi   va
o‘rganadi;tadbirkorlik   sub'yektlari   faoliyatida   tekshirishlar   o‘tkazishga   ruxsat
berish   yoki   uni   rad   etish,   shuningdek,   ularning   muddatini   uzaytirish   yoki
ko‘chirish   to‘g‘risida   qaror   qabul   qiladi;nazorat   qiluvchi   organlar   tomonidan
tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini tekshirish bo‘yicha qonun hujjatlari talablariga
rioya   etilishi   ustidan   nazoratni   amalga   oshiradi;nazorat   qiluvchi   organlarning
tadbirkorlik   sub'yektlari   faoliyatini   tekshirish   to‘g‘risidagi   qonun   hujjatlarini
                                                           Reja:
I. Kirish………………………………………………………………3
II. Asosiy qism
1. Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   zaruriyatlarining
asoslari………………………………………………………………….5
2. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi.11
3. Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   shakllari   va
uslublari…………………………………………………………………14
4.  Korxonalar faoliyatini davlat qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish…..18
III. Xulosa………………………………………………………………..22
IV. Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar……………………24
                                                                        Bevosita usullar   – bunda iqtisodiy dastak va vositalarga ustunlik beriladi. U
davlatning   pulkredit   va   byudjet   siyosatida   o’z   ifodasini   topadi.   Pul-kredit
siyosatining   asosiy   vositalari   quyidagilardan   iborat:   hisob   stavkasini   tartibga
solish;   moliya-kredit   muassasalarining     Markaziy   bankdagi   zahiralari   minimal
hajmini   o’rnatish   va   o’zgartirish;   davlat   muassasalarining   qimmatli   qog’ozlar
bozoridagi operasiyalari. 
       Aholi daromadlari  – aholining ma’lum vaqt davomida pul va natural shaklda
olgan daromadlari miqdori. 
     Ijtimoiy siyosat  – davlatning daromadlar taqsimotidagi tengsizlikni iqtisodiyot
qatnashchilari o’rtasidagi ziddiyatlarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan siyosat. 
     Ijtimoiy himoya  – mamlakat aholisini ijtimoiy va moddiy muhofaza qilinishini
ta minlaydigan   va   jamiyatda   qaror   topgan   xuquqiy,   iqtisodiy,   ijtimoiy   chora-ʼ
tadbirlar   majmui;   Aholini   ijtimoiy   himoyalash   chora-tadbirlari   tizimidagi   eng
asosiy yo’nalish – bu narxlarni  erkinlashtirilishi  va pulning qadrsizlanish darajasi
ortib   borishi   munosabati   bilan   daromadlarning   eng   kam   va   o’rtacha   darajasini
muntazam oshirib borish hisoblanadi.  
Korxona-   bu   insoniyat   ehtiyojlarini   qondirish   uchun   vujudga   kelgan   jamiyatning
birlamchi va asosiy bo’g’inidir. Korxonaning mohiyati ham yuqoridagilardan kelib
chiqadi.
                2022   -   2026   yillarga   mo’ljallangan   Yangi   O’zbekistonning   taraqqiyot
strategiyasini amalga oshirish, shuningdek, inklyuziv va barqaror iqtisodiy o’sishga
erishish   orqali   kambag’allikni   ikki   barobarga   qisqartirish,   iqtisodiyotda   raqobatni
ta’minlash,   tadbirkorlik   sub’ektlariga   teng   sharoitlar   yaratish,   bozor
munosabatlariga   to’laqonli   o’tishni   jadallashtirish,   milliy   iqtisodiyotning
raqobatbardoshligini   oshirish,   xususiy   investitsiyalar   hajmini   keskin   oshirish
hamda biznes doiralarning ishonchini  yanada mustahkamlash maqsadida 2022 yil
8 apreldagi PF-101-sonli “Tadbirkorlik muhitini yaxshilash va xususiy sektorni
                                                         7
                                                           7. Abdurahmonov   Q.X,   Xolmo’minov   Sh.R.,   ZokirovaN.Q.   Perzonalni
boshqarish. Darslik-T. 2018.
8. A.A. Abdullayev, H.A. Aybeshov. “Korxona Iqtisodiyoti” . Toshkent. “11m
ziyo” 2023.
9. Xudoyberdiyev Z. Xomitov K. “Tadbirkorlik va biznes asoslari’ T. 2019
10.   www.ziyo.net
11.  www.dz.com
12.  www.gov.uz – O’zbekiston Respublikasi xukumat portali.
13.   www.lex.uz–   O’zbekiston   Respublikasi   Qonun   hujjatlari   ma’lumotlari
milliy bazasi.
14.  www.ziyonet.com internet sayt
                                                           24
                                                           buzgan   mansabdor   shaxslarini   javobgarlikka   tortish   bo‘yicha   choralar
ko‘radi;davlat nazoratini amalga oshirish sohasida yagona hisob va hisobotlar
                                                          13
  yuritishni   ta'minlaydi;nazorat   qiluvchi   organlarning   davlat   nazorati   va
huquqbuzarliklar   profilaktikasi   sohasidagi   faoliyati   monitoringini   olib   boradi   va
uni   baholaydi;nazorat   qiluvchi   organlar   tomonidan   davlat   nazoratini   amalga
oshirishda yagona huquqni qo‘llash amaliyoti olib borilishini ta'minlaydi.Vakolatli
organning tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini tekshirish bo‘yicha qarorlari nazorat
qiluvchi organlar uchun bajarilishi majburiy hisoblanadi.
3. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari
va uslublari
Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan     tartibga   solishda   quyidagi   usullardan
foydalaniladi:
- Korxonalar     faoliyati   asoslarini   normativ   tartibga   solish   (faoliyat   turlari,
yo'nalishi, mazmuni va hokazo);
- Korxonalar     maqomini   va   ular   amalga   oshirayotgan   faoliyat   turlarini
tasdiqlash, rasmiy tan olish ( ro' yxatga olish, litsenziya berish va hokazo);
- Korxonalarning xo’jalik yuritish faoliyati tartibini aniqlash;
- Korxonalar faoliyatining mohiyati va sifatiga me’yoriy talablar belgilash
- Tadbirkorlarni qo'llab-quvvatlashni tashkil qilish;
- Qonunga rioya qilishni nazorat ostiga olish;
- Tadbirkorlik   faoliyatini   amalga   oshirishda   belgilangan   me’yorlardan
og'ishmaslikni ta'minlash maqsadida ta'qiq va sanksiyalar kiritish.
Iqtisod   siyosatdan   holi   bo`lgan   holda   rivojlanadi.   Bu   siyosat   mutlaqo   iqtisodga
aloqasi yo`q ekan, degan, xulosa emas, albatta. Iqtisod bilan siyosat bir–biri bilan
bog`lanmagan   holda,   biri   ikkinchisiga   tasir   etgan   holda   bo`ladi.   Shu   nuqtai
nazardan,   avval   iqtisod   rivojlanib   boradi,   so`ngra   siyosat   shunga   yarasha
shakllanadi.   Bozor   munosabatlari   sharoitlarida   har   bir   korxona   ishlab
                                                           chiqarishning   to’xtovsiz   o’sishi,   mahsulot   sifatining   oshirilishi   va   uning   o’z
vaqtida sotilishi, shuningdek, rejalashtirilgan foyda va daromadni o’z vaqtida olish
asosida o’zining                                   
                                                         14
gullab-yashnashini ta’minlashga intiladi. Shu sababli korxona faoliyati ko’p 
maqsadli va dinamik xarakterga ega bo’ladi. Birinchidan, fan-texnika taraqqiyotiga
yo’naltirilgan,   ikkinchidan,   ishlab   chiqarish   quvvatlari   va   resurslardan   samarali
foydalanishga  erishuvchi,  uchinchidan   esa,   bozor  konyunkturasiga   o’z  vaqtida   va
tezkorlik   bilan   javob   berishi   mumkin   bo’lgan   korxona   rivojlanadi   va   gullab-
yashnaydi.
     
          Tartibga   solish   bu   hodisa   va   jarayonlarni   yo’lga   qoyish,   bir     tartibga
keltirish   jarayonidir.   Shuningdek   u     boshqaruv   mexanizmi   va   ularning
elementlarini   normal   va   samarali   ishlaydigan   holatga   keltirishni   ham   anglatadi.
Rejalashtirishga   nisbatan   bu   erda   gap   shu   haqda   boradiki,   oldindan   ishlab
chiqilgan reja va dasturlarni o’zgarib turuvchi sharoitlarga moslashtirish, ular rejali
iqtisodiyotda   bo’lgani   kabi   har   qanday   baho   evaziga   bajarilmasdan,   bozor
talablariga mos kelishi hamda korxona maqsadlariga erishish, ishlab chiqarishning
daromadli va foydali bo’lishiga xizmat qilishi lozim. Har holda zamonaviy biznes
va tadbirkorlik aynan shu tamoyillarga asosan faoliyat ko’rsatadi. Rejada belgilab
qoyilgan,   kechagi   kun   ishlab   chiqilgan   va   bugunda   o’z   ahamiyatini   yo’qotgan
mahsulot   ishlab   chiqarish,   ish   bajarish   va   xizmat   ko’rsatish   mumkin   emas.   Gap
shundaki,   korxona   faoliyatining   oldindan   belgilab   qoyilgan   ko’rsatkichlarini
tartibga   solish   malakasiz   rejalashtirishning   sababi   va   natijasi   bo’lib,   ishlab
chiqarishni   tashkil   qilish   va   rejalashtirish   jarayonlarida   turli   xato   va   kamchiliklar
natijasida   yuzaga   keladi.   Shu   sababli   ayrim   korxonalarning,   ayniqsa,   biznes   va
tadbirkorlik   sohasida   hayotiylik   davri   yuqori   bo’lmaydi,   ular   zarar   keltiradigan
korxonalarga aylanadilar va hatto bankrotga ham uchraydilar.
                                                           O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI 
OLIY  TA’LIM, FAN  VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________                          Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20   y.                             “_____” ____________20   y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI 
Mavzu:________________ 
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
Korxona faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qo'llab quvvatlash
                                                                                                                    23
    Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar
1. Shodmonov   Sh.Sh.,   G’afurov   U.V.   Iqtisodiyot   nazariyasi   (darslik).   –   T.,
«Iqtisod-moliya» nashriyoti, 201 8 .
