Makkajoʼxori popugining kimyoviy tarkibini oʼrganish

Dokument ma'lumotlari

Narxi	100000UZS
Hajmi	1.1MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	21 Iyul 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dissertatsiyalar
Fan	Kimyo

Sotuvchi

Islomjon

Ro'yxatga olish sanasi 19 Fevral 2025

0 Sotish

Makkajoʼxori popugining kimyoviy tarkibini oʼrganish

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
FARG‘ONA DAVLAT UNIVERSITETI
Qo‘lyozma huquqida
UDK :615,32:615,038
Abdulxayev Islomjon Usmonjon o‘g‘li
Makkajo‘xori popugining kimyoviy tarkibini o‘rganish
70530101-Kimyo (fan yo‘nalishlari bo‘yicha) mutaxassisligi
magistr akademik darajasini olish uchun yozilgan
D I S S E R T A T S I Y A

Ilmiy rahbar : p.f.n., dots Sh.Mamajonov
Farg‘ona – 2023

Mundarija
Kirish…………………………………………………………………………..
. 3
I Bob. Adabiyotlar
tahlili…………………………………………………….. 1
3
1.1. Bug‘doydoshlar oilasining umumiy tavsifi
……………………………….. 1
3
1.2. Makkajo‘xori turkumiga mansub o‘simlik turlarining botanik
tavsifi……. 1
4
1.3. Makkajo‘xori popugidan ajratib olingan kimyoviy moddalarning sinflari.. 2
0
1.4. Makkajo‘xori popugining xalq tabobatida
qo‘llanilishi…………………... 2
5
II Bob. Olingan natijalar. Makkajo‘xori popugining oqsil,
aminokislotalar, vitamin va element tarkibini
o‘rganish…………………... 3
2
2.1. Makkajo‘xori popugining oqsil tarkibini
o‘rganish……………………….. 3
2
2.2. Makkajo‘xori popugining vitamin tarkibini
o‘rganish…………………… 4
2
2.2. Makkajo‘xori popugining element tarkibini
o‘rganish……………………. 5
8
III Bob. Tajribaviy qism……………………………………………………... 6
1
3.1. Umumiy
ko‘rsatmalar……………………………………………………... 6
1
3.2. Makkajo‘xori popugining oqsil tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlash…….. 6
3
3.3. Makkajo‘xori popugining vitamin tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlash…. 6
6
2

3.4. Makkajo‘xori popugining element tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlash…. 6
8
Xulosalar va
tavsiyalar……………………………………………………….. 7
1
Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yx ati………………………………………….. 7
2
3

“Yoshlarimizning mustaqil fikrlaydigan,
yuksak intellektual va ma’naviy salohiyatga ega
bo‘lib, dunyo miqyosida o‘z tengdoshlariga hech
qaysi sohada bo‘sh kelmaydigan insonlar bo‘lib
kamol topishi, baxtli bo‘lishi uchun davlatimiz va
jamiyatimizning bor kuch va imkoniyatlarini
safarbar etamiz”
Sh.M.Mirziyoyev.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti.
KIRISH
O‘simlik moddalarining kimyoviy tuzilishi va biologik faolligini
o‘rganish bir tomondan bioorganik kimyoni rivojlantirib, unda yangi
yo‘nalishlar paydo bo‘lishiga olib kelsa, ikkinchi tomondan zamonaviy
samarali dorivor vositalarning yaratilishi va tibbiyot amaliyotiga tadbiq
etilishiga asos bo‘ladi. 1

O‘simliklar turli-tuman kimyoviy tuzilishga va yuqori biologik
faollikka ega bo‘lgan tabiiy birikmalarning bitmas-tuganmas manbaidir.
Bugungi kunda turli kasalliklarni davolashda qo‘llaniluvchi o‘simlik
moddalaridan tayyorlangan tabiiy dorivor vositalarning o‘ziga xos jihati
shundaki, ular, sintetik vositalardan farqli o‘laroq, organizmga salbiy ta’sir
ko‘rsatmaydi. Farmatsevtika sanoatida dori-darmon olinuvchi dorivor
o‘simliklar juda ko‘p bo‘lib, ular yurtimizning ulkan xazinasi hisoblanadi.
Yurtimiz hududlarida 4500 dan ortiq o‘simlik turi uchraydi, shulardan 600
ga yaqini shifobaxsh o‘simliklardir.
O‘simliklarning dorivorlik xususiyatlari ular tarkibidagi fiziologik faol
moddalarga bog‘liq. O‘simliklar tarkibida uchrovchi alkaloidlar, kumarinlar,
lignanlar, terpenoidlar, steroidlar, uglevodlar, efir moylari, turli fenol moddalar
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 apreldagi PQ-4670-son qarori.
4

va ularning glikozidlari dorivor moddalar yaratish uchun asos bo‘lib
xizmat qiladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev
Miromonovichning 2020 yil 10 apreldagi “Yovvoyi holda o‘suvchi dorivor
o‘simliklarni muhofaza qilish, madaniy holda yetishtirish, qayta ishlash va
mavjud resurslardan oqilona foydalanish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi”
qarori ayni vaqtida qabul qilingan muhim hujjatdir. Qarorga ko‘ra,
floramizning dorivor olamini madaniylashtirish, ularning plantatsiyalarini
tashkil etish hamda qayta ishlash orqali shifobaxsh ne matlar yetishtirish,ʼ
terib olish, saqlash, birlamchi hamda chuqur qayta ishlash, iste molchilarga
ʼ
mahsulotlarni tayyor holda yetkazib berishga ixtisoslashtirilgan tabobat
klasterlari tashkil etiladi. 2020 yil 1 maydan faoliyati yo‘lga qo‘yilgan
klasterlar oldiga nafaqat o‘lkamiz nabotot olamida uchraydigan o‘simliklar,
balki xorijdan keltirilgan dorivor giyohlarni iqlimlashtirish, madaniy
plantatsiyalarini yaratish vazifasi qo ‘yilmoqda. Bu jarayonda tabiatimizda
mavjud bo‘lgan yovvoyi o‘simlik turlarini aniqlash, asrashga alohida
e tibor beriladi. Shifobaxsh giyohlarning madaniy holda yetishtirilishining
ʼ
afzal jihati shundaki, bu farmatsevtika sanoatiga bir xil yosh va tipdagi xom
ashyo qabul qilib olish imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “2017-
2021 yillarda O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi farmoni yurtimizda istiqlol yillarida
birinchi Prezidentimiz rahnamoligida olib borilgan islohatlar samaradorligini
yanada oshirish, davlat va jamiyatning har tomonlama jadal rivojlanishi
uchun shart sharoitlar yaratish, mamlakatimizni modernizatsiya qilish
hamda hayotning barcha sohalarini liberallashtirish bo‘yicha ustuvor
yo‘nalishlardagi vazifalarni amalga oshirish maqsadini ko‘zda tutadi.
Harakatlar strategiyasi davlat va jamiyat hayotining barcha jabhalarini
qamrab olgan bo‘lib, unda ta’lim va fan sohasini rivojlantirish masalalari
ham nazardan chetda qolmagan.
5

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2016 yil
30 dekabrda Respublikamizning barcha akademiklari bilan uchrashib
mavjud muammolarni qanday yo‘l bilan ijobiy hal qilish mumkinligi haqida
suhbatlashdi va shu asosida “Fanlar akademiyasi faoliyatini, ilmiy tadqiqot
ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish
chora -tadbirlari to‘g‘risida”gi qarorni imzoladi.
Bundan tashqari, Respublika viloyatlarida bo‘lib o‘tayotgan xalq
bilan bevosita muloqot paytida Prezidentimiz tomonidan barcha hududlarda
ilm-fan salohiyatini tiklash, hududlarning kompleks rivojlanishini ta’minlashda
mavjud intelektual salohiyatdan samarali foydalanish, yoshlarni ilmiy-
tadqiqot faoliyatiga keng jalb qilish bo‘yicha aniq vazifalar belgilab
berilmoqda. Ushbu vazifalarni amalga oshirishda ilmiy izlanishlarni
ijtimoiy-iqtisodiy sohalarning real muammolariga yo‘naltirish, ilm-fan va
ishlab chiqarish o‘rtasidagi uzviy integratsiyani ta’minlash, o‘z navbatida,
ishlab chiqarish korxonalari tomonidan olimlarning ilmiy-texnologik
ishlanmalarini amaliyotga joriy qilish samaradorligini oshirish mexanizmlarini
yaratish masalalari o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi.
Aholi va yoshlar o‘rtasida kompyuter texnologiyalari va internetdan
samarali foydalanishga oid chora-tadbirlar Dasturida Prezidentimizning uchinchi
tashabbusi bo‘yicha amalga oshiriladigan keng ko‘lamli vazifalar o‘z aksini
topgan. Dasturga muvofiq 2019-2020 yillarda tuman va shaharlarda, xususan,
raqamli texnologiyalar markazlarini tashkil etish va ularda bepul ta’lim berish
Prezidentimizning yoshlarga, xalqimizga qaratilayotgan yana bir katta e’tibori
bo‘ldi. 2
To‘rtinchi tashabbus maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan yoshlar
ma’naviyatini yuksaltirish, ular o‘rtasida kitobxonlikni keng targ‘ib qilish
bo‘yicha chora-tadbirlar Dasturiga ko‘ra, har bir hududga 1 million donadan
turli xil ommabop mavzudagi kitoblarni yetkazib berish ko‘zda tutilgani, salkam
bir oydan beri ushbu tashabbusni qo‘llab-quvvatlash maqsadida mamlakatimiz
2
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-
4947 sonli farmon bilan 2018-2021-yillarda
6

bo‘ylab keng quloch yoygan “Kitob sovg‘a qil!” aktsiyasida idora va tashkilotlar
rahbarlari, deputatlardan tortib, oddiy fuqarolargacha ishtirok etishayotgani bu
tashabbusning naqadar katta ahamiyatga egaligidan yaqqol dalolatdir.
Xulosa qilib aytganda, Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan beshta
tashabbus xalqimiz, ayniqsa yoshlar va xotin-qizlar bandligini tahminlash,
mahnaviyatini yuksaltirishda muhim dasturiamal bo‘libgina qolmay,
mamlakatimiz ijtimoiy-mahnaviy hayotidagi dolzarb vazifalarni ado etish
borasidagi aniq va puxta rejalashtirilgan qimmatli hujjat hamdir. O‘ zbekiston
Respublikasi Prizidentining 2018 yil 14 iyuldagi PK-3855 Sonli “Ilmiy va
ilmiy–texnikaviy faoliyat natijalarini tijoratlashtirish samaradorligini oshirish
b o‘ yicha q o‘ shimcha chora-tadbirlar t o‘ risida”gi q arori ijrosini ta ’ minlash.
Mamlakatimizda sanoat sohasining rivojlanishini ta`minlashning eng muhim
omili bu, etuk mutaxasis kadrlar tayyorlash masalasidir. Shuning uchun ham
davlatimiz tomonidan fanning mamlakat iqtisodiyotini innavatsion
rivojlantirishdagi rolini kuchaytirish, Fanlar akademiyasining ilmiy innavatsion
faoliyatini takomillashtirish va mavqeini oshirish, innovatsion loyihalarni
amaliyotda joriy qilishga qodir salohiyatli ilmiy pedagog kadrlarni qo`llab
quvvatlash masalalariga katta e`tibor qaratilayotgani bejiz emas. 3

Ushbu e`tiborning yorqin ko`rinishi sifatida Prezidentimiz
Sh.Mirziyoevning davlat rahbari sifatidagi birinchi uchrashuvi aynan ilm
hamjamiyati – Respublika akademiklari va yetakchi olimlari bilan
bo`lganliginini ta`kidlash joiz. Bu uchrashuvda, akademiklar ilmiy ta`lim va
ishlab chiqarish jarayoniga keng jalb etilib, ularga yuqori malakali kadrlar
tayyorlashda faol ishtirok etishlari uchun zarur imkoniyatlar yaratildi. Mazkur
sohada to`planib qolgan muammolarni hal etish maqsadida Prezidentimizning
“Fanlar Akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish
va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora tadbirlari to`g`risida”gi
qarori qabul qilindi.
Xususan qarorda:
3
O‘zbekiston Respublikasining rivojlantirishning 5 ta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha harakatlar
strategiyasi. 2017-yil 7-fevral.
7

- Tabiiy, texnik va ijtimoiy-gumanitar fanlar sohasida fundamental,
amaliy va innovatsion ilmiy tadqiqotlar olib borish;
- Ilm fanning ta`lim va ishlab chiqarish bilan integratsiya mehanizmlarini
mustahkamlash va rivojlantirish;
- O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi tarkibida, O‘zbekiston
Milliy universiteti huzuridagi Polimerlar kimyosi va fizikasi ilmiy-tadqiqot
markazi negizida Polimerlar kimyosi va fizikasi institutini tashkil etish
t о ‘g‘risidagi taklifiga rozilik berilishi, kimyo fani rivoji mamlakat taraqqiyotida
muhim O‘rin tutishini tasdiqlaydi.
Bugungi kunda sanoat sohasining rivojlanishida aynan kimyo sohasida
polimerlarning ahamiyati yuqori. O`zbekistonda turli polimerlarning olinishi,
х ossalari, ishlatilishiga bag`ishlangan ilmiy tadqiqot ishlari ortib bormoqda.
Bundan tashqari, sintetik polimerlardan polietilen, polipropilen,
karbomidoformaldegid smolalari, karboksimetilsellyuloza va boshqalar ishlab
chiqarilmoqda va ulardan te х nika va te х nologiyalarning turli sohalarida polimer
materiallar sifatida qo`llanilmoqda. Hozirgi paytda polimerlar sanoatda,
qurilishda, qishloq х o`jaligida, oziq-ovqat sanoatida, mashinasozlikda,
elektrote х nika va boshqa sohalarda keng qo`llanilmoqda.
Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning
dolzarbligi. Dori vositalarining zamonaviy ishlab chiqarilishi samaradorlik va
foydalanish xavfsizligi maqsadlariga to‘liq javob beradigan mahsulotlarni
olishga qaratilgan bo‘lishi kerak. Shu bilan birga, muvaffaqiyat kaliti yaxshi
ishlab chiqarish amaliyoti qoidalariga qat’iy rioya qilish va tayyor dori sifatini
ob’ektiv, ilmiy asoslangan baholashdir. Har qanday dori sifatining mavjud
bo‘lgan turli xil mezonlari orasida, shubhasiz, eng muhimi, undagi faol
farmakologik faol moddalarning miqdoriy tarkibi. Faol moddalar preparatning
terapevtik qiymatini va tibbiy foydalanish sohasini belgilaydi va shuning uchun
uning sifat standartlarini ishlab chiqishda va maqsadli texnologiyani yaratishda
eng muhim va hal qiluvchi qo‘llanma bo‘lishi kerak.
8

Sintetik farmatsevtika moddasi yoki uni o‘z ichiga olgan dori haqida gap
ketganda, "faol modda" tushunchasi aniq ko‘rsatilgan va bu sifat ko‘rsatkichi
tegishli usul bilan ishonchli nazorat qilinadi. Ammo hozirgi vaqtda
farmakoterapiya o‘simlik xom ashyosi va uni qayta ishlashning turli xil
mahsulotlari, ko‘pincha umumiy fitopreparatlar bilan ifodalanadigan ko‘plab
o‘simlik dori-darmonlari bilan ishlaydi. Dori vositalarining har bir turi biologik
faol moddalarning noyob majmuasidir, ularning to‘liq yoki alohida vakillari
uning qo‘llanilishini aniqlaydilar. Va bu holda, amalda "faol modda"
tushunchasi bir qator sabablarga ko‘ra aniq, ilmiy asoslangan bo‘lishni to‘xtatadi
va ushbu ko‘rsatkich bo‘yicha standartlashtirish ko‘pincha qiyinchiliklarga olib
keladi.
Bunday tadqiqotlar o‘simlik ob'ektidan individual tabiiy birikmalarni yoki
hech bo‘lmaganda biologik faol moddalarning asosiy guruhlarini ajratishni,
ularning farmakologik xususiyatlarini o‘rganishni va faol moddalarni yanada
konkretlashtirishni o‘z ichiga oladi. Bunday tadqiqotlarning murakkabligi,
davomiyligi va yuqori narxi ko‘p hollarda ularni imkonsiz qiladi. Ha, va
ularning ishonchliligi ba'zan shubha ostiga olinishi mumkin, chunki individual
biologik faol moddalarni va hatto guruh fraktsiyasini o‘simlik ob'ektlaridan
ajratish jarayoni ularning mahalliy xususiyatlarining o‘zgarishini istisno
etmaydi, shuning uchun dastlab tabiiy bioaktivlikka xos bo‘lgan o‘zgarishlar,
ya'ni tadqiqot natijasida artefakt olinishini istisno qilmaydi. Shunday qilib
fitopreparatlarda faol moddalarni o‘rnatish yo‘lini soddalashtiradigan va
optimallashtiradigan uslubiy yondashuv mavjud emas.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, dori-darmonlarni yoki umumiy
fitopreparatlarni standartlashtirish ko‘pincha ma'lum bir ekstraktor tomonidan
olinadigan biologik faol moddalar miqdori, ya'ni "ekstraktiv moddalar" yoki
"quruq qoldiq"deb ataladigan moddalar miqdori bo‘yicha amalga oshiriladi.
Xuddi shu holatlarda, ishlab chiquvchi farmakopeya maqolasini tayyorlash
uchun zamonaviy talablarga muvofiq, biologik faol moddalar yig‘indisi o‘rniga
ma'lum bir guruh tarkibining ko‘rsatkichini kiritganda, bu tanlov, qoida
9

tariqasida, shartli bo‘ladi. Faol moddalar uchun miqdoriy jihatdan ustun bo‘lgan
biologik faol moddalar guruhi olinadi yoki yumshoq qilib aytganda,
farmakologik ta'sirga uzoq munosabatda bo‘ladi, ammo uni aniqlash usuli ishlab
chiquvchilar va ishlab chiqaruvchilar uchun qulay va sodda bo‘lishi nihoyatda
muhim sanaladi. Umuman olganda, sifatni me'yorlash bo‘yicha bunday
"da'volar" o‘tgan asrda foydalanish uchun tasdiqlangan dori-darmonlar va
fitopreparatlarning ko‘pchiligiga nisbatan qo‘llanilishi mumkin.
Yuqorida muhokama qilingan irratsional va kam asosli sifat
me'yorlarining misollari hali ham qandaydir tarzda tushuntirilishi mumkin,
ammo sifat mezoni sifatida tanlangan biologik faol moddalar guruhi uchun dori-
darmonlarni yoki umumiy fitopreparatni standartlashtirish mutlaqo tushunarsiz
sabablarga ko‘ra juda g‘alati ko‘rinadi. Fitopreparatlarning sifatini baholashda
hech qanday asosga ega bo‘lmagan bunday alogik yondashuvning misoli
makkajo‘xori stigmalarining sifatini va ulardan ishlab chiqarilgan suyuq
ekstraktni standartlashtirishdir.
Tadqiqotning maqsadi va vazifalari. Makkajo‘xori stigmalari uzoq
vaqtdan beri ma'lum bo‘lgan biologik faol moddalar qatorida bo‘lib, jigar va
siydik yo‘llari kasalliklarini davolashda xalq va rasmiy tibbiyotda ko‘p yillik
tajribaga ega va birinchi qarashda bu turdagi xom ashyo yaxshi tushunilganga
o‘xshaydi. Aslida, bu arsning "faxriylari" qatoridagi makkajo‘xori stigmalari
bo‘lib, ular sifat nazorati va natijada ularga asoslangan fitopreparat
texnologiyasi bilan bog‘liq eng ko‘p savollarni tug‘diradi.
Makkajo‘xori stigmalari "ekstraktiv moddalar" bo‘yicha
standartlashtirilgan, ulardan olingan suyuq ekstraktning sifati esa limon kislotasi
tarkibiga qarab baholanadi. Shunday qilib, birinchi navbatda, limon kislotasi
tarkibida nazorat qilinmaydigan boshlang‘ich ("ishlab chiqaruvchi") xom
ashyoning sifati va undan olingan mahsulot sifati o‘rtasida mantiqiy bog‘liqlik
yo‘qligi aniq; ikkinchidan, suyuq ekstraktni limon kislotasi bilan
standartlashtirish, bu nafaqat miqdoriy jihatdan ustun emas, balki juda shubhali
darajada xoleretik vosita bo‘lgan preparatning terapevtik ta'sirini aniqlaydi.
10

