Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	80.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Abbosbek Abdujalilov

Ro'yxatga olish sanasi 18 Yanvar 2024

57 Sotish

Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi

Sotib olish

Mavzu; Korxonalarning moliyaviy hisoboti,uni tuzish va taqdim
etish usullari.
Reja
Kirish.
I Bob. Xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisoboti ,ularni
ahamiyati va me’yoriy huquqiy asoslari.
1.1.Moliyaviy hisobotlarni korxona faoliyatidagi o’rni va ahamiyati.
1.2.Moliyaviy hisobotlar tarkibi.
II Bob Moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi.
2.1.Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibi.
2.2.Buxgalteriya balansini tuzish tartibi va bosqichlari.
2.3.Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullari.
Xulosa va takliflar.
Adabiyotlar ro’yxati.

1

Kirish
Iqtisodiyotni tez sur’artlarda rivojlanib borishi bugungi kun sharoitida har
bir xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining asosiy maqsadi- foydani
maksimallashtirish va buning natijasida o’zining tasischi hamda aksionerlar
daromadlarini oshirish va shu yo’l bilan yurtimiz iqtisodiy salohiyatini yanada
o’sishga ko’maklashishdir. Hozirgi bosqichda tadbirkorlik faoliyati tobora ko'proq
iqtisodiy ma'lumotlarga bog'liq. Foyda olish ushbu ma'lumotlarning sifatiga
bog'liq. Shu bilan birga, ma'lumotlarning to'liqligi, ishonchliligi va shaffofligiga
katta ahamiyat beriladi. Bunday sharoitda bunday ma'lumotlarning eng muhim
manbai moliyaviy hisobotdir.
Moliyaviy hisobot-bu ma'lum bir davrdagi korxonaning mulkiy,
shuningdek moliyaviy holatini, uning faoliyatining moliyaviy natijalarini va
hisobot davridagi moliyaviy holatidagi o'zgarishlarni aks ettiruvchi ko'rsatkichlar
tizimi hisoblanadi.
Korxonalarda moliyaviy hisobotlarni taqdim etish metodologiyasi moliyaviy
hisobotlarning ishonchliligi, to'g'riligi va shaffofligini ta'minlashda muhim
ahamiyatga ega bo'lib, usulni tanlash har bir korxonaning tabiati va manfaatdor
tomonlarning ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda amalga oshirilishi kerak.
Dolzarbligi. Moliyaviy hisobotlarni to'g'ri va o'z vaqtida tuzish
korxonalarda moliyaviy hisobotning muhim jihati hisoblanadi. Moliyaviy
hisobotlar investorlar, tartibga soluvchilar va boshqa manfaatdor tomonlar
tomonidan qaror qabul qilishda yordam beradigan korxonaning moliyaviy
natijalari va holati haqida qimmatli ma'lumotlarni taqdim etadi. Shu bilan birga,
moliyaviy hisobotlarni tayyorlash murakkab jarayonni o'z ichiga oladi, bu esa
buxgalteriya hisobi tamoyillari va standartlarini to'liq tushunishni, qonun
talablariga rioya qilishni talab qiladi.
Maqsadi va vazifalari . Korxonalarda moliyaviy hisobotlarni taqdim
etishning turli usullari mavjud bo'lib, har bir usul o'ziga xos xususiyatga ega.
Ushbu kurs ishimda korxonalarda moliyaviy hisobotlarni taqdim etish usullarini
o'rganish va har bir usulning afzalliklari va kamchiliklarini tahlil qilishga
qaratilgan, hamda moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etish bo’yicha me’yoriy
huquqiy hujjatlar bilan tanishib chiqish va amaliyotda qo’llanilishi bilan taqqoslash
natijasida xulosa va takliflar ishlab chiqish kurs ishimning asosiy maqsadi
hisoblanadi.
2

Ushbu maqsadga erishish uchun men kurs ishimda quyidagi vazifalarni
belgilab oldim.
1. Moliyaviy hisobotlarni korxona faoliyatidagi o’rni va ahamiyati hamda
moliyaviy hisobot tarkibi.
2. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibi.
3. Buxgalteriya balansini tuzish tartibi vabosqichlari.
4. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullari.
Shuningdek kurs ishimning yakunida xulosa va takliflar hamda foydalanilgan
adabiyotlar ro’yxati o’rin olgan.
3

I Bob. Xo’jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisoboti ,ularni
ahamiyati va me’yoriy huquqiy asoslari.
1.1.Moliyaviy hisobotlarni korxona faoliyatidagi o’rni va ahamiyati.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining
oldiga qo’ygan maqsadlariga erishishi uchun eng avvalo: o’zining o’tgan hisobot
davridagi moliyaviy xo’jalik faoliyatini aks ettirishi, tahlil qilishi va baholashi;
tashqi (investorlar, davlat muassasalari va yuqori tashkilotlar) va ichki
iste’molchilar uchun o’zining moliyaviy xo’jalik faoliyatini umumlashtiruvchi
ma’lumotlarni bir tizimga keltirgan holda yig’ib taqdim qilishlari lozim. Ushbu
talablardan kelib chiqqan holda mulkiy va tashkiliy shakllaridan qat’iy nazar har
bir xo’jalik yurituvchi sub’ekt o’zining o’tgan davrdagi moliyaviy xo’jalik
faoliyatini yoritishi va unga baho berishi, ya’ni hisobot tuzishi shart. Chunki
hisobotda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning ma’lum davrdagi shart-sharoiti va
faoliyatining natijasini yoritadigan ko’rsatkichlarning tizimi aks ettiriladi
O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan mamlaka timizda xo‘jalik
yuritishning quyidagi turdagi tashkiliy-huquqiy
shakllari mavjud
– davlat korxonalari;
– xususiy korxonalar;
– aksiyadorlik jamiyatlari;
– mas’uliyati cheklangan va qo‘shimcha mas’uliyatli jamiyatlar;
– xo‘jalik shirkatlari va shu kabilar.
Bundan tashqari, kichik biznes subyektlari, kasanachilik asosida faoliyat
yurituvchilar, yakka tadbirkorlar ham bugungi kunda iqtisodiyotimizning hal
qiluvchi bo‘g‘inlariga aylanib bormoqda. Yuqorida sanab o‘tilgan tashkiliy
huquqiy shakllardagi korxonalar haqidagi umumiy qoidalar, ularning vakolatlari,
mulkiy munosabatlari, ustav kapitalining shakllanishi , moliya-xo‘jalik faoliyati, bu
faoliyat ustidan nazoratni tashkil qilish va shu kabi boshqa masalalar «Korxonalar
4

to‘g‘risida»gi, «Aksiyadorlik jamiyatlari to‘g‘risida»gi, «Xo‘jalik jamiyatlari va
shirkatlari to‘g‘risida»gi, «Mulkchilik to‘g‘risida»gi O‘zbekistonRespublikasi
qonunlari bilan belgilab berilgan .
Moliyaviy hisobot korxonalarda shakllanadigan hisobot uning faoliyatining turli
tomonlarini ko'rsatadi, shuningdek, o'zaro bog'liq va o'zaro ta'sir qiluvchi xo'jalik
hisobining turlariga asoslanadi Hozirgi vaqtda korxonalar, tashkilotlar va boshqa
ko'plab birlashmalarning faoliyati va faoliyati jarayonida juda katta hajmdagi turli xil
ma'lumotlar shakllanmoqda. Tashkilotning o'zini boshqarish uchun ishlatiladigan
ichki ma'lumotlar haqida ham, tashqi hisobot ma'lumotlari haqida ham gapirish
mumkin, ularning kichik turlari soliq, statistik va boshqalar bo'lib, eng muhim o'rin
buxgalteriya hisobotlariga beriladi. Iqtisodiy axborot tizimida moliyaviy hisobot
muhim funksional rolni bajaradi. U barcha turdagi buxgalteriya hisobi
ma'lumotlarini birlashtirishga yordam beradi va xo'jalik yurituvchi sub'ektlar
tomonidan ma'lumotlarni qabul qilish uchun qulay bo'lgan jadvallar shaklida taqdim
etiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, aynan ko'pchilik tashkilotlarning bozor
iqtisodiyotiga kirishi ma'lum bir sanadagi tashkilot va korxonalar faoliyati va
ularning mulkiy holati to'g'risida to'liq moliyaviy ma'lumotlarni taqdim etish
muammosini keltirib chiqardi.
Moliyaviy hisobot – xo’jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot (ish va
xizmat) lar sotish natijalari to’g’risidagi ma’lumotlar majmui bo’lib, u xo’jalik
yurtuvchi subyektning moliyaviy -xo’jalik faoliyatining holatini ma’lum bir davr
(chorak, yillik) ga qiymat ko’rinishida aks etishidir. Yuqorida aytib o’tilganidek
moliyaviy hisobot korxonalarda shakllanadigan axborot tizimining eng muhim
qismidir.. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot (ish va xizmat) lar, ishlab chiqarish
xarajatlari, xo’jalik mablag’lari va ularning tashkil topish manbalari, ishlarning
moliyaviy natijalari, soliqqa tortish hamda dividendlar to’g’risidagi ma’lumotlarni
o’z ichiga oladi. Hisobot ma’lumotlari bo’yicha korxona rahbari mulkdorlar,
ta’sischilar, boshqaruv va nazorat tizimi, yuqori tashkilotlar oldida hisobot beradilar.
Birinchi navbatda shuni aytish joizki, korxonalar majburiy tartibda quyidagi
foydalanuvchilarga chorak va yillik hisobotini topshiradi:
5

ta’sis hujjatlariga binoan mulkdorlarga;
davlat soliq inspeksiyasiga;
O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga binoan korxona faoliyatining ayrim
tomonlarini tekshirish va tegishli hisobotni olish vazifalari yuklatilgan boshqa
davlat organlariga.
Amaldagi qonunga binoan: barcha korxona va muassasalar uchun 1- yanvardan
31- dekabrgacha bo’lgan davr hisobot yili hisoblanadi; Yangi tashkil etilgan
korxona va muassasalar uchun birinchi hisobot yili bo’lib, ular yuridik huquqqa
ega bo’lgan sanadan shu yilning 31- dekabrigacha bo’lgan davr hisoblanadi. 1-
oktabrdan keyin tashkil etilgan korxonalar uchun ularning yuridik huquqqa ega
bo’lgan sanadan keyingi yilning 31- dekabrigacha bo’lgan davrni birinchi hisobot
yili deb hisoblashga ruxsat beriladi;
korxonalar choraklik va yillik buxgalteriya hisobotlarini O’zbekiston Respublikasi
moliya vazirligi tomonidan belgilangan muddatlarda topshiradilar.
Moliyaviy hisobot hal qilish uchun mo'ljallangan vazifalarni ko'rib chiqamiz;
- mavjud va potentsial investorlar va kreditorlarga kutilayotgan daromadlar bilan
bog'liq qarorlar qabul qilishda yordam beradigan ma'lumotlarni taqdim etish;
— mavjud va potentsial investorlar va kreditorlar uchun tushunarli bo'lgan
ma'lumotlarni taqdim etish;
- korxonaning iqtisodiy resurslari, uning majburiyatlari, mablag'lar va manbalar
tarkibi, shuningdek ularning o'zgarishi haqida ma'lumot berish.
Shuningdek, moliyaviy hisobotga xos bo'lgan funktsiyalarni ham ko'rib chiqish
kerak:
- moliyaviy hisobotda ma'lum vaqt (chorak yoki yil) uchun daromadlar, xarajatlar,
soliqlar va foydalar to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud;
- moliyaviy hisobotlar ma'lum bir vaqtda tashkilotning mablag'lari va
majburiyatlari haqida tasavvur beradi;
- moliyaviy hisobotda taqsimlanmagan foyda, mablag'larni shakllantirish va
ulardan foydalanish manbalari to'g'risidagi ma'lumotlar mavjud.
6