2.  A.Sh.Bekmurodov, Ya.K.Karrieva, I.U.Nematov, D.H.Nabiyev, N.T.Kattaev
“Xorijiy investitsiyalar” Iqtisodiyot-2010yil
3.   N.H.Mahmudov,   A.B.Shakarov,   X.A.Ulashev,   J.A.Shakarov
“Makroiqtisodiyot” Toshkent “Iqtisod-Moliya” 2021 y
4.   A.B.Shakarov,   X.A.Ulashev,   U.X.Xolboyev   “Makroiqtisodiyot   va
makroiqtisodiyot” Samarqand-2022y
5. O'zbekiston Respublikasi yillik statistik to'plami.T: 2017. (Annual Statistical
Bulletin of the Republic of Uzbekistan.  T: 2017)
6. Abdurahmonov Q.X. Mehnat iqtisodiyoti. Darslik-T. 2017.
                                                           samarasiz, raqobatga bardoshsiz bo`lgan ishlab-chiqarishni chetga surib tashlaydi.
Ana shu tariqa bozor tadbirkorlar manfaatlariga ta`sir ko`rsatadi, bu sohada ishlab-
chiqarishni va tovarlar (ishlar, xizmatlar) sifatini yaxshilashga xizmat qiladi. Bozor
iqtisodiyotining   rivojlantiruvchi   mezoni   bo`lgan   raqobat   tadbirkorlarning   ishlab-
chiqarish xarajatlarini kamaytirishga va baholarni pasaytirishga majbur etadi. 
Biroq,   har   qanday   jamiyatda   uning   iqtisodi   qanday   bozor   modeliga
moslashtirilgan bo`lishidan qat`i nazar, uning iqtisodi va xususan tadbirkorlik
                                                     18 
sohasida   davlatning   tutgan   o`rni   alohida   ahamiyatga   ega   bo`lib,   tadbirkorlar
faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyati yuzaga kelishi tabiiy. Chunki
bozor iqtisodi sharoitida tadbirkorlar faoliyatini erkin rivojlanishini davlat-huquqiy
mexanizmining yordamisiz tasavvur etib bo`lmaydi.
Tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish,   unga   ta`sir
ko`rsatish zaruriyatini jamiyat manfaatlarini muhofaza qilishning quyidagi talablari
bilan asoslash mumkin:
1.               Iqtisodiy-ijtimoiy   taraqqiyotda   ustuvor   bo`lgan   davlat   va   jamiyat
ehtiyojlarini ta`minlash;
2.       Davlat budjetini shakllantirish;
3.       Atrof-muhitni himoya qilish va tabiat resurslaridan oqilona foydalanish;
4.       Aholi bandligini ta`minlash va ishsizlikni oldini olish;
5.       Mamlakat mudofaasi va xavfsizligini ta`minlash;
6.               Tadbirkorlik   faoliyatining   erkinligini   va   raqobatni   amalga   oshirish
hamda monopoliyadan himoya qilish;
7.             Tadbirkorlarning tashqi iqtisodiy faoliyatida huquq-tartibotni saqlash,
qonuniylikni ta`minlash;
8.       Chet el investitsiyasi faoliyatining erkinligini kafolatlash.
Yuqorida   keltirilgan   davlat   tomonidan   hal   etilishi   lozim   bo`lgan   vazifalar
ro`yxatidan   ko`rinib   turibdiki,   tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga
                                                           solish   zaruriyatining   asoslari   jamiyat   ommaviy   manfaatlaridan   kelib   chiqadi.
Aytish kerakki, bozor sharoitida xususiy manfaatlar odil sudlov yo`li bilan, agarda
qachon   va   qanday   darajada   ommaviy   (jamoat)   manfaatlar   bilan   qo`shilib   kelsa,
mumkin   qadar   davlat   aralashuvi   yo`li   bilan   himoya   qilinadi.   Tadbirkorlik
faoliyatiga va xususan, tadbirkor ishiga davlat aralashuvining chegarasi, boshqacha
qilib   aytganda,   tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   qamrovi
jamiyat   uchun   kerak   bo`lgan   yo`nalishda,   iqtisodiy   rivojlanishni   inobatga   olgan
holda bozor 
                                                 19
munosabatlarining   muhim   elementlarini   saqlab   qolish   zaruriyati   bilan
belgilanadi.
Tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   turlarining
tasnifi.
          1.       Tadbirkorlik   sohasini   tartibga   solishda   davlat   faoliyati   ko`p   qirrali
bo`lib, bunda davlat (uning organlari) quyidagi darajalarda harakat qiladi:
-   butun   jamiyat   (mamlakat)   manfaatlari   vakili   sifatida   O`zbekiston
Respublikasi hududi miqyosida;
-       Qoraqalpog`iston   Respublikasi,   viloyatlar,   Toshkent   shahar   aholisi
manfaatlarining vakili sifatida mazkur hududlar miqyosida;
-       tumanlar   va   shaharlar   aholisi   manfaatlarining   vakili   sifatida   mazkur
hududlar miqyosida.
    O`zbekiston   Respublikasi   Konstitutsiyasiga   muvofiq   yuqorida   ko`rsatib
o`tilgan   barcha   ma`muriy-xududiy   tuzilmalar   O`zbekiston   Respublikasining
subyektlari   hisoblanib,   mamlakatimizda   tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan
tartibga   solishda   o`zlarining   qonunda   belgilangan   vakolatlari   doirasiga   harakat
qiladilar. 