Bunday vaziyatda aniq dalillarga asoslangan tibbiyot, preparatning
samaradorligi va xavfsizligi tamoyillariga qanday rioya qilish haqida gapirish
mumkin.
Bundan tashqari, makkajo‘xori stigmalarining amaldagi sifat
standartlarida limon kislotasi tarkibini hisoblashda uning titrining qiymati
0,007005 ga teng, uning uchun titrning qiymati (limon kislotasini ishqor bilan
neytrallash reaktsiyasiga ko‘ra) 0,0064 ga teng (hisoblash formulasida
ishlatiladigan qiymatga yaqin tartarik kislota titridir - 0,0075). Shunday qilib,
nafaqat bema'ni standartlashtirish faktini, balki normativ hujjatda ataylab
kiritilgan noto‘g‘ri hisob-kitobni ham aniqlash mumkin
Tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari . Shu bilan birga,
makkajo‘xori stigmalarining fitokimyoviy tarkibi limon kislotasi bilan
cheklanmagan, ammo sifat jihatidan juda xilma-xildir. U flavonoidlar (asosan
Lute-olin va apigenin glikozidlari bilan), gidroksikorik kislotalar bilan
ifodalanadi.
Xlorogen, ferul, antosiyaninlar, flobafenlar (apiforol, luteoforol),
saponinlar, K, B
1 , B
2 , E, C, P, PP vitaminlari, yog‘li va efir moylari, askorbin,
nikotinik va pantotenik kislotalar, makro-va mikroelementlar, organik kislotalar,
achchiq glikozid moddalar, kriptoksantin, inozitol, polisakkaridlar, fitosterollar,
fitogemagglutininlar, alkaloid izlari. Ya'ni, ushbu xom ashyo tarkibida limon
kislotasidan yuqori ehtimollik bilan makkajo‘xori stigmalaridan tibbiy
foydalanishni aniqlaydigan biologik faol moddalar guruhlari mavjudligi aniq.
Bu, birinchi navbatda, o‘ziga xos xoleretik ta'sirga ega fenolik birikmalarga,
shuningdek toprotektiv, gipoxolesterinemik, diuretik faollikka tegishli bo‘lishi
mumkin. Ish maqsadidan kelib chiqqan holda quyidagi tadqiqotning vazifalari
belgilandi:
- Makkajo‘xori stigmasi ning tayyorlanishigacha bo‘lgan jarayonlarni
o‘rganish;
- Makkajo‘xori stigmasi ning olinishi va ularning xossalari ;
- Makkajo‘xori stigmalarining foydalari ;
11

- Hayotiy jarayonlarni normal kechishi uchun organlar faoliyatiga tasiri;
- Xalq tabobatida foydalanish;
Ishni o‘rganilganlik darajasi. Bu borada shuni aytish mumkinki ushbu
biologik faol moddalar guruhlarining ko‘pchiligining miqdoriy tarkibi
to‘g‘risidagi ma'lumotlar umuman yo‘q yoki juda uzoq vaqt oldin olingan va
o‘sha paytda qo‘llanilgan usullarning imkoniyatlari va umuman farmatsevtika
fanining darajasi bilan cheklangan. O‘nlab yillar davomida ular" avtomatik
ravishda " bir ixtisoslashtirilgan ilmiy nashrdan ikkinchisiga o‘tishadi va bizning
fikrimizcha, aniqlashtirishni talab qilishadi.
Bundan tashqari, yuqorida ko‘rsatilgan xom ashyo va tayyor mahsulotni
Standartlashtirishdagi kamchiliklar, yuqorida aytib o‘tilgan suyuq ekstrakt va
dorixona ishlab chiqarishining suv ekstraktlari bilan ifodalangan makkajo‘xori
stigmalaridan olingan dorilar nomenklaturasining torligini tushuntiradi. Aslida,
faqat suyuq ekstrakt farmakotexnologik va tibbiy ahamiyatga ega, chunki
dozalash shakllariga bo‘lgan zamonaviy talablar nuqtai nazaridan infuziyalar va
damlamalar bir qator kamchiliklarga duch keladi. Ekstraktga kelsak, so‘nggi
yillarda uni seriyali ishlab chiqarish ko‘lami sezilarli darajada kamaydi va
nafaqat mavjud iqtisodiy sabablarga ko‘ra: farmatsevtika fabrikalari doimiy
ravishda “quruq qoldiq”ning normallashtirilgan darajasiga erishilmaganligi
sababli ushbu preparatning sifati muammosiga duch kelmoqdalar. Ushbu holat,
ehtimol, makkajo‘xori stigmalarining boshqa ko‘plab turlaridan noyob va o‘ziga
xos morfologik tuzilishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu farmatsevtika fabrikalari
tomonidan an'anaviy ravishda qo‘llaniladigan suyuq ekstraktlar (perkolatsiya,
reperko-Latsiya, tezlashtirilgan fraksiyonel makeratsiya) texnologiyalaridan
farqli o‘laroq, xom ashyoni tayyorlash va ekstraktsiya qilish usulini tanlashda
individual yondashuv zarurligini keltirib chiqaradi. makkajo‘xori stigmalarida
sifatli mahsulot.
Tadqiqotda qo‘llanilgan metodikaning tavsifi. Shuni ta'kidlash
kerakki, texnologiyaning nomukammalligi (biologik faol moddalarni qazib
olish samaradorligi 40% darajasida), makkajo‘xori stigmalarining
12

morfologiyasining hisobga olinmagan xususiyatlari, shuningdek, ishlatilgan
ekstraktorning nisbiy selektivligi-70% etanol tufayli xom ashyo butunlay yo‘q
bo‘lib ketadi: qolgan o‘simlik ovqatida alkogol ekstraktiga o‘tkazilgandan ko‘ra
ko‘proq narsa mavjud va asosan suvda eriydigan moddalar. Ikkinchisi, alkogol
bilan ishlab chiqarilmagan farmatsevtika fabrikalari tomonidan qayta
ishlanadigan qo‘shimcha qimmatbaho mahsulotlar (shu jumladan, tegishli
farmatsevtika sohalarida) ishlab chiqarish uchun potentsial asos bo‘lishi
mumkin. Yuqoridagilar bilan bog‘liq holda, makkajo‘xori stigmalarini tarkibini
o‘rganish eng muhim yorqin misollardan biri deb hisoblash mumkin.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Makkajo‘xori popugi olindi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Farg‘ona viloyati Rishton tumani Jaloyer
qishlog‘ida yetishtirilgan Zea mays L o‘simligi popugining kimyoviy tarkibi
birinchi marotaba biz tomonimizdan o‘rganildi.
Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Yem-xashak
o‘simligi sifatida o‘stiriladigan makkajo‘xori popugi tarkibidagi foydali
moddalarni o‘rganish va ularni farmaseftika sanoatida dorivor preparatlar
sifatida ishlab chiqarishga yo‘nal tirish.
Tadqiqotning tarkibiy tuzilishi. Dissertasiya ish, kirish, uchta bobdan ,
xulosa, foydalanilgan adabiyotlar r o‘ yxatidan iborat. Foydalanilgan adabiyotlar
ro‘yxati qo‘shimcha adabiyotlar, asosiy adabiyot lar va internet ma’lumotlaridan
iborat. Dissertasiya ishi jami 75 bet ni tashkil etadi .
13

I BOB. ADABIYOTLAR TAHLILI
1.1. Bug‘doydoshlar oilasining umumiy tavsifi
Bug‘doydoshlar (g‘alladoshlar) – bir urug‘ pallali o‘simliklar oilasi. Bir
yillik, ikki yillik yoki ko‘p yillik o‘t, ba’zan buta yoki daraxtlardan tashkil
topgan. Poyasi silindrsimon tik yoki yonboshlab ko‘tarilib o‘sadi, bo‘g‘imlarga
bo‘lingan, ichi g‘ovak, shuning uchun u poxol yoki somon deb ham ataladi.
Bo‘yi 1 sm dan bir nechta o‘n metr gacha bo‘ladi. 4
Ba’zilarining poyasi yog‘ochlanib baland bo‘lib o‘sadi (masalan:
bambukning bo‘yi 40 m, diametri 30 sm gacha). Barglari oddiy, ipsimon,
qalami, bandsiz, navbatlashib joylashgan, qinli. Poyaning bir qismi shu barg qini
ichida joylashadi. Gullari ikki jinsli, ba’zan bir jinsli, mayda, ko‘rimsiz, oddiy
to‘pgullarga (boshoqchalarga) yig‘ilgan; bular esa murakkab to‘pgullar, shingil,
ro‘vak va boshqalarni hosil qiladi.
Boshoqchalari bitta yoki bir nechta, ba’zan ko‘p gulli. Mevasi don, ba’zan
danaksimon, yong‘oqsimon yoki rezavor. Urug‘ining ko‘p qismi kraxmalli
endospermdan iborat.
Bug‘doydoshlarning ko‘pchiligi uzun ildiz poyali va popuk ildizli.
Ularning 600 turkumi, 10000 turi ma’lum. O‘zbekistonda 91 turkumi (270 turi)
o‘sadi. Ko‘pincha bug‘doydoshlar uchta kenja oilachaga bo‘linadi.
Bug‘doydoshlar yer sharining hamma qismida keng tarqalgan, ko‘pchilik turlari
tropik mamlakatlarda uchraydi.
Bug‘doydoshlar qalin o‘tzorlar, pichanzorlar, o‘tloqlar, savanna, preriy va
boshqalarni hosil qiladi. Bug‘doydoshlarga muhim madaniy don o‘simliklaridan
– bug‘doy, sholi, makka, suli, arpa, javdar, tariq, oq jo‘xori va boshqa shu kabi
ekinlar hamda shakarqamish kiradi, shuning uchun ham kishilar hayotida
ularning ahamiyati katta. Yovvoyi holda o‘suvchi – oqso‘xta, raygras, bug‘doyiq
va boshqa ko‘pchilik turlari qishloq xo‘jalik hayvonlari uchun yemxashak
hisoblanadi.
Bug‘doydoshlarning ba’zi turlaridan texnik o‘simlik sifatida foydalanib,
4
Belarus Respublikasi Davlat farmakopeyasi, 2-jild, umumiy va xususiy farmakopeya maqolalari,
Minsk, 2007 y.
14

ulardan kraxmal, spirt, qog‘oz, xushbo‘y va yeyiladigan moy olinadi va qurilish
materiallari, arqon, cho‘tka va boshqalarni tayyorlashda foydalaniladi.
Ko‘pchilik turlari dorivor, ba’zilari manzarali. Ko‘chma qumlarni
mustahkamlash uchun ekiladigan turlari ham bor. Ba’zilari begona o‘t.
1.2. Makkajo‘xori turkumiga mansub o‘simlik turlarining botanik
tavsifi
Bu oila vakillaridan menning magistirlik dissertatsiya ishim uchun
o‘rganuvchi o‘simligim makkajo‘xori o‘simligidir. Makkajo‘xori ko‘p qirrali
foydalanish uchun yuqori hosildor ekinlardan biridir. Makkajo‘xori muhim oziq-
ovqat mahsuloti, barcha turdagi qishloq xo‘jaligi hayvonlari uchun mos bo‘lgan
konsentrlangan ozuqa va sanoatda qayta ishlash uchun muhim xom ashyo
hisoblanadi.
Uning donasi yuqori yem-xashak sifatlari bilan ajralib turadi - 1 kg
tarkibida 1,3 birlik mavjud. U azotli ekstraktiv moddalarsiz 65-70%, 9-12%
protein, 4-5% yog‘ni o‘z ichiga oladi.
Oziq-ovqat sanoatining turli tarmoqlaridan tashqari, makkajo‘xori boshqa
ko‘plab sanoat turlari tomonidan ham qo‘llaniladi: farmatsevtika, sun'iy
massalar va tolalar, bo‘yoqlar, yelimlar, laklar, sovunlar, quritish moylari va
kimyo sanoatining ba'zi boshqa tarmoqlarida ham foydalaniladi. Qayta ishlash
uchun novdalar, o ramlar, poya va iplar, makkajo xori, ulardan suyuq smola,ʻ ʻ
butil spirti, izolyatsion prokladkalar, linolyum, bo yoqlar tayyorlash va ko‘plab
ʻ
moddalar olishda foydalanib kelinmoqda.
Menning magistirlik dissertatsiya ishim uchun xom ashyo sifatida:
makkajo‘xori stigmalari tanlab olindi.
O‘simlik nomi: Zea mays L. ssp. mays yoki Zea saccharata Sturtev. - don
(Poaceae) oilasidan makkajo‘xori (Zea L.) jinsining yagona madaniy vakili.
Umumiy nomi Zea - yunoncha "zeia" dan - yem-xashak donining nomi;
mays - Meksika xalq nomidan mahiz. Ruscha nomi - makkajo‘xori - ispancha
"kucurucho" degan nomlar bilan tariflanadi.
15

1948 yilda makkajo‘xori qoldiqlari Nyu-Meksikodagi g‘orlardan topilgan.
Topilmalar miloddan avvalgi 2500 yillarga tegishli. miloddan avvalgi 500 yil
oldin Miloddan avvalgi 6-asrdayoq xonakilashtirilgan makkajo xoriʻ
gulchanglari Meksika vodiysida topilgan. Olimlarning fikricha, makkajo‘xori
Markaziy Amerikadan Peruga taxminan 3150-3350 yil oldin kelgan.
Zea turkumiga kiradigan makkajo xoridan tashqari to rt tur – Z.
ʻ ʻ
diploperennis, Z. perennis, Z. luxurians, Z. nicaraguensis va Z. maysning
yovvoyi holda o sadigan uchta kenja turi: ssp. parviglumis, ssp. mexicana va
ʻ
ssp. huehuetenangensis turlari mavjud.
1.2.1-rasm Makkajo‘xori o‘simligining barcha organlari va
qismlarining tashqi ko‘rinishi
Kelib chiqishi - Markaziy va Shimoliy Amerika. O‘tmishdoshlari -
bodring, kartoshka, no‘xat, pomidor, karam. Sinonimlar - shirin makkajo‘xori,
makkajo‘xori, papusa, boshoq, kit, buyarovo, povenka, turk tariq.
Makkajo‘xori baland bo‘yli bir yillik o‘simlik bo‘lib, balandligi 3 m ga
etadi (alohida hollarda - 6 m gacha yoki undan ko‘p). O‘simlik boshoqlarining
uzunligi 15-20 smni tashkil etadi.
16

