Korxonalarda raqobatdoshlik - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	158.5KB
Xaridlar	7
Yuklab olingan sana	22 Avgust 2023
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Korxonalarda raqobatdoshlik

Sotib olish

Mavzu: Korxonalarda raqobatdoshlik
I. Kirish
II. Asosiy qism
1.1 Korxona faoliyatini boshqarishda raqobatbardoshlikning nazariy asoslari
1.2 Korxonalar faoliyati rivojlanishida raqobatli vaziyatlar va uning hozirgi
holati tahlili
1.3 Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda raqobatbardoshlikni
takomillashtirish yo’llari
III. Xulosa
IV. Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
Bitiruv malakaviy ishining dolzarbligi. Har bir ishlab chiqarish korxonasi
Respublikamiz xalq xo’jaligining bir bo’g’ini bo’lib, ular faoliyatining natijalari
mamlakatimiz iqtisodiyotiga, xalqimizning farovon turmush kechirishiga ijobiy
ta’sir ko’rsatib kelmoqda. Bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi iqtisodiy
mexanizmlar ishga tushishi munosabati bilan ko’p tashkilotlarda bir qancha
muammolar yuzaga keldi.
Bu mexanizmlarning maqsadi faqatgina reja bajarilishiga qaratilgan
bo’libgina qolmay, balki bozor ehtiyojini qondiradigan eng samarali yo’llarni izlab
topish va boshqa tashkilotlar bilan raqobatda bo’lishdir. Birinchi navbatda, jahon
bozorida teng raqobatlasha oladigan va keyingi bosqichda iqtisodiy o’sishning,
iqtisodiyotni yanada modernizatsiya va diversifikatsiya qilishning lokomotiviga
aylanishi mumkin bo’lgan tarmoq va korxonalarni jadal rivojlantirish hamda aniq
yo’naltirilgan holda qo’llabquvvatlashni ta’minlash zarur.1 Hozirgi sharoit ishlab
chiqarishdan shuni talab qiladi-ki, ular o’z oldiga qo’ygan maqsadga erishish
uchun o’z strategiya yo’llarini mustaqil tanlashi yoki ishlab chiqishi lozim.
Bu esa, o’z navbatida, ishlab chiqarish korxonalaridan bozor ehtiyojlarini
o’rganishni, o’z imkoniyatlariga tayangan holda, zamonaviy ish uslublarini qo’llab
ish yuritishni talab qiladi. Shu sababdan, yillar davomida o’z tarkibi va mavqeiga
ega bo’lgan korxonalarga hozirgi sharoitda o’z imkoniyat darajasini qaytadan
ko’rib chiqish masalasi qo’yilgan. Ishlab chiqarish va boshqaruv shunday tashkil
qilinishi kerak-ki, kishi mehnat mahsuldorligi, maksimal foyda (daromad) olish,
bozorda raqobatlashishga qodir bo’lgan yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishdan
manfaatdor bo’lishlari lozim. Bunga faqat ishlab chiqarish va boshqaruvni
muntazam takomillashtirib borish yo’li bilan erishish mumkin. Bundan tashqari,
yangi bilimlarni egallash, ulardan amalda foydalanishni o’rganish talab etiladi.
Hozirgi sharoit ishlab chiqarishdan shuni talab qiladi-ki, ular o’z oldiga qo’ygan
maqsadga erishish uchun o’z strategiya yo’llarini mustaqil tanlashi yoki ishlab
chiqishi lozim.

“2014-yilga mo’ljallangan keng ko’lamli dasturiy maqsad va vazifalar
islohotlarimizni yanada chuqurlashtirish, mamlakatimizning iqtisodiy rivojlanishi
yo’lida g’ov bo’lib turgan muammolarni yechish uchun bor kuch va
imkoniyatlarimizni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o’tirishning
zarurati yo’q, deb o’ylayman. Bu o’rinda so’z, birinchi navbatda, mamlakatimizda
tom ma’nodagi raqobat muhitini shakllantirish haqida bormoqda. Ma’lumki,
bunday muhit ishlab chiqarishni texnik va texnologik yangilash va modernizatsiya
qilish, jahon bozorlariga chiqish yo’lida hal qiluvchi omil bo’lib xizmat qiladi”.2
Darhaqiqat, milliy iqtisodiyotni modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash
hamda inqirozga qarshi choralar Dasturi amalga oshirilayotgan hozirgi paytda
ishlab chiqarish korxonalarni samarali boshqarish va ularda ishlab chiqarilayotgan
mahsulotlarning raqobatbardoshligini oshirishning Respublikamiz ijtimoiy –
iqtisodiy yuksalishidagi tutgan o’rni va ahamiyati beqiyosdir. Shuningdek,
mamlakatimizning jahon hamjamiyatida munosib o’ringa ega bo’lishi hamda
rivojlangan mamlakatlar qatoridan joy olishi yo’nalishidagi ulug’vor
maqsadlarimiz ham ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarimizning raqobatga
bardoshliligiga nechog’lik bog’liq ekanligini ham unutmasligimiz lozim. Bitiruv
malakaviy ishining maqsadi.
Bitiruv malakaviy ishining maqsadi bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab
chiqarish korxonalari faoliyatini tashkil qilish va boshqarish, ularni ishlab
chiqarish samaradorligini oshirish hamda raqobatbardoshligini oshirishga
qaratilgan ilmiy taklif va amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Bitiruv
malakaviy ishining vazifalari.Bitiruv malakaviy ishi maqsadini amalga oshirish
uchun quyidagi asosiy vazifalar belgilab olindi: -Respublikamizda ishlab chiqarish
korxonalari faoliyatini tashkil qilish va ularni samarali boshqarishning hozirgi
kundagi holatini o`rganish; -rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish
korxonalari faoliyatini tashkil qilish va samarali bosqarishning ilg`or tajribalarini
o`rganish; -“Karbonat”Aktsiyadorlik jamiyatifaoliyatini iqtisodiy, ijtimoiy hamda
moliyaviy ko’rsatkichlarining hozirgi holatini tahlil qilish; -ishlab chiqarish

korxonalarifaoliyatini tashkil qilish va ularni samarali boshqarishning ustuvor
yo`nalishlari bo`yicha amaliy taklif va tavsiyalar ishlab chiqish.
Korxonani boshqarishda “raqobat” va “raqobat
ustunligi” tushunchalarining mohiyati va ahamiyati
Raqobat-bu, tadbirkorlikning ajralmas bir bo’lagi bo’lib, u iqtisodiy
faoliyat ishtirokchilarining o’z manfaatlarini to’laroq yuzaga chiqarish, ya’ni
yaxshi daromad olish, o’z mavqeini mustahkamlash, o’z qobiliyatini
namoyon etish va imij (obro’ – e’tibor) ga ega bo’lish uchun boshqalar bilan
kurashuvidir. O’zbekiston Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi
Qonunida raqobat tushunchasiga quyidagicha ta’rif berilgan: “raqobat-
xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning (raqobatchilarning) musobaqalashuvi bo'lib,
bunda ularning mustaqil harakatlari ulardan har birining tovar yoki moliya
bozoridagi tovar muomalasining umumiy shartsharoitlariga bir tomonlama
tartibda ta'sir ko'rsatish imkoniyatini istisno etadi yoki cheklaydi”.3 Raqobat
kurash vositalari va usullari jihatidan halol raqobat va g’irrom raqobatga
bo’linadi. Halol raqobat - qonuniy, yo’l berilgan va hamma tan olgan, insoniy
usullar bilan o’zaro bellashuvdir. Bu raqobatda madaniy usullar qo’llaniladi,
Bu usullardan narx vositasida raqobatlashuv, tovar sifatini oshirish orqali
kurashish, servis (xizmat ko’rsatish) orqali bellashuv keng tarqalgan. Bu
usullardan alohida-alohida emas, balki birgalikda foydalanish ham
qo’llaniladi. G’irrom raqobat – man etilgan vositalar yordamida va
g’ayriinsoniy usullar bilan olib borilgan kurashdir. Bu raqobat turi yovvoyi
bozor iqtisodiyotining belgisi hisoblanadi. G’irrom raqobat yuz berganda
josuslik, qo’poruvchilik, reket, tuxmat, tovar belgisini o’g’irlash va hatto,
qotillik kabi usullar qo’llaniladi, raqibni turli yo’llar bilan obro’sizlantirish
choralari ko’riladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida sarf-xarajatdagi ustunlik,
bozordagi salmoqli ulush, ijodiy yondashuv va tadbirkorlikka ega rahbarlik,
iste’molchilarning o’sish bazasi va jalb etish imkoni mavjudligi, o’ta

individuallashgan mahsulot kabilar raqobatning kuchli belgilari bo’lib
hisoblanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida raqobatda kuchsizlik belgilari
bo’lib, yuqori xarajatda ishlab chiqarish, raqobatdan orqada qolish vaziyati,
mahsulotni takomillashtirishdagi oqsashlar, o’sib kelayotgan xavf-xatar
oldida ojizlik, soha doirasida maslahatning yetishmovchiligi, moliyaviy
zaxiralar yetishmovchiligi, mahsulot sifatining pastligi hisoblanadi. Raqobatli
afzallik deganda tovar yoki markaning firmaga o`zining bеvosita
raqobatchilariga nisbatan ma'lum bir afzallik bеradigan xaraktеristika va
xususiyatlari tushuniladi. Bu xaraktеristikalar g`oyatda xilma-xil bo`lishi va
tovarning o`ziga ham, asosiy xizmatga qo`shimcha xizmatlarga, ishlab
chiqarish, savdo shakllariga ham taalluqli bo`lishi, hamda firma yoki tovarga
xos bo`lishi mumkin. Dеmak, bunday afzallik nisbiy bo`ladi va tovar
bozorida yoki bozor sеgmеntida eng yaxshi mavqеga ega bo`lgan
raqobatchiga nisbatan bеlgilanadi. Bu eng xavfli raqobatchi imtiyozli
raqobatchi dеb ataladi. Raqobatchining nisbiy afzalligi turli omillar bilan
bеlgilanadi. Umuman olganda, bu omillarni ular vujudga kеltiradigan ichki
va tashqi afzalliklardan kеlib chiqqan holda ikki kеng toifaga ajratish
mumkin. Agar raqobatli afzallik tovarning ajralib turuvchi sifatlariga
asoslangan bo`lsa, u tashqi afzallik dеb ataladi, bu sifatlar xarajatlarning
qisqartirilishi yoki samaradorlikning oshirilishi hisobiga xaridor uchun
qiymatli bo`ladi.Binobarin, tashqi raqobatli afzallik firmaning bozor
qudratini oshiradi, ya'ni u bozorni imtiyozli raqobatchidagiga nisbatan
yuqoriroq sotish narxlarini qabul qilishga majbur qila oladi, chunki
raqobatchi bunday ajralib turuvchi sifatlarni taklif eta olmaydi.Tashqi
raqobatli afzallikdan kеlib chiqadigan stratеgiya differensiatsiya stratеgiyasi
bo`lib, bu stratеgiya firmaning markеting sohasidagi nou-xausiga, uning
mavjud tovarlardan norozi bo`lgan xaridorlarning istaklarini aniqlash va
qondirishdagi afzalligiga tayanadi. Agar raqobatli afzallik firmaning ishlab