Tashkilotlar, korxonalar buxgalteriya hisobi doirasida shakllangan va moliyaviy
hisobotlarda taqdim etilgan ma'lumotlardan foydalanib, kelgusida moliyaviy
rivojlanish strategiyasi va taktikasini ishlab chiqishlari mumkin, ya'ni ular
tadbirkorlikning mumkin bo'lgan havf- xatarlarini baholashlari, biznesni yaxshilashga
yordam beradigan vositani topishlari mumkin. ishlab chiqarish va moliyaviy
investitsiyalarning samaradorligi va tashkilotlar uchun investitsiya qilish uchun eng
jozibador sohalarni, moliyaviy barqaror hamkorlarni tanlash imkonini beradi.
Moliyaviy hisobotning qiymati unga qo'llaniladigan ba'zi talablar bilan
belgilanadi. Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlari quyidagi talablarga javob berishi
kerak: ishonchlilik, yaxlitlik, o‘z vaqtidalik, soddalik, tekshiriluvchanlik,
taqqoslanuvchanlik, iqtisodiy samaradorlik, qat’iy belgilangan rasmiylashtirish va
oshkoralik tartiblariga rioya qilish. Buxgalteriya (moliyaviy) hisobotining qiymati
buxgalteriya ma'lumotlaridan foydalanish bilan bog'liq bo'lgan bir qator muhim
vazifalarni hal qilishga hissa qo'shish qobiliyati bilan tavsiflanadi.
Shunday qilib, moliyaviy hisobot moliyaviy tahlil uchun ma'lumot manbai bo'lib
xizmat qiladi, ya'ni moliyaviy hisobotlar asosida korxona mulkining holati va uning
manbalari baholanadi va tashkilotning to'lov qobiliyati, uning rentabelligi, moliyaviy
barqarorligi. aniqlanadi va uning rivojlanish tendentsiyalari aniqlanadi.
Moliyaviy hisobot tashqi foydalanuvchilarga tashkilotning moliyaviy holatini
baholash imkoniyatini beradigan asosiy aloqa vositasi bo’lib hisoblanadi. Tashqi
foydalanuvchilar - korxonalardan tashqarida ishlaydigan foydalanuvchilar;ya’ni mol
yetkazib beruvchilar, shuningdek hamkorlar.
Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash buxgalteriya ma'lumotlarini filtrlashni,
shuningdek, uni tizimlashtirishni ta'minlaydi. Hisobot berishda tashkilot ishining
natijalarini tavsiflash uchun mo'ljallangan ko'rsatkichlar tanlanadi va ushbu
darajadagi foydalanuvchilarga tegishli bo'lmagan ma'lumotlar yo'q qilinadi.
Natijada, hisobot ko'rsatkichlari ularni tushunish va ishlatishni osonlashtiradigan
tizimlashtirilgan shaklga ega bo'ladi. Tashkilotlar va korxonalar moliyaviy hisobotlar
ma'lumotlaridan foydalangan holda rejaning bajarilishini baholashlari va
tashkilotning moliyaviy-xo'jalik faoliyatining haqiqiy holatidagi rejalashtirilganidan
7

tafovutlarni aniqlashlari mumkin. Agar pasayishlar aniqlansa, ushbu pasayishlarga
ko'ra rejalashtirish sifati, yakuniy ko'rsatkichlarni yaxshilash uchun mumkin bo'lgan
zaxiralarni baholash mumkin. Ya'ni, moliyaviy hisobot ma'lumotlari keyingi
rejalashtirish uchun asos bo'lib xizmat qiladi degan xulosaga kelishimiz mumkin.
8

1.2 Moliyaviy hisobotning turlari va tarkibi
Korxonalarning moliyaviy hisoboti belgilangan talablar va qoidalarga rioya
qilgan holda tuzilsa undagi ma’lumotlar hisobot davri mobaynida uning moliyaviy
xo’jalik faoliyati to’g’risida yetarlicha axborot beradi.
Bugungi kunda moliyaviy hisobot shakllari, O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalarini tasdiqlash
to’g’risida»gi 2002-yil 27- dekabrdagi 140-son buyrug’iga muvofiq tuzilmoqda.
Hisobot rahbar va bosh buxgalter tomonidan imzolanadi va korxonaning
xo’jalik faoliyati natijalari, mulkiy va moliyaviy holati to’g’risidagi yillik
buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lib matbuotda e’lon
qilinishi mumkin. E’lon qilingan hisobotning to’g’riligi mustaqil auditorlik tashkiloti
tomonidan tasdiqlanadi. Korxonaning yillik buxgalteriya hisoboti tegishli
tashkilotlarga topshirilishidan oldin ta’sis hujjatlarida belgilangan tartibda ko’rib
chiqiladi va tasdiqlanadi. Qonunga muvofiq yillik hisobotning quyidagi shakllarini
tuzish nazarda tutilgan:
1- «Korxona balansi»;
2- «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot.
3- «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»;
4- «Хususiy kapital to’g’risidagi hisobot».
Ushbu hisobotlarga qo’shimcha holda «Debitorlik va kreditorlik qarzlari
to’g’risida ma’lumot» ham topshiriladi Shuningdek, hisobot shakllariga izohlar,
hisob – kitoblar va tushuntirishlar ilova qilinadi.
Keyinchalik, moliyaviy hisobotning har bir elementini batafsilroq ko'rib chiqamiz.
Balans chorak va yillik hisobot tarkibiga kiritiladi. Bu «netto» nomli balans
bo’lib, foydalanuvchilarga korxonaning sof qiymatining hajmi to’g’risida axborot
beradi, chunki mulkning qiymati jami ko’rsatkichga quyidagi moddalar bo’yicha
eskirishini chiqarib tashlab ko’rsatiladi: asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va
boshqalar, foyda summasi esa, jamiga faqat hisobot davrida taqsimlanmagan
9

foyda hajmiga qo’shiladi. Lekin xo’jalik faoliyatini tahlil etish maqsadida
balansda quyidagi ko’rsatkichlar saqlanib qolgan: dastlabki qiymat va ularning
eskirishi, olingan foyda. Shu’ba korxonalari, filiallar va vakilliklariga ega bo’lgan
korxonalar konsolidallashgan moliyaviy hisobot tuzadi. Shu’ba korxonalarga
qo’yilgan Qo’yilmalar bosh korxonaning moliyaviy hisobotida uning moliyaviy
qo’yilmalari sifatida aks ettiriladi. Yuridik shaxslar o’zlarining filiallari,
vakilliklari va boshqa strukturoviy bo’linmalarini mustaqil balansga ajratishi
mumkin, lekin ularning balansi va boshqa hisobot shakllari tegishli yuridik
shaxsning konsolidallashgan hisobotiga albatta qo’shiladi. Konsolidallashgan
hisobotga bosh korxonaning moliyaviy hisoboti ilova qilinadi. Konsolidallashgan
hisobot 8 –sonli milliy standartga binoan tuziladi. Lekin vazirliklar, idoralar va
budjet tashkilotlari bo’yicha tuziladigan yig’ma moliyaviy hisobotlar bundan
mustasno.
Хo’jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti qiziquvchi banklar,
birjalar, investorlar, kreditorlar va boshqalar uchun ochiq hisoblanadi. Ochiq
tipdagi aksioner jamiyatlar, sug’urta kompaniyalar, banklar, fond va tovar birjalari,
investitsiya fondlari va boshqa moliyaviy muassasalar, hisobotda keltirilgan
ma’lumotlar to’g’riligini auditorlar tomonidan tasdiqlangandan so’ng, yillik
moliyaviy hisobotini hisobot yilidan keyingi yilning birinchi mayigacha albatta
matbuotda e’lon qilinishi kerak. Хo’jalik yurituvchi subyekt tugatilganda tugatish
bo’yicha moliyaviy hisobot tuzadi. Korxonani tugatilishi bo’yicha muomalalarning
buxgalteriya hisobi, tugatish balansi va hisobotini tuzish, aktivlar qiymatini
aniqlash ishlari tugatish komissiyasiga yuklatiladi. Shubhasizsiz qarzlar va zararlar
tugatish balansiga qo’shilmaydi. Тugatish balansida majburiyatlar ularning
qaytarish vaqtiga hisoblangan foizlar bilan birga aks ettiriladi. Korxona
balansining aktiv va majburiyat moddalari sinchiklab o’tkazilgan inventarizatsiya
bilan asoslanishi kerak
Korxonalarning moliyaviy hisoboti belgilangan talablar va qoidalarga rioya
qilgan holda tuzilsa undagi ma’lumotlar hisobot davri mobaynida uning
moliyaviy xo’jalik faoliyati to’g’risida yetarlicha axborot beradi. Bugungi
10

kunda moliyaviy hisobot shakllari, O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligining «Moliyaviy hisobot shakllari va ularni to’ldirish qoidalarini
tasdiqlash to’g’risida»gi 2002-yil 27- dekabrdagi 140-son buyrug’iga muvofiq
tuzilmoqda.
Hisobotning asosiy shakllari korxona balansi va moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi
tomonidan tasdiqlangan, «Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi» to’g’risidagi
Nizom, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot bilan chambarchas bog’liqdir.
O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining’ 1997-yil 15-yanvardagi «Korxona
(tashkilot)larning yillik va choraklik moliyaviy hisobotlarini shakl va hajmlarini
tasdiqlash to’g’risida»gi 5-son buyrug’iga, hamda O’zbekiston Respublikasining
«Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonunining 16-«Moliyaviy hisobot»
moddasiga
asosan, yangidan quyidagi hisobot shakllari tasdiqlandi:
1. Yillik hisobot bo’yicha:
-1-son shakl — «Buxgalteriya balansi»;
-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl-«Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma»;
-4-son shakl - «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»;
-5-son shakl - « Х ususiy kapital to’g’risidagi hisobot».
2. Yarim yillik hisobot bo’yicha,
-1-son shakl - «Buxgalteriya balansi»;
-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl-«Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma»;
-4-son shakl-«Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot».
3. Choraklik hisobot bo’yicha:
-1-son shakl - «Buxgalteriya balansi»;
-2-son shakl - «Moliyaviy faoliyat to’g’risida hisobot»;
-2a-son shakl - «Debitorlik va kreditorlik qarzlar bo’yicha ma’lumotnoma».
Ushbu yangi hisobot shakllariga 1999-yil 21-oktabrida, Moliya vazirligining
266-son buyrug’iga asosan o’zgartirish kiritildi. Uning ma’nosi, yuqorida
tasdiqlangan buyruqdagi 2-son hisobot nomlanishini, «Moliyaviy natijalar
to’g’risida hisobot», degan nomlanishga o’zgartirishdan iborat edi.
Т asdiqlangan moliyaviy hisobot shakllari faqat shaklan o’zgaribgina qolmay,
balki ma’nosi ham sezilarli darajada o’zgargan: moliyaviy tahlil maqsadlari uchun
11

ular axborotlarga yanada boyigan. Barcha qilingan o’zgartirishlar hisobotlarni
xalqaro andozalar darajasiga yetkazish maqsadida amalga oshirilgan. Jumladan,
buxgalteriya balansining aktiv va passiv tomonlarini ikki bo’limli holatga keltirish.
Korxona balansi, buxgalteriya hisobotining asosiy shakli hisoblanadi, qolgan
shakllar esa undagi ma’lumotlarni batafsilroq ochib berish va to’ldirish
uchun xizmat qiladi.
Korxona balansi, korxonaning barcha mablag’larining holati va xo’jalik
faoliyatining yakuniy natijasini ifodalaydi. Buxgalteriya hisobotining boshqa
shakllarida aks etgan ko’rsatkichlar esa, korxona faoliyatining u yoki bu tomonini
ifodalaydi.
Hisobotning keyingi shakli moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotdir. 3-son
buxgalteriya hisobi milliy standarti ham moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot
bo’lib, unda shu hisobotga tegishli barcha masalalar yoritilgan.
Moliyaviy hisobotning 2-son shaklida, xo’jalik faoliyati natijasida olingan
daromad va xarajatlar aks ettiriladi. Aniqroq qilib aytganda, unda quyidagi
ma’lumotlar yoritilishikerak:
-sotishdan olingan sof tushum;
-sotishdan olingan yalpi moliyaviy natija;
-asosiy faoliyatdan ko’rilgan boshqa operatsion daromad va
xarajatlar;
-asosiy xo’jalik faoliyatining moliyaviy natijasi;
-moliyaviy faoliyatning boshqa daromad va xarajatlari;
-umumxo’jalik faoliyatning moliyaviy natijasi;
-favqulodda foyda va zararlar;
-daromad solig’i to’langungacha bo’lgan umumiy moliyaviy natija;
-hisobot davrning sof foydasi (zarari).
Umuman, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, avvalgi va hozirgi balans
hisobotlarini bog’lab turuvchi bo’g’in hisoblanadi, ya’ni u hozirgi balansdagi
o’zgarishlar, avvalgisiga nisbatan, qanday daromad va xarajatlar hisobiga
o’zgarganligini ifodalaydi. Bundan tashqari, ushbu shaklga «Byudjetga
to’langan to’lovlar to’g’risidagi ma’lumotnoma» ham ilova qilinib, unda
to’lanadigan barcha to’lovlar hamda soliq
qonunchiligini buzganligi uchun qo’llanilgan iqtisodiy jazolar ko’rsatmalarga
binoan belgilangan tartibda hisoblangan va haqiqatda byudjetga
to’langan summasi aks ettiriladi. Debitorlik va kreditorlik qarzlar to’g’risidagi
ma’lumotnomada, (2a-shakl) debitorlik va kreditorlik qarzlarning respublikamiz
12

ichidagi hamda uning tashqarisidagi holati bo’yicha axborot berilgan. Ularda har
bir korxona va tashkilot bo’yicha qarzlar alohida-alohida
berilib, muddati o’tganlari ham ko’rsatiladi. «Pul oqimi to’g’risidagi hisobot» (4-
son shakl)da pul mablag’lari oqimi nuqtai nazaridan korxonaning moliyaviy
zaxiralaridagi barcha o’zgarishlar aks ettiriladi. Jumladan, xo’jalik
faoliyati bo’yicha pul mablag’larining oqimi; to’langan va olingan
divident va foizlar; to’langan soliqlar; jalb qilingan va qo’yilgan sarmoyalar;
aksiya va zaymlar hamda ijara majburiyatlari bo’yicha tushum va to’lovlar hamda
boshqalar kiradi. Bu hisobot turi bo’yicha 9-son buxgalteriya hisobi milliy
standarti ham qabul qilingan.
Ushbu hisobotga«Valuta mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotnoma»
ham ilova qilinadi va unda hisobot davri boshi va oxiriga bo’lgan valuta qoldiqlari
hamda ularning kirim va chiqimi to’g’risidagi ma’lumotlar aks ettiriladi.
Х ususiy kapital to’g’risidagi hisobotda xususiy mablag’larning har bir turi
harakati bo’yicha, ya’ni hisobot davri boshi va oxiriga
bo’lgan qoldiqlari to’g’risida ma’lumotlar aks ettiriladi. Bu 5-son shakl hisobotda
chiqarilgan aksiyalar to’g’risidagi ma’lumotlar ham aks ettiriladi.
Yuqorida keltirilgan moliyaviy hisobot shakllariga qo’shimcha ravishda
tarmoq xususiyatlaridan kelib chiqqan holda buxgalteriya vakolatli organlar
boshqa hisobot shakllarini ishlab chiqishi va ularni taqdim qilishni belgilashi
mumkin.
13