1.2.2-rasm. Makkajo‘xori ildiz tizimi:
1 - embrion, urug‘lik ildizlari; 2 - koleoptil ildizlari; 3 - tugunli,
ikkilamchi ildizlar; 4 - qo‘llab-quvvatlovchi ildizlar . 5
Uning ildizlari 2,5 m gacha chuqurlikka kirib, tezda tuproqning pastki
qatlamlariga kirib boradi, shuning uchun qator oraliqlarini etishtirishda ular
zarar ko‘rmaydi. O‘simliklar gullash paytida tasodifiy ildizlarni hosil qiladi.
Makkajo‘xori ertapishar navlarida, erkak gullarning panikulalari unib
chiqqandan keyin 50-60-kunlarda gullaydi va 7-10 kundan keyin barg
qo‘ltig‘ida hosil bo‘lgan boshoqda to‘plangan urg‘ochi gullarning stigmalari.
O‘rta chiziqdagi boshoqlarning hosil bo‘lishi boshlanganidan so‘ng 80-105
kundan keyin sodir bo‘ladi va urug‘lar nav va ob-havoga qarab 115-190 kundan
keyin pishib etiladi. Makkajo‘xori ildiz tizimi tolali, yuqori darajada rivojlangan.
Ildizlarning asosiy qismi 30-40 sm tuproq qatlamida joylashgan bo‘lib, alohida
ildizlar 2 m gacha chuqurlikka va 1 m gacha yon tomonga o‘sadi.O‘simliklar
5
Farmakognoziya: tabiiy biologik faol moddalar. - MM. Konoplev. - Vitebsk, 2010 yil.
17

pastki tugunlaridan tasodifiy havo (qo‘llab-quvvatlovchi) ildizlarni hosil qiladi.
Poyasi tik, bo yli, go shtli, balandligi 2-4 m ga etadi, ichida bo shliqsiz poyaʻ ʻ ʻ
(boshqa don ekinlaridan farqli o laroq). Unda shishgan tugunlar hosil bo‘lib, u
ʻ
erdan ko‘plab o‘gay farzandlar paydo bo‘ladi. Shirin makkajo‘xori ko‘p poyali.
Barglari yirik, chiziqsimon-lentasimon, eni 10 sm gacha, uzunligi 1 m
gacha, poyani qoplagan qobiq bilan qoplangan. Barglarning joylashishi
muqobildir. Barg plitalari lentaga o‘xshaydi. Ikki turdagi inflorescences: erkak
va urg‘ochi. Erkak to pgul poyaning tepa qismida yoyiladigan panikula (sultan)
ʻ
shaklida hosil bo ladi. Urg ochi to pgul (ko pak) barglar qo ltig idan chiqadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
Shamol bilan changlanadi. 6
Staminat va pistillat gullari bo‘lgan boshoqlar turli gulzorlarda yoki bitta
gulzorning alohida qismlarida yig‘iladi. Staminat gullari boshoqchalarda ikkita
bo‘lib to‘planadi, ulardan biri deyarli o‘simta, ikkinchisi poyada, boshoqlar
apikal panikulada yig‘iladi. Poyaning o rta qismidagi barg qo ltig idan
ʻ ʻ ʻ
chiqadigan qalin, go shtli boshoq o qida 6-16 ta guldan iborat qator bo lib
ʻ ʻ ʻ
pistillatli gulli boshoqchalar o tiradi. Stigma uzun, filiform, oxirida ikki qavatli.
ʻ
Gullash davrida barcha boshoqlarning stigmalari spadiksni o‘rab turgan bir dasta
qobiq barglarida osilib turadi. 7
Birinchi boshoq 40–50 sm balandlikda hosil bo ladi.Ko saklar shakli
ʻ ʻ
(odatda silindrsimon va konussimon), o lchami (uzunligi va diametri bo yicha),
ʻ ʻ
donachalar qatori soni bilan farqlanadi. Shamolda changlanadigan makkajo‘xori.
Birinchidan, panikula gullaydi va 3-8 kundan keyin - boshoq. Changlanish engil
shamollar bilan iliq ob-havo sharoitida yaxshilanadi. 8
6
Samylina, I.A. Farmakognoziya. Atlas: "Farmatsiya" mutaxassisligi bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar
uchun darslik / I.A. Samylina, O.G.
9. Moskva: GEOT 1. "O‘simliklar sizning do‘stlaringiz va dushmanlaringiz" Axmedov R.B.;
7
Dorivor o‘simliklar" Popov V.I., Shapiro D.K., Danusevich I.K.;
8
Samylina, I.A. Dorivor o‘simliklar va xom ashyo atlasi: "Farmatsiya" ixtisosligida tahsil olayotgan
talabalar uchun farmakognoziya bo‘yicha darslik / I.A. Samylina, A.A. Sorokin. - Moskva: Mualliflar
akademiyasi, 2008 yil.
18

1.2.3-rasm. Makkajo‘xori o‘simligining tuzilishi.
1 - panikula; 2 - barglar; 3 - pistil ustunlari; 4 - boshoq; 5 - boshoqning
bargini o‘rash; 6 - pastki rivojlanmagan boshoq; 7 - kichik ildizlar; 8 - havo
ildizlari; 9 - ildiz tizimi.
Mevasi o‘rta yoki katta bo‘lgan karyopsisdir. Texnik yetuklikda donalari
silliq, yaxshi shakllangan, ko‘pincha sariq rangga ega, pishganida esa to‘q sariq,
shishasimon, vazni 100-400 g gacha yetishi mumkin.
19

1.2.4-rasm. Makkajo‘xori yadrosi.
1 - qobiq; 2 - shoxsimon endosperm; 3 - go‘shtli endosperm; 4 - qalqon; 6
- ildiz; 7 - ildiz qobig‘i; 8 - internod; 9 - yosh barglari bilan kurtak
Makkajo‘xori morfologik xususiyatlari va biologik xususiyatlari bo‘yicha
blugrass oilasining boshqa ekinlaridan sezilarli darajada farq qiladi.
Har xil shakldagi makkajo‘xori donining tuzilishidagi xilma-xillik,
asosan, makkajo‘xori donining endospermining bir xilligiga, kimyoviy tarkibi
bilan farq qiluvchi turli qismlarning nisbatiga bog‘liq.
Donning endospermidagi qobiqlardan (urug‘, meva va ba'zi shakllarda
somon) va aleyron qatlamidan tashqari, farinoz va shoxsimon deb ataladigan
qismlar ajralib turadi. 9
Farinozli qism, shuningdek, farinoz endosperm deb ataladi, donalar
orasidagi oraliq kraxmalli bo‘sh tuzilishga ega. Kraxmal donalarining o‘zi
kichik, yumaloq. Shoxsimon qism yoki shoxsimon endosperm kraxmal
donalarining zichroq joylashishiga ega, ular biroz kattaroq, burchak konturlari
bilan. Kraxmal donalari orasidagi bo‘shliqlar oqsil va kolloid uglevodlar bilan
to‘ldiriladi. Go‘shtli endospermda asosan kraxmal va juda oz miqdorda protein
mavjud. Shox shaklidagi endosperm ham yuqori protein miqdori bilan ajralib
turadi. Go‘shtli va shoxli endospermning rivojlanish darajasi makkajo‘xorining
9
AR agronomiya mutaxassisliklari talabalari uchun laboratoriya va amaliy ishlarni bajarish
bo‘yicha ko‘rsatmalar - Media, 2007.
20

turli shakllari uchun xarakterli farqlovchi xususiyatdir.
Makkajo‘xori donining umumiy tuzilishini ko‘rib chiqishni chaqmoqtosh
yoki dentli makkajo‘xori donalarida berish mumkin, ularda endospermning ham
farin, ham shoxsimon qismi mavjud. Bu ikki qism orasidagi farq yalang‘och
ko‘z bilan aniq ko‘rinadi, ammo kraxmal donalarining tuzilishini tekshirish
uchun mikroskopdan foydalanish kerak. 10
Donalarning tashqi va ichki tuzilishidagi farqlar makkajo‘xori turlarini
sakkizta kichik turga bo‘lish imkonini beradi. Biroq, barcha kichik turlar bir xil
ishlab chiqarish qiymatiga ega emas.
1.2.5-rasm. Makkajo‘xori kenja turlari:
1 - tishsimon; 2 - kremniyli; 3 - kraxmalli; 4 - shakar; 5, 6 - portlash.
1.3. Makkajo‘xori popugidan ajratib olingan kimyoviy moddalarning
sinflari
Makkajo‘xori ipakida yog‘li moy (2,5% gacha), efir moyi (0,12% gacha),
milklar (3,8% gacha), smolali moddalar (2,7% gacha), achchiq glikozidlar
(1,15% gacha), saponinlar (ko‘p) mavjud. 3,18% gacha, kriptoksantin, askorbin
10
Agrawal, M., A. Nahata and V.K. Dixit. 2012. Protective effects
of Echinops echinatus on testosterone-induced prostatichyperplasia in rats. Eur. J. Integ. Med., 4(2):
e177-e185.
21

va pantotenik kislotalar, K vitamini, inositol, sitosterol, stigmasterol va
o‘rganilmagan alkaloidlar (0,05%).
Urug‘larda 65-70% uglevodlar, asosan kraxmal (61,2% gacha), yog‘li
yarim quritish moyi (4-6%), pentozanlar (4,7% gacha), alkaloid moddalar
(taxminan 0,21%), shuningdek vitaminlar mavjud: B
1 (0,15-0,2 mg), B
2
(taxminan 100 mg), nikotinik kislota (1,8-2,6 mg), pantotenik kislota (taxminan
0,7 mg) va biotin (77 mg gacha). Makkajo‘xori yog‘i E vitaminiga boy.
Haqiqiylik (yoki o‘ziga xoslik) - o‘rganilayotgan xom ashyoning tahlil
uchun olingan nomiga mos kelishi.
Dori vositalarining haqiqiyligini aniqlash uchun Davlat farmakopeyasi
tomonidan quyidagi tahlil turlari nazarda tutilgan:
 Makroskopik
 Mikroskopik
 Sifatli fitokimyoviy
 Xromatografik
 Luminescent
Makroskopik xususiyatlar
Tashqi belgilar: yumshoq ipak iplar (ustunlar), shamlardan to‘plangan
yoki qisman chigallashgan, ularning tepasida ikki bo‘lakli stigmalar mavjud.
Ustunlar biroz kavisli, tekis, kengligi 0,1-0,15 mm; Uzunligi 0,5-20 sm,
stigmalar qisqa, uzunligi 0,4-3 mm. Ko‘pincha stigmalarsiz ustunlar mavjud.
Rangi jigarrang, jigarrang-qizil, och sariq. Hidi zaif, o‘ziga xosdir. 11
Mikroskopik ko‘rsatkichlari
Makkajo‘xori stigmasi bo‘lgan ustunlar yuzasidan qaralganda, tekis
devorlarga ega cho‘zilgan epidermal hujayralar ko‘rinadi. Epidermisda ikki xil
siyrak oddiy tuklar mavjud: uzunlamasıda lehimli ko‘p hujayrali tuklar 0,2-0,8
mm uzunlikdagi uchi uchli yoki konussimon, uzunligi 2-3 qavatli hujayralardan
iborat va ko‘p hujayrali yupqa devorli, kavisli.
Ustunlar va stigmalarning ikki tor tomoni parenximasida aniq
11
Andrade-Cetto, A., J. Becerra-Jiménez and R. CárdenasVázquez. 2008.
22

ko‘rinadigan spiral tomirlari bo‘lgan ikkita parallel tomir to‘plamlari mavjud.
Stigmada ko‘p hujayrali villi ko‘rinadi.
Raqamli ko‘rsatkichlar. Butun xom ashyo. 15% dan kam bo‘lmagan
ekstraktiv moddalar; namlik 13% dan oshmasligi kerak; umumiy kul 7% dan
oshmasligi kerak; kul, 10% xlorid kislota eritmasida erimaydigan, 2,5% dan
ko‘p bo‘lmagan; qoraygan ustunlar 3% dan ko‘p bo‘lmagan stigmalar; organik
aralashmalar 0,5% dan ko‘p bo‘lmagan; mineral aralashmalar 0,5% dan ko‘p
bo‘lmagan.
Maydalangan xom ashyoda 15% dan kam bo‘lmagan ekstraktiv moddalar;
namlik 13% dan oshmasligi kerak; umumiy kul 7% dan oshmasligi kerak; kul,
10% xlorid kislota eritmasida erimaydigan, 2,5% dan ko‘p bo‘lmagan; qoraygan
ustunlar 3% dan ko‘p bo‘lmagan stigmalar; diametri 7 mm, 5% dan ko‘p
bo‘lmagan teshiklari bo‘lgan elakdan o‘tmaydigan zarralar; 1% dan ko‘p
bo‘lmagan 0,2 mm teshiklari bo‘lgan elakdan o‘tadigan zarralar; organik
aralashmalar 0,5% dan ko‘p bo‘lmagan; mineral aralashmalar 0,5% dan ko‘p
bo‘lmagan.
Miqdori. Xom ashyoning analitik namunasi diametri 2 mm bo‘lgan
teshiklari bo‘lgan elakdan o‘tadigan zarrachalar hajmiga qadar maydalanadi.
Ekstraktiv moddalar 70% spirt bilan chiqariladi.
Sifatli kimyoviy reaksiyalarga berilish xususiyatlari
Makkajo‘xori ustunlari va stigmalarida ekstraktiv moddalar miqdorini
aniqlash.
Xom ashyo tarkibidagi ekstraktiv moddalarni aniqlash me'yoriy
hujjatlarda faol moddalarni miqdoriy aniqlash usuli mavjud bo‘lmaganda
amalga oshiriladi.
Diametri 1 mm bo‘lgan elakdan o‘tkazilgan 1 g ga yaqin maydalangan
xom ashyo (aniq og‘irligi) 200 - 250 ml sig‘imli konussimon kolbaga solinadi,
50 ml erituvchi (70% etanol) qo‘shiladi. Kolba tiqin bilan yopiladi, tortiladi
0,01g namuna 1 soatga kolba ichida qoldiriladi. Keyin, kolba qayta oqim
kondensatoriga ulanadi, qizdiriladi, 2 soat davomida yumshoq qaynatiladi.
23

$Sovutgandan keyin ichidagi kolba yana o‘sha tiqin bilan yopiladi, tortiladi va massadagi yo‘qotish erituvchi bilan to‘ldiriladi. Kolbaning tarkibi yaxshilab chayqatiladi va quruq qog‘oz filtri orqali 150-200 ml hajmli quruq kolbada filtrlanadi; quruq suv hammomi. Qoldiqli idish 100 - 105 °C haroratda doimiy og‘irlikda quritiladi, so‘ngra 30 daqiqa davomida eksikatorda sovutiladi, uning tubida suvsiz kaltsiy xlorid darhol tortiladi. 12 X ) ekstraktiv moddalar miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi: X \u003d [M * 200 * 100] / [M1 * (100 - Vt )], Bu erda M quruq qoldiqning grammdagi massasi, M1 - grammdagi xom ashyo massasi, Vt - xom ashyoni quritish paytida kilogramm halokati foizda. Yaxshilik (ta'rif) - raqamli ko‘rsatkichlari Yaxshi sifat - dorivor o‘simlik materiallarining normativ hujjatlar talablariga muvofiqligi. MPC ning yaxshi sifati quyidagi tahlil turlari bilan aniqlanadi: 1. Tovar tahlili (haqiqiyligini, nozikligini, aralashmalar tarkibini, don ombori zararkunandalari bilan zararlanish darajasini aniqlash). 2. Miqdoriy fitokimyoviy tahlil (raqamli ko‘rsatkichlarni aniqlash: namlik, kul, faol yoki ekstraktiv moddalar. 3. Mikrobiologik tozaligini, pestitsidlar, zaharli moddalar, radionuklidlar tarkibini aniqlash. 4. Makkajo‘xori stigmasini biologik standartlashtirish (yurak glikozidlarini o‘z ichiga olgan xom ashyo uchun). Ombor zararkunandalari xom ashyo sifatini yomonlashtiradi, uning o‘z- o‘zidan isishiga hissa qo‘shadi, xom ashyoni, idishlarni, saqlash joylarini, jihozlarni, transport vositalarini ifloslantiradi. Ombor zararkunandalariga shomil, o‘t o‘simtalari, maydalagichlar, kuya va kemiruvchilar kiradi. Havoda quruq xom ashyo odatda 10-15% gigroskopik namlikni o‘z ichiga oladi. Xom ashyoda namlikning ko‘payishi uning yomonlashishiga olib keladi: xom ashyoning rangi o‘zgaradi, chiriyotgan hid, mog‘or paydo bo‘ladi va faol 12 Alfa-glucosidase-inhibiting activity of some Mexican plants used in the treatment of type 2 diabetes. J. Ethnopharmacol., 116(1): 27-32. 24$

moddalar yo‘q qilinadi. Bunday xom ashyoni ishlatish mumkin emas. Xom
ashyoning har bir turi uchun ND ma'lum bir qiymatdan yuqori bo‘lmagan
namlik normasini belgilaydi.
Dorivor o‘simlik materiallari nafaqat organik, balki mineral moddalarni
ham o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari, xom ashyo, ayniqsa o‘simliklarning yer
osti qismlari begona mineral aralashmalar bilan ifloslangan: yer bo‘laklari,
toshlar, qum, zich o‘sadigan barglardagi chang va boshqalar.
Xom ashyoda ularning darajasini stavkalash yuqori sifatli xom ashyo olish
shartidir. Shu maqsadda deyarli barcha turdagi xom ashyolar uchun umumiy
kulning miqdori, infuziya va qaynatmalar tayyorlash uchun ishlatiladigan xom
ashyo uchun esa 10% li xlorid kislota eritmasida erimaydigan kulning miqdori
aniqlanadi.
Ekstraktiv moddalar deganda, ushbu turdagi xom ashyo uchun
ko‘rsatilgan maxsus erituvchi yordamida olingan dorivor o‘simlik
materiallaridan ekstrakt bug‘langandan keyin olingan quruq qoldiq massasi
tushuniladi. Xom ashyo tarkibidagi ekstraktiv moddalarni aniqlash biologik faol
moddalar majmuasi harakat qilayotgan yoki faol moddalarni miqdoriy aniqlash
usuli ishlab chiqilmagan hollarda amalga oshiriladi. Ekstraktiv moddalarning,
shuningdek faol moddalarning tarkibi belgilangan muddatlarga, xom ashyoni
xarid qilish hududiga bog‘liq. Dorivor o‘simlik xomashyosi bo‘yicha ko‘pchilik
zamonaviy me'yoriy hujjatlar eng muhim raqamli ko‘rsatkichlardan biri sifatida
asosiy fiziologik faol moddalar tarkibini tartibga solishni o‘z ichiga oladi. Ularni
aniqlash kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar yordamida amalga oshiriladi. 13
Tabiiy ob'ektlardan organik birikmalarni olish uchun ko‘pincha erituvchi
ekstraktsiyasi yoki bug‘ distillashi qo‘llaniladi. Ikkala holatda ham tarkibiy
qismlar aralashmasi olinadi, keyinchalik u aralashmalardan tozalanadi, alohida
fraktsiyalarga yoki alohida moddalarga bo‘linadi, bir qator operatsiyalar
yordamida: aralashmani turli erituvchilar bilan ketma-ket ishlov berish,
moddalarni ikki aralashmaydigan erituvchilar o‘rtasida taqsimlash,
13
Chen, Z. and J.R. Huo. 2010. Hepatic veno-occlusive disease associated with toxicity of pyrrolizidine
alkaloids in herbal preparations. Neth. J. Med., 68(6):252-260.
25