 2.   Tadbirkorlik faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning ahamiyati va
yuzaga   kelish   asoslariga   ko`ra,   tartibga   solishni   ikki   turga:   umumiy   va   alohida
turlarga bo`lish mumkin. Umumiy tartibga solishda davlat va uning organlari halq
nomidan   va   jamiyat   manfaatlari   uchun   tadbirkorlik   faoliyatiga   ta`sir   ko`rsatsa,
uning alohida turida davlat (uning organlari) ma`muriy-hududiy tuzilma doirasida
                                                           yoki   ayrim  tarmoq,  soha   tadbirkorlariga  yo`naltiriladi.  Bundan  maqsad   mamlakat
va   halq   manfaatlarining   ustunligini   ta`minlashdan,   tadbirkorlik   faoliyatining
erkinligini kafolatlash va rag`batlantirish asosida jamiyat farovonligi uchun xizmat
qilishdan iborat.
Rejalashtirilgan   faoliyat   ko`rsatkichlariga   erishishda   davlat   iqtisodiy
choralaridan,   xususan,   moliyalashtirish,   subvensiya,   kredit,   soliq   imtiyozlarini
berish   kabilardan   foydalanadi.   Tadbirkorlik   faoliyatini   davlat   tomonidan
rejalashtirish   asosida   davlat   ehtiyojlari   uchun   tovar   va   mahsulotlar   sotib   olish
davlat   budjeti   va   davlat   ehtiyojini   qondirish   uchun   mo`ljallangan   boshqa   hil
mablag`lar
                                               21
hisobidan qoplanadi.
Tadbirkorlarning   xo`jalik   yuritish   faoliyatini   tartibga   solish   xo`jalik
faoliyatini   yuritishga   yo`l   qo`ymaslik,   uni   o`zgartirish   yoki   bekor   qilish,   yoki
aksincha   ushbu   faoliyatni   muvofiq   holatini   qo`llab-quvvatlash   maqsadida
tadbirkorlik   faoliyati   subyekti   (subyektlari)ga   nisbatan   davlat   tomonidan   ta`sir
etishdan iborat.
                                               Xulosa
  Korxonalar faoliyatini  davlat tomonidan tartibga solish   -  jamiyat 
a’zolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab 
chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni ta’minlovchi, umumiy 
iqtisodiy muvozanatga erishishga yo’naltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish 
jarayonini tashkil etish bo’yicha faoliyati. 
            Korxonalar   faoliyati   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   maqsadi   –
iqtisodiy va ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash, mavjud tuzumni mamlakat ichida va
xalqaro   maydonda   mustahkamlash   hamda   uni   o’zgarib   turuvchi   sharoitga
moslashtirish hisoblanadi. 
                                                           • moliya va soliq siyosati;
• ijtimoiy siyosat.
                 O’zbekiston Respublikasi hukumati davlatning tartibga solish funktsiyasini
jahon xo’jalik amaliyotida ma’lum bo’lgan va tekshirib ko’rilgan iqtisodiy tartibga
solish   vositalari   yordamida   amalga   oshiradi.   Masalan,   soliq   siyosati   davlat   va
mahalliy byudjetlarni shakllantirishning fiskal funktsiyalarini bajarishdan tashqari 
                                                        17
ishlab   chiqarish   tuzilmasi,   dinamikasi   va   joylashuviga   iqtisodiy   ta’sir   ko’rsatish
mexanizmi   vazifasini   ham   bajaradi.   Imtiyozli   soliqqa   tortish   biznes   va
tadbirkorlikni rag’batlantirishning eng kuchli vositalarida hisoblanadi.
                  Davlat   tomonidan   tartibga   solish   bozor   mexanizmini   to’ldirib,   unga
o’zgartishlar   kiritadi,   biznes   va   tadbirkorlikning   oyoqqa   turib   olishiga
ko’maklashadi.   Bunda   u   maksimal   darajada   maksimal   pog’onada,   minimal
darajada   minimal   pog’onada   tarqaladi.   Tartibga   solish,   qaysi   miqyosda   amalga
oshirilishidan   qat’iy   nazar   doimiy   harakat,   talab   va   taklif,   daromad   va   xarajatlar
o’rtasida muvozanatga intilish hisoblanadi.
Bu tenglik doim ham ta’minlanmasada, u ko’ngildagidek darajada bo’lavermaydi.
Biroq barcha hollarda ham davlat tomonidan tartibga solish va korxonaning o’zini-
o’zi tartibga solishi iqtisodiyot va biznesni boshqarishning muhim elementi bo’lib
qolaveradi. «Ekonomiks» darsligi muallifi Samuelsonning fikricha, busiz «bir qo’l
bilan qarsak chalganday» qolaveramiz.
4. Korxonalar faoliyatini davlat qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish
Tadbirkorlik   faoliyatini   rivojlantirish   jarayonida   bozor   iqtisodiy   jihatdan
o`zining   talab   va   taklif   qonuniyatlari   asosida   ijtimoiy   zaruriy   ishlab-chiqarish
rivojini, tovar bahosini, uning sifatini, mahsulotlarning iste`molbop xususiyatlarini
belgilaydi, ilmiy-texnik taraqqiyotga turtki beradi va shuning bilan birga keraksiz,
                                                                                  Amaliyotning   ko’rsatishicha,   asoslangan   rejalashtirish   odatda   obyektiv
zarurat   talab   qilgan   hollardan   tashqari   kelgusida   tartibga   solishni   talab   qilmaydi.