II Bob Moliyaviy hisobotlarni tuzish tartibi.
2.1.Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibi.
O’zbekiston Respublikasining bozor iqtisodiga o’tishi iqtisodiyotdagi siyosatni
tubdan o’zgartirishga va uning asosiy qismlaridan biri bo’lgan, ya’ni iqtisodiy
axborotlar bilan ta’minlovchi buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotning tutgan
o’rnini tubdan kengaytirishga olib kelmoqda. Chunki ilgari – sobiq ittifoq davrida
moliyaviy hisobot tizimi asosan hukumatning rejasi va qarorlarini bajarishga
yo’naltirilgan bo’lsa, hozirgi davrga kelib tegishli sub’ektning xo’jalik yuritish
faoliyati bilan qiziquvchi shaxslarni zarur va ishonchli axborotlar bilan ta’minlash
uning asosiy vazifasiga aylandi. Chunki ushbu shaxslarni asosan tegishli korxona
va firmalarning moliyaviy holati, raqobatbardoshligi qiziqtiradi, chunki ularning
sarmoyalari qisman sub’ektning faoliyatida qatnashmoqda yoki kelgusida sarmoya
qo’yish niyatlari bor. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni o’z faoliyatining yakuniy
natijasi o’laroq moliyaviy natijalar (foyda oladilar yoki zarar ko’radilar)
qiziqtiradi. Moliyaviy natijalar - tegishli hisobot davrida sub’ektning moliyaviy -
xo’jalik faoliyatining natijasi bo’lmish olingan foyda yoki ko’rilgan zarardir.
Ushbu natijalar bo’yicha ma’lumotlar o’z vaqtida va to’liq ravishda tegishli
xujjatlarda qayd qilinishi, umumlashtirilishi zarur. Shuning uchun ham moliyaviy
natijalarning hisobi xo’jalik faoliyati to’g’risida olinadigan ma’lumotlarning
muhim manbai hisoblanadi. Ushbu sub’ektning moliyaviy-xo’jalik faoliyati
to’g’risidagi ma’lumotlarga qiziquvchilarni ularning ushbu ma’lumotlardan
foydalanish nuqtai nazaridan 2ta guruhga - ichki va tashqi foydalanuvchilar
guruhida bo’lish mumkin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyatini boshqarish
jarayonida tezkor qarorlar qabul qilish uchun zarur ma’lumotlarga zaruriyat
tug’iladi, ya’ni sub’ektning boshqaruv xodimlari - ustadan to bosh direktorgacha
(direktorlar kengashining raisi) ishlab chiqarish yoki moliyaviy xususiyatga ega
14

bo’lgan qarorlarni qabul qilish uchun ular sub’ektning faoliyati bo’yicha tegishli
ma’lumotlar bilan ta’minlanishi lozim. Ushbu yuqoridagi xususiyatga ega bo’lgan
iste’molchilar ichki ya’ni sub’ektning ichidagi iste’molchilar deyiladi.
Bundan tashqari moliyaviy hisobotning ma’lumotlari bilan tashqi shaxslar
(sub’ektdan tashqaridagi) ham qiziqadilar, chunki ular sub’ekt faoliyatining
natijasi bilan manfaatdor yoki shunday qarorni qabul qilmoqchi. Ushbu
axborotning iste’molchilari ikki guruhga bo’linadi, ya’ni moliyaviy natijalarga
bevosita qiziqqan va moliyaviy natijalar ma’lumotiga bilvosita qiziqayotgan
shaxslar. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining moliyaviy natijalari
ma’lumotlariga bevosita qiziqqan shaxslar bular sub’ekt mulkining egalari,
investorlar, ta’sischilar va uning faoliyati bilan o’zlarining faoliyatini bevosita
bog’lagan boshqa yuridik va jismoniy shaxslardir. Chunki ularning faoliyati
sub’ektning faoliyati bilan chambarchas bog’langandir va ushbu natijalar bilan
iqtisodiy jihatdan manfaatdor bo’ladilar. Bu shaxslar qatoriga asosan sub’ektning
manzilidan tashqarida joylashgan quyidagi yuridik va jismoniy shaxslar kiradilar:
mol etkazib beruvchilar - bergan xom ashyo va materiallarining qiymatini o’z
vaqtida olib turishi uchun; kreditorlar - yuridik va jismoniy shaxslar qarzga bergan
mablag’larini o’z vaqtida qaytrib olishga ishonch hosil qilishi uchun; investorlar -
qo’yilgan kapital mablag’larining butligiga ishonch hosil qilish va dividendlar olib
turish uchun; ta’sischilar va aksiyadorlar - qo’shgan ulushlari va aksiya
qiymatlarining butligi va nominal qiymatining saqlanib qolishi, ushbu ulushlari va
aksiyalari uchun tegishli dividend va foizlarni o’z vaqtida olib turish uchun; soliq
organlari - davlat byudjetiga tegishli soliqlarning to’g’ri hisoblanishi va ushbu
summalarning o’z vaqtida tushib turishi uchun. Ikkinchi guruhga taalluqli yuridik
shaxslar sub’ektning faoliyati bilan qiziquvchilar, ya’ni kelgusida shu sub’ektning
faoliyatiga o’zining ulushini qo’shmoqchi yoki shu sub’ektning aksiyalarini sotib
olishga qiziquvchi yuridik va jismoniy shaxslar, bundan tashqari 1-guruhning
foydasini himoya qiluvchi shaxslar - auditorlik xizmati, moliyaviy masalalar
bo’yicha maslahatchilar, kontrakt shartlarini bajarishga baho berish hollarini va
qonun xujjatlarining talablariga rioya qilish va foyda hamda dividendlarni to’lash
15

tartiblari bilan qiziquvchi shaxslardir. Ushbu zaruriyatlardan kelib chiqqan holda
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ikki xil hisobot tuzishga majbur bo’ladilar: Birinchisi
ichki foydalanuvchilar uchun, ya’ni xo’jalik faoliyatining natijalarini to’liq, chuqur
va har tomonlama yorituvchi - xo’jalik rahbarlari va xodimlari uchun sub’ektni
boshqarish va faoliyatiga odil baho berish uchun zarur bo’lgan ichki hisobot -
boshqaruv hisoboti. Ikkinchisi tashqi foydalanuvchilar, ta’sischilar, investorlar,
soliq muassasalari, mol etkazib beruvchilar va boshqa qiziquvchilar uchun tegishli
ma’lumotlarni yig’ib bir tizimga solgan holda moliyaviy hisob ma’lumotlariga
asoslangan moliyaviy hisobotdir. Moliyaviy hisob yordamida yig’ilayotgan
axborotlar bir xil ko’rinishda bo’lishi shart, chunki bozor iqtisodiyoti sharoitida
xo’jalik faoliyatida qatnashayotgan yoki uning faoliyatiga qiziqayotgan yuridik va
jismoniy shaxslar ma’lumotlarni to’g’ri va to’liq tushunishi lozim. Shuning uchun
ham ushbu axborotlarni yig’ish va bir tizimga keltirishda uning oldida nimalarni
yig’ish va ularni qanday tartibda yoritish masalasi ko’ndalang turadi. Ushbu
muomalalarga to’liq, har tomonlama va chuqur javob berish maqsadida
buxgalteriya hisobining milliy standartlariga, Soliq kodeksi va boshqa me’yoriy
xujjatlarning talabiga to’liq javob beradigan yangi «Mahsulot (ish, xizmat)larni
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni
shakllantirish tartibi to’g’risida»gi yangi Nizom ishlab chiqilib Vazirlar
Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlandi. Mazkur
Nizomda xarajatlarni guruhlashtirish va moliyaviy natijalarni shakllantirish
tartibidan to’liq, tushunarli yoritilganki, bu o’z navbatida xo’jalik yurituvchi
sub’ektlar uchun tegishli hisobot davrida jami ishlab chiqarish xarajatlari va
olingan daromadlar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z vaqtida va to’liq yig’ish, ishlov
berish tizimi va usullarini ishlab chiqish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan
tegishli soliq qonunlari va me’yoriy xujjatlari talabiga javob beradigan moliyaviy
hisobot tizimi imkoniyatini yaratdi. Shuni ta’kidlash lozimki, ushbu Nizom tegishli
halqaro standartlarga va ES ning 4.7 qaroriga asosan hamda O’zbekiston
Respublikasining xususiyatlari inobatga olingan holda yaratilgan. Ushbu Nizomga
16

muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati yuzasidan ko’rilgan moliyaviy
natijalar quyidagi ko’rsatkichlar bilan tavsiflanadi:
1. Mahsulotlarni sotishdan olingan yalpi foyda - sotilgan mahsulot bo’yicha olingan
daromad summasidan ushbu sotilgan mahsulotning ishlab chiqarish tannarxini
chegirish natijasidir:
YaF=YaD-MT.,
bunda: YaF-Yalpi foyda ko’rsatkichi;
YaD-Yalpi daromad va
MT-Mahsulotning ishlab chiqarish tannarxi.
2. Asosiy faoliyat natijasida olingan foyda - ushbu ko’rsatkich mahsulotlarni
sotishdan olingan yalpi foyda summasidan davr xarajatlari chegirilib olingan
ko’rsatkichga asosiy faoliyat natijasida olingan boshqa daromadlar qo’shilgan
yoki ko’rilgan boshqa zararlarning summasi chegiriladi.
AF=(YaF-Dx)± BD, BZ. Bunda
AF-asosiy faoliyat natijasida olingan foyda;
DX-davr xarajatlari;
BD-asosiy faoliyat natijasida olingan boshqa daromadar
BZ-asosiy faoliyat natijasida ko’rilgan boshqa zararlar
3. Umumxo’jalik faoliyatining natijasida olingan foyda summasi - sub’ektning
asosiy faoliyati natijasida olingan foyda summasidan moliyaviy faoliyati
natijasida ko’rilgan zarar summasi chegiriladi yoki olingan foyda summasi
qo’shiladi : UF=FA± MF, MZ., bunda:
UF-umumxo’jalik faoliyatining natijasida olingan foyda;
MF-moliyaviy faoliyatining natijasida olingan foyda;
MZ-moliyaviy faoliyatining natijasida ko’rilgan zarar.
4. Soliq summasini to’laguncha aniqlangan foyda summasi - umumxo’jalik
faoliyati bo’yicha olingan foyda summasidan favqulodda holatlardan olingan
foyda summasi qo’shiladi yoki ko’rilgan zararlarning summasi chegiriladi.
STf=UF± FF, FZ ., bunda:
17

STf-soliq summasining to’laguncha aniqlangan foyda summasi;
FF-favqulodda holatlardan olingan foyda summasi;
FZ-favqulodda holatlardan ko’rilgan zarar summasi
5. Sof foyda xo’jalik yurituvchi sub’ekt ixtiyorida qoladigan foyda bo’lib u soliq
to’lagunga qadar hisoblangan umumxo’jalik faoliyatidan olingan foyda
summasidan «Soliq kodeksi»da ko’rsatilgan daromad (foyda) va boshqa soliqlar,
to’lovlar summasi chegirilib olingan hosiladir.
SF=STf-(DS+BS)., bunda:
SF-sub’ekt ixtiyorida qoldiriladigan sof foyda (taqsimlaniladigan foyda);
DS-daromad (foyda) solig’i;
BS-boshqa soliqlar va majburiy to’lovlar.Va shu o’rinda moliyaviy natijalar
to’g’risidagi hisobot quyidagi jadval asosida to’ldiriladi.
18