xromatografiya usullari.
Xromatografik usul fitokimyoviy tahlilning muhim va keng tarqalgan
usullaridan biridir. Ko‘p komponentli aralashmalarni ajratish, aralashmalarni
tozalash va aniqlash uchun samarali va qulay. Ajratish mexanizmiga ko‘ra ,
xromatografiyaning uchta asosiy turi mavjud: adsorbsiya, bo‘linish va ion
almashinuvi. Ular molekulalarning (ionlarning) qattiq jismda adsorbsiyasining
teng bo‘lmagan darajasiga (adsorbsion yoki ion almashinish xromatografiyasi)
yoki ularning bir-biriga aralashmaydigan ikkita suyuqlik fazalari o‘rtasida
turlicha taqsimlanishiga asoslanadi, ulardan biri qattiq tashuvchi bilan bog‘liq
(bo‘linish xromatografiyasi). Tahlilning maqsad va vazifalariga qarab turli
sorbentlar va xromatografiya turlari qo‘llaniladi: ustunli, qog‘ozli va yupqa
qatlamli xromatografiya. Qog‘oz va yupqa qatlamli xromatografiya organik
moddalarning mikro miqdori bilan ishlashga imkon beradi va qimmat
uskunalarni talab qilmaydi. 14
1.4. Makkajo‘xori popugining xalq tabobati va tibbiyotda
qo‘llanilishi
Evropada birinchi marta makkajo‘xori haqida Kristofer Kolumb
tomonidan olib kelingan namunalar va to‘plangan ma’lumotlar asosida umumiy
tushunchalarga ega bo‘lish mumkin. Uning birinchi namunalari va urug‘lari
1496 yilda Ispaniyaga olib kelingan. Ushbu sayohat ishtirokchilari o‘z
mulklarida makkajo‘xori etishtirishni boshladilar va tez orada u Evropaning
botanika bog‘larida egallaydi. Amerika kashf etilgandan so‘ng, 50 yil ichida
Ispaniyadan makkajo‘xori Italiya, Frantsiya, Portugaliya, Angliya, Janubi-
Sharqiy Evropa mamlakatlari, Turkiya va Shimoliy Afrikaga ko‘chib o‘tdi.
Evropada makkajo‘xori birinchi marta ekzotik bog‘ o‘simlikining bir turi
sifatida etishtirilgan. Ammo bir necha o‘n yillar ichida makkajo‘xori butun O‘rta
er dengizi va janubiy Evropada asosiy mahsulotga aylandi.
Sobiq Sovet Ittifoqi hududida makkajo‘xori 17-asrda Bessarabiyada,
14
Álvarez, I., Fuertes, J., Panero, J.L. & Nieto, G. 2001. A phylogenetic analysis of Doronicum
(Asteraceae) based on morphological, nuclear ribosomal
26

hozirgi Moldovada etishtirila boshlandi. U u erga Bolqondan kelgan. 100 yil
o‘tgach, makkajo‘xori allaqachon Ukraina janubida, Qrimda, Kubanda va
Stavropolda keng tarqalgan dala ekinlari edi. Makkajo‘xori Kavkazga
Turkiyadan kelgan. 18-asr oxiri 19-asr boshlarida Xitoydan makkajo xori O rtaʻ ʻ
Osiyoga, u yerdan Quyi Volgaga yetib keldi. Doira yopiq. 19-asrning 50-
yillaridan boshlab makkajo‘xori Rossiyaning kengliklarini zabt etib, tobora
shimolga qarab harakat qilmoqda. 19-asrning 70-80-yillariga kelib, ba'zi rus
amaliy dala paxtakorlari makkajo‘xorining mahalliy navlarini yaratishni
boshladilar. Bog‘bon E.A.Grachev tomonidan Sankt-Peterburg yaqinida
etishtirilgan navlar katta qiziqish uyg‘otdi. Ular katta ertalik va sovuqqa
chidamliligi bilan ajralib turardi. Mamlakatimizda makkajo‘xori bilan ko‘proq
tashkillashtirilgan eksperimental va seleksiya ishlari 20-asrda boshlangan.
Amerika tarixidagi makkajo‘xori rolini ortiqcha baholab bo‘lmaydi.
Yuqori ehtimollik bilan aytish mumkinki, deyarli barcha Mesoamerika
tsivilizatsiyalari - Olmek madaniyati, Mayya tsivilizatsiyasi, Atstek
sivilizatsiyasi va boshqalar o‘zlarining paydo bo‘lishi va gullab-yashnashi uchun
birinchi navbatda makkajo‘xori madaniyatiga qarzdor, chunki aynan shu
shakllangan. yuqori mahsuldor qishloq xo‘jaligining asosi bo‘lib, ularsiz
rivojlangan jamiyat rivojlanadi. Qadimgi mayyalar hayotida makkajo‘xorining
alohida o‘rni ularning makkajo‘xori hayot aylanishiga asoslangan diniy tizimida
yaxshi aks ettirilgan va markaziy xudolardan biri makkajo‘xori xudosi edi.
Dorivor qismlar: Dorivor xom ashyo don, moy, makkajo‘xori ustunlari va
makkajo‘xori stigmasi.
An’anaviy tibbiyotda qo‘llash
Makkajo‘xori tanaga tozalovchi ta'sir ko‘rsatadi: u toksinlarni,
radionukletidlarni olib tashlashga, tanani zararli moddalardan tozalashga qodir -
hujayralarda to‘plangan toksinlar, makkajo‘xori boshoqlari bizni saraton, yurak
kasalliklari va qarishdan himoya qilishi mumkin. Makkajo‘xori bolalarning
o‘sib borayotgan tanasiga tana vaznini oshirishga yordam beradi va uni
vitaminlar va mikroelementlar bilan ta'minlaydi.
27

Misr stigmasidan tayyorlangan preparatlar xoleretik, diuretik, gemostatik
va gipoglikemik xususiyatlarga ega. Ular sekretsiyani oshiradi va safro
chiqishini yaxshilaydi, uning biokimyoviy xususiyatlarini o‘zgartiradi
(yopishqoqlik, solishtirma og‘irlik, bilirubin miqdori kamayadi). Misrning
gemostatik ta'siri uning jigarda protrombin sinteziga ta'sir qilish va trombotsitlar
sonini ko‘paytirish orqali qon ivish jarayonini tezlashtirish qobiliyatiga
asoslangan. Xoleretik vosita sifatida makkajo‘xori stigmasidan tayyorlangan
preparatlar xolelitiyoz, gepatit, xoletsistit va xolangit uchun, gemostatik vosita
sifatida - gemorragik diatez va turli xil kelib chiqadigan bachadon qonashlari
uchun ishlatiladi. Bundan tashqari, makkajo‘xori stigmalaridan tayyorlangan
preparatlar urolitiyoz, yurak kasalliklari bilan bog‘liq shish va semirishni
davolash uchun yaxshi. Ayniqsa, samarali safro turg‘unligi uchun stigmali
makkajo‘xori ustunlari: bemorlarda jigar mintaqasida og‘irlik va og‘riq hissi
yo‘qoladi, ko‘ngil aynishi va qayt qilish to‘xtaydi va jigar hajmi kamayadi.
Xolelitiyoz bilan ushbu dorilarni uzoq muddat qo‘llash bemorning umumiy
holatini yaxshilashga olib keladi, ammo jigar kolikasini bartaraf etmaydi. 15
Xom ashyolardan tayyorlangan preparatlar diuretik ta'sirga ega, ular
to‘yinganlik markazining faoliyatini inhibe qiladi va shuning uchun
semirishning oldini olish va davolashda qo‘llaniladigan tuyadi kamaytiradi.
Makkajo‘xori stigmasi xoleretik va diuretik to‘lovlarning bir qismidir.
Makkajo‘xori yog‘i ateroskleroz va gipertenziyaning oldini olish va
davolash uchun ishlatiladi. Ko‘ngil aynishi va gijjalar paydo bo‘lishi bilan
makkajo‘xori moyidan foydalanish vaqtincha to‘xtatiladi va 7-10 kundan keyin
davolanish takrorlanadi, dozani yarmiga kamaytiradi.
15
Álvarez, I., Fuertes, J., Panero, J.L. & Nieto, G. 2001. A phylogenetic analysis of Doronicum
(Asteraceae) based on morphological, nuclear ribosomal
28

1.4.1-rasm. Makkajo‘xoti sitigmalarining sotuvdagi ko‘rinishi.
Aterosklerozda foydali bo‘lgan parhez taomlarni tayyorlash uchun keng
qo‘llaniladi. Makkajo‘xori yog‘ida E vitamini mavjudligi sababli, bu yog‘ bu
vitamin etishmasligi bilan bog‘liq kasalliklar uchun ishlatiladi. Makkajo‘xori
yog‘i bir qator teri kasalliklarini davolash uchun ham ishlatiladi.
Sariyog‘ qo‘shib pishirilgan makkajo‘xori qabziyat, jigar kasalliklari,
podagra, nefrit, yurak-qon tomir tizimi kasalliklarida foydalidir. Makkajo‘xori
uni komedonlarni (Comedones faciei) olib tashlash uchun ishlatiladi. Buning
uchun 2 osh qoshiq. osh qoshiq un oldindan ko‘pirtirilgan oqsil bilan
aralashtiriladi (bir tovuq tuxumi etarli) va natijada olingan aralash yuzga
qo‘llaniladi; quritgandan so‘ng, quruq paxta sochiq bilan yuzdan olib tashlang,
yuzni sovuq suv bilan yuving va artib oling.
Zamonaviy dorixona assortimentini ko‘rsatgan holda rasmiy
tibbiyotda foydalanish
Farmakologik xossalari
Makkajo‘xori stigmalarida K vitamini, askorbin, pantotenik kislota,
achchiq glikozidlar, efir moylari va yog‘lar, inositol, qatronli va shakarli
moddalar, tanin, saqich, ko‘p miqdorda vitaminlar va boshqa foydali moddalar
mavjud. Bunday noyob kompozitsion makkajo‘xori stigmalarini xoleretik,
29

diuretik va gemostatik vosita sifatida samarali ishlatishga imkon beradi.
Makkajo‘xori stigmalarida K vitaminining yuqori miqdori qon ivishini
yaxshilaydi. Aniq diuretik xususiyatlarga ega bo‘lgan makkajo‘xori stigmalari
shish bilan, ayniqsa varikoz bilan kurashishga yordam beradi. Bunday
moddalarni o‘z ichiga olgan preparat safro ishlab chiqarishni oshiradi, uni
kamroq yopishqoq qiladi va uning chiqishini yaxshilaydi. 16
Qo‘llash va dozalash
Makkajo‘xori stigmalari ovqatdan oldin og‘iz orqali olinadi: qaynatma
shaklida (16,0:200,0) - 3-4 soat ichida 1-3 osh qoshiq; infuziya shaklida (10.0:
200.0) - 1 stakan qaynoq suvda 30 daqiqa davomida turib oling va har 3 soatda
kuniga 4-5 marta 1-2 osh qoshiq iching.
Makkajo‘xori stigmalarining suyuq ekstrakti ovqatdan oldin kuniga 2-4
marta 30-40 tomchi og‘iz orqali olinadi.
Makkajo‘xori yog‘i. 1 osh qoshiqni oling. 3 hafta davomida kuniga 3
marta qoshiq, keyin 3-4 hafta davomida tanaffus qiling (yiliga 3-4 davolash
kursi o‘tkaziladi).
1.4.2.-rasm. Makkajo‘xori yog‘ining sotuvdagi ko‘rinishi.
Stigma bilan makkajo‘xori ustunlarini o‘z ichiga olgan zamonaviy
16
Bayer, R.J., Greber, D.G. & Bagnall, N.H. 2002. Phylogeny of Australian
30

preparatlar.
Polifitol-1
Tarkibi: maydalangan yalpiz barglari (Menthae piperitae folium), qumli
zira (o lmas) gullari (Helichrysi arenarii flores), Sankt (Tormentillae rhizoma),ʻ
kalamus ildizpoyalari (Calami Rhizomata), karahindiba ildizlari (Taraxaci
kolonnalari), kordon radixi e o‘zgartirishi mumkin uslublar jum stigmatis ) ichki
foydalanish uchun damlama.
Polifitol-1 preparatining farmakologik ta'siri: Polifitol-1 - o‘simlik
preparatlari guruhidan dorivor mahsulot. Preparatning tarkibiga yalpiz va
shuvoq o‘ti barglaridan, makkajo‘xori stigmasidan va eman po‘stlog‘idan, oddiy
kalamus va qumli zira gullarining ildizpoyalaridan, momaqaymoq ildizi va
cinquefoil tik ildizidan, Sit va yallig‘lanishga qarshi ta'sir ko‘rsatadigan biologik
faol moddalar kiradi. radioaktiv seziyning tanadan chiqarilishi. Preparat
surunkali xoletsistit va xolangit, o‘t yo‘llari diskinezi va gepatit, surunkali
gastritni davolashda, shuningdek, radionuklidlarning tanadan chiqarilishini
tezlashtirish uchun buyuriladi. Polifitol-1 yallig‘lanishga qarshi, xoleretik va
antispazmodik dorilar guruhiga kiradi.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar. Bolalarni, homilador ayollarni,
laktatsiya davrida, ishdan oldin, faoliyati ko‘proq e'tibor talab qiladigan
odamlarni qabul qilish tavsiya etilmaydi; oshqozon va o‘n ikki barmoqli
ichakning oshqozon yarasi, kalkulyoz xoletsistit, surunkali pankreatit, surunkali
faol gepatit, faol jigar sirrozi, diareya sindromi bilan ingichka va yo‘g‘on ichak
kasalliklari.
O‘simliklar to‘plami - "Gepaxolin" tavsiya etiladi: jigar va o‘t pufagining
surunkali yallig‘lanish kasalliklarini (safro diskinezi, gepatit, xoletsistit,
xolangit, xolelitiyoz, siroz) oldini olish va davolash uchun tabiiy vosita sifatida,
jigarni tozalash va ovqat hazm qilish jarayonlarini yaxshilash, yallig‘lanishga
qarshi, antispazmodik, xoleretik ta'sir. Jigar hujayralarini toksik yallig‘lanish va
yuqumli shikastlanishdan himoya qiladi, shuningdek ularning tez tiklanishiga
hissa qo‘shadi. Safroning erkin chiqishini ta'minlaydi, uning tarkibini
31

normallantiradi va shu bilan o‘t pufagida toshlar paydo bo‘lishining oldini oladi.
Tayyorlash va ishlatish usuli: Kattalar 1 osh qoshiq. bir qoshiq (5 g)
maydalangan o‘simlik xom ashyosi yoki 2 ta filtr qoplari (har biri 2 g) 1 stakan
qaynoq suv (200 ml) qaynatib oling, 15 daqiqaga qoldiring, suzing, ovqat
paytida kuniga 3 marta 1/3 chashka oling. 17
Qabul qilish muddati: 1 oy. Tarkibi: oddiy civanperçemi o‘ti, oddiy
agrimony o‘ti, sut qushqo‘nmasi mevalari, may atirgullari, qumli o‘lmas gullar,
makkajo‘xori stigmalari, dorivor momaqaymoq ildizlari, Avliyo Ioann wort o‘ti
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar: komponentlarga individual
intolerans, homiladorlik, emizish.
Sabzavotlar to‘plami - "Normoves". Tavsiya etiladi: vazn yo‘qotishga
yordam beradigan, organizmdagi metabolik jarayonlarni yaxshilaydigan
samarali tabiiy vosita sifatida. To‘plamga kiritilgan o‘tlar majmuasi suv,
mineral, uglevod va lipid metabolizmini tartibga solishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
Qon tomirlarining aterosklerotik lezyonlarini kamaytiradi, toksinlar va
radionuklidlarni tanadan olib tashlashga yordam beradi. Tonik va
immunomodulyatsion ta'sirga ega, hayotiylikni, psixo-emotsional faollikni va
ish faoliyatini oshiradi.
Tayyorlash va ishlatish usuli: Kattalar 1 osh qoshiq. bir qoshiq (5 g)
maydalangan o‘simlik xom ashyosi yoki 2 ta filtr qoplari (har biri 2 g) 1 stakan
qaynoq suv (200 ml) qaynatib oling, 15 daqiqaga qoldiring, suzing, ovqat
paytida kuniga 3 marta 1/3 chashka oling.
Qabul qilish muddati: 1 oy. Tarkibi: karahindiba ildizlari, qizilmiya
ildizlari, tugun o‘ti, pichan barglari, oddiy civanperçemi o‘ti, Kuril choy o‘ti,
oddiy manjet o‘ti, adaçayı barglari, makkajo‘xori stigmasi bo‘lgan ustunlar, hop
ko‘chatlari.
Qo‘llash mumkin bo‘lmagan holatlar: komponentlarga individual
intolerans, homiladorlik, emizish. Dori-darmonlar bilan birlashtirmang.
II BOB. OLINGAN NATIJALAR TAHLILI
17
Gnaphalieae (Asteraceae) based on chloroplast and nuclear sequences, the trnL
32