Korxona joriy faoliyatini tartibga solishdan maqsad quyidagilardan iborat:
• barqaror ishlashni ta’minlash;
                                                          15
• minimal xarajatlar bilan maksimal natijalarga erishish;
• chiqarilayotgan mahsulotning sifat ko’rsatkichlarini yaxshilash;
• ishlab chiqarish rentabelligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish.
                       Bugungi  kunda, iqtisodiyotning nodavlat  sektorini  rivojlantirishga katta
e’tibor   qaratilayotgan   bir   paytda   biznes   va   tadbirkorlik   sohasi   ustivor   ahamiyat
kasb etib, korxonalarning iqtisodiy faoliyatda erkinligi kuchaymoqda, rejalashtirish
va   tartibga   solish   jarayonlarini   hech   kim   cheklab   qoymayapti.   Hozirda
korxonalarga   yuqoridan   buyruq   va   ko’rsatmalar   asosida   topshiriqlarni   belgilab
beruvchi   vazirlik   va   mahkamalar   tizimi   yo’q.   Korxonalarning   katta   qismi   ishlab
chiqarishning borishi va natijalarini o’zlari rejalashtiradi va tartibga soladi.
             Shu bilan bir paytda yuqorida aytib o’tilgan mustaqillik va iqtisodiy hatti-
harakatlar   erkinligi   korxonalar   faoliyatining   davlat   tomonidan   tartibga   solinishini
inkor   qilmaydi.   Masalan,   AQSH,   Yaponiya   va   boshqa   ba’zi   mamlakatlarda
hukumat   organlari   asosan   yirik   korporatsiyalar   bilan   birgalikda   ishlaydi.   Bunda
ular quyidagilarni aniqlaydi:
1) zarur investitsiyalar hajmi va tarkibi;
2)   texnika   darajasi,   shuningdek,   eng   muhim   mahsulot   turlarining   hajmi   va
proportsiyasi;
         3) oylik ish haqi darajasi va korxona faoliyatining boshqa ayrim turlari.
                                                           rivojlantirish   orqali   barqaror   iqtisodiy   o’sish   uchun   shart-sharoitlar   yaratish
borasidagi navbatdagi islohotlar to’g’risidagi farmonlari yurtimizda tadbirkorlik va
biznes   muhitini   keng   qamrovli   qo’llabquvvatlash   maqsadida   barcha   shart-
sharoitlar yaratib berilmoqda.
Normativ-huquqiy   hujjatlar   loyihalari   muhokamasi   portalida   “Tadbirkorlik
sub'yektlari   faoliyatini   davlat   tomonidan   nazorat   qilish   to‘g‘risidagi’’   qonun
loyihasi   joylashtirildi.
Hujjatga   ko‘ra,   davlat   nazoratini   amalga   oshirishning   asosiy   prinsiplari
quyidagilardan iborat:
jismoniy va yuridik shaxslar, shu jumladan tadbirkorlik sub'yektlarining huquqlari
va qonuniy manfaatlarini himoya qilish;
nazorat qiluvchi organlar faoliyatida qonuniylik, xolislik va oshkoralik;
tadbirkorlik sub'yektlarining qonuniy faoliyatiga aralashmaslik;
tadbirkorlik  sub'yekti   huquqlarining   ustuvorligi,   unga  muvofiq  qonun   hujjatlarida
tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish va uning davlat tomonidan nazorat qilinishi
bilan bog‘liq holda yuzaga keladigan barcha bartaraf etib bo‘lmaydigan ziddiyatlar
va noaniqliklar tadbirkorlik sub'yektining foydasiga talqin etiladi;
tadbirkorlik   sub'yektlari   tomonidan   huquqbuzarliklar   sodir   etilishiga   yo‘l
qo‘ymaslik,   uning   barvaqt   oldini   olish   va   profilaktikasi   samaradorligini   oshirishni
ta'minlash.
Nazorat   qiluvchi   organlar   tadbirkorlik   sub'yektlari   faoliyatida   quyidagilarga
yo‘naltirilgan profilaktika chora-tadbirlarini amalga oshiradi:
huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish;
ularning faoliyatida qonuniylikni mustahkamlash;
huquqbuzarliklar sodir etilishi sabablarini, ularni keltirib chiqaradigan
                                                         8
                                                           texnik jihatdan tartibga solish;
tarif va notarif tartibga solish;
qonunda belgilangan tartibda tadbirkorlik subyektlarining javobgarligini majburiy
sug‘urta qilish;
davlat nazorati;
raqobatni himoya qilish;
qonun   bilan   tadbirkorlik   subyektlari   hamda   ularning   mansabdor   shaxslari
javobgarligini o‘rnatish;
hisobotlarni joriy etish;
o‘zini  o‘zi  tartibga soluvchi  tashkilotga a’zolik (ishtirok etish)  asosida o‘zini  o‘zi
boshqarishni joriy etish.
Qonunlar   bilan   tadbirkorlik   faoliyatini   tartibga   solishning   boshqa   vositalari   ham
belgilanishi mumkin.