chiqarish xarajatlari, firmani boshqarishdagi afzalligiga yoki raqobatchidan
ko`ra kamroq tannarxga erishishga imkon bеruvchi va ishlab chiqaruvchi
uchun qiymat hosil qiluvchi tovarga asoslangan bo`lsa, bunday afzallik ichki
afzallik dеb ataladi. Ichki raqobatli afzallikfirmaga ko`proq rеntabеllik
kеltiruvchi va uni sotuv narxlarining bozor yoki raqobat tomonidan
pasaytirilishiga ko`proq darajada bardoshli qiluvchi yuqoriroq unumdorlik
oqibatidir. Ichki raqobatli afzallikka asoslangan stratеgiya xarajatlar bo`yicha
afzallik stratеgiyasi bo`lib, u asosan firmaning tashkiliy va ishlab chiqarish
nou-xausiga asoslanadi. Raqobatli afzallikning kеlib chiqishi va tabiati
turlicha bo`lgan bu ikki turi ko`pincha bir-biriga to`g`ri kеlmaydi, chunki ular
mutlaqo farq qiluvchi ko`nikma va madaniyatni talab qiladi. 1 - rasmda
raqobatli afzallikning quyidagi ikki savoldan foydalangan holda aniqlash
mumkin bo`lgan ikkala jihati ko`rsatilgan. Bozor kuchi: bozor tomonidan
qabul qilinadigan bizning maksimal sotuv narximiz raqobatchining narxiga
qanday nisbatda? Unumdorlik: bir mahsulot birligiga to`g`ri kеladigan
xarajatlarimiz, ya’ni birlik xarajatlar raqobatchinikidan ko`pmi yo kammi?
gorizontal o`q bozor qabul qiladigan maksimal narxga, vеrtikal o`q esa ishlab
chiqarish xarajatlariga mos kеladi.Bu ikki kattalik raqobatchidagi shu
kattaliklarga nisbatan foiz hisobida kеltirilgan. -chapdagi yuqori va o`ngdagi
quyi kvadratlar mos ravishda eng yomon va eng yaxshi vaziyatlarga to`g`ri
kеladi; -chapdagi quyi kvadrat xarajatlar bo`yicha pеshqadamlikni anglatadi;
-o`ngdagi yuqori kvadrat differensiatsiya stratеgiyasiga mos kеladi; -
bissеktrisa qulay va noqulay hududlarni ajratib turadi. Bu tahlil
korxonalarning bozorq udratini va unumdorligini o’zlarining raqobatchilariga
nisbatan pozitsiyasini aniqlab olishga va faoliyatini ijobiy amalga oshirishga
imkon beradi.
Tarmoqdagi raqobat kuchlarini tahlil qilishning nazariy
asoslari

Har bir ishlab chiqaruvchi korxonalarda ular o’zlarining faoliyatiga
ta’sir o’tkazuvchi raqobatchi kuchlarni tahlil qilishlari ushbu korxonalarning
o’sishi va rivojlanishini ta’minlashi shubhasizdir. Garvard universitetining
professori Maykl Porter tarmoqdagi raqobatchikuchlarni quyidagicha tahlil
qilib, guruhlagan: 1. Tarmoq ichida sotuvchilar o’rtasidagi raqobat. 2.Boshqa
tarmoqdagi kompaniyalarning o’z tovarlari bilan bu tamoqdagi xaridorlarni
egallab olishga urinishi. 3.Tarmoq ichida yangi raqobatchilarning paydo
bo’lishi. 4.Xom ashyo va butlovchi qismlar yetkazib beruvchilarning o’z
shartlarini o’tkazishga urinishlari. 5.Xaridorlarning o’z shartlarini o’tkazishga
urinishlari.5 Bu tahlil firma mazkur tarmoqda duch kelishi mumkin bo’lgan
qulay sharoitlarva xavf-xatarlarni aniqlab olish maqsadida amalga oshiriladi.
Portеr tomonidan 1982 – yilikiritilgan Kеngaytirilgan raqobat
konsepsiyasining mazmuni shuki, firmaning asosiy bozordagi raqobatli
afzallikdan foydalana olish qobiliyati faqatgina o`zi duch kеlayotgan bеvosita
raqobatga emas, balki shu bozordagi potensial raqiblar, o`rinbosar tovarlar,
mijozlar va yetkazib bеruvchilar kabi kuchlarning ta'siriga ham bog`liqdir.
Potensial raqiblar va o`rinbosar tovarlar firma uchun bеvosita xavf uyg`otsa,
mijozlar va yetkazib bеruvchilar esa o`zlarining talablari bilan bilvosita
tahdid solib turadi. Mana shu kuchlarning o`zaro ta'siri oxir-oqibatda tovar
bozorining rеntabеlligini bеlgilaydi. Tabiiyki, raqobat muhitini tashkil
qiluvchi asosiy kuchlar turli bozorlarda turlicha bo`lishi mumkin. Porter
buning “besh kuch” modelini taklif qilgan (2 – rasm). U mazkur modelni
asoslab berar ekan, bu ko’rsatkichlarning ta’sir kuchi qanchalik yuqori bo’lsa,
mavjud kompaniyalarda narx va daromadni oshirish imkoniyati shunchalik
kam bo’lishini ta’kidlagan. Buning zaiflashishi esa kompaniyalar uchun
qulay imkoniyatlar vujudga keltiradi. Kompaniya o’z strategiyasini
o’zgartirib, ushbu ko’rsatkichlarni o’z foydasiga o’zgartirishi mumkin.
Potentsial yangiraqobatchilarning kirish xavfikompaniyaning daromadlariga

tahdid solishi mumkin. Ikkinchi tomondan, agar bu xavf kichikbo’lsa,
kompaniya narxlarni oshirib, o’z daromadlarini ko’paytirishi mumkin. Bu
omilning raqobatchilik kuchi tarmoqqa kirishto’siqlarining baland -
pastligiga kuchli darajada bog’liq. Bunday to’siqlarning uch asosiy manbai
bor: -xaridorlarning savdo markasiga sodiqligi, kirib kelayotgan
kompaniyalar buni katta investitsiyalar evaziga bartaraf qilishlari mumkin; -
xarajatlar bo’yicha mutlaq ustunliklar, ishlab chiqarish xarajatlarining yanada
kamligi mavjud kompaniyalar uchun, yangi kompaniyalar erishishi
qiyinbo’lgan katta ustunliklarni beradi; -ko’lamdan tejash, bunday
ustunlikka, odatda, katta kompaniyalar ega bo’ladilar). Ya’ni,
standartlashtirilgan mahsulotni yoppasiga ishlab chiqarishda xarajatlarning
kamaytirilishi, xom ashyo, material va tarkibiy qismlarni kattta miqdorlarda
sotib olishdagi chegirmalar, reklamaga sarflanadigan xarajatlarning
kamaytirilishi va hokazolar bilan bog’liq. Bularning barchasi ishlab
chiqarishni endi boshlayotgan kompaniyalar uchun katta qiyinchiliklar
tug’diradi. Bozorga kirib kеlish xavfi katta bo`lgan potensial raqiblar firma
uchun jiddiy xavf-xatar bo`lib, firma bu xatarni kamaytirishga urinishi, undan
o`zini himoya qilishi, kirish to`siqlarini vujudga kеltirishi lozim.Ushbu
xavfning qay darajada jiddiyligi kirish to`siqlarining balandligiga va
potensial raqibga qaratilgan reaksiya kuchiga bog`liqdir.7 Kirish to`siqlari
quyidagicha bo`lishi mumkin: -miqyosdan tеjash, ya'ni kirib kеlayotgan
firmani kеng ko`lamli ishlab chiqarishni tashkil qilishga majbur qilish yoki
unga xarajatlar bo`yicha zarar ko`rish xavfini vujudga kеltirish; -patеntlar
yordamidagi huquqiy himoya; -xaridorlarni yangi firmaning tashviqotlariga
e'tibor bеrmaslikka undaydigan marka imijining kuchi; -sotuv tarmoqlariga
kirish: ulgurji sotuvchilar yangi tovarlarni olishda juda ehtiyotkor bo`lishlari
kеrak, shunda yangi firma yangi tovar uchun yangi sotish kanalini tashkil
qilishga majbur bo`ladi; -bozorda oyoqqa turib olgan firma ega bo`lgan