MAKKAJO‘XORI POPUGINING OQSIL, AMINOKISLOTALAR
VITAMIN VA ELEMENT TARKIBINI O‘RGANISH.
2.1. Makkajo‘xori popugining oqsil va aminokislotalar tarkibini
o‘rganish
Makkajo‘xori stigmalari - bu ingichka iplar shaklida o‘simlikning ayol
qismi. Ularning maqsadi – erkaklik qismidan polen - panikula shaklida poyaning
yuqori qismida joylashgan ikki gulli spikeletlarni olish, makkajo‘xori donalarini
hosil qilish.
Makkajo‘xori popugining tarkibida oqsillar miqdori 9,7%-11,63% ni
tashkil qiladi va ularni tarkibiga kiruvchi oqsillarning sinflari bo‘yicha berilgan
miqdori esa quydagicha albuminlar 2,18%-18,1%, globulinlar 11,89%,
prolaminlar 6,01%-22,8%, gluteninlar 16,03%, protein 30,6%-61,1% ni tashkil
etadi. Mazkur ishimni yozish jarayonida aynan makkajo‘xori popugi tarkibida
qaysi oqsil borligi haqida to‘liq malumotga ega bo‘la olmaganligim uchun
globulinlar tarkibiga kiruvchi lizin va glutelinlar tarkibiga kiruvchi triptofan
amino kislotalarining men o‘rganuvchi namuna tarkibida aniq bor ekanligini
bilgan holatda bu moddalarning xossalarini yoritib berishga harakat qildim. 18

Triptofan
Makkajo‘xori popugi tarkibida Tiptofan amino kislotasi glutelinlar guruhi
oqsillarining 0,60% ni tashkil etadi. Triptofan oqsillarni yaratish uchun zarur
bo‘lgan muhim aminokislotadir. Hayvonot va o‘simlik kelib chiqishi oqsilli
oziq-ovqat mahsulotlarida mavjud. Inson tanasida uning zaxiralarini
to‘ldirishning yagona usuli-to‘g‘ri tanlangan oziq-ovqat yoki ozuqaviy
qo‘shimchalar.
Ushbu modda tanaga juda ko‘p ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Triptofan
uyqusizlik va uyqu ritmining buzilishi bilan kurashish uchun ishlatiladi,
depressiv holatlar va tashvishlar uchun ishlatiladi. Shuningdek, kerakli
miqdordagi aminokislotaga ega bo‘lish hayzdan oldingi sindromning
alomatlarini engillashtirishi, chekishni tashlash jarayonini osonlashtirishi va
18
Bobrov, E.G. 1997. Echinops L. Pp. 1–70 in: Shishkin, B.K. & Bobrov,
33

professional sport bilan shug‘ullanadigan odamlar natijalarni yaxshilashga
yordam berishi kuzatilgan. Inson triptofanni mustaqil ravishda sintez qila
olmasligiga qaramay, bu modda normal hayot uchun juda zarurdir. Masalan,
triptofansiz B3 vitamini (niatsin) ishlab chiqarish butunlay to‘xtab qoladi.
Shuningdek, miya va asab tizimining ishlashi uchun alohida ahamiyatga ega
bo‘lgan "Baxt gormoni" deb ataladigan serotoninni ishlab chiqarish organizm
uchun muammoli bo‘ladi. Bundan tashqari, bizning kayfiyatimiz, uyqu sifati,
og‘riq chegarasi va ichak harakatining darajasi va har xil yallig‘lanishlarning
sezuvchanligi serotonin kontsentratsiyasiga bog‘liq. Bundan tashqari, triptofan
bolalarda giperaktivlik, stress, ortiqcha vazn va ortiqcha ishtahaga qarshi
kurashda yordam beradi. Ko‘pchilik odamlarning ko‘pchiligida triptofan
darajasi g‘ayritabiiy darajada past ekanligi aniqlandi. Triptofanning kunlik
normasi insonning yoshi va sog‘lig‘iga qarab belgilanadi va bu masalada
mutaxassislarning fikrlari ikkiga bo‘lindi. Ba'zilarning ta'kidlashicha, sog‘lom
yoshi katta organizmning aminokislotaga bo‘lgan ehtiyoji taxminan 1 g ni
tashkil qiladi, boshqalari tavsiya etilgan kunlik dozani quyidagi formula
bo‘yicha aniqlaydilar: kilogramm vazniga 4 mg triptofan. Shunday qilib, 70
kilogrammli odam har kuni taxminan 280 mg moddani olishi kerak. Ammo
ikkalasi ham foydali moddalar zaxiralari farmakologik preparatlardan emas,
balki tabiiy oziq-ovqatdan olinishi kerak degan fikrda. Aytgancha, uglevodlar va
oqsillarni bir vaqtning o‘zida iste'mol qilish so‘rilgan triptofan miqdorini
oshirishi haqida dalillar mavjud. Triptofanning zarur kunlik me'yorlarini (va
undan ham ko‘proq) iste'mol qilishga juda ehtiyotkorlik bilan har xil ruhiy
kasalliklar, migren, uyqu buzilishi, past og‘riq chegarasi, kardiologik kasalliklar,
surunkali charchoq sindromi, anoreksiya, bulimiya va spirtli ichimliklarga
qaram bo‘lgan odamlar bo‘lishi kerak. Aminokislotalarni yuqori dozalarda
iste'mol qilish Prays, tad yoki Xartnup sindromlari va triptofan to‘planishiga
yordam beradigan kasalliklarga chalingan odamlar uchun xavfli bo‘lishi
mumkin.
Birinchidan – triptofan etishmovchiligi serotonin va B
3 vitaminining
34

etishmasligiga olib keladi, ularning ishlab chiqarilishi ushbu aminokislotaga
bevosita bog‘liq. Shuning uchun-asabiylashish, uyqu buzilishi. Ikkinchidan,
magniy etishmovchiligi fonida triptofanni etarli darajada iste'mol qilmaslik
koronar arteriya spazmlarini keltirib chiqaradi. Dermatit, ovqat hazm qilish
muammolari, diareya, ruhiy kasalliklar ham aminokislota etishmovchiligini
ko‘rsatishi mumkin. Bundan tashqari, moddaning etishmasligi yurak xastaligiga
olib kelishi mumkin, shuningdek spirtli ichimliklarga nosog‘lom qaramlik va tez
charchashga olib kelishi mumkin. Tabiiy triptofanning inson tanasiga ko‘plab
ijobiy ta'sirlariga qaramay, moddani biologik qo‘shimchalar yoki planshetlar
shaklida qabul qilish haqida ba'zi ogohlantirishlar mavjud. Dozani oshirib
yuborish oshqozon yonishi, oshqozon og‘rig‘i, qichishish, meteorizm, qusish,
diareya, ishtahani yo‘qotish va siydik pufagining shishishiga olib kelishi
mumkin. Boshqa mumkin bo‘lgan nojo‘ya ta'sirlarga bosh og‘rig‘i, uyquchanlik,
bosh aylanishi, mushaklarning kuchsizligi va quruq og‘iz kiradi. Yon ta'sirga
olib kelmaydigan triptofanning ruxsat etilgan maksimal xavfsiz dozasi 4,5
grammni tashkil qiladi. Antidepressantlar bilan birgalikda ushbu me'yorlardan
ko‘proq foydalanilganda, u "serotonin sindromi" deb ataladigan kasallikka olib
kelishi mumkin (deliryum, konvulsiyalar, yuqori tana harorati, ba'zida koma
holati). Triptofanga buyrak yoki jigar kasalligi bo‘lgan odamlar ham
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lishlari kerak. Qonni laboratoriya
tekshiruvlari tanadagi triptofanning haqiqiy miqdorini, xususan, 3 – oksiantranil
kislotasi tarkibining ko‘rsatkichini aniqlashi mumkin. 19
2.1. 1-rasm. Triftofan milokulasining tuzilishi
19
25. Braun-Blanquet, J. & Bolòs, O. de. 1957. Les groupements végétaux du bassin moyen de
l’Ebre et leur dynamisme. Anales Estac. Exp. Aula Dei 5: 1–266.
35

2.1. 2-rasm. Tabiatda triptofanning mikroorganizmlar, o‘simliklar
va zamburug‘lar tomonidan sintezlanish reaksiyarining ifodalanishi.
Triptofan tabiatda antranilat orqali sintezlanadi. Antranilat biosintezi
jarayonida oraliq birikmalar Shikimat usuli bilan xosil bo‘ladi. Antranilat
biosintezi maqolada ko‘rib chiqilgan Shikimat yo‘li. To‘rtta qaytariladigan
reaktsiya antranilatni triptofanga aylantirishning eng qisqa yo‘lini tashkil qiladi.
Ushbu reaktsiyalar uchun mas'ul bo‘lgan genlar, shuningdek xorizmatdan
antranilat hosil bo‘lishining qaytarilmas reaktsiyasi bakteriyalarda triptofan
operoniga birlashtirilgan holatda xosil bo‘ladi. 20
Bu jarayonni Escherichia coli yozuv bilan ifodalanishi mumkin:
—TRP R— - promotor—operator-etakchi-Attenuator-trp E-trp D-trp C-
trp B-trp A—Terminator-Terminator—
Biosintetik jarayonning bosqichlari xorizm →→ triptofan:
Antranilat fosforibozil pirofosfat bilan fosforibozilantranilat hosil qilish
uchun fosforibozillanadi. Reaksiyada noorganik pirofosfat ajralib chiqadi
(pirofosfataza ishtirokida reaksiya deyarli qaytarilmas davom etadi).
Fosforibosilantranilat qayta tashkil etilgandan so‘ng
fosforibulosilantranilatga izomerlanadi. Escherichia coli-da reaktsiya TRP C
genining mahsuloti bo‘lgan indol-glitserin-fosfat sintazasining
fosforibosilantranilat-izomeraza faolligi bilan belgilanadi. Dekarboksillanish-
suvsizlanish bilan birga fosforibulosilantranilatning siklizatsiyasi indol-glitserol-
fosfatga olib keladi. Escherichia coli-da reaktsiya TRP C genining mahsuloti
20
Bremer, K. 1994. Asteraceae: Cladistics & classification. Portland:Timber
Press.
36

bo‘lgan indol-glitserol-fosfat sintazining indol-glitserol-fosfat sintaz faolligi
bilan belgilanadi. O‘rinbosar glitseraldegid-3-fosfat shaklida bo‘linadi, bu
o‘rinbosar L-serin molekulasidan kelib chiqqan boshqa uch uglerodli o‘rinbosar
bilan almashtiriladi. Reaksiya almashtirilmagan indolning oraliq shakllanishi
orqali sodir bo‘ladi. Reaktsiya piridoksalga bog‘liq. Escherichia coli-da
reaktsiyani a 2 β 2 subunit tarkibidagi triptofan sintazasi amalga oshiradi (a
subunit — TRP a genining mahsuloti, b subunit — TRP b genining mahsuloti).
Triptofan barcha 20 proteinogen aminokislotalar orasida eng kuchli
floresansga ega. Floresansga qodir bo‘lgan boshqa ikkita aromatik
aminokislotalar (lekin kamroq darajada): tirozin va fenilalanin. Triptofan to‘lqin
uzunligi 280 nm (maksimal) bo‘lgan elektromagnit nurlanishni o‘zlashtiradi va
triptofanning molekulyar muhitiga qarab 300-350 nm oralig‘ida solvatoxrom
nurlanadi. Bu ta'sir oqsillarning konformatsiyasini o‘rganishga ta'sir qiladi.
Protein markazidagi hidrofobik muhitda joylashgan triptofan qoldiqlari uning
floresans spektrining qisqa to‘lqinli tomonga 10-20 nm siljishini beradi (300 nm
ga yaqin qiymatlar). Agar triptofan qoldiqlari hidrofilik muhitda oqsil yuzasida
joylashgan bo‘lsa, u holda oqsil nurlanishi uzun to‘lqin uzunliklariga (350 nm ga
yaqin) siljiydi. eritmaning pH qiymati triptofan floresansiga ham ta'sir qiladi.
Shunday qilib, past pH qiymatlarida vodorod atomining triptofanga qo‘shni
aminokislotalarning karboksil guruhlariga qo‘shilishi uning floresans
intensivligini kamaytirishi mumkin (susayish effekti). Triptofanning floresans
intensivligini indol yadrosining nuklein kislotalarning azotli asoslari bilan o‘zaro
ta'siri floresans intensivligining pasayishiga olib keladi, bu esa ushbu
aminokislotaning oqsil-nuklein o‘zaro ta'sirida rolini aniqlashga imkon beradi.
Aytganimizdek, triptofan proteinli ovqatlar bilan birga keladi. Uning
etishmasligi bilan tana signal beradi va oqsilni" talab qiladi": biz ushbu
aminokislotani o‘z ichiga olgan mahsulotlarni ko‘p miqdorda iste'mol qila
boshlaymiz. Boshqa tomondan, triptofan etishmasligidan kelib chiqadigan
serotonin etishmovchiligi kayfiyat va asabiylashishning pasayishiga olib keladi
va biz stressni ushlay boshlaymiz. Agar bu holat uzoq vaqt davom etsa,
37

ovqatlanish buzilishining rivojlanishi mumkin va ba'zida bu semirishga olib
kelishi mumkin. Bunga yo‘l qo‘ymaslik uchun triptofan profilaktika kurslarida
olinadi. Bundan tashqari, ushbu aminokislota allaqachon ortiqcha vaznga ega
bo‘lganlarga yordam berishi mumkin. Triptofanning ovqatlanish odatlari va
vazn yo‘qotishiga ta'siri klinik tadqiqotlar bilan tasdiqlangan 3. Masalan, 19
semiz ayolni o‘z ichiga olgan bir guruh olimlar tomonidan o‘tkazilgan tajriba
shuni ko‘rsatdiki, triptofanni kuniga 8 mg/kg dozada qabul qilish oziq-ovqat
iste'molining pasayishiga va natijada vazn yo‘qotishiga olib keladi. 21
Uyqu buzilishi va depressiv holatlarda L-triptofandan foydalanish
L-triptofan uyqu buzilishi bilan bog‘liq muammolarni hal qilishda o‘zini
juda yaxshi ko‘rsatadi. Bu 4 uxlashni osonlashtiradi, davomiyligini oshiradi,
uyqu sifatini yaxshilaydi.
Triptofanning depressiv holatlarda samaradorligini isbotlovchi 5 sinovlari
ham o‘tkazildi. Masalan, depressiya tashxisi tasdiqlangan 64 bemorni qamrab
olgan ikkita tadqiqot triptofanni qabul qilish kasallik alomatlarini kamaytirishga
yordam berishini ko‘rsatdi.
Yana bir 6-tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, triptofan interferon-alfa qabul
qiladigan saraton bemorlarida depressiyani davolash uchun SSRI (selektiv
serotoninni qaytarib olish ingibitorlari) bilan birgalikda qo‘llanilishi mumkin.
Sovuq mavsumda shamollash soni keskin oshadi. Immunitet zaiflashadi
va qo‘shimcha yordamga muhtoj. L-triptofan bu erda ham yordam berishi
mumkin, chunki u melatonin ishlab chiqarishni rag‘batlantiradi — bu nafaqat
uyquni tartibga soluvchi, balki antioksidant va yallig‘lanishga qarshi
xususiyatlarga ega gormon.
Melatonin organizm tomonidan quyosh nurlari ta'sirida ishlab chiqariladi.
Yozda, quyosh ko‘p bo‘lganda, biz melatonin etishmasligini sezmaymiz, ammo
kuz va qishda uning etishmasligi ko‘pchilik odamlarda kuzatiladi. L-triptofan
bilan xun takviyasini qabul qilish orqali tabiiy melatonin ishlab chiqarishni
rag‘batlantirish mumkin. Albatta, bu virusli infektsiyalardan 100% himoyani
21
Bunge, A. 1863. Über die Gattung Echinops. Bull. Acad. Imp. Sci. Saint-Pétersbourg 6: 390–412.
38

kafolatlamaydi, ammo bu organizmga kasallikni tezroq engishga yordam beradi.
L-triptofanning melatonin ishlab chiqarishga ta'siri COVID-19 ning oldini olish
va davolash uchun ishlatilishi mumkin. Shunday qilib, San-Paulu
universitetining 7 braziliyalik olimlari tomonidan olib borilgan tadqiqotlar shuni
ko‘rsatdiki, o‘pkada ishlab chiqarilgan melatonin koronavirus infektsiyasiga
qarshi to‘siq bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Bir nechta tajribalarda olimlar
melatoninning virusni nazofarenks va o‘pka hujayralariga olib boradigan
oqsillarni kodlash uchun mas'ul bo‘lgan genlarning ifodalanishiga to‘sqinlik
qilish qobiliyatini aniqladilar. Ushbu xususiyat tufayli melatonin o‘pka
to‘qimalarini yuqtirish jarayonini to‘xtatadi va hatto virus tanaga kirsa ham,
kasallik engilroq bo‘ladi.
Shuningdek, fan uzoq vaqtdan beri melatoninning yallig‘lanishni keltirib
chiqaradigan sitokinlar ishlab chiqarishni kamaytirish xususiyatini biladi.
COVID-19 ning og‘ir asoratlaridan biri bu sitokin bo‘roni bo‘lib, u erda
organizm ortiqcha miqdordagi sitokinlarni chiqaradi va shu bilan o‘zini
o‘ldiradi.
L-triptofan kursini qabul qilish melatonin ishlab chiqarishni
rag‘batlantiradi, bu esa asoratlarni rivojlanish xavfini kamaytirishga yordam
beradi.
Evalar assortimentida L-triptofanni o‘z ichiga olgan ikkita mahsulot
mavjud: triptofan va uyqu formulasi.
"Triptofan" tarkibida aminokislotadan tashqari B
5 va B
6 vitaminlari
mavjud. "Triptofan" kursini qabul qilish tashvishlarni kamaytirishi, hissiy
holatni yaxshilashi, uyquni normallashtirishi va kayfiyatni ko‘tarishi mumkin.
Mahsulot qabul qilish uchun qulay kapsulalarda sotiladi. Kattalar uchun L-
triptofan etishmovchiligini to‘ldirish uchun kuniga 2 marta 1-2 kapsuladan olish
kifoya. Qabul qilish muddati kamida bir oy. Agar kerak bo‘lsa, triptofanni qabul
qilishni davom ettirishingiz mumkin.
Uyqu formulasining tarkibi uyqu bilan bog‘liq muammolarga duch
keladigan odamlar uchun maxsus ishlab chiqilgan. Mahsulot L-triptofan, fito-
39

melatonin, tinchlantiruvchi o‘simlik ekstraktlarini o‘z ichiga oladi: passiflora,
hop, escholzia, griffonia, B vitaminlari. "uyqu formulasi" ni muntazam ravishda
qabul qilish tez uxlab qolish va tinch, kuchli uyquga yordam beradi. Kattalar
uchun 1 oy davomida yotishdan oldin 2 kapsulani olish kifoya, agar so‘ralsa,
"uyqu formulasi" ni uzoqroq vaqt davomida olish mumkin. 22
Muhimi L-triptofanli mahsulotlar homiladorlik va laktatsiya davrida,
shuningdek ularning tarkibiy qismlariga individual intolerans bilan
kontrendikedir. Ishlatishdan oldin shifokor bilan maslahatlashish tavsiya etiladi.
Lizin
Makkajo‘xori popugi tarkibida Lizin amino kislotasi Globulin guruhi
oqsillarining 2,24% ni tashkil etadi. Lizin (2,6-diaminogeksan kislota) - aniq
asos xususiyatlariga ega alifatik aminokislota. Boshqa alifatik aminokislotalar
singari, lizin ham inson tanasida sintez qilinmaydi va ajralmas aminokislotadir.
Kimyoviy formula: C
6 H
14 N
2 O
2 .
2.1. 3-rasm. Lizin (2,6-diaminogeksan kislota)ning tuzulishi
22
Bunge, A. 1863. Über die Gattung Echinops. Bull. Acad. Imp. Sci. Saint-Pétersbourg 6: 390–412.
40