19Ko‘rsatkichlar nomi
Naimenovaniye pokazatelya Satr
kodi
Kod
stroki O ‘ tgan yilning shu
davrida
Za sootvetstvuyu щ iy
period proshlogo
goda Hisobot davrida
Za otchetniy period
daromadla
r (foyda)
doxodi
(pribil) xarajatlar
(zararlar)
,
rasxodi
(ubitki) daromadla
r (foyda)
doxodi
(pribil) xarajatla
r
(zararlar)
rasxodi
(ubitki)
1 2 3 4 5 6
Mahsulot ( tovar , ish va xizmat ) larni sotishdan sof tushum
Chistaya viruchka ot realizatsii produksii ( tovarov , rabot i uslug ) 010 x x
Sotilgan mahsulot (tovar, ish va xizmat) larning tannarxi
Sebestoimost realizovannoy produksii (tovarov, rabot i uslug) 020 X x
Mahsulot ( tovar , ish va xizmat ) larni sotishning yalpi foydasi ( zarari ) ( satr .
010 – 020)
Valovaya pribil (ubitok) ot realizatsii produksii (tovarov, rabot i uslug) (str.
010 – 020) 030
Davr xarajatlari , jami ( satr . 050 + 060 + 070), shu jumladan :
Rasxodi perioda , vsego ( str . 050 + 060 + 070), v tom chisle : 040 X x
Sotish xarajatlari
Rasxodi po realizatsii 050 X x
Ma’muriy xarajatlar
Administrativnie rasxodi 060 X x
Boshqa operatsion xarajatlar
Prochiye operatsionnie rasxodi 070 X x
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari
Prochiye doxodi ot osnovnoy deyatelnosti 090 x x
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr. 030 – 040 + 090)
Pribil (ubitok) ot osnovnoy deyatelnosti (str. 030 – 040 + 090) 100
Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami (satr. 120 + 130 + 140 + 150 +
160), shu jumladan:
Doxodi ot finansovoy deyatelnosti, vsego (str. 120 + 130 + 140 + 150 + 160),
v tom chisle: 110 x x
Dividendlar shaklidagi daromadlar
Doxodi v vide dividendov 120 x x
Foizlar shaklidagi daromadlar
Doxodi v vide protsentov 130 x x
Moliyaviy ijaradan daromadlar
Doxodi ot finansovoy arendi 140 x x
Valyuta kursi farqidan daromadlar
Doxodi ot valyutnix kursovix raznits 150 x x
Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari
Prochiye doxodi ot finansovoy deyatelnosti 160 x x
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar (satr. 180 + 190 + 200 + 210), shu
jumladan:
Rasxodi po finansovoy deyatelnosti (str. 180 + 190 + 200 + 210), v tom
chisle: 170 X x
Foizlar shaklidagi xarajatlar
Rasxodi v vide protsentov 180 X x
Moliyaviy ijara bo ‘ yicha foizlar shaklidagi xarajatlar
Rasxodi v vide protsentov po finansovoy arende 190 x x

2.2.Buxgalteriya balansini tuzish tartibi va bosqichlari
Moliyaviy hisobot tizimida balans muhim ahamiyatga ega bo’lib, yillik hisobot
tarkibida unda katta o’zgarishlar sodir bo’ldi, chunki xalqaro andozalar talablariga
yaqinlashdi va bozor munosabatlariga qaratildi .
Balans - bu tashkilotning moliyaviy holati, tashkilotning qanday mulki va
qancha qarzi borligi to'g'risida hukm chiqarish uchun ishlatilishi mumkin bo'lgan
ma'lumotlar to'plami. Bu tashkilotning ishlab chiqarish, xo'jalik va moliyaviy
faoliyatini ta'minlagan ob'ektlar to'g'risidagi ma'lumotlarni umumlashtirish
usulidir. Balansning aktiv va passiv moddalarining mazmuni ichki hamda tashqi
foydalanuvchilarga undan foydalanish imkoniyatini berdi. Ichki va tashqi
qiziquvchilar uchun korxona faoliyatining moliyaviy natijalari, uning moliyaviy
barqarorligi, kreditor qarzlarining hajmi, bank kreditlari bo’yicha qarzlari
to’g’risidagi ma’lumotlar zarur.
Buxgalteriya balansi aktiv va passiv ikki bo'limdan iborat, ya'ni balans ikki
tomonlama jadvaldir. Aktiv majburiyatga teng bo'lishi kerak, shuning uchun bu
hisobot shakli balans deb ataladi. Balans aktivi kompaniyaning ixtiyorida qanday
mablag'lar mavjudligini, majburiyat esa ularning manbalari to'g'risidagi
ma'lumotlarni aks ettiradi. Aktivlar balansi ikki bo'limni o'z ichiga oladi:uzoq
muddatli aktivlar va joriy aktivlar .
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muaomalalarni yoki oldin sodir bo’lgan
voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita pul
mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini ko’paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo’lish i.
I. Uzoq muddatli aktivlar:
20

asosiy vositala(01), nomoddy aktivlar (04), kapital qo'yilmalar (08), moliaviy
qo'yilmalar (06), o'rnatilgan asbob-uskunalar (07).
II. Joriy aktivlar
ishlab chikarish zahiralari (10, 11, 15, 16) tugallanmagan ishlab chikarish,
tayor mahsulot, pul mablag'lari) debitorlar.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq , tushuntirish kabi
so’zlarning ildizidan olingan. Тarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan
mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan
munosabatda o’zboshimchalikdan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi.
Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan
bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini
qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o’zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlarni uch xil
xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko’rsatish yo’li bilan to’lashni vujudga
keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o’zida majassamlashtirishi;
b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo’lishi.
Buxgalteriya balansining passiv qismi ham 2 bo'limdan iborat:
I. Bo’lim. O’z mablag’larining manbalari:ustav kapitali , zahira kapitali,
taksimlanmagan foyda, kelgusi davr daromadlari va h.k.
21

II. Bo’lim. Majburiyatlar: bankdan olingan kreditlar, bankdan tashkari
korxonalardan olingan qarzlar, olingan bo’naklar va kreditorlik majburiyatlari.
Balans tuzishga qadar joriy yil oxiriga analitik schyotlarning oborot
(aylanma)lari va qoldiqlari bilan Bosh daftardagi schyotlarning oborot
(aylanma)lari va qoldiqlari yana bir bor taqqoslanishi zarur. Joriy yil oxiriga
bo’lgan balans ma’lumotlari su’yektning tashkiliy qayta qurilishi, tovar-moddiy
zaxiralarining qayta baholanishi va boshqa shunga o’xshashlarni hisobga olgan
holda, 3-ustunda, ya’ni kirish balansining ma’lumotlari yil boshiga ko’rsatiladi.
Balans moddalarining va umumiy summasining yil boshiga va yil oxiriga
ma’lumotlarining bir-biriga mos bo’lishi uchun tasdiqlangan balans moddalari yil
oxiriga bo’lgan balans moddalari va guruhlangan bo’limlariga mos keltirilishi
shart. 010. "Asosiy vositalar" moddasida ham harakatdagi, ham konservatsiya yoki
zaxiradagi asosiy vositalar to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatiladi. Shuningdek, bu
moddada yer unumdorligini oshirishga (melioratsiyalash, ularning zahini yuvish,
irrigatsion va boshqa ishlar) qilingan kapital qo’yilmalar, ijaraga olingan binolar,
inshootlar, jihozlar va asosiy vositalarga kiruvchi boshqa ob’yektlar ham aks
ettirilib, bu moddada su’yekt, tomonidan amaldagi qonunchilikka binoan, yer
uchastkalarini sotib olishga haqiqatda sarflangan xarajatlar ham ko’rsatiladi.
Ijarachi va ijaraga beruvchi o’rtasida tuzilgan ijara shartnomasi (yoki boshqa
ahdlashuv)ga binoan ijaraga olingan asosiy vosita ijara muddatining tugashi bilan
yoki shartnomaga muvofiq sotib olish bahosiga 0310-"Lizing shartnoma bo’yicha
olingan asosiy vositalar" schyotida hisobga olinuvchi uzoq muddatli ijaraga
olingan asosiy vositalar ham ko’rsatiladi. Korxonaning 0100-"Asosiy vositalar" va
0310-"Lizing shartnomasi bo’yicha olingan asosiy vositalar” schyotlarida hisobga
olingan asosiy vositalar bo’yicha hisoblangan eskirish summalari ushbu moddada
alohida ko’rsatiladi. Asosiy vositalarga eskirish hisoblashda, asosiy fondlarni to’liq
qayta tiklashda belgilangan yagona amortizatsiya ajratmalarining me’yorlaridan
foydalanish kerak. 020. “Nomoddiy aktivlar” moddasida su’yekt o’z xo’jalik
faoliyati davomida uzoq davr mobaynida foydalanadigan va unga daromad
keltiradigan nomoddiy ob’yektlarga sarflangan xarajatlarini ko’rsatadi. Bularga
22

tabiiy resurslardan, yer maydonlaridan foydalanish huquqlari, patentlar,
litsenziyalar, aqliy mulk, tashkiliy xarajatlar va soliqlar kiradi. Nomoddiy
aktivlarni ta’sischilar (mulkdorlar) tomonidan su’yektning ustav kapitaliga hissa
tarzida qo’ygan bo’lishi yoki su’yekt o’z faoliyati davomida sotib olgan bo’lishi
mumkin. Ushbu modda bo’yicha nomoddiy aktivlar ham boshlang’ich, ham
qoldiq qiymatlarida alohida, shuningdek, hisoblangan eskirish miqdorlarida
keltiriladi. Nomoddiy aktivlarning eskirish me’yori su’yekt tomonidan ularning
boshlang’ich qiymati va ulardan foydalanish muddatlaridan kelib chiqqan holda
(lekin su’yektning faoliyat ko’rsatish muddatidan oshmagan holda) hisoblangan
oylik me’yorlari bo’yicha hisoblanib, oyma-oy mahsulot (ish, xizmat)larning
tannarxiga (davr xarajatlariga) olib boriladi. Хizmat qilish muddatlarini aniqlab
bo’lmaydigan nomoddiy aktivlar bo’yicha eskirish me’yori besh yilga (lekin
su’yektning faoliyat ko’rsatish muddatidan oshmagan holda) belgilanadi. 030.
"Kapital qo’yilmalar" moddasida xo’jalik va pudrat usullarida olib borilayotgan,
tugallanmagan qurilishlarning qiymati ko’rsatiladi. Asosiy podani tashkil etish,
geologiya-qidiruv ishlari bo’yicha xarajatlar, shu maqsadlarda vaqtinchalik
foydalanish uchun su’yektlar tomonidan bo’nak (avans) tarzida berilgan
qo’yilmalar ham ushbu moddada aks ettiriladi. "Avlod korxonalaridagi aksiyalar"
(040-satr) moddasida 0600-"Uzoq muddatli investitsiyalar" 0620-"Avlod
korxonalariga investitsiyalar" schyotining analitik qismida hisobga olinuvchi avlod
korxonalarning aksiyasiga qo’yilgan mablag’larning miqdori bo’yicha ma’lumotlar
ko’rsatiladi. "Avlod korxonalarga berilgan qarzlar" (050-satr) moddasida
4110"Bo’linmalardan olinadigan schyotlar" 0620-"Avlod korxonalariga
investitsiyalar" schyotida hisobga olinadigan avlod korxonalarga berilgan
qarzlarning miqdori aks ettiriladi. "Uyushma korxonalaridagi aksiyalar" (050-satr)
moddasida analitik holda 0600-"Uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar"
0640-"Uyushma korxonalariga investitsiyalar" schyotida hisobga olinuvchi
uyushgan korxonalarning aksiyasiga ko’yilgan mablag’larning miqdori
ko’rsatiladi. "Uyushma korxonalariga berilgan qarzlar" (070-satr) moddasida
4110-"Ayrim balansdagi bo’linmalardan olinadigan schyotlar" schyotida hisobga
23

olinadigan uyushma korxonalariga berilgan qarzlarning miqdori aks ettiriladi.
"Uzoq muddatli investitsiyalar" (080-satr) moddasida davlatning daromad
keltiruvchi aktivlariga (qimmatbaho qog’ozlar - aksiya, obligatsiyalar),
O’zbekiston Respublikasi hududida va uning tashqarisida tashkil etilgan
su’yektlarning ustav kapitaliga (uyushma va shuba korxonalarning ustav kapitali
bularga kirmaydi) va boshqa shu kabilarga qo’yilgan (bir yildan kam bo’lmagan
muddatga) investitsiyalarning miqdori ko’rsatiladi (boshqa su’yektlarga berilgan
qarzlar bunga kirmaydi). Moliyaviy investitsiyalar belgilangan soliq tartibiga ko’ra
sarflangan haqiqiy xarajatlar miqdorida hisobga olinadi. Agar investor dividend
olish huquqiga ega bo’lib, qo’yilma uchun mas’uliyatni o’ziga olganda, to’liq
to’lanmagan aksiya va ulushlarning to’liq, sotib olish qiymati balansning aktivida,
to’lanmagan qiymati esa, balans passivining kreditorlar moddasida ko’rsatiladi.
Boshqa hollarda sotib olishga mo’ljallangan aksiya va ulushlar uchun o’tkazilgan
summalar balans passivining debitorlar moddasida ko’rsatiladi. "Boshqa qarzlar"
(090-satr) moddasi bo’yicha 0990-"Boshqa uzoq muddatli debitor qarzlari"
schyotida hisobga olinadigan va yuqoridagi moddalarda hisobga olinmagan uzoq
muddatli qarzlarning miqdori ko’rsatiladi. Bundan tashqari, balans aktivining
"Boshqa debitorlar" moddasida mehnat haqi to’lovlari bo’yicha hisoblashishlar va
sug’urtalarni aks ettiruvchi schyotlarning debet qoldig’i ko’rsatiladi. “Boshqa
aktivlar” (100-satr) moddasida yuqoridagi moddalarda keltirilmagan uzoq muddatli
vositalar va qo’yilmalar ko’rsatiladi. Shu bilan birga, ijaraga beruvchi su’yekt
0920- "Olinadigan lizinglar” schyotida hisobga olinuvchi uzoq muddatga ijaraga
berilgan asosiy vositalar bo’yicha ijara to’lovi majburiyatining qoldiq miqdorini
ko’rsatadi. “1-bo’lim bo’yicha Jami” (100-satr) moddasida 012, 022, 030, 040,
050, 060, 070, 080, 090 va 100 satrlarning yig’indisini ko’rsatiladi. 2.8. Balansning
joriy aktivlar qismini tuzish tartibi
Balans aktivining “Joriy aktivlar” bo’limida xo’jalik yurituvchi su’yektning qisqa
muddatli aktivlarining summasi ko’rsatiladi. “Ishlab chiqarish zaxiralari" (120-
satr) moddasida 1000-"Materiallar", 1080"Хo’jalik anjomlari va jihozlar",
1100-"O’stirishda va boquvdagi hayvonlar" schyotlarida hisobga olinadigan xom-
24

ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, chiqindilarning qaytimi, yoqilg’i, sotib
olingan yarim fabrikatlar (yarim tayyor mahsulotlar) va butlovchi buyumlar,
ehtiyot qismlar, bo’sh idishlar va boshqa moddiy qimmatliklarning haqiqiy
tannarxi ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish zaxiralarini hisobga olish uchun
foydalanilgan 1510"Materiallarni tayyorlash va sotib olish" va
1600-“Materiallarning qiymatidagi farqlar” schyotlaridagi ko’rsatilgan summalar
“Ishlab chiqarish zaxiralari” moddasida aks ettiriladi. Тugallanmagan ishlab
chiqarish (130-satr) moddasida tugallanmagan ishlab chiqarish va ishlar
(xizmatlar) bo’yicha sarflangan xarajatlar, ya’ni buxgalteriya hisobi schyotlar
rejasining “Тovar-moddiy zaxiralari” nomli 2-bo’limning schyotlarida hisobga
olinadigan xarajatlar ko’rsatiladi. Buning uchun tugallanmagan ishlab chiqarish,
O’zbekiston Respublikasida «Buxgalteriya hisobi to’g’risida»gi Qonun hamda
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yil 5- fevral kuni
54-son qarori bilan "Mahsulot (ish, xizmat)larni ishlab chiqarish va sotish
xarajatlari tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to’g’risida"gi
Nizomga muvofiq daromaddan olinadigan soliqni hisoblashda e’tiborga olinadigan
rejalashtirish, hisobga olish va mahsulot (ish, xizmat) tannarxini kalkulyatsiya
qilish bo’yicha uslubiy tavsiyanomalarga muvofiq hisoblangan bahoda aks
ettiriladi. Su’yektlar (qurilish, ilmiy tekshirish va qidiruv bilan shug’ullanuvchi)
joriy yilda buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnoma asosida alohida mohiyatga ega
bo’lgan tugallangan ish bosqichlari uchun hisoblashishlarni amalga oshiradi va uni
hisobga oladi. Ushbu usulda buyurtmachi balansga faqatgina to’liq tayyor bo’lgan
mahsulotlarni qo’shadi. Buxgalteriya hisobida tugallangan belgilangan tartibda
qabul qilingan va to’langan bosqichlar yoki schyotlarning (bank tomonidan
qo’yishga qabul qilingan) haqiqiy xarajatlarining miqdori 2010-"Asosiy ishlab
chiqarish" schyotidan 9110Sotilgan tayyor mahsulotlarning tannarxi" yoki
9130-"Sotilgan ish va xizmatlarning tannarxi" schyotlarining debetiga chiqim
qilinadi. Bir vaqtning o’zida to’langan yoki to’lovga qabul qilingan schyotlardagi
miqdorga 4010 «Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar"ning debeti
bilan 9010-"Тayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar" yoki 9030-"Ish
25

va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar" schyotlarining krediti
korrespondensiyalanadi. Buyurtmachilardan bajarilgan ishlarning tugallangan va
qabul qilingan schyotlardagi miqdorga 4010-“Хaridor va buyurtmachilardan
olinadigan schyotlar”ning debeti bilan 9010-“Тayyor mahsulotlarni sotishdan
olingan daromadlar” yoki 9030-“Ish va xizmatlarni sotishdan olingan daromadlar”
schyotlarining krediti korrespondensiyalanadi. Buyurtmachilardan bajarilgan
ishlarning to’langan va qabul qilingan bosqichlari uchun olingan mablag’lar
5110-"Hisoblashish schyoti"ning debetiga va 4010"Хaridor va buyurtmachilardan
olinadigan schyotlar" schyotining kreditida aks ettiriladi. Hamma ishlar tugatilishi
bilan buyurtmachi tomonidan jami bosqichlar uchun to’langan qiymati
4010-"Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar" schyotining kreditiga
yoziladi. 4010 schyotda hisobga olingan to’liq tugatilgan ishlar qiymati olingan
bo’nak (avans) hisobiga 6310 schyotning debeti va 4010 schyotning kreditlari
bo’yicha yozuv qilinadi va buyurtmachilardan oxirgi hisoblashishga ko’ra olingan
summa hisobiga (5110 schyotning debeti va 4010 schyotning krediti) yopiladi.
Shuningdek, ushbu moddada qishloq xo’jaligining tugallanmagan ishlab chiqarish
xarajatlari, tayyor mahsulotning ishlab chiqarish qiymati ayirilgan holda aks
ettiriladi va hisobot davrining ohiriga nisbatan tugallanmagan asosiy vositalarni
ta’mirlash ishlari bo’yicha xarajatlar ko’rsatiladi. "Тayyor mahsulot" (140-satr)
moddasida buyurtmachilar bilan tuzilgan shartnoma asosida va tegishli texnik
shartlarga hamda standartlarga muvofiq barcha qismlari bilan butlangan va qabul
qilish uchun sinovdan o’tkazilgan, to’liq ishlab chiqarilgan mahsulotlarning
qoldig’i haqiqiy ishlab chiqarish tannarxida ko’rsatiladi. Ko’rsatilgan talablarga
javob bermaydigan mahsulotlar, topshirilmagan ishlar tugallanmagan hisoblanadi
va tugallanmagan ishlab chiqarishning tarkibida ko’rsatiladi. Ishlab chiqarish
xarajatlarini hisobga olish uchun 2800-"Тayyor mahsulotlarni hisobga oluvchi
schyotlar" foydalanganda, tayyor mahsulot ushbu moddada me’yoriy (reja)
tannarxda aks ettiriladi. "Olib sotiladigan tovarlar" (150-satr) moddasida o’z
Nizomiga ko’ra savdo va umumiy ovqatlanish faoliyatini amalga oshiruvchi
su’yektlar sotib olgan tovarlari qoldig’ining qiymatini ko’rsatadi. Bunda umumiy
26

ovqatlanish su’yektlarining oshxona va omborlarida qolgan xom ashyolarni,
shuningdek yemakxonalardagi tovarlarning qoldig’i ko’rsatiladi. Bu moddada
sanoat va boshqa ishlab chiqarish su’yektlari sotish uchun keltiriladigan
mahsulotlarni, materiallarni, buyumlarni, shuningdek sanoat korxonalaridagi
keltirilgan mahsulotlarni (lekin chiqarilayotgan mahsulot tannarxiga
qo’shilmaydigan), ya’ni xaridor tomonidan alohida haq to’lanadigan tayyor
buyumlarning qiymatini ko’rsatadi.
Ushbu moddada tovarlarning qiymati sotib olish va sotish baholarida alohida,
shuningdek mol yetkazib beruvchilar tomonidan beriladigan chegirmalar va
tovarlarga qo’yilgan ustama baho summalari alohida keltiriladi. "Kelgusi davr
sarflari" (160-satr) moddasida hisobot davrida sarflangan, lekin kelgusi hisobot
davrlarida ishlab chiqarish va muomala xarajatlariga olib boriladigan, ya’ni vaqt
oralig’ida uzilishi lozim bo’lgan xarajatlarning miqdori ko’rsatiladi. Bunday
xarajatlarga shu bilan birgalikda asosiy vositalarni o’z vaqtidan tashqari
o’tkazilgan ta’mirlash (ta’mirlash jamg’armasi tashkil qilinmagan su’yektlar
bo’yicha), davriy nashrlarga obuna, oldindan to’langan ijara haqi va boshqa
xarajatlar ham kiradi. "Milliy valutadagi pul mablag’lari" (170-satr) moddasida
su’yektning 5100"Hisoblashish schyoti", 5500-"Banklardagi maxsus schyotlar",
5600-"Pul ekvivalentlari va yo’ldagi pul mablag’lari", 5700-"Yo’ldagi pul
o’tkazmalari" schyotlaridagi pul mablag’larining qoldiq miqdori ko’rsatiladi.
Balansning bu moddasida aks ettirilgan mablag’lar miqdori bank ko’chirmalaridagi
miqdorlarga mos kelishi shart. "Хorij valutasidagi mablag’lar" (180-satr)
moddasida su’yektning bankdagi xorij valutasidagi schyotlardagi mablag’larni
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki tomonidan hisobot davrining oxirgi
kunida belgilangan kurs bo’yicha so’mga aylantirilgan xorij valutasidagi
mablag’larining qoldig’i ko’rsatiladi. "Kassadagi pul mablag’lari" (190-satr)
moddasida balans tuzilgan kunga su’yektning kassasidagi milliy va xorij
valutasidagi mablag’larining qoldig’i ko’rsatiladi. Ma’lumotlar 5010-"Milliy
valutadagi pul mablag’lari" va 5020-"Хorij valutasidagi pul mablag’lari"
schyotlaridan olinadi. "Qisqa muddatli qo’yilmalar" (200-satr) moddasida boshqa
27

su’yektlarning qimmatbaho qog’ozlariga, foizli davlat obligatsiyalariga mahalliy
qarzlarga va shunga o’xshash boshqa qarzlarga qilingan qo’yilmalar
(investitsiyalar) (bir yildan ortiq bo’lmagan muddatda) va shu bilan birga boshqa
su’yektlarga berilgan qarzlarning miqdori ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotlar
5800-"Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar" ning qoldig’idan
olinadi. Sotib olingan xususiy aksiyalar (210-satr) moddasida su’yektning o’zi
chiqargan xususiy aksiyalarini qayta sotib olib, keyinchalik tarqatish uchun bir yil
muddatgacha o’zida saqlangan aksiyalarning miqdori ko’rsatiladi. Sotib olingan
xususiy aksiyalar 5810-"Qimmatli qog’ozlar" schyotida hisobga olinadi.
Foydaning taqsimlanishida sotib olingan xususiy aksiyalar bo’yicha dividendlar
hisoblanmaydi. “Хaridor va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar” (220-satr)
moddasida xaridorlarga jo’natilgan mahsulot va tovarlar, buyurtmachilarga
(xaridorlarga) topshirilgan ishlar va ko’rsatilgan xizmatlar to’liq haqiqiy tannarxda,
moliyaviy natijani aniqlashda esa jo’natish yoki smeta qiymatlarida subektning pul
mablag’lari (yoki boshqa) schyotlariga to’lovlar kelib tushgunga qadar yoki o’zaro
to’lov talabnomalarida hisobga olinguncha va olingan vasiqalar bilan
ta’minlangunga qadar ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotlar 4010-"Хaridor va va
buyurtmachilardan olinadigan schyotlar” va 4020-“Olingan vasiqalarning joriy
qismi" schyotlarining qoldig’idan olinadi. "Mol yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga berilgan bo’nak (avans)lar" (230-satr) moddasida boshqa
su’yektlarga keyinchalik hisoblashishlar uchun berilgan bo’nak (avans) miqdorlari
4300-“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’nak (avans)lar”
schyotining ma’lumotlariga asosan ko’rsatiladi. "Soliq va majburiy to’lovlar
bo’yicha bo’naklar" (240-satr) moddasida soliq va moliya muassasalariga berilgan
bo’naklar, shu bilan birgalikda soliqlar bo’yicha ko’p to’langanlik holatlari
qo’shilgan holda, byudjetga bo’lgan yig’im va boshqa to’lovlar ko’rsatiladi.
“Хodimlarga berilgan bo’naklar va ularning boshqa qarzlari” (250-satr) moddasida
su’yekt ishchi va xodimlarining bank yoki shu su’yektning mablag’lari hisobiga
olingan kredit va qarzlari, su’yektga keltirilgan moddiy zararni qoplash va shu
kabilar bo’yicha bo’lgan qarzlar ko’rsatiladi. Shu bilan birgalikda bu moddada
28