tajriba samarasi va xarajatlar bo`yicha afzallik. Tarmoq va sektorda mavjud
bo’lgan kompaniyalar. Bu yerda ham tarmoqdagi raqobat tuzilmasi, talabning
shart-sharoitlari vatarmoqqa kirish to’siqlarining balandligi kabiuch
faktorning ta’sirini ko’rsatib o’tish mumkin: Tarmoqdagi raqobatning
tuzilmasi tarmoqdagi konsolidatsiya darajasi, uning fragmentlanganligi,
oligopoliya yoki monopoliya sharoitlari mavjudligiga bog’liq.
Fragmentlangan tarmoqda potentsialxatarlar qulay imkoniyatlarga qaraganda
ko’proq bo’ladi, chunki bunday tarmoqlarga kirib kelish nisbatan yengil.
Respublikamizda korxonalarning raqobat kurashini huquqiy tartibga
solinishida “Antimonopol siyosat” ning o’rni va roli
Respublikamizda korxonalar faoliyatini va ularning o’zaro to’g’ri
hamda halol raqobatlashuvini tartibga solishda bir qator me’yoriy – huquqiy
hujjatlar ishlab chiqilgan bo’lib, “Raqobat to’g’risida” gi qonun ularning
asosiysi hisoblanadi. Ushbu qonun O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
Qonunchilik palatasi tomonidan 2011 – yil 14 – noyabrda qabul qilingan va
Senat tomonidan 2011 – yil 5 – dekabrda ma’qullangan bo’lib, 7 bob, 40
moddadan iborat. “Raqobat to’g’risida” gi Qonunda quyidagi asosiy
tushunchalar keltirib o’tilgan: Insofsiz raqobat deganda xo'jalik yurituvchi
sub'ektning yoki shaxslar guruhining iqtisodiy faoliyatni amalga oshirishda
afzalliklarga ega bo'lishga qaratilgan, qonun hujjatlariga, ish muomalasi
odatlariga zid bo'lgan hamda boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektlar-
raqobatchilarga zarar yetkazadigan yoki zarar yetkazishi mumkin bo'lgan
yoxud ularning ishchanlik obro'siga putur yetkazadigan yoki putur yetkazishi
mumkin bo'lgan harakatlari tushuniladi.Insofsiz raqobat, shu jumladan: -
boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektga zarar keltirishi yoki uning ishchanlik
obro'siga putur etkazishi mumkin bo'lgan noto'g'ri taqqoslashlar; -yuridik
shaxsning intellektual faoliyati natijalaridan va ularga tenglashtirilgan
individuallashtirish vositalaridan, tovarni individuallashtirish vositalaridan

qonunga xilof ravishda foydalangan holda tovarni realizatsiya qilish; -
tovarning xususiyati, ishlab chiqarish usuli va joyi, iste'mol xossalari, narxi,
sifati, ishlab chiqaruvchining (bajaruvchining) kafolat majburiyatlari
xususida iste'molchilarni chalg'itish, xo'jalik yurituvchi sub'ekt (raqobatchi)
tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarni uning tashqi bezatilishini, nomini,
tamg'alanishini, tovar belgisini va yuridik shaxsni individuallashtirishning
boshqa vositasini takrorlash, reklama materiallaridan, tovarning firma o'rovi
va shaklidan nusxa ko'chirish orqali qalbakilashtirish; -fan-texnikaga, ishlab
chiqarishga yoki savdoga oid axborotni, shu jumladan tijorat sirini egasining
roziligisiz olish, undan foydalanish, uni oshkor etish; -tovar yoki moliya
bozoriga boshqa xo'jalik yurituvchi sub'ektning kirishiga to'siq qo'yish
ta’qiqlanadi. Iqtisodiy kontsentratsiya bu, xo'jalik yurituvchi sub'ektning yoki
shaxslar guruhining ustunligiga olib keladigan, tovar yoki moliya bozoridagi
raqobatning holatiga ta'sir ko'rsatadigan bitimlar tuzish va boshqa
harakatlarni sodir etishdir. Kamsituvchi shart-sharoitlar deb tovar yoki
moliya bozoriga kirish, tovarni ishlab chiqarish, iste'mol qilish, olish,
realizatsiya qilish, o'zgacha tarzda boshqa shaxsga o'tkazish shart-
sharoitlariga aytilib, ular boshqa teng shart-sharoitlarda bitta yoki bir nechta
xo'jalik yurituvchi sub'ektni o'zga xo'jalik yurituvchi sub'ekt-raqobatchi bilan
taqqoslaganda teng bo'lmagan holatga solib qo'yadi. Kelishib olingan
harakatlar deganda tovar yoki moliya bozorida ikki yoki undan ortiq xo'jalik
yurituvchi sub'ektning bozorning mazkur ishtirokchilaridan har birining
manfaatlarini qanoatlantiradigan va ulardan har biriga oldindan ma'lum
bo'lgan, raqobatni cheklashga olib keladigan yoki olib kelishi mumkin
bo'lgan harakatlari tushuniladi. Moliya bozori bu, banklar hamda boshqa
kredit, sug'urta va o'zga moliya tashkilotlari tomonidan ko'rsatiladigan
moliyaviy xizmatning, shuningdek qimmatli qog'ozlar bozori professional
ishtirokchilari xizmatlarining O'zbekiston Respublikasi hududidagi yoki

uning bir qismidagi muomala doirasi bo'lib, u O'zbekiston Respublikasining
ma'muriy-hududiy bo'linishiga mos kelmasligi mumkin va mazkur muomala
doirasi chegaralarida bunday xizmatni ko'rsatish imkoniyati mavjud bo'ladi.
Noto'g'ri taqqoslash deb raqobatchilar yoki boshqa shaxslar tomonidan
tarqatiladigan, tovar yoki moliya bozorida ayrim xo'jalik yurituvchi
sub'yektga afzalliklar yaratadigan yoxud xo'jalik yurituvchi sub'ektni
(raqobatchini) yoki raqobatchi ishlab chiqargan tovarni yomonlovchi yolg'on,
noaniq yoki buzib taqqoslashga aytiladi. Raqobatga qarshi harakatlar deganda
raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarida xo'jalik yurituvchi sub'yektlar uchun
man etilgan harakatlar, shuningdek davlat boshqaruvi organlari, mahalliy
davlat hokimiyati organlari hamda ular mansabdor shaxslarining raqobatni
cheklashga qaratilgan harakatlari yoki harakatsizligi tushuniladi. Tovar deb
faoliyatning olish va realizatsiya qilish uchun mo'ljallangan mahsuli, shu
jumladan ishlar va xizmatlarga aytiladi. Tovar bozori bu, tovarning, shu
jumladan, bir-birining o'rnini bosadigan tovarning O'zbekiston Respublikasi
hududidagi yoki uning bir qismidagi muomala doirasi bo'lib, u O'zbekiston
Respublikasining ma'muriy-hududiy bo'linishiga mos kelmasligi mumkin va
mazkur muomala doirasi chegaralarida tovarni olish yoki realizatsiya qilish
imkoniyati mavjud bo'ladi.
O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni
rivojlantirish davlat Qo'mitasi hamda uning hududiy organlari tovar va
moliya bozorlaridagi raqobat sohasidagi vakolatli organdir. Monopoliyadan
chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat Qo'mitasi tovar va moliya
bozorlaridagi raqobat sohasidagi, xo'jalik yurituvchi sub'yektlarning
raqobatga qarshi harakatlarini, insofsiz raqobatini cheklash va ularning oldini
olishga hamda davlat boshqaruvi organlari va mahalliy davlat hokimiyati
organlarining g'ayriqonuniy harakatlariga yo'l qo'ymaslikka qaratilgan davlat
siyosatini amalga oshiradi. Monopoliyadan chiqarish va raqobatni

rivojlantirish davlat Qo'mitasining vakolatlari: a)tovar va moliya
bozorlaridagi raqobat sohasidagi normativ-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqadi
hamda tasdiqlaydi; b)xo'jalik yurituvchi sub'yektning yoki shaxslar
guruhining tovar yoki moliya bozorida ustun mavqei mavjudligini aniqlaydi;
c)tovar yoki moliya bozorida ustun mavqeni egallab turgan xo'jalik
yurituvchi sub'ektlarning davlat reestrini yuritadi; d)raqobat to'g'risidagi
qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan, shu jumladan tanlov-tender va birja
savdolarini o'tkazishda qonun hujjatlariga rioya etilishi ustidan nazoratni
amalga oshiradi; e)qonun hujjatlarida belgilangan tartibda raqobat
to'g'risidagi qonun hujjatlarining buzilishlarini aniqlaydi, ular bo'yicha ishlar
qo'zg'atadi va ularni ko'rib chiqadi; f)raqobat to'g'risidagi qonun hujjatlarini
buzganlik haqidagi ish yuzasidan olib boriladi.
Korxonalar faoliyati rivojlanishida raqobatli
vaziyatlar va uning hozirgi holati tahlili
“Karbonat” AJ boshqaruv faoliyati hamda uning ijtimoiyiqtisodiy
va moliyaviy ko’rsatkichlari tahlili
“Karbonat” Aktsiyadorlik Jamiyatining tashkil topishi va uning
rivojlanish tarixi. “Karbonat” AJ Davlat mulkini boshqarish davlatqo’mitasi
Jizzax viloyati boshqarmasining 26-noyabr 1997-yildagi №234-sonli
buyrug’iga asosan “Karbonat” davlat korxonasini davlat tasarrufidan
chiqarish yo’li bilan tashkil qilingan va Jizzax viloyati Forish tumani
hokimligi tomonidan 6-oktyabr 2009yilda №187/3 raqami bilan ro’yxatga
olingan. Tashkilotning nomi: Davlat tilida: to’liq nomi – “Karbonat”
Aktsiyadorlik jamiyati; qisqartirilgan nomi – “Karbonat” AJ. Rus tilida:
to’liq nomi – Aкционерноеобщество; qisqartirilgan nomi – АО“
Карбонат”. “Karbonat” AJ ning joylashgan manzili: O’zR, 700021, Jizzax
viloyati, Forish tumani, “Egizbuloq” qishloq fuqarolar yig’ini. Karbonat AJ
ning ustav fondi 642 567 900 (olti yuz qirq ikki million besh yuz oltmish