Biosintez
Boshqa muhim aminokislotalar singari, hayvon organizmlarida lizin
sintez qilinmaydi va o‘simlik oqsillari tarkibida oziq-ovqat bilan ta'minlanishi
kerak.
Tibbiy ahamiyati
1978 yilda chop etilgan maqolada ushbu aminokislota antiviral ta'sirga
ega, ayniqsa gerpesni keltirib chiqaradigan virusga qarshi himoya vositasi
sifatidan foydalanilgan. Keyinchalik, odamlar va hayvonlarda o‘tkazilgan to‘g‘ri
tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, lizin gerpesni davolashda samarali emas. Biroq,
inson tadqiqotlari to‘g‘ri bajarilgan bo‘lsada, faqat 21 bemor ishtirok etdi va
qabul qilingan lizin dozasi etarli iste'mol darajasining 29% dan past edi.
Hayvonlarda o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, lizin etishmasligi
immunitet tanqisligini keltirib chiqaradi.
Lizin qon zardobidagi triglitseridlarni pasaytiradi. Lizin prolin va C
vitamini bilan birgalikda arteriyalarning tiqilib qolishiga olib keladigan
lipoproteinlar hosil bo‘lishining oldini oladi.
Lizin etishmovchiligi oqsil sinteziga salbiy ta'sir qiladi, natijada
charchoq, charchoq va zaiflik, ishtahaning yomonligi, o‘sishning sekinlashishi
va tana vaznining pasayishi, diqqatni jamlay olmaslik, asabiylashish, ko‘z
qovog‘idagi qon ketish, soch to‘kilishi, anemiya va reproduktiv muammolar.
Lizin o‘sish gormoni ishlab chiqarishni ko‘paytiradi, deb ishoniladi,
ammo buning ilmiy tasdig‘i yo‘q, faqat o‘sish gormoni ishlab chiqarish
aminokislotalar kompleksini ko‘paytirishi ma'lum, aminokislotalar kokteylining
ta'sirini lizin bilan va ularsiz taqqoslash amalga oshirilmagan. Lizinning katta
dozalari kaltsiyning yetishmovchiligini oldini oladi va yaxshilaydi.
Foydali xususiyatlari Lizin organizmda muhim rol o‘ynaydi – vitaminlar
bilan birlashib, immunitetni mustahkamlaydi, sog‘lig‘ni saqlaydi. O‘zingizni
ushbu aminokislota bilan ta'minlash qiyin emas – bu turli toifadagi ko‘plab
mahsulotlarda mavjud junladan makkajo‘xori stigmasidan tayyorlangan
damlamani qabul qilish orqali ham uning meyorini qayta tiklash mumkin.
41

Ammo noto‘g‘ri pishirish (juda uzoq issiqlik bilan ishlov berish) mahsulotdan
foydali bo‘lgan hamma narsani sezilarli darajada kamaytirishi va ba'zan
butunlay "yo‘q qilishi" mumkin. Boshqa ko‘plab aminokislotalar singari, lizin
ko‘pincha mushaklarni qurish va kollagen to‘plash uchun ishlatiladi, bu xaftaga,
biriktiruvchi to‘qima, terining muhim tarkibiy qismidir. Mushaklarni
kuchaytirmoqchimisiz Lizinning etarli qismini iste'mol qilish haqida o‘ylash
kerak. Bundan tashqari, aminokislota ichakdan kaltsiyning so‘rilishini
rag‘batlantiradi, bu keyinchalik gormonlar, fermentlar va antikorlarni ishlab
chiqarishni osonlashtiradi va qo‘shimcha ravishda kreatin ishlab chiqarishni
rag‘batlantiradi (yog‘larni energiyaga aylantirish uchun zarur). Shuningdek,
aminokislota tinchlantiruvchi ta'sirga ega, bu uni depressiya, stress va xavotirga
qarshi kurashda samarali qiladi. Lizin turli infektsiyalarning oldini olish va
davolash uchun ishlatiladi. Ushbu modda stomatitni davolash va oldini olishda
samaradorligini ko‘rsatdi. Ba'zi ma'lumotlarga ko‘ra, u tomoq og‘rig‘i va migren
uchun samarali. Qandli diabet bilan kasallanganlar uchun muhim, chunki
aminokislotalarni muntazam iste'mol qilish qondagi qand miqdorini pasaytirishi
mumkin.
Organizmga ta’siri
1. Xolesterin. Jigar to‘qimalarida lizin karnitinga aylanadi, bu
organizmga ortiqcha yog‘lardan xalos bo‘lishga yordam beradi. Tadqiqotlar
shuni ko‘rsatdiki, lizinni muntazam iste'mol qilish "yomon" xolesterin
miqdorining pasayishiga olib keladi.
2. Suyaklar. Ehtimol, kaltsiy suyak salomatligi uchun juda muhim
ekanligini hamma biladi. Lizin organizmga ushbu foydali elementni
o‘zlashtirishga yordam beradi va uning chiqarilishini sekinlashtiradi, bu esa
suyak to‘qimalarini mustahkamlashga yordam beradi. Yosh oshishi bilan skelet
suyaklarining zichligi pasayadi, ya'ni lizinga bo‘lgan ehtiyoj ortadi. Ushbu
aminokislota osteoporozli odamlar uchun ayniqsa foydalidir.
3. Sovuq yaralar. Muqobil tibbiyotda lizin virusli gerpesni davolash
uchun faol ishlatiladi, antiviral ta'sir ko‘rsatadi va uning faoliyatini bloklaydi.
42

Lizin bilan to‘yingan parhez gerpesning qaytalanishini oldini olishga qodir, deb
ishoniladi va agar virus allaqachon “chiqib ketgan” bo‘lsa, unda toshma tezroq
va kamroq og‘riqli bo‘ladi. Ayni paytda, rasmiy tibbiyotda aminokislota virusga
qarshi dori sifatida ishlatilmaydi.
4. O‘sish. Oqsillarning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan aminokislota
organizmning to‘g‘ri rivojlanishini ta'minlaydi, bolalarda o‘sishga yordam
beradi. Lizinning etishmasligi o‘sishni to‘xtatishga olib kelishi mumkin.
5. Stress, tashvish. Lizin o‘z ichiga olgan mahsulotlardan tashkil topgan
parhez tanani asab kasalliklari ta'siridan himoya qiladi, tashvishlarni kamaytiradi
va insonning hissiy holatiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi.
6. Og‘riqni yo‘qotish. Lizin yallig‘lanishga qarshi va og‘riq qoldiruvchi
xususiyatlarga ega degan fikr mavjud. Hozircha olimlar buni 100% kafolatlay
olmaydilar, chunki tadqiqotlar davom etmoqda. Ammo birinchi natijalar
allaqachon qayd etilgan.
7. Lizin anginani engillashtirishi mumkin, ayniqsa u C vitamini bilan
birgalikda harakat qilsa. 23
2.2. Makkajo‘xori popugining vitamin tarkibini o‘rganish
Makkajoxori popugi tarkibida quydagi vitaminlar K, B
1 , B
2 , E, C, P, PP
vitaminlari mavjud bo‘lib ularning ahamiyati va xususiyatlari organizmga tasiri
haqida tanishib chiqamiz.
K vitamini
K vitamini-qon ivishining normal darajasini ta'minlaydigan oqsillarni
sintez qilish uchun zarur bo‘lgan lipofil (yog‘da eriydigan) va gidrofobik
vitaminlarning guruhiga kiradi. Kimyoviy jihatdan 2-metil-1,4-naftoxinonning
hosilasi hisoblanadi.
Mushaklar va biriktiruvchi to‘qima metabolizmida, shuningdek
buyraklarning sog‘lom ishlashida muhim ro‘l o‘ynaydi. Ushbu holatlarning
barchasida vitamin kaltsiyning so‘rilishida va kaltsiy va D vitaminining o‘zaro
23
Bunge, A. 1863. Über die Gattung Echinops. Bull. Acad. Imp. Sci. Saint-Pétersbourg 6: 390–412.
43

ta'sirini ta'minlashda ishtirok etadi, boshqa to‘qimalarda, masalan, o‘pka va
yurakda, oqsil tuzilmalari ham topilgan, ularni faqat K vitamini ishtirokida
sintez qilish mumkin.
Fizik-kimyoviy xususiyatlari
K vitamini yopishqoq sariq suyuqlikdir, u neft efirida, xloroformda yaxshi
eriydi, etanolda yomon eriydi, suvda erimaydi.
K vitaminining asosiy shakllari
K
1 vitamini lipofil (gidrofobik) vitaminlar guruhi sifatida aniqlanadi. K
2
vitamini ichakdagi bakteriyalar tomonidan ishlab chiqariladi, shuning uchun
uning etishmovchiligi kamdan-kam hollarda, asosan disbiyoz bilan namoyon
bo‘ladi.
Kimyoviy tuzilishi
Vitamin K-tanadagi o‘xshash tuzilish va yaqin funktsiyaga ega bo‘lgan 2-
metil-1,4-naftoxinonning bir qator hosilalari uchun guruh nomi. Ular
odatda metillangan naftoxinon parchasiga ega bo‘lib, o‘zgaruvchan
bog‘lanishlar soni bo‘yicha alifatik yon zanjir 3-pozitsiyalanishiga ega.
1). Filloxinon (K
1 vitamini deb ham ataladi) tarkibida 4
ta izoprenoid bog‘lanish mavjud bo‘lib, ulardan biri to‘yinmagan.
Tabiatda faqat ikkita K guruhi vitaminlari topilgan: bedadan ajratilgan
K
1 vitamini va chirigan baliq unidan ajratilgan K
2 vitaminidir . Tabiiy K
vitaminlaridan tashqari, hozirgi vaqtda sintetik ravishda olingan antigemorragik
ta'sirga ega bo‘lgan bir qator naftoxinon hosilalari ma'lum. Bularga quyidagi
birikmalar kiradi: vitamin K
3 (2-metil-1,4-naftoxinon), vitamin K
4 (2-metil-1,4-
naftogidrokinon), vitamin K
5 (2-metil-4-amino-1-naftogidrokinon), vitamin
K
6 (2-metil-1,4-naftogidrokinon). diaminonaftoxinon), K
7 vitamini (3-metil-4-
amino-1-naftogidrokinon). 24
Yo‘g‘on ichakda doimiy yashaydigan E. coli kabi ba'zi bakteriyalar
K
2 vitaminini sintez qila oladi, lekin K
1 ushbu bakteriyalarda K
2 vitamini
anaerob nafas olish deb ataladigan jarayonda elektron tashuvchisi bo‘lib xizmat
24
Davis, P.H. & Hedge, I.C. 1971. Floristic links between NW Africa and SW Asia. Ann. Naturhist.
Mus. Wien 75: 43–57.
44

qiladi. Masalan, elektron donor bo‘lgan laktatlar, formatlar kabi molekulalar
ferment yordamida ikkita K
2 elektronini uzatadi. Vitamin K
2 , o‘z navbatida, bu
elektronlarni fumaratlar yoki nitratlar kabi elektron qabul qiluvchi
molekulalarga o‘tkazadi, ular mos ravishda suksinatlar yoki nitritlarga
aylanadi. Bunday reaktsiyalar natijasida AT F hujayra energiya manbai
sintezlanadi, xuddi aerob nafas olish bilan eukaryotik
hujayralarda sintezlanadi. E. coli aerob va anaerob nafas olishni amalga
oshirishga qodir, bunda menakinon oraliq moddalari ishtirok etadi.
K vitamin yetishmasligi natijasida yuzaga keladigan holatlar.
K vitamini etishmovchiligi ichakdagi oziq-ovqat mahsulotlarini
emirilishining buzilishi (masalan, o‘t yo‘lining tiqilib qolishi), K vitamini
antagonistlarining terapevtik yoki tasodifiy singishi yoki juda kamdan-kam
hollarda dietada K vitamini etishmovchiligi tufayli rivojlanishi mumkin
K vitaminining etishmasligi natijasida GLA radikallari to‘liq
shakllanmaydi, natijada GLA oqsillari o‘z funktsiyalarini to‘liq bajarmaydi.
Yuqoridagi omillar quyidagilarga olib kelishi mumkin: ko‘p miqdorda
ichki qon ketish, rivojlanayotgan suyaklarning jiddiy deformatsiyasi yoki
arterial tomirlar devorlarida tuz konlari hosil bo‘lishiga olib kelishi mumkin.
K vitamini etishmovchiligi ba'zi surunkali kasalliklar (enteritlar,
enterokolitlar) turli xil etiologiyalarning gepatitlari, jigar sirrozi, oshqozon osti
bezi o‘smalari, xolelitiyoz bilan rivojlanishi mumkin.
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda K vitaminining birlamchi etishmovchiligi
kuzatiladi, bu uning platsentada kechikishi, shuningdek jigar funktsiyasining
etarli emasligi va yog‘ning so‘rilishining pasayishi bilan bog‘liq. K vitaminining
birlamchi etishmovchiligi yangi tug‘ilgan chaqaloqlarning gemografik
kasalligining asosidir. 25
K-vitamin etishmovchiligining klinik ko‘rinishi ekximoz, gematomalar,
qon ketish (ko‘pincha burunda) paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadi. Yangi
25
Dittrich, M. 1977. Cynareae – Systematic review. Pp. 999–1015 in:
45

tug‘ilgan chaqaloqlarda kindik yarasidan qon ketishi, intrakranial qon ketishi
mumkin.
2.2. 1-jadval. K vitamini iste'mol qilish jadvali
Bir guruh
odamlar Yoshi K vitaminining kunlik normasi,
mkg / kun
Chaqaloqlar 6 oygacha 2,0
Chaqaloqlar 7-12 oy 2,5
Bolal ar 1-3 yil 30
Bolalar 4-8 yosh 55
Bolalar 9-13 yosh 60
Yoshlar 14-18 yosh 75
Kattalar 19 yosh va undan
katta 12 0
Tiamin vitamini B
1
Tiamin ( vitamin B
1 eski nomi anevrin ) organik geterosiklik birikma ,
suvda eriydigan vitamin , C
12 H
17 N
4 O S formulasiga javob beradi. Rangsiz kristalli
modda , suvda yaxshi eriydi, spirtda erimaydi (shuningdek, B
1 vitaminining
(tiamin) yog‘da eriydigan analogi — benfotiamin ham mavjud). Kislotali
muhitda tiaminning suvli eritmalari biologik faollikni kamaytirmasdan yuqori
haroratgacha qizdirishga bardosh beradi. Neytral va ayniqsa ishqoriy muhitda
B
1 vitamini, aksincha, qizdirilganda tezda yo‘q qilinadi. Bugungi kunga qadar
inson tanasida tiaminning to‘rtta shakli ma'lum: fosforlanmagan tiamin, tiamin
46

monofosfat, tiamin difosfat va tiamin trifosfat. Tiamin difosfat tiaminning eng
keng tarqalgan shakli hisoblanadi. 26
Vitamin B
1 nomi bilan mashhur bo‘lgan tiamin uglevodlar, yog‘lar va
oqsillarning metabolik jarayonlarida muhim ro‘l o‘ynaydi. Inson tanasi
to‘qimalarda 30 mg gacha tiaminni saqlashi mumkin. Tiamin asosan skelet
mushaklarida to‘plangan.
U topilgan boshqa organlar miya , yurak , jigar va buyraklardir . Ushbu
modda normal o‘sishi va rivojlanishi uchun zarurdir va yurak, asab va
ovqat hazm qilish tizimlarining to‘g‘ri ishlashini ta'minlashga yordam
beradi. Tiamin suvda eriydigan birikma bo‘lib, tanada saqlanmaydi va toksik
xususiyatlarga ega emas. Noto‘g‘ri ovqatlanish va spirtli ichimliklarni
haddan tashqari iste'mol qilish natijasida tiamin etishmasligi Vernik —
Korsakov sindromi va vitamin etishmasligiga olib keladi. Ushbu buzilishlar asab
tizimidagi nosozliklar bilan tavsiflanadi, ular tiamin iste'molining yuqori
darajasi va tegishli parhez bilan tiklanishi mumkin. 27
Kristian Eykman guruch endospermida paralitik zahar mavjudligini
va beriberi kasalligini davolaydigan guruch kepagida organizm uchun foydali
moddalar mavjudligini taklif qildi. Vitaminlarni kashf etishga olib kelgan
tadqiqotlar uchun Eykman 1929 yilda tibbiyot bo‘yicha Nobel mukofotiga
sazovor bo‘ldi. 1911 yilda Kazimir Funk guruch kepagidan biologik faol
moddani oldi, uni vitamin deb atadi, chunki uning molekulasida azot bor edi.
Sof shaklda birinchi marta 1926 yilda B.Yansen tomonidan ajratib
ko‘rsatilgan.
Fizik-kimyoviy xususiyatlari
Tiamin suvda yaxshi eriydi. Kislotali suvli eritmalarda u issiqlikka juda
chidamli, gidroksidi eritmalarda u tezda yo‘q qilinadi. 28
26
Heywood, V.H., Harborne, J.B. & Turner, B.L. (eds.), The biology and chemistry of the Compositae,
vol. 2. London: Academic Press.
27
33. Achänen-Merkmale für die Systematik der Tribus Echinopeae Cass. und Carlineae Cass.
Boissiera 51: 9–102
28
Dittrich, M. 1996. Die Bedeutung morphologischer und anatomischer
47