                      Kurs   ishining   maqsad   va   vazifalari:       Ushbu   kurs   ishining   masqsadi
davlat   tomonidan   iqtisodiyotni   tartibga   solishni   o`rganish   va   taxlil   etish   va   bu
orqali   korxonalar   va   xo’jalik   yurituvchi   subyektlar   iqtisodiy-ijtimoiy   xolati   tahlil
etish.   Korxonalar   va   tadbirkorlar   faoliyatining   davlat   tomonidan   tartibga   solish
zaruriyati qonuniyatlarini o`rganish. Kurs ishining vazifasi sifatida esa,
1. Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   zaruriyatlarining
asoslari
2. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi
                                                       4   
                                                            shart-sharoitlarni aniqlash va o‘rganish;
  huquqbuzarliklarning barvaqt oldini olish choralarini ko‘rish;
   tadbirkorlik sub'yektlarida javobgarlikka tortilish xavfini kamaytirish. Profilaktik
chora-tadbirlar   nazorat   qiluvchi   organlar   tomonidan   o‘zlari   tasdiqlagan   har
choraklik   manzilli   dasturlar   asosida   huquqiy   tashviqotlar   o‘tkazish   orqali   amalga
oshiriladi.Profilaktik   chora-tadbirlar   o‘tkazish   davomida   huquqbuzarliklar   sodir
etish   holatlari   aniqlangan   taqdirda,   nazorat   qiluvchi   organlarning   mansabdor
shaxslari   huquqbuzarlik   sodir   etilishi   sabablarini   va   uni   keltirib   chiqargan   shart-
sharoitlarni   o‘rganib   chiqishi   shart.Profilaktik   chora-tadbirlar   natijalariga   ko‘ra
nazorat qiluvchi organlar tomonidan tadbirkorlik sub'yektlariga huquqbuzarliklarga
yo‘l   qo‘ymaslik   yoki   ularni   bartaraf   etish   bo‘yicha   tavsiyalar,   shuningdek,
tadbirkorlik   sub'yektlari   faoliyatida   huquqbuzarliklarning   oldini   olish   yuzasidan
takliflar   beriladi.Profilaktik   chora-tadbirlarni   amalga   oshirishda   tadbirkorlik
sub'yektlari   faoliyatiga   aralashish,   ularning   huquqlari,   erkinliklari   va   qonuniy
manfaatlarini   cheklash   va   har   qanday   ko‘rinishdagi   huquqiy   ta'sir   choralarini
qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi.
            “Xavfni tahlil qilish” tizimi tadbirkorlik sub'yektlari o‘z faoliyatida qonun
hujjatlarini   buzish   xavfi   darajasini   davlat   nazoratining   tegishli   sohasiga   oid   aniq
mezonlar asosida aniqlash mexanizmini nazarda tutadi.
                   “Xavfni tahlil qilish” tizimi tadbirkorlik sub'yektlari bilan o‘zaro aloqaga
kirishmasdan   qo‘llaniladi,   ular   tomonidan   qonun   hujjatlarida   belgilangan   tartibda
tegishli nazorat organlariga hisobotlar taqdim etish hollari bundan mustasno.
          Nazorat qiluvchi organlar faoliyatiga “xavfni tahlil qilish” tizimini joriy etish
mezonlari   va   tartibi   nazorat   qiluvchi   organlar   tomonidan   vakolatli   organ   hamda
O‘zbekiston   Respublikasi   Savdo-sanoat   palatasi   bilan   kelishilgan   holda,   o‘zlari
amalga oshiradigan nazorat xususiyatlaridan kelib chiqib belgilanadi. Tadbirkorlik
sub'yektlari faoliyatini tekshirish haqida qaror qabul qilish uchun quyidagilar asos
                                                             9
                                                           bo‘ladi: jismoniy va yuridik shaxslarning qonunchilikni buzish holatlari 
to‘g‘risidagi murojaatlari tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatida “xavfni tahlil qilish” 
tizimi natijalari. Tadbirkorlik sub'yektlarining moliya-xo‘jalik faoliyatini tekshirish
haqida qaror qabul qilish uchun quyidagilar asos bo‘la oladi: soliqlar va boshqa 
majburiy to‘lovlarni to‘lashga oid soliq va bojxona qonun hujjatlarini muntazam 
ravishda (moliya yili davomida ikki va undan ortiq marta) buzish;
      eng kam ish haqining yuz baravaridan ortiq miqdorda soliq qonun hujjatlarini 
buzish holatlari aniqlanganda;
      ustav jamg‘armasida ellik foizdan ortiq davlatning ulushi bo‘lgan tadbirkorlik 
sub'yektlari tomonidan soliq va bojxona qonun hujjatlarini buzish holatlari 
aniqlanganda.
   Tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini tekshirish quyidagicha tashkil etiladi:
    tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini tekshirishlarni muvofiqlashtirish bo‘yicha 
vakolatli organ bilan kelishilgan holda;
     vakolatli organni xabardor etish tartibida.
      Vakolatli organni xabardor etish tartibida o‘tkaziladigan tekshirishlar ro‘yxati   
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi.
       Tadbirkorlik sub'yektlari faoliyatini tekshirish nazorat qiluvchi organlarning 
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda attestatsiyadan o‘tgan va tekshirishlarni 
o‘tkazishga ruxsat berilganligi to‘g‘risidagi maxsus guvohnoma olgan mansabdor 
shaxslari tomonidan amalga oshiriladi.