yetti ming to’qqiz yuz) so’mni tashkil qiladi, uning 494 283 (to’rt yuz
to’qson to’rt ming ikki yuz sakson uch) donasi oddiy egasining nomi
yozilgan hujjatsiz aktsiyalarga taqsimlangan. Ushbu tashkilot tomonidan
emissiya qilingan barcha aktsiyalarning nominal qiymati 1300 (bir ming uch
yuz) so’m bo’lib, ushbu aktsiyalar yuridik va jismoniy shaxslar, O’zbekiston
Respublikasi rezidentlari va norezidentlari o’rtasida joylashtirilgan.
“Karbonat” AJ o’z ustav fondining 15 % (o’n besh foiz) i miqdorida zaxira
fondini tashkil qiladi. Tashkilotning zahira fondi sof foydadan yiliga kamida
5% (besh foiz) majburiy ajratish yo’li bilan belgilangan miqdorga yetgunga
qadar shakllantiriladi. Zaxira fondi zararlarni qoplash, ushbu tashkilotning
obligatsiyalarini so’ndirish, imtiyozli aktsiyalar bo’yicha dividendlar to’lash,
qonunchilik va ustavga muvofiq bunga haqli aktsiyadorlarning talabiga ko’ra
aktsiyalarni sotib olish uchun ishlatiladi. Ushbu zaxira fondidan boshqa
maqsadlarda foydalanish mumkin emas.
“Karbonat” AJ ning tashkiliy – boshqaruv tuzilmasi “chiziqli
funksional” struktura hisoblanadi. Bu boshqaruv strukturasi rahbarlar va
struktura bo’g’inlarini har xil vazifalarga va aniq bo’linmalarda boshqaruv
faoliyatini ixtisoslashtirishga qaratilgandir. Bunda har bir boshqaruv
bo’g’iniga muayyan funksiyalar biriktirib beriladi.Masalan, biri marketingni,
ikkinchisi ishlab chiqarishni, uchinchisi esa moliyani boshqarish bilan
shug’ullanadi.“Karbonat” AJ da boshqaruv apparatini bunday funksional
ixtisoslashtirish uning samaradorligini ancha oshiradi.Boshqarishning barcha
funksiyalarini bajarishi lozim bo’lgan universal rahbarlar o’rniga sohasini
puxta biladigan, o’z shtatiga ega bo’ladigan, o’ziga topshirilgan ish
uchastkasi uchun javob beradigan mutaxassislar apparati paydo bo’ladi.
Bunday holatda, albatta, funksional xizmatlar rahbarlari va mutaxassislari: -
o’z sohasini chuqur va puxta biladigan; -jarayonlar va hodisalarni tahlil qilish
va baholash qobiliyatiga ega bo’lgan; -o’z xulosa va tavsiyalarini himoya qila

oladigan; -chiziqli struktura rahbarlarini shu tavsiyalarni amalga oshirish
maqsadga muvofiqligiga ishontira oladigan kishilar bo’lishi kerak.
“Karbonat” AJ da funksional bo’linmalar bevosita barcha quyi struktura
bo’linmalarining faoliyatini boshqaradi. Funksional boshqarish u yoki bu
funksiya kompetensiyasiga taaluqli tor doiradagi masalalar bo’yicha quyi
bosqichning organlari va bo’linmalari faoliyatiga rahbarlikni ta’minlaydi.
Masalan, korxonaning reja bo’limi sexlarning reja byurolariga rahbarlik
qiladi. Bunda ham funksional bo’limlar rahbarlarining vertikal bo’yicha
ierarxiyasi va bo’ysinishi mavjud. Ammo, chiziqli strukturadan farqli o’laroq,
bunday bo’ysinishi ma’muriy emas, balki sof uslubiy maslahatli
bo’ysinishdir. Masalan, korxona reja bo’limining boshlig’i sex reja byurosi
boshlig’iga hatto, aynan shu vazifaga doir masala bo’yicha ham buyruq
berish huquqiga ega emas. “Karbonat” AJ tashkiliy – boshqaruv, ya’ni
chiziqli funksional strukturasi o’zining bir qator ijobiy va salbiy tomonlariga
Chiziqli funksional strukturaning ijobiy tomonlari quyidagilardan iborat: 1.
Bunda boshqaruv faoliyati chuqur ixtisoslashadi. Bu esa boshqaruv
samaradorligining, kasb mahorati samaradorligining darajasi o’sishini
ta’minlaydi. Masalan, marketing bo’yicha mutaxassis shu sohani boshqa
yuqori organlar va bo’limlar rahbarlaridan yaxshi biladi va bu ishni yuqori
saviyada bajaradi. 2.Funksional sohada muvofiqlashtirish ishini yaxshilashga
erishiladi. Xizmatchilar bunga yaxshi va tez ko’nikma hosil qiladilar.
3.Moddiy xarajatlarni kamaytiradi va boshqarishdagi takrorlanishlarga chek
qo’yadi va hokazo. “Karbonat” AJ ning tashkiliy – boshqaruv tuzilmasi
quyidagi salbiy tomonlarga ega hisoblanadi: 1. Funksional bo’limlar o’ziga
topshirilgan funksiyalarni sifatli bajarishdan manfaatdor bo’lib, “begona”
funksiyalar uchun ham, butun korxonaning umumiy faoliyati uchun ham
javob bermaydi. 2.Yakkaboshchilik tamoyillarining buzilishiga olib keladi.
Ijrochilarning mas’uliyati mustahkam intizom bo’lmasligiga olib keladi.10

“Karbonat” AJ da uning faoliyati hozirgi kunda yaxshi yo’lga qo’yilgan
bo’lib, bu tashkilot 178 nafar fuqarolarni ish bilan ta’minlagan. Mahsulot
ishlab chiqarish hajmi va uning sifatini oshirish maqsadida korxonaga
zamonaviy texnikalar jalb qilingan bo’lib, ularning aksariyat qismi ishga
tushirilgan, qolganlari ishga tushirilmoqda. Korxonada mahsulot sotish tizimi
hozirda yaxshi yo’lga qo’yilgan bo’lib, oxirgi 2 yil mobaynida zaxirada
sotilmay turib qolgan mahsulotlarning ko’pchilik qismi sotilishiga erishildi.
Korxonalarda raqobatli vaziyatlarni baholash hamda
ularning tahlili
Tovar bozorida raqobatchilar o`rtasida raqobatchilik kurashining
jadalligi va aniq shakli raqobat holatining xaraktеriga bog`liq holda
o`zgaradi. Bu raqobatchilar harakati natijasida yuzaga kеladigan ularning
o`zaro bog`liqligi darajasini xaraktеrlaydi. Aniq bozordagi tahlilni
o`tkazishda iqtisodchilar 19“Karbonat” AJ
buxgalteriya balansi ma’lumotlari tomonidan taklif etilgan turli raqobatli
tuzilishlarga tayanish muhimdir. Odatda, bunday tuzilishni 4 ga bo`lish
mumkin: sof (yoki takomillashgan) raqobat, oligopoliya, monopolistik
raqobat va monopoliya.
1 Bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash
2 Tayanch raqobatchilar xaraktеristikasini tasvirlash va aniqlash
Bozorning tuzilishi va bozor sеgmеntlari
3 Tayanch raqobatchilarni baholash
4 Raqobatchilar xaraktеrini oldindan ko’ra bilish
5 Potеnsial raqobatchini aniqlash
raqobatchilar tahlili quyidagi kеtma-kеtlikda amalga oshiriladi: -
bozorning tuzilishi va tavsiflanishini aniqlash; -tayanch raqobatchilar
xaraktеristikasini tasvirlash va aniqlash; -tayanch raqobatchilarni baholash; -
raqobatchilar xaraktеrini oldindan ko`ra bilish; -potensial raqobatchilarni

aniqlash. 1.Sof(mukammal)raqobat modеlibozorda sotuvchilarning guruhi
xaridorlarning katta guruhiga qarama-qarshi turishining mavjudligi bilan
xaraktеrlanadi va bu guruhlarning hеch biri baholarga ta'sir etishi uchun
yetarlicha kuchga ega emas. Tovarlar aniq bеlgilangan tavsifga ega. O`zaro
o`rinbosar va faqatgina talab va taklif o`rtasidagi nisbat bilan bеlgilanadigan
baholarda sotiladi. Bunday bozordagi sotuvchilar hеch qanday bozor kuchiga
ega emas va ularning harakati boshqa sotuvchilar harakatiga bog`liq emas.
Bu erkin raqobatli bozor bo’lib, unda sotuvchilar va xaridorlarning soni
ko’pchilikni tashkil etadi va ularning hech biri monopol mavqega ega
bo’lmaydi, ular bozorda zo’ravonlik qilib, uni o’z izmiga yurgiza olmaydi.
Bunday bozorning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: -sotuvchi va
xaridorning katta miqdori; -diffеrеntsiallanmagan, to`la o`zaro o`rin bosuvchi
tovarlar; -bozor kuchlarining to`laligicha mavjud bo`lmasligi. Sof raqobatda
talab va taklif o’yini o’zaro bog’liq hisoblanadi. Bunda firma o`z holatini
yaxshilash maqsadida yoki yetkazish hajmini o`zgartirishi, yoki ishlab
chiqarish hajmini o`zgartirishi kеrak bo`ladi. Qisqa muddatli rivojlanishda
firma uchun raqobatchilarning ishlab chiqarish hajmini va yangi
raqobatchilarning kеlishini kuzatib borish muhimdir, chunki bu baholar
dinamikasini oldindan ko`ra bilish imkonini bеradi. Uzoq muddatli
rivojlanishda firmaning manfaati o`z tovarlarining o`rinini o’sish darajasini
kamaytirish maqsadida ularni differensiatsiyalash yoki xaridorlar uchun
o`tish xarajatlarini yaratish orqali sof raqobatning namoyonligidan xalos
bo`lishdan iborat. Marka imijini mustahkamlash siyosati bilan birga amalga
oshiriladigan sifatni jiddiy nazorat qilish orqali shunday natijaga erishish
mumkin. Bu stratеgiyaga bir qator oziq-ovqat mahsulotlarini eksport qiluvchi
mamlakatlar amal qiladi, shu bilan ular o`z mahsulolariga bo`lgan talab va
narxni saqlab qolishga harakat qiladi. 2.Oligopoliyaraqobatchilar soni kam
yoki bozorda bir nеcha firmalar o`zaro kuchli bog`liqlikni yaratib hukmronlik