Metabolik ro‘li va almashinuvi
Tabiatda tiamin o‘simliklar va ko‘plab mikroorganizmlar tomonidan
sintezlanadi. Aksariyat hayvonlar va odamlar tiaminni sintez qila olmaydi va uni
oziq-ovqat bilan birga oladi. Kavsh qaytaruvchi hayvonlardan tashqari barcha
hayvonlar tiaminga muhtoj, chunki ularning ichaklaridagi bakteriyalar etarli
miqdorda vitamin sintez qiladi.
Ichakdan so‘rilib, tiamin fosforlanadi va tiamin pirofosfatga aylanadi.
Tiamin pirofosfat - tiaminning faol shakli-piruvat dekarboksilaza va a-
ketoglutarat degidrogenaza koenzimidir . Birinchi ikkita ferment uglevod
almashinuvida ishtirok etadi, transketolaza pentoza fosfat yo‘lida ishlaydi,
keto va aldosaxarlar o‘rtasida glikoaldegid radikalini tashishda ishtirok etadi.
TPF tiamin pirofosfokinaza fermenti tomonidan , asosan jigarda va miya
to‘qimalarida sintezlanadi. Reaksiya erkin tiamin, Mg 2+
ionlari
va ATP mavjudligini talab qiladi. Shuningdek, TPF g-oksiglutar kislotasi
degidrogenaza va xamirturush hujayralarining piruvat dekarboksilaza
koenzimidir.
Tiaminning boshqa hosilalari:
Tiamin trifosfat, bakteriyalar, zamburug‘lar, o‘simliklar va hayvonlarda
uchraydi, E. coli aminokislota ochligiga javob berishda signal molekulasi rolini
o‘ynaydi.
Adenozin tiamin difosfat - uglerod ochligi natijasida E. coli da to‘planadi.
Adenozin tiamin trifosfat-umurtqali hayvonlarning jigarida oz miqdorda
mavjud bo‘lib, uning vazifasi noma'lum.
Gipovitaminoz
Tiaminning tizimli etishmovchiligi bir qator jiddiy kasalliklarning
rivojlanishiga sabab bo‘ladi, bunda asab tizimining shikastlanishi etakchi o‘rinni
egallaydi. Tiamin yetishmovchiligining oqibatida beriberi kasalligi va yani
Korsakov-Vernik sindromi deb nomlananuvchi holatga olib keladi.
Qoida tariqasida tiamin yetishmovchiligining rivojlanishi ovqatlanishning
buzilishi bilan bog‘liq. Bu tiaminning oziq-ovqat bilan yetarli darajada iste'mol
48

qilinmasligi yoki ko‘p miqdordagi anti-tiamin omillarini o‘z ichiga olgan oziq-
ovqat mahsulotlarini ortiqcha iste'mol qilish natijasida yuzaga kelishi
mumkin. Shunday qilib, yangi baliq va dengiz maxsulotlarida vitaminni yo‘q
qiladigan katta miqdordagi tiaminaza mavjud bundan tashqari choy (qora choy)
va qahva tiaminning hosil bo‘lishiga o‘z tasirini ko‘rsatadi.
Beriberi bilan zaiflik, vazn yo‘qotish, mushak atrofiyasi, nevrit, aqliy
faoliyatning buzilishi, ovqat hazm qilish va yurak-qon tomir tizimining
buzilishi, parez va falajning rivojlanishi kuzatiladi.
Asosan rivojlangan mamlakatlarda uchraydigan beriberi shakllaridan biri
bu alkogolizm bilan rivojlanadigan Gaye — Vernik sindromi .
Vernik-Korsakoff sindromi o‘limga olib kelishi mumkin bo‘lgan
nevrologik kasallik bo‘lib, alkogolizmda eng ko‘p uchraydi. Spirtli ichimliklar
tiaminning fosforillanish defosforillanish mexanizmlariga bevosita ta'sir qiladi,
bu esa tiaminning faol shakli kontsentratsiyasining keskin pasayishiga olib
keladi.
Vernik ensefalopatiyasi va Korsakov psixozi ikkita alohida
tashxisdir. Ushbu sindrom uchinchi va to‘rtinchi qorinchalar, talamus va
mamillar organlarida miya shikastlanishiga olib keladi. Kasallikning rivojlanishi
miyaning xotira bilan bog‘liq hududlarida psixoz va doimiy shikastlanishga olib
keladi. Korsakov-Vernik ensefalopatiyasining alomatlariga quyidagilar kiradi:
 komaga o‘tishi mumkin bo‘lgan chalkashlik va aqliy faoliyatni yo‘qotish;
 mushaklarni muvofiqlashtirishni yo‘qotish (ataksiya);
 anormal ko‘z harakatlari, ikki tomonlama ko‘rish;
 yangi xotiralarni shakllantira olmaslik;
 xotirani yo‘qotish.
Vernik ensefalopatiyasini davolash tiaminni 3-5 kun davomida tomir
ichiga yuborishni o‘z ichiga oladi, so‘ngra yaxshilanish davom etar ekan, B-
vitamin kompleksining yuqori kuchini qabul qiladi.
Tiamin almashinuvi buzilgan taqdirda, birinchi navbatda a-keto
kislotalarining oksidlovchi dekarboksillanishi buziladi va uglevodlarning
49

metabolizmi qisman bloklanadi. Beriberi bilan og‘rigan bemorlarda Markaziy
asab tizimiga toksik ta'sir ko‘rsatadigan va metabolik atsidozning rivojlanishiga
olib keladigan kam oksidlangan piruvat almashinuvi mahsulotlari
to‘planadi. Energiya tanqisligi rivojlanishi tufayli ion gradient nasoslari, shu
jumladan asab va mushak to‘qimalarining hujayralari samaradorligi
pasayadi. Yog‘ kislotalarining sintezi va uglevodlarning yog‘larga aylanishi
buziladi. Protein katabolizmining kuchayishi mushak atrofiyasining
rivojlanishiga, bolalarda jismoniy rivojlanishning kechikishiga olib
keladi. Piruvik kislotadan atsetil kislota hosil bo‘lishi qiyinligi sababli xolinni
atsetilatsiya qilish jarayoni hisoblanadi.
Sichqonlarda tiaminni yo‘qotish bo‘yicha eksperimental tadqiqotlar
jigarda energiya tanqisligiga, laktat darajasining oshishiga, lipid va glyukoza
metabolizmi bilan bog‘liq genlarning transkripsiyasining pasayishiga olib keldi .
Gipervitaminoz
Tiamin uchun gipervitaminoz juda kam uchraydi. B
1 vitaminini katta
dozada parenteral yuborish tiaminning hujayralarga o‘ziga xos bo‘lmagan
degranulyatsiyasini keltirib chiqarish qobiliyati tufayli anafilaktik shokni keltirib
chiqarishi mumkin. Tabletkalardagi farmakologik dozalarda (30 mg dan) tiamin
xolinesteraza va gistaminazani hosil qiladi, tegishli sindromlarni keltirib
chiqaradi. Shuningdek, qonda mis, B
2 va B
3 vitaminlari etishmasligiga olib
keladi. Levodopa asta-sekin gipervitaminoz B
1 ni keltirib chiqaradi.
Fotodermatoz va sle n bilan har doim B
1 fonining ko‘payishi va
B
6 etishmovchiligi qayd etiladi, ayniqsa quyoshdan keyin.
2.2. 2-jadval. Tiamin (B1 vitamini)iste'mol qilish darajasi
Qavat Yoshi Tiaminning kunlik iste'moli(B
1 vitamini),
mg/kun
Chaqaloqla
r 6 oygacha 0,2
50

Chaqaloqla
r 7-12 oy 0,3
Bolalar 1 - 3 yil 0,5
Bolalar 4 - 8 yil 0,6
Bolalar 9-13 yil 0,9
Erkaklar 14 yosh va undan
katta 1,2
Ayollar 14-18 yosh 1,0
Ayollar 19 yosh va undan
katta 1,1
E Vitamini
Vitamin E - tabiiy birikmalar guruhiga mansuf bo‘lib. Eng muhim
birikmalar tokoferollar va tokotrifenollardir. Guruhning barcha birikmalari
yog‘da eriydi.
E vitaminining o‘zi 1922 yilda Gerbert Evans va Ketrin Skott Bishop
tomonidan kashf etilgan. O‘z tajribalarida ular faqat kazein, cho‘chqa yog‘i, sut
yog‘i, tuz va xamirturush aralashmasi bilan oziqlanadigan kalamushlar bepusht
ekanligini ko‘rsatdilar. Reproduktiv funktsiyani salat barglari yoki bug‘doy
urug‘i yog‘ini qo‘shish orqali tiklash mumkin edi. Baliq yog‘i yoki un
qo‘shilishi hech qanday yaxshilanishga olib kelmadi. Bundan ma'lum o‘simlik
moylarida mavjud bo‘lgan "x omil" oziq-ovqatning juda muhim tarkibiy qismi
degan xulosaga keldi. 29
29
Feinbrun, N. 1977. The genus Echinops in Palestine. Notes Roy. Bot.
Gard. Edinburgh 35: 235–245.
51

1931 yilda Mattill va Alkott E vitaminining antioksidant funktsiyasini
tasvirlab berishdi, o‘sha yili E vitaminining etishmasligi mushak etishmovchiligi
va ensefalomalaziyaga olib kelishi aniqlandi.
1936 yilda a-tokoferol birinchi marta Evans tomonidan ajratib olingan.
"Tokoferol" nomi (boshqa yunon. tókos - "nasl, nasl" va φέρω - "nesu")
Kaliforniya universitetining yunon tili professori Jorj Kalxun tomonidan taklif
qilingan.
1938 yilda a-tokoferolning kimyoviy tuzilishi tasvirlangan va Pol Karrer
uni sintez qila olgan.
E vitaminidan birinchi terapevtik foydalanish 1938 yilda Videnbauer
tomonidan amalga oshirilgan bo‘lib, u bug‘doy moyi yog‘ini o‘sish buzilishidan
aziyat chekayotgan 17 ta erta tug‘ilgan chaqaloqlar uchun qo‘shimcha sifatida
ishlatgan. Ulardan 11 nafari tuzalib, normal o‘sish sur'atlarini tiklashga
muvaffaq bo‘ldi.
Fizik-kimyoviy xususiyatlari
E vitamini guruhidagi birikmalar och sariq rangli yopishqoq
suyuqliklardir. Suvda erimaydi, xloroformda, efirlarda, geksanda yaxshi eriydi,
yomonroq — aseton va etanolda.
Eritmalar intensiv ravishda flüoresan (maksimal yutilish 295 nm,
maksimal nurlanish 320-340 nm).
Mineral kislotalar va ishqorlarga chidamli. O
2 va boshqa oksidlovchi
moddalar bilan o‘zaro ta'sirlashganda ular xinonlarga aylanadi.
Ushbu moddalarning esterlari oksidlanishga ancha chidamli. Ultraviyole
nurlanish ta'sirida parchalanadi. Atmosferada inert gaz 100°C gacha
qizdirilganda barqaror bo‘ladi.
E vitamini guruhiga kiruvchi eng muhim biologik faol birikmalar:
tokoferollar va tokotrienollar.
Tokotrienollar biologik jihatdan ancha kam faol va tokoferollardan
molekulaning chiziqli qismidagi 3', 7' va 11'pozitsiyalaridagi uchta qo‘sh
bog‘lanishda farqlanadi.
52

Tabiiy tokoferollarning barcha assimetrik markazlari R konfiguratsiyasiga
ega. Tabiiy tokoferol RRR-a-tokoferol deb ataladi (ilgari D-a-tokoferol nomi
ham ishlatilgan) va olingan sintetik ravishda All-rac-a-tokoferol deb ataladi, bu
sakkizta stereoizomerning aralashmasi bo‘lib, ulardan yettitasi tabiatda
topilmagan.
Agar sintez uchun boshlang‘ich modda sifatida fitol ishlatilsa,u holda
RRR-α-tokoferol va 2S,4'R, 8'R-α-tokoferol (2-epi-α-tokoferol) aralashmasi
hosil bo‘ladi, u 2-ambo-α-tokoferol (eski. dl-a-tokoferol).
Ushbu moddalarning barcha izomerlari faol antioksidantlardir, ammo
faqat 2R konfiguratsiyasiga ega izomerlar yuqori biologik faollikka ega.
2.2. 3-jadval. E vitaminining iste'mol stavkalari
Hayot bosqichi Yoshi Erkaklar mg / kun Ayollar mg / kun
Chaqaloqlar 0-6 oy 4 mg. 4 mg.
Chaqaloqlar 6-12 oy 5 mg. 5 mg.
Bol alar 1-3 yil 6 mg. 6 mg.
Bolalar 4-8 yosh 7 mg. 7 mg.
Bolalar 9-13 yosh 11 mg. 11 mg.
Yoshlar 14-18 yosh 15 mg. 15 mg.
Kattalar 19 + yil 15 mg. 15 mg.
Homilador ayollar Har qanday 15 mg.
Ko‘krak suti bilan boqish Har qanday 19 mg.
Metabolizm ga tasiri
E vitamini oshqozon-ichak traktiga yog‘lar tarkibida kiradi, ularning
gidrolizi lipaza va esteraza bilan vitamin ajralib chiqishiga olib keladi. Keyin u
so‘riladi va xilomikronlarning bir qismi sifatida limfa tizimiga, so‘ngra qonga
kiradi. Jigarda vitamin tokoferolni bog‘laydigan oqsillar bilan bog‘lanadi va
53