jamoa va shaxsiy uy-joy qurilishiga yoki dala-hovli sotib olish va bog’
uchastkalarida yashash sharoitini yaxshilash uchun xodimlarga berilgan qarzlar,
yosh oilalarga yashash sharoitlarini yaxshilash va uy xo’jaligini tashkil etish uchun
beriladigan foizsiz qarzlar aks ettiriladi. Тegishli ma’lumotlar 4400-"Хodimlarga
berilgan bo’naklar" va 4600-"Хodimlarning boshqa muomalalar bo’yicha qarzlari"
schyotlaridan olinadi. Su’yekt balansining aktivi va passividagi "Avlod
korxonalaridan olinadigan schyotlar" (065-satr) moddasida, avlod korxonalari
bilan bo’lgan joriy hisoblashishlar (balanslararo hisoblashuvlar) bo’yicha
olinadigan mablag’larning summalari aks ettiriladi. Bunda avlod korxonasi
timsolida yuridik shaxs hisoblanuvchi hamda investitsion va moliyaviy faoliyatini
belgilash huquqi asosiy su’yektga doimiy ravishda berilgan korxonalar tushuniladi.
Asosiy su’yekt va uning avlod korxonasi bo’yicha ma’lumotlar jamlanishi lozim.
Yig’ma hisobotda ushbu ko’rsatilgan moddalar jamlanadi. "Ayrim balansga
o’tkazilgan bo’linmalardan olinadigan schyotlar" (260 va 270-satr) moddasida
filiallar va uyushma korxonalari bilan bo’lgan joriy jarayonlar bo’yicha
4110-"Mustaqil balansdagi bo’linmalardan olinadigan schyotlar" schyotida
yuritiladigan hisoblashish ma’lumotlari aks ettiriladi. "Тa’sischilarning qarzi"
(280-satr) moddasi bo’yicha 4710-“Тa’sischilarning ustav kapitaliga qo’shadigan
ulushlari bo’yicha qarzlar” schyotida hisobga olinadigan su’yekt ta’sischilarining
ustav kapitaliga ulushi bo’yicha qarzlari ko’rsatiladi. “Boshqa debitorlar” (290-
satr) moddasida 4420, 4430 va 4490 schyotlarining ma’lumotlariga asosan
hisobdor shaxslarning, tovar-moddiy qimmatliklarini qabul qilish paytida
aniqlangan kamomadlar bo’yicha mol yetkazib beruvchilarning qarzlari (4210-
schyotga asosan) ko’rsatiladi. Shuningdek, bu moddada xo’jalik faoliyati
natijalariga olib boriladigan, ya’ni qarzdor tomonidan ularni undirish to’g’risidagi
qarori bilan olingan jarimalar va beqarorlik to’lovlar aks ettiriladi. Ushbu
ma’lumotlar 4820 va 4890 schyotlaridan olinadi. “2-bo’lim bo’yicha jami” (300-
satr) moddasidan 120-290 satrlarning yig’indisi ko’rsatiladi. “Balansning aktivi
bo’yicha hammasi” (310-satr) moddasida 110 va 300 satrlarning yig’indisi
yordamida topiluvchi balans aktivining umumiy summasi ko’rsatiladi.
29

O’z mablag’larining manbalari bo’limini tuzish qoidalari
Balansning passivi ikki bo’limdan: "O’z mablag’larining manbalari" va
"Majburiyatlar" dan tarkib topgan. "O’z mablag’larining manbalari" bo’limi
quyidagi moddalardan tarkib topgan: "Ustav kapitali" (320-satr) moddasida
su’yekt ta’sischilarining Ustav kapitaliga qo’shgan hissalarining (qismlar, nominal
qiymatdagi aksiyalar, ulush badallari) majmui, ya’ni ta’sis hujjatlarida ro’yxatga
olingan miqdorlar ko’rsatiladi. Balansda Ustav kapitali va ta’sischilarning ustav
kapitaliga qo’shishi kerak bo’lgan haqiqiy qarzi alohida ko’rsatiladi. "Qo’shilgan
kapital" (330-satr) moddasida su’yekt o’z aksiyalarini nominal qiymatdan yuqori
baholarda birlamchi sotishdan oldin olingan emissiya daromadlarining miqdori
ko’rsatiladi. Ushbu ma’lumotlar 8521 "Emissiya daromadlari" schyotidan olinadi.
"Zaxira kapitali" (340-satr) moddasida su’yektning Nizomiga muvofiq foyda
hisobidan tashkil qilingan zaxiralar mol-mulkini qayta baholashda tashkil etilgan
zaxiralar, shuningdek beg’araz olingan mulklar va hissadorlik (o’rtoqchilik)
jamiyatlarini mulklarini oshiradigan boshqa (pulli mablag’lardan tashqari)
tushumlarning miqdori ko’rsatiladi. Bu moddalar uchun ma’lumotlar
8531"Aktivlarni qayta baholash", 8523-"Тekinga olingan mulklar" schyotlarining
ma’lumotlariga asosan to’ldiriladi. Choraklik hisobotning "Тaqsimlanmagan foyda
(qoplanmagan zarar)" (350satr) moddasida sof (netto) foyda, ya’ni tayyor
mahsulot, yarim-fabrikat, sotib olingan mahsulot, bajarilgan ish va ko’rsatilgan
xizmatlarning sotilishidan aniqlangan moliyaviy natijalar, shuningdek muomalaviy
daromadlar va tushumlar, 9430"Boshqa muomalaviy sarflar" schyotidagi
xarajatlar, su’yektning moliyaviy faoliyati bo’yicha daromad va xarajatlari,
favquloddagi, ya’ni kutilmagan tasodifiy foyda va zararlarni aks ettiruvchi 9000,
9100, 9300, 9430, 9500, 9600, 9700 schyotlari bilan 9800 schyotda qayd
qilinadigan hisobot yili mobaynida to’lanishi kerak bo’lgan soliqlar, shuningdek
yakuniy hisoblanilgan foyda (daromad) solig’i va atrof-muhitni tozalash uchun
mahalliy yig’imlarni aks ettiruvchi 9800-"Soliq va yig’imlarni to’lash uchun
foydaning ishlatilishi" schyotlarining qoldiqlari o’rtasidagi farq ko’rsatiladi.
Hisobot yilining oxirida 9800-"Soliq va yig’imlarni to’lash uchun foydaning
30

ishlatilishi" schyotlarining debetida yig’ilgan miqdor 9900-"Yakuniy moliyaviy
natija" schyotining debetiga olib borilib, ushbu 9800 schyot yopiladi va 1-yanvar
sanasiga qoldiq qolmaydi. Hisobot yilida 9900-"Yakuniy moliyaviy natija"
schyotida qoladigan qoldiq foyda (zarar) 8710-"Hisobot davridagi taqsimlanmagan
foyda (qoplanmagan zarar)" schyotining (zarar) debetiga yoki (sof foyda) kreditiga
olib boriladi va ushbu 9900 schyot yopiladi. Yillik hisobotda 8710 "Hisobot
davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" schyotining kreditiga
o’tkazilgan foyda ham ko’rsatiladi. Shu bilan birga agarda 8720-"Тaqsimlanmagan
foyda (qoplanmagan zarar)" schyotida o’tgan yillarning Тaqsimlanmagan foyda
qoldig’i bo’lsa, hisobot yilidagi taqsimlanmagan foydaning qoldig’i oldingi yilgisi
bilan qo’shilib ko’rsatiladi. Agarda su’yekt zarar ko’rsa, u holda bu zarar shu
satrda "manfiy" belgi bilan chorak oxirida ko’rsatiladi. Shu bilan birga 9800-"Soliq
va yig’imlarni to’lash uchun foydaning ishlatilishi" schyotlari qoldig’ining
9900-"Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining qoldig’idan ortiqcha miqdor
ortiqcha “manfiy” belgi bilan ko’rsatiladi. Hisobot yilidagi su’yektning ko’rgan
zarari dekabr oyidagi "Yakuniy moliyaviy natijalar" schyotining yakuniy
oborotlari 8700-“Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)”
schyotining krediti bilan korrespondensiyalangandan keyin hisobotning
"Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)" moddasida ko’rsatiladi. Hisobot
davrida olingan zarar miqdori ham yil mobaynida shu satrda aks ettiriladi.
"Maqsadli tushum va jamg’armalar" (360-satr) moddasida maqsadli tadbirlarni
amalga oshirish uchun 7800 va 8800 "Grant va subsidiyalar" schyotida hisobga
olingan byudjetdan, tarmoq va tarmoqdan tashqari maxsus maqsadlarga
mo’ljallangan jamg’armalardan, yuridik va jismoniy shaxslardan kelgan pul
mablag’larining qoldig’i ko’rsatiladi. "Kelgusi davr sarflari va to’lovlari uchun
zaxiralar" (370- satr) moddasida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini
1994 yil 26 martdagi 164-sonli qarori bilan tasdiqlangan "O’zbekiston
Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risida"gi Nizom va tegishli
BHMS va "Хarajatlar tarkibi to’g’risidagi Nizom"ga muvofiq ishchilar ta’tiliga
xaq to’lash, har yilgi mukofot to’lovlari, xizmat ko’rsatishi, asosiy vositalarni
31

ta’mirlash va shunga o’xshash maqsadlar uchun zaxiralangan mablag’larning
qoldig’i ko’rsatiladi. Хarajatlarning zaxiralanishi, ularni ishlab chiqarish va
muomala xarajatlariga bir tekisda taqsimlash imkonini beradi. “Kelgusi davr
daromadlari” (380-satr) moddasida hisobot davrida olingan, lekin keyingi hisobot
davrlariga tegishli bo’lgan mablag’lar (ijara xaqlari va shu kabilar), shuningdek
amaldagi tartibga binoan 9550-"Moliyalashtiriladigan lizing bo’yicha daromadlar"
schyotida hisobga olinadigan mablag’larning miqdorlari ko’rsatiladi. "1-bo’lim
Jami" (390-satr) moddasida 320-380 satrlarning yigindisi ko’rsatilad
Balans passivining majburiyatlar bo’limini tuzish tartibi
“Uzoq muddatli qarzlar” (400-satr) moddasida boshqa korxona va
muassasalardan (banklardan tashqari) olingan uzoq muddatli (to’lovni uzish
muddati bir yildan kam bo’lmagan) qarz miqdorlari ko’rsatiladi. Ijara beruvchidan
uzoq muddatli ijara sharti bilan olingan asosiy vositalar bo’yicha qarzlarning holati
6910-"Тo’lanadigan tezkor lizing" schyotlarida hisobga olinuvchi kreditorlik qarzi
ijarachi tomonidan 0310-"Uzoq muddatga ijaraga olingan asosiy vositalar"
schyotida hisobga olinib, uning miqdori ham shu satrda ko’rsatiladi. "Uzoq
muddatli kreditlar" (410-satr) moddasida bank bilan kelishilgan holda ulardan
olingan uzoq muddatli (to’lovni uzish muddati bir yildan kam bo’lmagan) kreditlar
bo’yicha qarzlar miqdori ko’rsatiladi. Ushbu moddani to’ldirish uchun
ma’lumotlar shu nomdagi 7510 schyotdan olinadi. "Qisqa muddatli qarzlar" (420-
satr) moddasida 6870- "Bankdan tashqari qarzlar" schyotida hisobga olinuvchi
boshqa yuridik va jismoniy shaxslardan (banklardan tashqari) olingan qisqa
muddatli (to’lovni uzish muddati bir yildan ko’p bo’lmagan) qarzlar bo’yicha qarz
miqdorlari ko’rsatiladi. Bundan tashqari ushbu moddada 6820, 6830 va 6890
schyotlarning ma’lumotlari ham keltiriladi. "Qisqa muddatli kreditlar" (430-satr)
moddasida bank bilan kelishilgan holda ulardan olingan (to’lovni uzish muddati bir
yildan ko’p bo’lmagan) kreditlarning miqdori ko’rsatiladi. Shu bilan birga bu
moddada yakka tartibdagi uy-joy, dala-hovli qurish, boshqa maqsadlar uchun
xodimlarga berilgan bank ssudalari, shuningdek savdo korxonalariga ular
tomonidan xodimlarga kreditga sotilgan tovarlar qiymatini qoplash bo’yicha
32

olingan qarzlarning miqdori ham ko’rsatiladi. Ma’lumotlar 6810"Bankning qisqa
muddatli kreditlari" schyotidan olinadi. "Хaridor va buyurtmachilardan
(schyotlarga kelib tushgan) olingan bo’naklar" (440-satr) moddasida mahsulotlar
yetkazib berish, ishlarni bajarish va xizmatlar ko’rsatish uchun 6310- "Хaridorlar
va buyurtmachilardan olingan bo’naklar" schyotida hisobga olinuvchi xaridor va
buyurtmachilardan keyingi hisoblashishlar bo’yicha olingan bo’naklarning miqdori
ko’rsatiladi. "Mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzlar" (450-satr) moddasida
kirim qilingan moddiy qimmatlik, bajarilgan ish, ko’rsatilgan xizmatlar uchun mol
yetkazib beruvchilar va pudratchilarga, shuningdek fakturalanmagan ТMZ uchun
mol yetkazib beruvchilarga bo’lgan qarzlarning miqdori aks ettiriladi. Bundan
tashqari, bu yerda 6010, 7010-"Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to’langan
schyotlar" 6020, 7020-berilgan vasiqalar schyotida hisobga olingan mol yetkazib
berish, ishlarni bajarish va xizmatlar bilan ta’minlash uchun su’yekt tomonidan
berilgan vasiqalar bo’yicha qarzlarning miqdori ham ko’rsatiladi. "Byudjetga
to’lovlar bo’yicha qarzlar" (460-satr) moddasida su’yektning byudjetga bo’lgan
to’lovlarining barcha turlari bo’yicha, shu bilan birga o’zining xodimlaridan
ushlanadigan daromad solig’i bo’yicha qarzlar 6410-"Byudjetga to’lov bo’yicha
qarzlar" schyotida ko’rsatiladigan summalar aks ettiriladi. "Mehnatga xaq to’lash
bo’yicha qarzlar" (470-satr) moddasida hisoblangan, lekin hali to’lanmagan
mehnat haqining miqdorlari 6710-"Mehnat haqi yuzasidan xodimlar bilan
hisoblashishlar" va 6720-"Deponentlangan mehnat haqi" schyotlari bo’yicha
qoldiq summalari ko’rsatiladi. "Ijtimoiy sug’urta va nafaqa ta’minoti bo’yicha
qarzlar" (480-satr) moddasida su’yektning ijtimoiy sug’urta, nafaqa ta’minoti va
tibbiy sug’urta ajratmalari bo’yicha qarzlarning miqdori aks ettiriladi. Ushbu
ma’lumotlar 6520-"Ijtimoiy sug’urta bo’yicha to’lovlar" schyotidan olinadi. "Mulk
va shaxsiy sug’urtalar bo’yicha qarzlar" (490-satr) moddasida su’yekt
ishchilarining va mulkining majburiy va ixtiyoriy hamda su’yekt sug’urtachi
vazifasini bajaradigan boshqa xil sug’urtalar bo’yicha qarzlar ko’rsatiladi. Тegishli
ma’lumotlar 6510-"Mulk va shaxsiy sug’urtalar bo’yicha to’lovlar" schyotidan
olinadi. “Budjetdan tashqari to’lovlar bo’yicha qarzlar” (500-satr) moddasida
33