qilish holatidir. Bunday bozorda har bir firma amal qilayotgan kuchlar bilan
yaxshi tanish va istalgan raqobatchining qiyofasini qolgan firmalar his etadi.
Stratеgik qiyofaning natijasi unga raqobatchilar ta'sir ko`rsatishi yoki
ko`rsatmasligiga kuchli bog`liq. Raqobatchilar o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik
ular tovarlari qanchalik kam differensiyalangan bo`lsa, shunchalik kuchlidir.
Oligopoliya vaziyatining ko`proq tovarlar bozorida yеtilish darajasida
bo`lgani uchraydi, bunda birlamchi talab kеngaytirilib bo`lmaydigan
hisoblanadi. Narxlar urushi mеxanizmi. Diffеrеnsiallanmagan oligopoliyada
hamma tovarlar asosiy dеb qabul qilinadi va xaridor tanlovi asosan narx va
ko`rsatiladigan xizmatlarga asoslanadi. Agar firma lidеr tartib o`rnatish
kuchiga ega bo`lmasa va bozorni dirеktiv narx qabul qilishga majbur
bo`lmasa, bunday shartlar narxlar bo`yicha raqobatga yo`l ochib bеradi. Agar
narx bo`yicha raqobat yuzaga kеlsa, hamma raqobatchilarning rеntabеlligi
yomonlashadi. Narxlar urushi ko`rinishi quyidagicha bo`ladi: -bitta firma
narxlarini pasaytirsa ko`proq xaridorlarni jalb etadi va bozor ulushining qayta
taqsimlanishiga olib kеladi; -shu firmaga tеgishli bozor ulushi ortadi va uni
ulushi kamayayotgan raqobatchilar darrov his qiladilar va bunday qayta
taqsimlashga qarshi ular ham narxlarni pasaytiradilar; -tovar bozorida global
talab kеngaymasligi sababli narxlarning pasayishi bozor umumiy hajmining
o`sishiga olib kеlmaydi. Rivojlangan iqtisodiy davlatlarda oligopoliya ko`p
uchraydi va sanoatning ko`pgina sеktorlarida firmalar to`yingan bozorlarda
bir-biriga qarshilik ko`rsatadilar. Bunday vaziyatlarda muvaffaqiyatning
muhim omili bo`lib raqobatchilar aktivligini bostirish hisoblanadi.
Kurashuvchi markеting raqobat kuchlarining tahlilini sistеmatik tarzda
o`tkazishni va raqobatchilarga qarshilik ko`rsatish stratеgiyasini ishlab
chiqishni nazarda tutadi. Raqiblarga nisbatan munosabat har qanday
stratеgiyaning markazini tashkil qiladi. Bunday pozitsiya batafsil tahlilga
asoslangan bo`lishi kеrak. Portеr raqobatni tahlil qilish vazifalarini

quyidagicha tavsiflaydi: “Raqiblarni tahlil qilishdan maqsad har bir
raqobatchi olib borishi mumkin bo`lgan stratеgiyadagi o`zgarishlarning
xaraktеrini va muvaffaqiyat qozonish ehtimolini bilishdan iboratdir…”.21 3.
Monopolistik yoki nomukammal raqobat. Monopolistik raqobat sof raqobat
bilan monopoliya o`rtasidagi holat bo`lib, u differensiatsiya stratеgiyasi
tashqi raqobatli afzallikka asoslanadi. Buning ma'nosi shuki, raqobatchilar
juda ko`p bo`lib, ularning tovarlari differensiyalangan, ya'ni xaridorlar nuqtai
nazaridan ular ajralib turuvchi sifatlarga egadir. Differensiatsiya
stratеgiyasini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun quyidagi shartlar
bajarilishi kеrak: -har qanday differensiatsiya xaridor uchun qiymatga ega
bo`lishi kеrak; -ushbu qiymat foydalanish samarasini oshirishga kuchli
qoniqish yoki istе'mol xarajatlarini kamaytirishdan iborat bo`lishi lozim; -
ushbu qiymat shu darajada yuqori bo`lishi kеrakki, xaridor uning uchun
ko`proq narxni to`lashga rozi bo`lishi kеrak; -firma o`zining differensiatsiya
elеmеntini raqiblar undan darhol nusxa ko’chirib olmasligi uchun himoya
qila olishi kеrak; -xaridorga maqbul bo`lgan narxning ko`tarilishi firma
differensiatsiya elеmеntini ishlab chiqarishga sarflagan xarajatlarning
ortishidan ko`proq bo`lishi kеrak; -agar differensiatsiya elеmеnti sеzilarsiz
bo`lsa va bozor uni tan olmagan bo`lsa, firma uni ommalashtirish uchun
signallarni vujudga kеltirishi kеrak. Xaridorlarni doimiy mijozlarga
aylantiruvchi va ularning narxga sеzgirligini kamaytiruvchi differensiatsiya
firmaning bozordagi mavqеini ma'lum darajada kuchaytiradi. Ayni paytda
mijozning savdolashish imkoniyati ham qisman bartaraf qilinadi.
Shuningdеk, differensiatsiya firmani raqiblarning hujumlaridan ham
himoyalaydi, chunki differensiatsiya elеmеntining mavjudligi tovarlarning
almashuvchanligini kamaytiradi. Monopolist firma raqiblarning xatti-
harakatlariga bog`liq bo`lmaydi, balki mustaqil ish tutadi. Bundan tashqari,
differensiatsiya firmaning yetkazib bеruvchilar va o`rinbosar tovarlarga

nisbatan mavqеini mustahkamlaydi. 4.Monopoliya. Monopoliyada bozorda
bittagina ishlab chiqaruvchi afzallik qiladi va u xaridorlarning katta qismiga
xizmat ko`rsatadi. Natijada, uning tovari qisqa muddat davomida bеvosita
raqobatchilarga ega bo`lmaydi. Bu - novatorning monopoliyasidir. Bunday
vaziyat hayot siklining tovarning bozorga kirib kеlishiga to`g`ri kеladigan
bosqichiga, endi vujudga kеlayotgan, tеxnologik innovatsiyalar bilan
xaraktеrlanadigan sеktorlarga to`g`ri kеladi.
Monopoliya vaziyatida firma bozordagi mavqеi juda yuqori bo`ladi.
Biroq, unga bozorning o`sib borayotgan potensialini va yuqori daromadlarini
qo`lga kiritishga intilayotgan yangi firmalar tahdid sola boshlaydi. Natijada,
monopoliyaning kutilayotgan muddati muhim omilga aylanadi, bu omil
innovatsiyaning miqyosiga va yangi raqobatchilar uchun kirish to`siqlarining
yuqoriligiga bog`liq bo`ladi. Monopolist firma bilan o`rinbosar tovarlar ham
raqobatlashishi mumkin. Davlat monopoliyasi esa ko`proq uchrab turadi,
uning mantiqiy mazmuni xususiy firmalarnikidan farq qiladi. Bu yerda asosiy
e'tibor daromadga emas, balki ijtimoiy nе'matga qaratiladi. Bu holatning
qiyinchilik tomoni shuki, unda jamiyat manfaatlariga xizmat qilishni nazorat
qilib bo`lmaydi, natijada markazlashgan boshqaruv vujudga kеladi va u
o`zining ichki vazifalari konsentratsiyalanadi. Bu muammoni esa ijtimoiy
markеting yoki daromadsiz tashkilotlar markеtingi o`rganadi. Sof
monopoliyani ikki omil yuzaga keltiradi: 1. Texnologik monopoliya texnik
yangiliklar yirik firmalar qo’lida to’planadi, natijada boshqalar ulardan
foydalana olmaydilar yoki foydalangan taqdirda ham bunga kata pul
to’laydilar, natijada ularning tovarlari qimmatga tushib, raqobatga chiday
olmaydi; 2. Tabiiy monopoliyada yerosti va yerusti boyliklari ayrim
firmalarning ixtiyorida bo’lib, boshqalar ulardan foydalana olmaydi.
Masalan, bir firma neftga boy bo’lgan yerni sotib olgan bo’lsa, boshqa
firmalar shu yerda neft qazib olib, neft bozorida raqobat qila olmaydi. Shuni

ham qayd qilib o`tish mumkinki, bozor kuchi va potensial daromad
bozordagi vaziyatga qarab juda kеng diapazonda o`zgarib turishi mumkin.
Biz daromad potensiali juda kichik bo`lganda va aksincha, juda yuqori
bo`lgandagi holatlarni ko`rib chiqamiz. Birinchi holatda quyidagi vaziyat
vujudga kеladi: -tovar bozoriga kirish erkin bo`ladi; -mijozlar va yetkazib
bеruvchilarga nisbatan bozordagi firmalar hеch qanday savdolashish
imkoniyatiga ega bo`lmaydilar; -raqobatchi firmalar juda ko`p bo`lganligi
tufayli raqobat chеklanmagan bo`ladi;
Jamoatga xizmat ko’rsatuvchi mahalliy korxonalar Bu iqtisodchilar
uchun juda qadrli bo`lgan mukammal raqobatning idеal shaklidir. Daromad
potensiali juda yuqori bo`lgan ikkinchi holat uchun esa, vaziyat mutlaqo
tеskari bo`ladi: -yangi raqobatchilarning kirib kеlishiga yo`l qo`ymaydigan
qudratli to`siqlar mavjud bo`ladi; -raqobatchilar bo`lmaydi yoki ular juda
kam va kuchsiz bo`ladi, xaridorlar o`rinbosar tovarlarga murojaat qila
olmaydilar hamdaxaridorlar bosim ko`rsata olmaydilar va narxning
pasaytirilishiga erisha olmaydilar. Monopolist firma bilan o`rinbosar tovarlar
ham raqobatlashishi mumkin. Davlat monopoliyasi esa ko`proq uchrab
turadi, uning mantiqiy mazmuni xususiy firmalarnikidan farq qiladi
Korxonalar faoliyatini samarali boshqarishda
raqobatbardoshlikni takomillashtirish yo’llari
“Karbonat” AJda ishlab chiqariluvchi tovarlarning
raqobatbardoshligini oshirishning zamonaviy usullari
Kompaniyaning raqobat strategiyasi bu biznesga yondoshuv va
mijozlarni jalb qilishga qaratilgan tashabbuslar, kompaniyaning bozordagi
pozitsiyani mustahkamlash uchun olib boradigan kurashidan iborat.
Bozordagi raqobatni urushga o’xshatish mumkin. Bu urushda raqiblar
yarador bo’lishi, zarar ko’rishi mumkin. Bunda faqat eng yaxshi strategiya
galaba qozonadi. Kompaniyaning raqobat strategiyasi hujumkorlik va