      Nazorat qiluvchi organlar mansabdor shaxslarining xo‘jalik yurituvchi 
sub'yektlar faoliyatini tekshirishiga xizmat guvohnomasi, tekshirishlarni 
o‘tkazishga ruxsat berilganligi to‘g‘risidagi maxsus guvohnoma va ushbu Qonunda
nazarda tutilgan asoslar mavjud bo‘lgan taqdirda yo‘l qo‘yiladi.
                                        
                                                          10
                                                                   Nazorat   qiluvchi   organlarning   mansabdor   shaxslariga   tadbirkorlik   sub'yektlari
faoliyatini   tekshirish   huquqini   berish   bo‘yicha   attestatsiyadan   o‘tkazish   tartibi
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi.
    Vakolatli organ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan belgilanadi.
2. Korxonalar   faoliyatini   davlat   tomonidan   tartibga   solish   turlarining
tasnifi
          Xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   faoliyatini   davlat   tomonidan   nazorat   qilish
to‘g‘risidagi   qonunchilik   ushbu   Qonun   va   boshqa   qonunchilik   hujjatlaridan
iboratdir. 
          Prokuror   nazorati   tartibida   amalga   oshiriladigan   davlat   nazorati   tegishli
qonunchilik bilan ham tartibga solinadi. 
       Tergovga qadar tekshirishlar chog‘ida va qo‘zg‘atilgan jinoyat ishlari bo‘yicha
moliya-xo‘jalik   faoliyati   tekshiruvlarini   o‘tkazish   tartibi   jinoyat-protsessual
qonunchiligi bilan tartibga solinadi. 
  Soliq   tekshiruvi   orqali   amalga   oshiriladigan   davlat   nazoratining   o‘ziga   xos
xususiyatlari  soliq to‘g‘risidagi  qonunchilik bilan belgilanadi.     Agar O‘zbekiston
Respublikasining   xalqaro   shartnomasida   xo‘jalik   yurituvchi   subyektlar   faoliyatini
davlat   tomonidan   nazorat   qilish   to‘g‘risidagi   O‘zbekiston   Respublikasi
qonunchiligida   nazarda   tutilganidan   boshqacha   qoidalar   belgilangan   bo‘lsa,
xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.  Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini
davlat tomonidan nazorat qilish quyidagi yo‘llar bilan amalga oshiriladi: 
tekshirish, shu jumladan taftish, nazorat tartibida tekshirish; 
statistika axborotlarini va boshqa axborotlarni tahlil qilish; 
idora qaramog‘idagi organlarni tekshirishdan o‘tkazish. 
       Xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini statistika axborotlarini va boshqa 
                                                        11 
                                                                                 Bozor   munosabatlari   sharoitlarida   har   bir   korxona   ishlab   chiqarishning
to’xtovsiz   o’sishi,   mahsulot   sifatining   oshirilishi   va   uning   o’z   vaqtida   sotilishi,
shuningdek, rejalashtirilgan foyda va daromadni o’z vaqtida olish asosida o’zining
gullab-yashnashini   ta’minlashga   intiladi.   Shu   sababli   korxona   faoliyati   ko’p
maqsadli va dinamik xarakterga ega bo’ladi.
          Istiqboldagi vaziyatni qat’iy rejalashtirish bu holda o’zini oqlamaydi. Bozor
konyunkturasi   va   raqobat,   talabga   mos   ravishda   chiqarilayotgan   mahsulot
tavsifnomasiga   o’zgartirish   kiritish   imkoniyatlari   bilan   bog’liq   bo’lgan   uzoq
muddatli   dastur   talab  qilinadi.  Bu  vazifa  odatda  istiqbolga   yo’naltirilgan  korxona
faoliyatini joriy rejalashtirish jarayonida aniqlangan ko’rsatkichlarni tartibga solish
yo’li bilan bajariladi.
Korxona faoliyatini rejalashtirish vazifalari qaysidir ma’noda ma’lum bo’lgani
                                                          22
sababli   uni   rejalashtirish   va   ishlab   chiqarishni   tashkil   etish   jarayonida   tartibga
solish zamonaviy fan tomonidan nisbatan kam tadqiq etilgan va umumlashtirilgan.
Bu  erda  amaliyot   nazariyadan ancha  ilgarilab  ketgan. Shunday  bo’lsada,  korxona
faoliyatining   oldindan   belgilab   qoyilgan   ko’rsatkichlarini   tartibga   solishga   to’g’ri
keladi.   Bu   iste’molchilik   talabining   o’zgarishidan   tashqari,   korxona   hayotida   va
iqtisodiy   muhitda   roy   berayotgan   yangi   vaziyatlar,   xom-ashyo   va   materiallar
ta’minotchilari bilan aloqalar, siyosiy vaziyat va hokazolarga bog’liq bo’ladi.
               
                                                                                 Belgilangan   umummilliy   vazifalar   iqtisodiy   tartibga   solish   vositalari   –
soliqlar, kreditlar, subsidiyalar va kvotalar yordamida bajariladi. Shu sababli davlat
bozor mexanizmiga aralashmasligi lozim va bozor to’laligicha o’zini-o’zi tartibga
soluvchi,   iqtisodiyotning   bir   tekisda   proportsional   rivojlanishini   qo’llab-
quvvatlashga   qodir   tizim   deb   hisoblovchilar   unchalik   haq   bo’lib   chiqmaydilar.