su’yektning byudjetdan tashqari ajratmalar bo’yicha davlat boshqaruv organlari va
soliqchilikda belgilangan tartibga muvofiq, davlat organlariga o’tkaziladigan
boshqa maxsus jamg’armalarga ajratmalari bo’yicha qarzlari ko’rsatiladi va
ma’lumotlar 6530-"Byudjetdan tashqari jamg’armalarga to’lovlar" schyotidan
olinadi. "Avlod korxonalariga bo’lgan qarzlar" (510-satr) moddasida avlod
korxonalar bilan joriy qarzlar (balanslararo hisoblashish) bo’yicha ma’lumotlar aks
ettiriladi. Bunda avlod korxonasi timsolida yuridik shaxs hisoblanuvchi hamda
strategik iqtisodiy siyosat masalalari bo’yicha joriy, investitsion va moliyaviy
faoliyatini belgilash huquqi asosiy su’yektga doimiy ravishda berilgan bo’linmalar
tushuniladi. Asosiy su’yekt va uning avlod korxonalari bo’yicha ma’lumotlar
jamlanishi lozim. Yig’ma hisobotda ko’rsatilgan moddalar 6110-"Mustaqil
balansga o’tkazilgan bo’linmalarga bo’lgan to’lovlar" schyoti yordamida
jamlanadi. "Uyushma korxonalariga qarzlar" (520-satr) moddasida 6110-"Mustaqil
balansga o’tkazilgan bo’limlarga bo’lgan to’lovlar" schyotida hisobi yuritiladigan
uyushma korxonalariga bo’lgan qarzlarning miqdori aks ettiriladi. "Boshqa
kreditorlar" (530-satr) moddasida "Kreditorlar bilan hisoblashishlar" guruhining
moddalarida o’z aksini topmagan boshqa hisoblashishlar bo’yicha qarzlar
ko’rsatiladi. "Kreditorlar" guruhi bo’yicha su’yektning mol yetkazib beruvchi va
pudratchilarga, budjetga, mehnat haqi bo’yicha su’yektning xodimlariga, ijtimoiy
sug’urta va ta’minot muassasalaridan tashqari boshqa su’yektlarga bo’lgan
kreditorlik qarzlari aks ettiriladi. Тegishli ma’lumotlar 6800-"Har xil kreditorlarga
bo’lgan qarzlar va boshqa hisoblangan majburiyatlarni hisobga oluvchi
schyotlar"dan olinadi. “2-bo’limning jami” (540-satr) moddasida 400-530 satrlar
yig’indisining natijasi ko’rsatiladi. "Balansning passivi bo’yicha hammasi" (550-
satr) moddasida 390 va 540 satrlar yig’indisining natijasi yordamida topilgan
balans passivining miqdori aks ettiriladi. Balans hisoboti ma’lumotlari su’yektning
tashkiliy qayta qurilishi, tovarmoddiy zaxiralarining qayta baholanishi va boshqa
shunga o’xshashlarni hisobga olgan holda, 3-ustunda, ya’ni kirish balansining
ma’lumotlari yil boshiga ko’rsatiladi. Balans moddalarining va umumiy
summasining yil boshiga va yil oxiriga ma’lumotlarining bir-biriga mos bo’lishi
34

uchun tasdiqlangan balans moddalari yil oxiriga bo’lgan balans moddalari va
guruhlangan bo’limlariga mos keltirilishi shart
35

2.3.Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullari.
Iqtisodiyotning erkinlashuvi sharoitida korxonalar faoliyatini to’g’ri va optimal
boshqarish birmuncha murakkab jarayondir. Jumladan, korxonaning pul
mablag’lari va pulga tenglashtirilgan qimmatliklari oqimini ratsional boshqarish
korxonalar faoliyatining davomiyligini hamda uzluksizligini ta’minlaydi. Ya’ni pul
mablag’lari hisobini to’g’ri tashkil etish hamda ularni doimiy ravishda tahlil qilib
turish korxona faoliyatining moliyaviy imkoniyatlarini kengaytiradi. So’nggi
yillarda O’zbekiston Respublikasida bozor munosabatlarini rivojlanishining
xarakterli tomonlaridan biri unda moliyaviy bozorni va uning barcha jabhalarining
tez sur’atlar bilan rivojlanayotganligi hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotida boshqaruv
su’yektlariga faqat axborotga ega bo’lishning o’zi kifoya qilmaydi. Bu axborot
bilan ishlash, to’g’ri xulosalar chiqarish va ulardan ishlab chiqarish
samaradorligini oshirish maqsadida foydalanish zarur bo’ladi. Korxonalar xo’jalik
faoliyatini samarali boshqarishda foydalaniladigan axborotlar manbalariga pul
mablag’larining harakati to’g’risidagi ma’lumotlar ham kiradi. Respublikamiz
amaliyotida xo’jalik su’yektlarining pul mablag’lari harakatini aks ettiruvchi
moliyaviy hisobot shakli sobiq ittifoq davrida ham, mustaqillikning dastlabki
yillarida ham mavjud bo’lmagan. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining
1997-yil 15-yanvardagi 5-sonli buyrug’i bilan ilk marotaba respublikamiz
amaliyotida «Pul oqimlari to’g’risida»gi hisobot shakli amal qila boshladi. Pul
oqimlari to’g’risidagi hisobot-korxona faoliyatining muayyan hisobot davridagi
pul mablag’larining holatiga va joriy davrda pul mablag’larining o’zgarishini
tavsiflovchi ma’lumotlar olish imkonini beradi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot
shakli korxonani samarali boshqarish uchun zarur axborotlarni berish bilan
birgalikda tashqi foydalanuchilar uchun kerakli bo’lgan ma’lumotlarni ham
shakllantiradi. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ma’lumotlari investorlar va
kreditorlar uchun quyidagi masalalarning yechimini topish uchun nasos bo’ladi:
kelib tushgan va sarflangan pul mablag’larining tuzilmasi; pul mablag’larining
kelib tushishi va sarflanishi summasi; kelib tushgan va sarflangan pul mablag’lari
36

nisbat koeffitsiyenti (pul mablag’lari oqimi koeffitsiyenti). «Pul oqimlari
to’g’risida»gi hisobot boshqa hisobot shakllari bilan birgalikda korxonaning eng
likvid aktivlaridagi o’zgarishlarni, uning moliyaviy tuzilmasini (jumladan,
likvidlik va to’lovga layoqatliligini), korxonalarning qiyoslama baholash
maqsadida kelgusi pul oqimlarining joriy qiymatini modellashtirish imkonini
beradigan doimiy ravishda o’zgaruvchi tashqi va ichki omillar sharoitida pul
oqimlari harakatini tartibga solish layoqatini baholash va tushunishga xizmat
qiluvchi axborot taqdim etilishini ta’minlaydi. Хalqaro buxgalterlar assotsiatsiyasi
(FASV kengashi) taqdimotiga ko’ra, "Pul mablag’larining harakati to’g’risida"gi
hisobotning asosiy maqsadi qilib kompaniyaning barcha investorlari va
kreditorlarini pul mablag’lari harakati to’g’risidagi ma’lumotlar bilan yetarli
darajada ta’minlash. Хorijlik olimlar B.Nidlz va Х.Andersonlarning fikriga ko’ra,
pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishning asosiy maqsadiga quyidagicha
tavsif beriladi: «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning asosiy maqsadi bo’lib,
hisobot davrida korxonaning pul va pul mablag’larini kirimi va chiqimi
to’g’risidagi ma’lumotlarni batafsil aks ettirish" hisoblanadi.
«Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»ni tuzishga xo’jalik yurituvchi su’yektning
qaysi tarmoqqa tegishliligi (sanoat, qishloq xo’jaligi, savdo, qurilish va h.k.) va
ularda sodir bo’ladigan muomalalarning turlari bevosita ta’sir qiladi. Shuning
uchun ham «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot»ni tuzish bo’yicha ko’rsatmalar
talabidan kelib chiqqan holda ularning muhim xususiyati sifatida quyidagilarni
qayd etish mumkin. Hisobotni tuzishning uslubiy ko’rsatmalari talabidan kelib
chiqqan holda bevosita korxonaning investitsion va moliyaviy faoliyatlariga
bog’liq bo’lgan holatlardan tashqari barcha to’lanadigan soliqlar va ularning
majburiy to’lovlari joriy faoliyat bo’yicha pul oqimlarida ko’rsatilishiga mos
bo’lishi lozim. Har xil faoliyat turi bilan shug’ullanuvchi bosh korxona albatta har
bir faoliyat turlari bo’yicha alohida hisob olib borishi va shunga mos ravishda har
bir faoliyat turlari bo’yicha soliqlarni hisoblashga majburdir. Pul oqimlari
to’g’risidagi hisobotda «to’langan» soliqlarning har bir turi bo’yicha alohida hisob-
kitob yuritilmaydi. Bunday holatda korxonaning to’lagan soliqlarini qancha qismi
37

joriy xo’jalik faoliyati, investitsion yoki moliyaviy faoliyat bo’yicha ekanligini
aniqlash birmuncha murakkab jarayondir. Operatsion va moliyaviy faoliyat
bo’yicha tushumlar mavjud korxonalarda to’langan soliqlar summalarini joriy
faoliyatdagi pul mablag’larining chiqimi tariqasida aks ettirish maqsadga
muvofiqdir. Chunki hozir to’langan dividendlar bo’yicha soliqlarni ushlanmasi
alohida ko’rsatiladi. Хorijiy valutalarni sotib olishga sarflangan pul mablag’larini
joriy faoliyat bo’yicha aks ettirishda valutalarning ishlatilishi maqsadidan kelib
chiqib alohida aks ettirilishi lozim. Masalan, agar xorijiy valuta tovarlar qiymatini
to’lash uchun olinsa, u holda to’langan «so’m»lar «Pul oqimlari to’g’risidagi
hisobot» shaklining tegishli qatorlarida aks etadi. Sarflangan xorijiy valutalar
qiymati alohida qatorda yoki boshqa tushumlar qatorida hisobga olinishi mumkin.
Hozir amaliyotda «Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot» shaklini tuzish quyidagi
bosqichlarda amalga oshirilmoqda. Birinchi bosqich. Korxonaning 5010-"Kassa"
schyoti bo’yicha, 5110-"Hisobkitob schyoti" bo’yicha va 5510-"Bankdagi maxsus
schyotlar" schyoti bo’yicha yuritiladigan aylanma vedomostlarini tuzish lozim.
Chunki umumlashtirilgan aylanma vedomostlarda kirim va chiqim ko’rsatkichlari
qoldig’i schyotlarini debet va kreditidagi aylanmalar summasi hisob-kitoblarni
aniqlashtirish uchun tuziladign aylanma vedomostlarning summasiga mos kelishi
lozim. Ikkinchi bosqich. Хorijiy valutalardagi pul mablag’larining harakatini
albatta aylanma (oborot) vedomostlarda ifodalash lozim. Buning uchun har bir
valuta turlari bo’yicha alohida aylanma vedomost tuzilishi lozim. Alohida valuta
turlari bo’yicha tuzilgan aylanma vedomostlar ma’lumotlari umumlashtiriladi.
Uchinchi bosqich. Ushbu aylanma vedomostlar ma’lumotlari hisobot shaklining
mos qatorlari bo’yicha tarqatiladi. Agar zaruriyat bo’lsa bunda yordamchi
jadvallardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Тo’rtinchi bosqichda buxgalteriya
yozuvlari asosida pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning belgilangan qatorlariga
summalarni taqsimlash hamda ularni joriy, investitsion va moliyaviy faoliyat
yo’nalishlari bo’yicha alohida ustunlar bo’yicha aks ettirilishi lozim. Moliyaviy
faoliyat - bu faoliyat natijasida tashkilotning xususiy kapitalining va qarzlarining
hajmida va tuzilishida o’zgarishlar sodir bo’ladi. Quyidagilar moliyaviy
38