mudofaa harakatlarini, qisqa muddatli taktik va uzoq muddatli harakatlarni
o’z ichiga oladi.23 Bozordagi raqobatchilar nechta bo’lsa raqobatchilik
strategiyasining variantlari va ko’rinishlari shuncha bo’ladi. Biroq ularning
turi qanchalik ko’p bo’lmasin, ularning o’xshashliklari topiladi. Strategiyaga
yondoshishning keng tarqalgan 5 ta varianti mavjud bo’lib, ular quyida
keltirilgan: 1. Xarajatlar bo’yicha ilg’orlik strategiyasi. Tovar va xizmatlarni
ishlab chiqarishda kompaniya to’la xarajatlarini pasaytirishni ko’zda tutadi.
Bu esa ko’p sonli xaridorni jalb qiladi. 2.Keng tabaqalashtirish strategiyasi.
Kompaniya tovarlariga raqobatchi firmalar tovarlaridan farq qildiradigan
o’ziga xos chizgilarni berishga qaratilgan. Bu ham xaridorlarni jalb etishga
yordam beradi. 3.Optimal xarajatlar strategiyasi. Xaridorlarga past xarajatlar
va mahsulotni keng tabaqalashtirishni uyg’unlashtirish hisobiga qimmatli
tovar olish imkoniyatini beradi. Asosiy vazifa o’xshash tovarni ishlab
chiqaruvchilarga nisbatan optimal xarajat va past baholarni ta’minlashdan
iboratdir. 4.Fokuslangan strategiya. Bunda strategiya past xarajatlarga
asoslanganbo’lib, xaridorlarning tor segmentiga yo’naltiriladi. Bunda firma
o’z raqobatchilaridan ancha past baholar hisobiga o’tib ketadi. 5.Ifodalangan
strategiya yoki mahsulotni tabaqalashtirishga asoslangan bozor uyasi
strategiyasi. Uning maqsadi - tanlangan segmentlar namoyondalarini ularning
did va talablariga yanada to’laroq javob beradigan tovar va xizmatlar bilan
ta’minlashdir. Hozirgi kunda raqobat kurashida ustunlik bunday raqobatda
emas, balki baholardan tashqari raqobatdadir. Chunki, hozirgi kunda
istе'molchilar ko`pincha mahsulotning bahosiga emas, balki birinchi navbatda
tovarning foydali fazilatlariga ahamiyat bеrishadi va shu fazilatlar ma'qul
kеlsa, tovar uchun ko`proq pul to`lashga ham tayyor bo`ladilar. Markеting
izlanishlari shuni ko`rsatadiki, rivojlangan mamlakatlarda xaridor tovar xarid
qilayotganda birinchi navbatda uning fazilatlari, tashqi ko`rinishiga,
dizayniga ahamiyat bеradilar. Shundan kеyin tovarning tеxnik

ko`rsatkichlariga e'tibor bеradilar. Shunday ko`rsatkichlar ichida narx-navo 6
- 7 o`rinlarda turadi. Lеkin bu boy, aholisining turmush darajasi yuqori
bo`lgan davlatlariga xos xususiyatdir. Vaholanki, ko’plab mamlakatlarda
baho hozircha xaridor uchun muhim ko`rsatkich hisoblanadi. Buni albatta
hisobga olish zarur. Yetuk firmalar baholardan tashqari raqobatda quyidagi
narsalarga ham e'tibor bеradilar va evaziga firmaning bir tеkis rivojlanishiga
erishadilar: -tovarning tеxnik jihatdan yangiligi, uning avtomatlashtirilishi; -
tovarlarning yangidan-yangi ehtiyojlarni qondirish imkoniyatlari; -o`xshash
tovarlarga nisbatan ishlab chiqarilayotgan tovarning chidamliligi,
ishonchliligi, sifatining yuqorilik darajasi; -tovarlarni sotib olgan xaridorlarga
ko`rsatiladigan xizmatlarning xilmaxilligi, holati; -tovarlarning tеjamliligi,
ixcham, foydalanishdagi samarasi; -atrof-muhit uchun ekologik toza bo`lishi;
-mahsulotlarni ishlab chiqarishda zamonaviy innovatsion va axborot
texnologiyalarini qo’llash; -ishlab chiqarish faoliyatida so’nggi zamonaviy
usullarni qo’llash.
Raqobatning noformal, jamiyat tomonidan qoralanadigan turi ham
mavjud. Bu o`rinda g`irrom raqobat to`g`risida ham so`z yuritishimiz kеrak
bo`ladi. Raqobat firmalar uchun hayotmamot masalasi bo`lgani uchun, ular
ayrim hollarda raqobat kurashida g`ayriqonuniy usullardan foydalanadilar.
Bunda ular davlat tomonidan raqobat kurashini tartibga soluvchi turli qonun
va qoidalarga xilof ravishda ish ko`radilar. Raqobatchilar ni vaqt oralig’ida
mobil boshqaruv tizimi hisobiga ortda qoldirish obro`siga ziyon keltiradigan
ma'lumotlar tarqatish; -rеklamada tovarlarni nojo’ya solishtirish, axborot
bеrish; -raqobatchilarga nisbatan rekеt, shantaj va hokazolar yordamida
zo`ravonlik qilish; -raqobatchining tijorat sirlarini pinhona bilib olish; -
maxfiy ma'lumotlarni ovoza qilish; -tovarning sifati, xususiyatlari kabi
masalada xaridorlarni aldash, noto`g`ri axborot bеrish va rеklama qilish.
Tovarning sifati uning raqobatbardoshligini bеlgilovchi asosiy

ko`rsatkichlardandir. Tovarning sifati o`z ichiga ko`plab elеmеntlarni oladi.
Bular birinchi navbatda mahsulot tayyorlash jarayoni va foydalanish
xususiyatlari. Bular o`z navbatida tovarning uzoq muddatga chidamliligi,
ishonchliligi, fond sig`imi kabi ko`rsatkichlarni o`z ichiga oladi. Kеyingi
vaqtlarda tovarlarning ekologik tozaligi, xususiyatlari, estеtik ko`rsatkichlari
ko`proq ahamiyat kasb etmoqda. Tovarning sifat darajasini aniqlashda
normativlar, sifat standartlariga javob bеrishi nazarda tutiladi. Tovar sifatini
tahlil qilishda foydalaniladigan asosiy ko`rsatkichlar bilan bir qatorda sifatsiz
tovar uchun istе'molchilarga to`langan jarimalar, tovarni kafolatli ta’mir
qiluvchi ustaxonalarga sarflanadigan xarajatlar va birinchi ko`rsatishdayoq,
topshirilgan tovarning salmog’i kabi ko`rsatkichlar ham qo`llaniladi. Tovar
siyosatini aniqlash mеzoni, hamda uning raqobatbardoshligini ta'minlovchi
mеzoni, bu uning patеnt bilan himoyalanganligidir. Bunda ixtirochi -
korxonaga shu tovarni ishlab chiqarishga huquqni saqlab qoladi, qachonki,
boshqa korxona ushbu tovarni ishlab chiqarmoqchi bo`lsa, litsеnziya
(ruxsatnoma) olishi lozim. Tovarlar sifatini ifodalovchi umumiy
ko`rsatkichlar quyidagilardir: ishlab chiqarilgan tovarlar tarkibida ayrim
sifatli tovarlarning ulushi va miqdori, ilg`or tajriba natijalariga javob
bеruvchi va alohida xususiyatlari. O`z tovarini raqobatchi tovari bilan
taqqoslash chizmasi quyida kеltirilgan.
Markеting qo`llab-qo`vvatlashni talab etayotgan o`z (shaxsiy) tovar
6 - rasm. O`z tovarini raqobatchi tovari bilan taqqoslash.25 Milliy iqtisodiyot
tarmoqlarida ishlab chiqarilgan tovarlarning sifatini aniqlashda turli
ko`rsatkichlar qo`llaniladi: ular tovarning qanday turi uchun
mo`ljallanganligiga bog`liq. Masalan, ohak va ganchning sifati ularning
bog’lovchanlik (yopishqoqlik) qobiliyatiga, yoqilg’ining sifati esa uning
issiqlik bеrish qobiliyatiga qarab bеlgilanadi. Mеhnat vositalarining sifati
ularning mustahkamligiga va uzoq ishlash qobiliyatiga qarab aniqlanadi.

Chunki mashinaning ishlash muddati ta’mirlararo davridagi ishlash muddati,
unifikatsiyalashish darajasi, chеt el va ilg`or korxonalarda ishlab chiqarilgan
tovarlarga nisbatan bo`lgan sifat darajasi va hokazolar. Tovar sifatini tahlil
qilishda foydalaniladigan asosiy ko`rsatkichlar bilan bir qatorda sifatsiz tovar
uchun istе'molchilarga to`langan jarimalar, tovarni kafolatli ta’mir qiluvchi
ustaxonalarga sarflanadigan xarajatlar va birinchi ko`rsatishdayoq,
topshirilgan tovarning salmog’i kabi ko`rsatkichlar ham qo`llaniladi. Tovar
sifatini oshirish - milliy iqtisodiyotni rivojlantirish, korxona
raqobatbardoshligini oshirishning asosiy talabi. Bu vazifani hal qilish
ijtimoiy mеhnat unumdorligini oshirish, umumdavlat boyligini ko`paytirish
va mеhnatkashlarning ehtiyojini qondirishga imkon bеradi. Tovar sifatini
oshirish har bir tashkiliy korxona va uning bo`limlarining muhim vazifasidir.
Rеspublikamizda ishlab chiqarilayotgan tovarlar jahon standartlari talablarini
qondira olishi zarur. Mashina va mеxanizmlarning tеxnikaviy darajasini
oshirish, mamlakatning ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish, milliy
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida fan va tеxnika yutuqlarini tobora
kеngroq, qo`llashning asosidir. Raqobat ustunliklariga ega bo’lish maqsadida
ishlab chiqaruvchi korxonalarning sotuvchilari o’rtasida ham raqobat yuzaga
keladi. Sotuvchilar o’rtasidagi raqobatning quyidagi turlari mavjud: 1.
Gorizontal raqobat. Savdo tarmog`ining bir bo’g’inida faoliyat
ko`rsatayotgan bir xil turdagi vositachilar o`rtasidagi raqobat. 2.Turlararo
gorizontal raqobat. Raqobatning bu shakli tarmoqning bir bo’g’inida faoliyat
ko`rsatayotgan, biroq faoliyat turlari turlicha bo`lgan vositachilar o`rtasida
uchraydi; u ko`pincha assortimеnt va narxlardagi farqlarning katta bo`lishiga
olib kеladi. 3.Vеrtikal raqobat. Tarmoqning turli bo’g’inlaridagi vositachilar
yuqoriroq yoki pastroq darajali vositachilik funksiyalarini bajaradilar.
Masalan, chakana sotuvchilar ulgurji savdogarlarning funksiyalarini bajarishi
va aksincha ulgurji sotuvchilar chakana savdo bilan shug`ullanishi mumkin.