Davlat   o’ta   ehtiyotkorlik   bilan   bozor   mexanizmiga   aralashuvi,   uning
kamchiliklarini 
                                                         16
to’g’rilashi,   raqobatning   yakkahokimlikka   aylanishining   oldini   olishi,   biznes   va
tadbirkorlikning   huquqiy   asoslarini   takomillashtirishi,   baho   diskriminatsiyasi   va
boshqa salbiy tendentsiyalarga qarshilik ko’rsatishi lozim.
                          Bozor   mexanizmiga   davlatning   aralashuvi   zarurligi   jahonda   va
mamlakatimizda to’plangan tajribalardan ko’rinib turibdi. Prezident I.Karimovning
«O’zbekiston – bozor iqtisodiyotiga o’tishning o’z yo’li» kitobida qayd etganidek
«Bozor   munosabatlariga   o’tish   davrida   davlat   ijtimoiy   hayot   va   iqtisodiyotning
barcha sohalarini o’zgartirishni ishlab chiqishi va ketma-ketlikda amalga oshirishi
lozim. O’zini-o’zi  tartibga soluvchi  bozor sof  ko’rinishda umuman mavjud emas.
Davlat   har   qachon   ham   o’zining   alohida   ahamiyatga   ega   bo’lgan   roli   tufayli
iqtisodiy   jarayonlarga   ta’sir   ko’rsatib   kelgan.   Shu   sababli   zamonaviy   bozor   bu
davlat tomonidan tartibga solinuvchi bozordir».
                  Quyidagilar   davlat   tomonidan   tartibga   solishning   asosiy   yo’nalishlari
hisoblanadi:
• ma’muriy-huquqiy tartibga solish:
• iqtisodiyot va biznes uchun huquqiy asoslarni yaratish;
• qonunlarga rioya qilinishini ta’minlash;
• jamiyat hayotining eng muhim sohalarini boshqarish;
• davlat dasturlari va buyurtmalari;
                                                           Dehqon   va   fermer   xo’jaliklari   uyushmasi;   Xunarmad   uyushmasi   va   sug’urta
tashkilotlari tashkil etildi.
O’zbekiston   Respublikasida   tadbirkorlik     sube’ktlarining   faoliyatini   quyidagi
qonunlar   bilan   tartibga   solinadi   hamda   kafolatlanadi:   “Mulkchilik   to’g’risi”gi,
“Tadbirkorlik   faoliyaiti   erkinligi   kafolatlari   to’g’risida”gi,   “Xo’jalik   yurituvchi
sub’ektlarining   davlat   tomonidan   nazorat   qilish   to’g’risida”gi,   “Oilaviy
tadbirkorlik   to’g’risida”gi,   “Korxonalar   to’g’risida”gi,   “Davlat   tasarrufidan
chiqarish   va   xususiylashtirish   to’g’risida”gi,   “Banklar   va   bank   faoliyati
to’g’risida”gi,   “Chet   el   investitsiyalari   to’g’risida”gi,   “Tashqi   iqtisodiy   faoliyat
to’g’risida”gi va shu kabi boshqa qonunlarda.
                Iqtisodiyotni   davlat   tomonidan   tartibga   solish     -     jamiyat   a’zolarining
ehtiyojlarini   qondirish   darajasini   oshirish   uchun   cheklangan   ishlab   chiqarish
resurslaridan   yanada   samarali   foydalanishni   ta’minlovchi,   umumiy   iqtisodiy
muvozanatga   erishishga   yo’naltirilgan,   ijtimoiy   takror   ishlab   chiqarish   jarayonini
tashkil etish bo’yicha davlaatning faoliyati. 
       Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi  –  iqtisodiy va
ijtimoiy   barqarorlikni   ta’minlash,   mavjud   tuzumni   mamlakat   ichida   va   xalqaro
maydonda   mustahkamlash   hamda   uni   oz’garib   turuvchi   sharoitga   moslashtirish
hisoblanadi. 
             Davlatning iqtisodiy vazifalari   -   bozor tizimining samarali amal qilishiga
imkon   tug’diruvchi     huquqiy   asos   va   ijtimoiy   muhitni   ta;minlash;   Raqobatni
himoya   qilish;   Daromad   va   boylikni   qayta   taqsimlash;   Resurslarni   qayta
taqsimlash; Iqtisodiyotni barqarorlashtirish 
     Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning usullari  –  bevosita ta’sir
qilish usullari; bilvosita ta’sir qilish usullari; tashqi iqtisodiy usullar. 
                                                                6

Korxona faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va qo'llab quvvatlash

Kirish………………………………………………………………3

  1. Asosiy qism
  2. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish zaruriyatlarining asoslari………………………………………………………………….5
  3. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish turlarining tasnifi.11
  4. Korxonalar faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning shakllari va uslublari…………………………………………………………………14
  5.  Korxonalar faoliyatini davlat qo’llab-quvvatlash va rag’batlantirish…..18
  6. Xulosa………………………………………………………………..22
  7. Foydalanilgan adabiyotlar va internet saytlar……………………24