faoliyatdagi pul oqimlariga misol bo’ladi: Investitsion va moliyaviy faoliyat bilan
bog’liq pulsiz muomalalar. Faqat asosiy vositalarga, uzoq muddatli kreditlarga
yoki aksionerlik kapitaliga tegishli bo’lgan investitsion va moliyaviy xarakterdagi
pulsiz-muomalalarga uzoq muddatli kreditlar hisobiga asosiy vositalarni sotib
olish, kreditorlik qarzning kreditorlarga qo’shimcha aksiyalarni berish va chiqarish
orqali to’lash va boshqalar kiradi. Masalan, kompaniya yer yoki binoni olish uchun
uzoq muddatli garovni yozib berishi mumkin yoki uzoq muddatli obligatsiyalarni
oddiy aksiyalarga aylantirishi mumkin. Bu muomalalar oddiy investitsion va
moliyaviy faoliyatni aks ettiradi, ammo ular pul oqimlari to’g’risidagi hisobotda
aks ettirilmasligi mumkin, chunki ular kompaniyaning pul mablag’lariga ta’sir
qilmaydilar. Ammo, pul oqimlari to’g’risidagi hisobotning maqsadlaridan biri -
investitsion va moliyaviy faoliyatni aks ettirish bo’lganligi uchun va bu kabi
muomalalar kompaniyaning pul mablag’larining holatiga kelgusida ta’sir
ko’rsatgani uchun bu muomalalar pul mablag’larining harakati to’g’risidagi
hisobotda aks ettiriladi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish xalqaro standartlarga muvofiq
ikkita uslub, ya’ni to’g’ri va egri uslublar keng qo’llaniladi. Jahon amaliyotida
xo’jalik su’yektlari pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda asosan to’g’ri
usulni ichki foydalanuvchilar qo’llashadi. Ya’ni korxonadagi boshlang’ich
buxgalteriya manbalariga asoslangan holda pul oqimlari to’g’risidagi hisobot
tuziladi. Тo’g’ri usul qo’llanilganida, asosiy yalpi tushum va pul mablag’larining
yalpi to’lovi to’g’risidagi ma’lumot quyidagilardan olinishi mumkin: -hisob
registrlaridan; -sotishdan olingan daromadni, sotishning tannarxi va quyidagilar
hisobga olingan holda moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotning boshqa
moddalarini tuzatish orqali; a) hisobot davri davomida ТMZdagi, debitorlik va
kreditorlik qarzlaridagi o’zgarishlar; b) pulsiz moddalar; v) natijalari pul
mablag’larining harakatiga ta’siri ko’proq investitsion va moliyaviy faoliyatga
tegishli bo’lgan boshqa moddalarni (berilgan yoki olingan kreditlar bo’yicha
foizlar va boshqalar). Egri usulda moliyaviy natijalar (foyda) bilan pul mablag’lari
hajmining mutlaq o’zgarishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni aniqlash imkoniyati
39

mavjud bo’ladi. Uning ijobiy jihatlari ham ana shunda. Egri usul qo’llanilganda,
operatsion faoliyat natijasida pul mablag’larining harakati, quyidagilarni hisobga
olgan holda sof foyda yoki zararni tuzatish orqali aniqlanadi: hisobot davrida sodir
bo’lgan operatsion faoliyatdan debitorlik va kreditorlik qarzlarida tovar moddiy
boyliklarda o’zgarishlarni; eskirish, zaxiralar, muddati uzaytirilgan soliqlar, chet el
valutasining milliy valutaga almashtirishdagi sotilmay qolgan tushumlar va
zararlar, uyushgan kompaniyalarda taqsimlanmagan foyda va aksiyalarning ba’zi
paketlari kabi pulsiz moddalarni; natijalari pul oqimlariga ta’sir etadigan
investitsion va moliyaviy faoliyatga tegishli boshqa barcha moddalarni (asosiy
vositalarning sotishdan tushumlar zararlar va boshqalar). Egri usul orqali pul
oqimlarini hisoblash sof foyda ko’rsatkichi bilan uning ko’rsatkichlarni
korrektirovkasiga mosligidan, real pul mablag’lari harakatiga bog’liq bo’lmagan
mos hisoblar (qatorlar) bo’yicha olib boriladi. Jumladan, pul oqimlarini tahlil
etishning egri uslubi faoliyat turlari bo’yicha pul mablag’lari harakatining tahliliga
asosan tashkil etilgan bo’lib, ya’ni, korxona foydasi aniq qayerda vujudga
kelayotgani yoki «tirik pullar» qayerga sarflanayotganligini ko’rsatadi. U
«Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot»ni quyidan (sof foydadan) yuqoriga
qarab o’rganishga moslashtirilgan. Shu sababli ushbu usulni aksariyat iqtisodchi
olimlar «quyi» usul deb ham atashadi. Egri usul yordamida korxona faoliyatidagi
eng muammoli jihatlarni aniqlash hamda murakkab holatdan chiqish yo’lini topish
mumkin. Ushbu usulning ijobiy tomonlari bilan birgalikda kamchiliklardan ham
holi emas. Uning kamchiliklari sifatida quyidagilarni keltirish mumkin. Pul
oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzishda egri usulni esa korxonaning pul oqimlari
to’g’risidagi boshlang’ich buxgalteriya ma’lumotlari mavjud bo’lmagan,
korxonaning xo’jalik faoliyati bilan qiziquvchi tashqi foydalanuvchilar keng
qo’llaydi. Chunki, bunday hollarda odatda tashqi foydalanuvchilarga korxonaning
«Buxgalteriya balansi» va «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» shakllari
taqdim etiladi va mazkur hisobotlardagi ma’lumotlar asosida pul oqimlarining
holati o’rganiladi. Тahliliy hisobotlar tuzishning murakkabligi va kun hamda
mehnat talab qilishi; Bosh daftarlardagi kamchiliklarni aniqlash imkonining
40

yo’qligi. Хo’jalik su’yektlari faoliyatining pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni
tuzishda to’g’ri va egri usullarning qo’llanilishi bir-birini to’ldirib boradi hamda
hisobot davrida korxonani pul mablag’lari oqimining harakati haqidagi real
holatini ko’rsatib beradi. Тo’g’ri va egri usullarining qo’llanilishi bir natijaga olib
keladi va buxgalteriya hisobining xalqaro standarti bo’yicha Qo’mita ikki usulni
ham tan oladi, ammo to’g’ri usulni qo’llanilishi tavsiya qiladi. Тo’g’ri va egri
usullarning qo’llanish bilan tuzilgan pul oqimlari to’g’risidagi hisobotlari orasidagi
farq, faqat operatsion faoliyat natijasidagi pul oqimlarini aks ettirgan bo’limida o’z
aksini topadi. Investitsion va moliyaviy faoliyatdan pul oqimlari to’g’risidagi
hisobot. Su’yektlar pul oqimlari netto-asosida (su’yektning naqd pulning tushum
va to’lovi orasidagi farq) aks ettirilgan hodisalardan tashqari, investitsion va
moliyaviy faoliyatdan kelib chiqadigan asosiy yalpi tushumlar va pul
mablag’larining yalpi to’lovlari bo’yicha alohida hisobot beradilar. Pul
mablag’larining chet el valutasidagi harakati. Chet el valutasi muomalalaridan
kelib chiqadigan pul oqimlari muomala amalga oshirilgan sanada O’zbekiston
Respublikasi Markaziy Banki kursi bo’yicha milliy valutada ko’rsatilishi kerak.
Chet el korxona shu’basining pul oqimlari harakati muomala amalga oshirilgan
sanada O’zbekiston Respublikasi Markaziy Banki kursi bo’yicha milliy valutaga
almashtirilishi kerak. Valutalarning kursi o’zgarishlardan kelib chiqadigan
realizatsiya qilinmagan foyda va zararlar pul oqimlariga kirmaydi. Favquloddagi
moddalar bilan bog’liq bo’lgan pul oqimlarining harakati. Favqulodda moddalar
bilan bog’liq bo’lgan pul oqimlari, moddalarning xarakteriga ko’ra operatsion,
investitsion va moliyaviy faoliyatdan vujudga keladigan pul oqimlari sifatida
klassifikatsiyalanadi. Favquloddagi moddalarni tushuntirish va ularni hozirgi va
kelajakdagi pul oqimlari harakatiga ta’sirini aniqlash uchun favquloddagi moddalar
bilan bog’liq pul oqimlar «Pul oqimlari to’g’rsidagi hisobotda» operatsion,
investitsion va moliyaviy faoliyatlar alohida ko’rsatiladi.
41

Xulosa
Kurs ishining maqsadi nazariy va huquqiy asoslar asosida buxgalteriya
(moliyaviy) hisobotlarini, buxgalteriya hisobi sohasida qo'lga kiritilgan fan
yutuqlarini, huquqiy normalarni amaliyotga tadbiq etish tajribasini o'rganish va
tahlil qilish, shuningdek tavsiflashdan iborat edi. turlarini va uning tarkibini
batafsil bayon qiladi. Moliyaviy hisobotlarini tahlil qilish jarayonida quyidagi
vazifalar bajarildi
1. Moliyaviy hisobotlarni korxona faoliyatidagi o’rni va ahamiyati hamda
moliyaviy hisobot tarkibi.
2. Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobotni tuzish tartibi.
3. Buxgalteriya balansini tuzish tartibi vabosqichlari.
4. Pul oqimlari to’g’risidagi hisobotni tuzish usullari o’rganib chiqildi.
Belgilangan vazifalar doirasida buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarini o'rganish
natijasida quyidagi xulosalar chiqarish mumkin .Buxgalteriya hisobining cho'qqisi
buxgalteriya (moliyaviy) hisobotidir. Moliyaviy hisobot - bu belgilangan
shakllarga muvofiq buxgalteriya hisobi ma'lumotlari asosida tuzilgan tashkilotning
mulki va moliyaviy holati va uning iqtisodiy faoliyati natijalari to'g'risidagi
ma'lumotlarning yagona tizimi. Xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning buxgalteriya
hisoboti zamonaviy bozor iqtisodiyoti sharoitida moliyaviy tahlilni axborot bilan
ta'minlashning asosiy vositasi va eng muhim elementi rolini o'ynaydi. U yoki bu
jildda har qanday tashkilot doimiy ravishda qo'shimcha moliyalashtirish
manbalariga muhtoj, bu muammoni investorlarni jalb qilish va boshqalar orqali hal
qilish mumkin, tashkilotlar va korxonalar faoliyati, shuningdek ularning ma'lum
bir sanadagi mulkiy holati to'g'risida to'liq moliyaviy ma'lumotlarni taqdim etish. ,
ya'ni. asosan moliyaviy hisoboti orqali. Boshqacha qilib aytganda, moliyaviy
hisobotda mulk, majburiyatlar va moliyaviy natijalar to'g'risidagi ma'lumotlar
xarajat ko'rsatkichlari bo'yicha mavjud.
42

Hisobotning barcha shakllari va turlari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib,
korxonaning hisobot davridagi natijalarini tavsiflovchi moliyaviy ko'rsatkichlar
tizimini tashkil qiladi. Ushbu tizim murakkab va bir xil operatsiyalarning turli
tomonlarini aks ettiradi.
Buxgalteriya hisoboti ma'lumotlari soliqlarning barcha toifalari, ya'ni mulk,
aylanma, foyda va daromad solig'i bo'yicha soliq solinadigan bazani
shakllantirishga bevosita ta'sir qiladi. Ta'kidlash joizki, soliq to'lovlarining
asoslanishi va buning natijasida turli darajadagi byudjet daromadlarining
barqarorligi ko'p jihatdan hisobotning ishonchliligiga bog'liq.
Shunday qilib, bajarilgan ishlar to'g'risida xulosa chiqarar ekanman, moliyaviy
hisobotlarda zarur ma'lumotlarni eng to'liq va ishonchli taqdim etish muhimligini
yana bir bor ta'kidlamoqchiman. Ushbu talablarga rioya qilmaslik korxonaning
o'zi uchun ham, manfaatdor shaxslar va tashkilotlar - kreditorlar, aktsiyadorlar va
boshqalar uchun ham juda jiddiy salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin.

43

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
1. Aksiyadorlik jamiyati va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish
to’g’risida O’zbekiston respublikasining qonuni.Toshkent sh. 2014 yil 6-
may O’RQ 370- son
2. .Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik.-T.: 2004 yil
3. Karimov А .va boshqalar. Darslik. «Sharq» NMАKBT. Toshkent. 2004
4. 3Umarova M. Buxgalteriya hisobi: Darslik (To rtinchi to ldirilgan nashr) - ʼ ʼ
T.: "UАJBNT" Markazi, 2004.
5. Bobojonov O., Jumaniyozov K. Moliyaviy hisob bo yicha amaliy
ʼ
mashg ulotlar, o quv qo llanma. 2-nashri. Toshkent. “Аdabiyot
ʼ ʼ ʼ
jamg armasi”, 2004.
ʼ
6. .Vaxidov S., Maxamadiev А.. Boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining
xususiyatlari. Toshkent, 1-ToshTI bosmaxonasi, 2004.
7. G’ulomova.F.G Zamonaviy buxgalteriya hisobi.Toshkent davlat iqtisodiyot
universiteti.2013
8. Hendrikson E .C Van Breda N.F Teoriya buxgalterskovo uchyota Moskva ,
Finansi I statistika , 2000 y
9. Internet saytlari.
10. www.lex.uz
11. www.fayllar.uz
44

Korxonani auditorlik tekshiruvidan o’tkazish ishchi dasturi

Sotib olish