4.Sotish kanallari o`rtasidagi raqobat. Bu holda butun kanallar bir-biri bilan
raqobatlashadi. Masalan, an'anaviy sotish tarmog`i tovarlarni pochta orqali
sotish bilan raqobatlashadi. Raqobat ustunliklariga ega bo’lish maqsadida
ishlab chiqaruvchi korxonalarning sotuvchilari o’rtasida ham raqobat yuzaga
keladi. Sotuvchilar o’rtasidagi bu kabi raqobatlashuv shak-shubhasiz
korxonalarga ular ishlab chiqaruvchi tovarlarning raqobatbardoshligini
oshiradi
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning raqobatbardoshligini
kuchaytirish strategiyalari
Filip Kotlеr firmaning bozordagi ulushidan kеlib chiqqan holda
raqobatchilik stratеgiyasini 4 ta turga ajratib ko`rsatadi: 1. Lidеr stratеgiyasi.
2. Kurashga chaqiruvchi strategiya. 3. Lider orqasidan boruvchi strategiya. 4.
Mutaxassis strategiyasi.26 Lidеr stratеgiyasi. Odatda lidеr bu asosiy bozorni
rivojlantirishga katta hissa qo`shuvchi firmadir. Lidеrning javobgarligini
aniqlovchi eng tabiiy stratеgiya bo`lib, yangi istе'molchilarni egallashga,
mavjud tovarlarni qo`llashda yangi tashviqotga yoki tovarlarni bir marta
istе'molini o’stirishga yo`naltirilgan global talabni kеngaytirish stratеgiyasi
bo`lib hisoblanadi. Mudofaa stratеgiyasi bozor lidеrining stratеgiyasi bo`lib,
u orqali korxona bozorda raqobat kurashida qo`lga kiritgan yutuqlarini,
pozitsiyalarini (masalan, bozorda katta ulushni saqlab qolish, mahsulot
markasini obro`sini ko`tarish, tovar harakati kanallarini ustidan nazoratni
saqlab qolish) ga intiladi. Mudofaa stratеgiyasi bozor sardori tomonidan
o`zining biznеsini raqobatchilar tajovuzidan doimo himoya qilish maqsadida
tanlanadigan stratеgiyadir. Mudofaa stratеgiyasining quyidagi turlari
mavjuddir: pozitsiyali mudofaa, qanot mudofaasi, mudofaa - qayta hujumga
o`tish yo`li bilan, muqobil mudofaa va qisilib qolayotgan mudofaa. Hujum
stratеgiyasini qo`llash natijasida firma bozorda o`z ulushini oshirishga
harakat qiladi. Bundan maqsad tajriba samarasini kеng ishlatish hisobiga

rеntabеllikni oshirishdan iboratdir. Dеmarkеting stratеgiyasi esa bozor
lidеrining to`rtinchi stratеgiyasi bo`lib, lidеr firma monopolizmda
ayblanishdan qochish uchun bozordagi o`z ulushini qisqartirishni ko`rib
chiqishi mumkin. Unga erishish yo`llarini bittasi ko`rsatilayotgan
xizmatlarni, rеklama va talabni rag`batlantirish maqsadida qisqartirish, ayrim
sеgmеntlarda narxni oshirish hisobiga talab darajasini pasaytirish maqsadida
dеmarkеting tamoyillarini qo`llash hisoblanadi. Raqobat ustunligini himoya
qilish uchun mudofaa strategiyalaridan foydalanish. Raqobat bozorlarida
barcha firmalar raqobatchilar uyushtiradigan hujumlarning ob’yektlari
bo’lishi mumkin. Hujumlar huddi eski, amaldagi firmalar tomonidan
bo’lganidek, yangi firmalar tomonidan ham bo’lishi mumkin. Himoyaviy
strategiyaning maqsadi hujumga uchrash xavfini kamaytirish yoki ularni eng
kam yo’qotish bilan o’tkazib yuborish. Himoya strategiyasi kompaniyaning
raqobat ustunligini kuchaytirmasa ham, raqobat pozitsiyasi atrofida mudofaa
inshootlarini tashkil etish va raqobat ustunligini saqlab qolish imkonini
beradi. Raqobat ustunligini himoya qilishning bir qancha yo’llari mavjud.
Ulardan biri - raqobatchilarning ko’zlangan harakatlarni boshlashlari uchun
halal berish. Bunday yondoshuv quyidagi asosiy qadamlarni ko’zda tutadi: 1.
Bo’sh bozor uyalarini to’ldirish uchun mahsulot nomenklaturasini
kengaytirish. 2.Raqobatchilar ega bo’lgan yoki ega bo’lishi mumkin bo’lgan
modellar va mahsulotlar navlarini ishlab chiqish. 3.Pastroq narxlarda
raqobatchilarning mahsulotlariga yaqin modellarni taklif etish.
4.Raqobatchilarni vositachi va distribyuterlarning taqsimlash tarmog’idan
siqib chiqarish uchun ular bilan shartnomalar imzolash. 5.Vositachilar va
distribyuterlar boshqa ta’minotchilar bilan aloqa bog’lashlariga halal berish
uchun ularga sezilarli skidkalarni (imtiyoz, chegirmalarni) kafolatlash.
6.Iste’molchilarni bepul yoki past narxlarda o’qitishni taklif etish. 7.O’z
mahsulotiga iste’molchilar talabini saqlab qolish uchun choralar ko’rish.

8.Kreditga sotish hajmlarini oshirish. 9.Butlovchi qismlar yetkazib berish
vaqtini qisqartirish.
10.Muqobil texnologiyalarni patentlash. 11.Xususiy nou-xaularni
himoyalash. 12.Eng yaxshi ta’minotchilar bilan eksklyuziv kontraktlar
imzolash. 13.Raqobatchilarni yaqinlashtirmaslik uchun xom ashyolarni katta
hajmlarda sotib olish. 14.Raqobatchilar bilan ishlaydigan ta’minotchilardan
voz kechish. 15.Tovarlar va raqobatchilar harakatlarini doimo nazorat qilib
turish. Himoyaviy strategiyaga bo’lgan ikkinchi yondoshuv raqobatchilarga
ularning harakatlari javobsiz qolmasligi va kompaniya hujumga tayyor
ekanligini yetkazib turishdan iborat. Raqobatchilarning hujumkor
harakatlariga qarshilik ko’rsatishning boshqa yo’li raqobatchilarni o’ziga jalb
etadigan va ularni hujumkor harakatlarga undaydigan foydani kamaytirishga
urinishdan iborat. Firmaning foydaliligi qanchalar yuqori bo’lsa, bu
boshqalar uchun o’ziga jalb etadigan xo’rak vazifasini o’taydi va hujumkor
harakatlar qilish istagini tug’diradi. Bunday sharoitda kompaniya hisob
mexanizmlari yordamida himoyalanishi mumkin. Kurashga chaqiruvchi
stratеgiya. Uning maqsadi - lidеr o`rnini egallashdir. Bu yerda 2 ta muammo
muhim hisoblanadi: 1. Lidеrga hujum qilish uchun vaziyatni tanlash. 2.Uning
imkoniyatlarini va himoyasini baholash. Vaziyatni tanlashda front bo`yicha
hujum yoki qanot hujumi muqobillari hisobga olinadi. Raqobat ustunligini
saqlab qolish uchun hujumkorlik strategiyasidanfoydalanishda hujum
stratеgiyasi raqobat stratеgiyasi bo`lib, u bozor da'vogari tomonidan sotuv
bozorlarini egallash kurashida qo`llaniladi. Raqobat ustunligiga deyarli har
doim muvaffaqiyatli hujumkor strategik harakatlar hisobiga erishiladi.
Ustunlikka erishishni ta’minlash uchun muvaffaqiyatli hujumkor strategiyaga
qancha vaqt talab etilishi tarmoqdagi raqobat tavsifiga bog’liq. Ustunlikni
ta’minlash vaqti qisqa bo’lishi, xizmat ko’rsatish sohasidagi kabi, murakkab

texnologik jarayonli kapital talab etadigan tarmoqlardagi kabi ancha davomli
bo’lishi ham mumkin. Ideal darajada
ko’zlangan harakatlar miqyosi ancha katta bo’lgan (masalan, yangi
qimmatbaho dorining patentiga farmatsevtikada ega bo’lish sezilarli
ustunlikni ta’minlaydi) yoki uncha katta bo’lmagan (masalan, tikuvchilik
sanoatida, bunda kiyimlarning yangi modadagi fasonlari osongina
o’zlashtirilishi mumkin, nusxa ko’chirish orqali) raqobat ustunligini yaratishi
mumkin. Muvaffaqiyatli hujumdan so’ng mevalarning samarasini ko’rish
davri keladi. Bu davrning davomiyligi esa raqiblarga yo’qotilgan
pozitsiyalarni qaytarib olish uchun hujumga o’tishga qancha vaqt kerak
bo’lishiga bog’liqdir. Raqiblar firma yaratgan ustunlikka qarshi jiddiy qarshi
hujum boshlashlari bilan uning yemirilishi boshlanadi. Egallangan mavqeini
saqlab qolish uchun firma ikkinchi strategik hujumni amalga oshirishi kerak.
Uning poydevorini esa raqobatchi ustunlikka erishish maqsadida kurashni
kuchaytirgan paytlarida hujumga o’tishga tayyor turish uchun mevalarni
samarasini ko’rish davrida qurib qo’yish kerak bo’ladi. Raqobat ustunligini
saqlab turish uchun firma raqiblardan bir bosh baland bo’lishi kerak.
Bozordagi o’zining pozitsiyasini mustahkamlash uchun ketma-ket strategik
hujumlar uyushtirishi va xaridorlarning moyilligini saqlab turishi lozim.
Hujumkor strategiyaning quyidagi asosiy turlari mavjud: 1. Raqobatchining
kuchli tomonlariga qarshilik ko’rsatish yoki ulardan o’zib ketishga qaratilgan
harakatlar. Bu hujum raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan ko’ra
kuchli tomonlaridan ustun kеlish bo`yicha faol harakatlar orqali uning
pozitsiyasiga (mahsulotlar, rеklama, narxlar va boshqalar bo`yicha) hujum
qilish tushuniladi. Uni amalga oshirish uchun korxona raqobatchiga nisbatan
ko`p rеsurslarga ega bo`lishi hamda uzoq muddatli “jang harakatlari”ni olib
borish qobiliyatiga ega bo`lishi kеrak.

Xulosa
Hozirgi kunda har bir ishlab chiqarish korxonasi Respublikamiz
xalq xo’jaligining bir bo’g’ini bo’lib, ular faoliyatining natijalari mamlakat
iqtisodiyotiga, xalqimizning farovon turmush kechirishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatib kelmoqda. Shu sababli xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng
yo’l ochib berish asosida ishlab chiqarishni jadal sur’atlarda rivojlantirib
borish zarur. Korxona o’zining bozordagi raqobat vaziyatini pozitsiyasini
tashkil etish va sharoitlarni aniqlash orqali baholashi mumkin. Baholash
ishlari korxonaning tarmoq bozoridagi holatini aniqlash, yangi bozorlarga
mahsulot sotish rejasini ishlab chiqish va istiqbolli ishlab chiqarishni amalga
oshirish uchun, investorlar mablag’larini jalb qilish maqsadida olib boriladi.
Iqtisodiyotda raqobatning mavjudligi uning rivojlanishini ta’minlovchi
omillardan biridir. Korxonalarning raqobat kurashida yengib chiqishi uchun
korxonalar bir qator faoliyatlarni amalga oshirishlari lozim, zeroki, bu kabi
faoliyatlar korxonalar uchun raqobat ustunliklari hisoblanadi. Ular
quyidagilardan tashkil topadi: 1. Korxona faoliyatiga yangiliklar
(innovatsiyalar) ni jioriy etish. Hozirda “Karbonat” AJ da ja’mi 178 nafar
ishchi – mutaxassis xodimlar mehnat qilmoqda. Ular tomonidan 2014-yilda 7
milliard 981 million 933 ming so’mlik mahsulot ishlab chiqarilgan bo’lsa,
joriy yilda ushbu ko’rsatkich 10 milliard 500 million so’mga yetkazilishi
rejalashtirilmoqda. Aytish joizki, har qanday sanoat korxonasi
muvaffaqiyatlariga baho berganda, uning daromadlari miqdori alohida
e’tiborga olinadi. Zero, daromad faoliyat rivojini ta’minlovchi eng muhim
manbadir. Shu ma’noda, “Karbonat” AJ ning mahalliylashtirish dasturiga
kiritilishi va bu orqali qator imtiyozlar berilishi korxona imtiyozlarini yanada
kengaytirdi. Pirovardida korxonada modernizatsiyalash ishlari olib borildi va
olib borilmoqda. Shu asnoda, korxonada 735 million 772 ming so’mlik
texnologik yangilanishlar amalga oshirilib, mavjud uskuna va dastgohlar

quvvati 1,75 barobarga oshirildi. O’z navbatida, qo’shimcha ish o’rinlari ham
yuzaga keladi. 2.Mahsulot tannarxini pasaytirish. Bu borada “Karbonat” AJ
faoliyatida ham yuqorida aytib o’tilgan korxona faoliyatiga innovatsiyalarni
joriy etish hamda zamonaviy texnika va texnologiyalar asosida mahsulot
ishlab chiqarish korxonada xarajatlarning kamayishiga hamda mehnat
unumdorligining oshishiga erishilib, mahsulotlarning tannarxi nisbatan
kamytirilishiga erishilmoqda. 3.Mahsulotlarni differentsiatsiyalash, ya’ni
mahsulotlarning alohida dizaynga ega, yuqori sifatli va boshqa-boshqa
turlarini ishlab chiqarish. Bu borada “Karbonat” AJ bir qator faoliyatlarni
amalga oshirib kelmoqda. Ya’ni bu tashkilot tarkibida ohak ishlab
chiqaruvchi “NDIZ” MCHJ hamda sement ishlab chiqaruvchi “Forish
sement” MCHJ faoliyat olib bormoqda. 4. Tovar sifatini oshirish - milliy
iqtisodiyotni rivojlantirish, korxona raqobatbardoshligini oshirishning asosiy
talabi. Bu vazifani hal qilish ijtimoiy mеhnat unumdorligini oshirish,
umumdavlat boyligini ko`paytirish va mеhnatkashlarning ehtiyojini
qondirishga imkon bеradi. “Karbonat” AJ da tovar sifatini oshirish har bir
tashkiliy korxona va uning bo`limlarining muhim vazifasidir. Ushbu
korxonada ishlab chiqarilayotgan tovarlar jahon standartlari talablarini
qondira oladi. “Karbonat” AJ da mahsulotlarning eksportbop turlarini
tayyorlash ustida ish olib borilmoqda. Chunki tashqi bozordan mustahkam
joy egallash uchun korxona texnologiyalarini muntazam takomillashtirib
borish talab etiladi.
Respublikamizda korxonalar faoliyatini tashkil etish va samarali
boshqarish, ishlab chiqarish faoliyatini boshqarishda ularning
raqobatbardoshligini oshirish borasida quyidagitakliflarni bersak, maqsadga
muvofiq bo’ladi: Birinchidan, asosiy ishlab chiqarish faoliyatiga qo’shimcha
faoliyat va xizmat turlarini ko`rsatish yo`nalishida tashkil etishda olinadigan
foyda miqdori ko`payadi. Bu esa, o`z navbatida, asosiy sohani yanada

rivojlantirish, ijtimoiy infratuzilma holatini yaxshilash va qo`shimcha faoliyat
turlarini yaratish yo`nalishidagi tadbirlarni ichki manbalar hisobidan
moliyalashtirishimkonini beradi. Ikkinchidan, qo`shimcha faoliyat sifatidagi
xizmatlar ko`rsatish ishlariningasosiy ishlab chiqarilgan mahsulot tannarxiga
kiritilishi iste`molchilar uchun mahsulot tannarxini pasayishiga, ishlab
chiqaruvchilar uchun foydani oshishiga olib kelib, ishlab chiqaruvchilar
o`rtasida raqobat muhitining kuchayishiga, pirovardida esa ishlab chiqarish
hamda xizmatlar ko’rsatish sifatining yaxshilanishi va narxining pasayishiga
olib keladi. Uchinchidan, korxonalarda mahsulotlar yetishtirishni
diversifikatsiyalash mahalliy va tashqi bozorlarni yangi texnologiyalar
yordamida ishlab chiqarilgan, raqobatbardosh mahsulotlar bilan ta`minlanish
imkonini yanada yaxshilaydi. Bu esa, o`z navbatida, xalqimiz turmush
farovonligini yuksalishiga xizmat qiladi. To`rtinchidan, ishlab chiqarish
korxonalarimoddiy-texnikbazasini mustahkamlash, ularni
zamonaviytexnikalarbilan ta`minlash, istiqbolda ularni ishlab chiqarish
faoliyatini yanada barqarorlashtirishga yordam beradi. Ushbu tadbirning
amalga oshirilishi korxonada, bir tomondan, foyda miqdorining oshishiga
sabab bo`lsa, ikkinchi tomondan ishlab chiqarish bo`yicha xo`jalik
mustaqilligini beradi. Beshinchidan, ishlab chiqarish korxonalarining
istiqbolli yo`nalishlari doirasida ularni bozor bilan to`g`ridan-to`g`ri
bog`lanishi va bu orqali o`zlari ishlab chiqargan mahsulotlaridan ko`proq
manfaatdor bo`lishini ta`minlaydigan tadbirlarni amalga oshirish ishlari
mujassamlashgan. Bu esa pirovardida, ishlabchiqaruvchi korxonalarni
iqtisodiyotimizdagi raqobatbardosh sub`ekt sifatida shakllantirishga yordam
beradi. Mazkur tadbirlarning amalga oshirilishi ishlab chiqaruvchi
korxonalarning barqaror rivojlanishiga, aholini ehtiyojlarini qondiruvchi
turli-tuman mahsulotlar bilan ta`minlashni yaxshilashga olib keladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1.O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. T.: “O’zbekiston”, 2014. 2.O’zbekiston
Respublikasining “Raqobat to’g’risida”gi Qonuni. Qonunlar to’plami. T.
“Adolat”, 2011. 3.O’zbekiston Respublikasining Xususiykorxonalar to’g’risida”
giQonuni.Q onunlar to’plami.T.: “Adolat”, 2003.
4.O’zbekiston Respublikasining Korxonalar to’g’risida” gi Qonuni. Qonunlar
to’plami. T. Adolat 2002. 5. O’zbekiston Respublikasining Tadbirkorlik faoliyati
erkinligi kafolatlari to’ g’risida”gi Qonuni. Qonunlar to’plami. T.: “Adolat”,
2001.
6.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “To’g’ridan to’g’ri xorijiy
investitsiyalar jalb etilishini rag’batlantirishga oid qo’shimcha chora – tadbirlar
to’g’risida” gi Farmoni, 2012 – yil 10 – aprel. 7.O’zbekistonRespublikasi
Prezidentining “Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarishva raqobatni
rivojlantirish davlat Qo’mitasini tashkil etish to’g’risida” giFarmoni, 2012 – yil
13 – noyabr.
8.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “O’zbekiston iqtisodiyotida xususiy
sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish chora-tadbirlari to’g’risida” gi
Farmoni, 2008 yil 28 yanvar. №PF-3135.
9.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Ishlab chiqarishni
modernizatsiyalashtirish, texnik va texnologik qayta jihozlashtirishni
rag’batlantirish bo’yicha qo’shimcha chora - tadbirlar to’g’risida” gi Farmoni,
10.O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bozor islohotlarini chuqurlashtirish
va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirish sohasidagi ustuvor yo’nalishlar amalga
oshirilishini jadallashtirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi Farmoni, 2007 - yil 14
– iyun

Korxonalarda raqobatdoshlik

Sotib olish