RRR-a-tokoferol eng yaqin yaqinlikka ega. Boshqa tokoferollar jigardan safro
kislotalari bilan ajralib chiqadi. Ushbu oqsillar VLDL tarkibida vitaminni qonga
etkazib beradi. Qon plazmasida VLDL va boshqa qon lipoproteinlari o‘rtasida
tokoferol almashinuvi mavjud. Lipoprotein fraktsiyalari (ayniqsa LDL va HDL)
va qizil qon tanachalari o‘rtasidagi almashinuv qonda tokoferol
kontsentratsiyasining muvozanatini ta'minlaydi.
Vitamin past zichlikdagi lipoprotein tarkibidagi ekstrapepatik
to‘qimalarga kiradi, ular tegishli retseptorlari tomonidan ushlanadi. Bunday
retseptor vositachiligidagi mexanizmdan tashqari, lipoprotein lipaza faolligiga
bog‘liq bo‘lgan yana bir mexanizm mavjud: ferment tokoferolni xilomikronlar
va qon xolesterolaridan chiqaradi, shundan so‘ng vitamin to‘qimalarga passiv
diffuziya orqali kiradi. Hujayra membranasi bo‘ylab passiv diffuziya tufayli
RRR-a-tokoferol kontsentratsiyasi tananing barcha to‘qimalarida, ayniqsa
miyada ortadi. Hujayra membranalarida fosfolipidlarning strukturaviy tashkil
etilishi RRR-a-tokoferolning chiral shaklini taniy oladi, buning natijasida
vitamin membranada saqlanib qoladi va u yerda o‘z vazifasini bajaradi
(membranadagi sintetik tokoferollar uni oksidlovchi stressdan kamroq himoya
qiladi).
Ichaklarda so‘rilmagan tokoferollar najas bilan chiqariladi. Vitamin
metabolizm mahsulotlari-tokoferin kislotasi va uning suvda eriydigan
glyukuronidlari siydik bilan chiqariladi. 30
E vitamini oksidlovchi shikastlanishdan hujayra membranalarining
universal himoyachisidir. U membranada kislorodning to‘yinmagan membrana
lipidlari bilan aloqa qilishiga to‘sqinlik qiladigan pozitsiyani egallaydi
(gidrofobik komplekslarning shakllanishi). Bu biomembranalarni peroksidni
yo‘q qilishdan himoya qiladi. Tokoferolning antioksidant xususiyatlari,
shuningdek, molekulasining xroman yadrosining harakatlanuvchi gidroksilining
kislorodning erkin radikallari (O
2 ), to‘yinmagan yog‘li kislotalarning erkin
radikallari (RO·, RO
2 ·) va yog‘ kislotalarining peroksidlari bilan bevosita ta'sir
30
Feinbrun, N. 1977. The genus Echinops in Palestine. Notes Roy. Bot.
Gard. Edinburgh 35: 235–245.
54

o‘tkazish qobiliyatiga bog‘liq. Vitaminning membranani barqarorlashtiruvchi
ta'siri, shuningdek, membrana oqsillari guruhini oksidlanishdan himoya qilish
xususiyatlarida namoyon bo‘ladi. Uning antioksidant ta'siri, shuningdek, karotin
va A vitamini molekulalaridagi qo‘sh bog‘lanishlarni oksidlanishdan himoya
qilish qobiliyatidan iborat. E vitamini (askorbat bilan birgalikda) selenning
glutation peroksidaza faol joyiga qo‘shilishiga yordam beradi va shu bilan
fermentativ antioksidant himoyani faollashtiradi (glutation peroksidaza lipid
gidroperoksidlarini zararsizlantiradi).
Tokoferol nafaqat antioksidant, balki antigipoksant hamdir, bu uning
mitoxondriyal membranani barqarorlashtirish va hujayralar tomonidan kislorod
iste'molini tejash qobiliyatiga bog‘liq. Barcha hujayra organellalari ichida
mitoxondriyalar shikastlanishga eng sezgir, chunki ular eng oson oksidlanadigan
to‘yinmagan lipidlarni o‘z ichiga oladi. Mitoxondriyadagi E vitaminining
membranani barqarorlashtiruvchi ta'siri tufayli oksidlovchi fosforillanishning
konfugatsiyasi, ATP va kreatin fosfat hosil bo‘lishi ortadi. Vitamin nafas olish
zanjirining tarkibiy qismi bo‘lgan ubiquinon biosintezini va mitoxondriyaning
asosiy antioksidantini boshqaradi.
Vitaminning oksidlangan shakli vodorod donorlari (masalan, askorbin
kislotasi) bilan reaksiyaga kirishishi mumkin va shu bilan qayta tiklangan
shaklga o‘tadi.
Tanadagi oksidlangan shakllar tiklanganligi sababli, ular odatda in vivo
topilmaydi. In vitro quyidagi oksidlanish mahsulotlari topildi:
Tokotriyenollar kuchli neyroprotektiv, antioksidant xususiyatlarga ega va
saraton xavfini kamaytiradi. Tokotriyenollarning mikromolyar miqdori
xolesterin sintezi uchun mas'ul bo‘lgan 3-gidroksi-3-metilglutaril-koenzim a
reduktaza faolligini pasaytiradi va shu bilan uning organizmdagi darajasini
pasaytiradi.
Tokoferol nuklein kislotalar (transkripsiya darajasida), k0 ferment Q,
miyozin ATP-asos (qisqarish uchun zarur) kaltsiy ATP-asos (bo‘shashganda
kaltsiyni sarkoplazmatik retikulumga olish uchun zarur), katalaza va
55

peroksidaza (peroksidlarni yo‘q qilishda ishtirok etadi) sintezini nazorat qiladi.)
va gem (shu bilan eritropoezni kuchaytiradi), sitoxromlar (P-450, sitoxrom-C-
reduktaza), gemoglobin va miyoglobin tarkibiga kiradi. Uning ta'siri ostida
quyidagi oqsillarning sintezi sodir bo‘ladi: teri osti to‘qimalari va suyaklaridagi
kollagen, skelet, silliq mushaklar va miyokarddagi kontraktil oqsillar, shilliq
pardalar va yo‘ldosh oqsillari, jigar fermentlari, kreatin fosfokinaza,
vazopressinaza va gonadotropik gormonlar.
E vitamini organizmning immunoprotektiv kuchlarini kuchaytirishga
yordam beradigan samarali immunomodulyator hisoblanadi.
Qisqartirilgan yon zanjirli E vitamini hosilasi o‘simta hujayralarining
apoptozini keltirib chiqarishi, mitoxondriyal membrananing potentsialini
o‘zgartirishi va o‘sish omillari bilan bog‘liq ba'zi apoptotik oqsillarni tartibga
solishi haqida nashr etilgan.
Tokoferol etishmovchiligi juda keng tarqalgan hodisa, ayniqsa
radionuklidlar bilan ifloslangan joylarda yashovchi, shuningdek kimyoviy
toksikantlarga duchor bo‘lgan odamlarda. Chuqur gipovitaminoz kam uchraydi -
asosan erta tug‘ilgan chaqaloqlarda (gemolitik anemiya bilan namoyon bo‘ladi).
E-vitamin etishmovchiligi bilan eritrotsitlarning qisman gemolizi
kuzatiladi, ularda antioksidant himoya fermentlarining faolligi pasayadi. Barcha
hujayralar va hujayra osti tuzilmalari membranalarining o‘tkazuvchanligini
oshirish, ulardagi mahsulotlarning to‘planishi jinsiy aloqa gipovitaminozning
asosiy namoyonidir. Aynan shu holat tokoferol etishmovchiligi belgilarining
xilma-xilligini tushuntiradi-mushak distrofiyasi va bepushtlikdan
jigar nekrozigacha va miyaning, ayniqsa serebellumning
yumshatilishigacha. Qon zardobida shikastlangan to‘qimalardan chiqadigan
fermentlar (kreatin fosfokinaza, alanin aminotransferaza va boshqalar)
faolligining oshishi va undagi Pol mahsulotlarining ko‘payishi E-
gipovitaminozning dastlabki bosqichlarida kuzatiladi. 31
31
Fries, R.E. 1923. Zur Kenntnis der ostafrikanischen Echinops-Arten. Acta Horti Berg. 8: 39–44.
56

Malabsorbtsiyasi bo‘lgan chaqaloqlar va yosh bolalarda E vitamini
etishmasligi bilan kattalarga qaraganda ancha tezlashadi. Bu
shuni anglatadiki, asab tizimi normal rivojlanishi uchun etarli miqdorda
vitaminga muhtoj.
Tanadagi E vitamini etishmovchiligi immunoglobulin tarkibining
pasayishi bilan birga keladi, uni kiritgandan so‘ng periferik qonda T va B
limfotsitlar soni normallashadi va T hujayralarining funktsional faolligi
tiklanadi.
2.2. 1-rasm. Vitamin P yoki rutin
Vitamin P (Rutin, Kversetin, Gesperidin) — ushbu vitamin flavonoidov
guruhiga mansubdir. O‘simliklarda u asosan C vitamini bilan odatda qo‘shni
bo‘la oladi. P vitamini qon tomirlariga ijobiy ta’sir etadi, C vitaminining ta’sir
kuchini oshiradi, qon tomirlarining devorlarini baquvvatlashtiradi. Natijada
ularning yallig‘lanishini oldini oladi va qon to‘xtatish xususiyatini oshiradi.
Kversetin o‘sma hujayrasini o‘sishini sekinlashtiradi. Ayniqsa ko‘krak bezi
raki va qon raklarida qo‘llaniladi. Gesperidin varikoz kengaygan venalarda
( varikoz , gemorroy da) qon tomir devorini mustahkamlashda keng qo‘llaniladi.
57

Ushbu vitamin na’matak, buzina, lipa, qora smorodina, limon po‘stlog‘ida
mavjuddir. Sutkalik organizm talabi: Rutin — 30 mg, Kversetin — 15 mg,
Gesperidin- 100 mg.
Vitamin PP yoki nikotin kislotasi
Vitamin PP (Nikotin kislotasi) 1911 yilda K.Funk tomonidan ajratib
olingan va kaptarlarda beri-beri kasalligini davolashda samara bermasligi
aniqlangan. Keyinchalik Goldoyerger degan olim tomonidan pellagra kasalligini
davolashini aniqlagach, uni vitaminlar qatoriga qo‘shganlar. Pellagra atamasi
italyancha pela agra — g‘adir — budir teri ma’nosini bildiradi, unda dermatit ,
diareya ( ich ketish ), xattoki, demensiya (aqlning zaiflanish) kasalliklari kelib
chiqadi.
Vitamin PP vazifasi
Vitamin PP — teridagi suv almashinuviga javob beradi, qon tomirlarini
kengaytiradi. Nikotinamid, nikotin kislota (PP vitamin) hujayralarning nafas
olishida, oqsillar almashinuvida qatnashadi, organizmda o‘simlik oqsillarining
hazm bo‘lishini tezlashtiradi, me’daning sekret va harakat faoliyatini
normallashtiradi, me’da osti bezi ishlab chiqaradigan sekret va shira tarkibini
yaxshilab, jigar ishini barqarorlashtiradi. Ushbu vitamin husnbuzarlarni,
nevrozlarni davolashda qo‘llaniladi.
Nikotin kislota yetishmasa
Organizmda nikotin kislota yetishmasa pellagra kasalligi ro‘y beBundan
tashqari aqliy o‘sishdan qolish, depressiya, ich ketishi, tez charchash, uyqusizlik,
qonda qand miqdori kamayi, kam quvvatlik kuzatiladi.
Vitamin PP manbalari
Nikotin kislota uy parrandasi, mol go‘shti, jigari, buyragida, achitqi,
guruch kepagi, bug‘doy murtagida ko‘p bo‘ladi. PP vitamini na’matak,
zveroboy, shalfey, bug‘doy kepagi, sabzi, qo‘ziqorin, brusnika va chernikalarda
ham mavjuddir.
Sutkalik talabi kattalar uchun 20 mg atrofida, og‘ir mehnat qiluvchilarga
25 mg atrofida, bolalarga 6 oydan 1 yoshgacha — 6 mg; 1 yoshdan 1,5
58

yoshgacha — 9 mg; 1,5 yoshdan 2 yoshgacha — 10 mg; 3 yoshdan 4 yoshgacha
— 12 mg; 5 yoshdan 6 yoshgacha — 13 mg; 7 yoshdan 10 yoshgacha — 15 mg;
11 yoshdan 13 yoshgacha — 19 mg; O‘spirin bolalar 14-17 yoshgacha — 21
mg; O‘spirin qizlar 14-17 yoshgacha — 18 mg. 32
2.3. Makkajo‘xori popugining element tarkibini o‘rganish
O‘zbekiston Respublikasida mahalliy floraning dorivor o‘simliklari
asosida tabiiy dori vositalarini yaratishga katta e’tibor berilmoqda. Xususan,
o‘simliklarning dorivor xususiyatlarini o‘rganish, ulardan oqilona
foydalanish, yetishtirishni kengaytirish, yetishtirish borasida mamlakatimiz
olimlari tomonidan katta ishlar amalga oshiril moqda. Farmatsevtika
sanoatida Respublikamizning ulkan boyligi bo‘lgan ko‘plab dorivor
o‘simliklardan foydalaniladi. Mamlakatimizda 4500 dan ortiq o‘simlik
turlari mavjud bo‘lib, shundan 600 ga yaqini dorivor hisoblanadi.
O‘simliklarning dorivor xususiyatlari ularning tarkibida fiziologik faol
moddalar mavjudligiga bog‘liq. Dori vositalarini yaratish uchun o‘simliklar
tarkibidagi alkaloidlar, kumarinlar, lignanlar, terpenoidlar, steroidlar,
uglevodlar, turli xil fenolik moddalar va ularning glikozidlari asos bo‘ladi.
Bu organik moddalarning o‘simlikda sifatli sintezlanishi nafaqat iqlim
va sharoitga, balki tuproqdan o‘simlik tomonidan so‘rilgan makro va
mikroelementlarning turi va miqdoriga ham bog‘liq. Mamlakatimizda tabiiy
sharoitda o sadigan o simliklardan biri makkajo‘xori hisoblanadi [28]. ʻ ʻ
Boshoqdoshlar turkumiga (makkajo‘xori) mansub o simliklar asosan
ʻ
bir qancha foydali moddalarga boy bo lib, qadimdan xalq tabobatida keng
ʻ
qo llanilgan. Dorivor xususiyatlari jihatidan juda qimmatli dorivor
ʻ
xususiyatlarga ega bo‘lgan bu o‘simlikning popuklari dorivor maqsadlarda
tavsiya etiladi. Bunday qimmatli dorivor xususiyatlarning mavjudligi bu
o‘simlik popugida organizmni tinchlantiruvchi diuretik, siydik haydovchi kabi
foydali moddalarning mavjudligi bilan izohlanadi. Xalq tabobatida uning
32
Fries, R.E. 1923. Zur Kenntnis der ostafrikanischen Echinops-Arten. Acta Horti Berg. 8: 39–44.
59

popuglaridan tayyorlangan damlamani insonni tichlantiruvchi, siydik
haydovchi, qon tozalovchi, buyrak toshlarini tushirishda tavsiya etiladi.
Xalq tabobatida makkajo‘xori popuklarining damlamasi buyrak toshlari
maydalovchi, immunostimulyator va yallig‘ lanishga qarshi vosita sifatida
ishlatiladi. Damlamani ortiqcha ishlatish bilan zaharlanish paydo bo‘lishi
mumkin. Natijada ko‘ngil aynishi, qusish, bosh aylanishi, og‘iz bo‘shlig‘i
shilliq qavatining qurishi, qon bosimining pasayishi kuzatiladi. O‘simlikning
bunday dorivor xususiyatlari, boshqa ko‘plab o‘simlik organik moddalari
kabi, o‘simlikdagi makro- va mikroelementlarning turi va miqdoriga bog‘liq.
Makkajo‘xori popugining tarkibidagi makro- va mikroelementlarning
miqdori haqida adabiyotlarda ma‘lumot yo‘q. Shuning uchun ham o‘simlik
popugidagi elementlarining sifat va miqdoriy tarkibini o‘rganish va bu bilan
bog‘ liq holda organizm uchun qimmatli moddalarning yangi manbalarini
izlash dolzarb vazifadir hisoblanadi.
O‘rganish uchun olinadigan namunalar O zbekiston Respublikasiʻ
Farg ona viloyatining janubiy qismlari bo‘lgan Rishton tumani Jaloyer
ʻ
qishlog‘I hududlaridan 2022-yilning iyul-oktabr oylarida yig ib olindi.
ʻ
Tadqiqot obyektlari o simlikning quritilgan qismlari: makkajo‘xori popuklari
ʻ
bo ldi. Makro- va mikroelementlarni miqdoriy aniqlash O‘zbekiston
ʻ
Respublikasi Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi institutining analitik
laboratoriyasida neytron faollashuvining instrumental tahlili yordamida
amalga oshirildi. O‘simlikning popuklari 60°C dan yuqori bo‘lmagan haroratda
pechda doimiy og‘ irlikda quritilgan. Keyin namunalar chinni hovonchada bir
hil massaga qadar maydalangan, shundan so‘ng ular tortilgan (ikkita tortilgan
qism: qisqa muddatli radionuklidlarni tahlil qilish uchun 40-50 mg va o‘rta
hamda uzoq muddatli radionuklidlarni tahlil qilish uchun 90-100 mg. ) va
etiketli plastik qoplarga qadoqlangan. Tayyorlangan o‘simlik namunalari
neytron faollashuvi tahlilidan o‘tkazildi. Neytron manbai sifatida
O zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi institutining
ʻ
WWR-SM yadro reaktoridan foydalanildi.
60

O‘simlikning har bir qismidagi elementlarning umumiy maksimal
miqdori K elementi uchun 2562 mkg/g ni, Au elementi uchun minimal miqdori
esa 0,0078 mkg/g ni tashkil etdi (2.3-jadval). Eng muhim makroelementlar
kaliy, kaltsiy va natriyning tarkibi o‘simlikning turli organlarida farq qilishi
o‘rganildi (2.3 1-jadval). 33
2.3. 1-jadval. Zea mays L. o‘simligi tarkibidagi makro
mikroelementlarning saqlanish miqdori, mkg/g
№ Na 22,6
1 K 207
2 Ca 22,7
3 Sc 0,048
4 Cr 0,24
5 Mn 7,9
6 Fe 4,1
7 Co 0,13
8 Ni 1,8
9 Zn 0,7
10 As 0,0011
11 Se 0,27
12 Br 2,0
13 Mo 2,9
14 Tb 0,007
15 Ta 0,019
16 Au 0,039
17 Th 5,6
18 U 0,011
19 Re 0,004
33
44. L. and Xeranthemum group (Asteraceae). Bot. J. Linn. Soc. 154: 549–557.
61

III BOB. TAJRIBAVIY QISM
3.1. Umumiy ko‘rsatmalar
Makkajo‘xori popugi namunasi 2022-yil iyul-oktabr oyilarida Farg‘ona
viloyati Rishton tumani Jaloyer qishlog‘ida yetishtirilgan makkajo‘xorining ikki
xil turidan yig‘ib olindi va alohida ajratilgan holda quritildi. Quritib olingan
namunalardan: makkajo‘xori popuglaridan 300g dan olib ”Bioorganika ilmiy
tekshirish instituti”ga makro- va mikroelemenlar, oqsil va vitaminlarning sifat
va miqdor analizi uchun yubordik. Qolgan namunalarni 96% li etil spirt
(C
2 H
5 OH) bilan ekstraksiyaga tayyorladik. Buning uchun kerakli bo‘lgan
asbob-uskunalar, xomashyo va reaktivlar quyidagilardan iborat bo‘ldi.
Kerakli asbob va uskunalar.
1. Haydash qurilmasi
2. Ajratgich voronka
3. 500 ml tubi yumaloq shlifli kolba
4. 500 ml konussimon shlifli kolba
5. Sokslet asbobi
6. Probirkalar
7. Kapillyar
8. Menzurka
9. O‘lchov silindri
10. Elektr qizdirgich
11. Suv hammomi
12. Analitik tarozi
13. Shotta voronkasi
14. Teflon avtoklav DAP-100
15. Berghoff mikroto‘lqinli pech
16. ISP MS NEXION-2000
17. Sentrifuga
18. Agilent Technologies 1200 xromatografi
62

Kerakli xomahyo va reaktivlar.
1. Etil spirti - 96%
2. Etilatsetat
3. Metanol
4. Xloroform
5. Konsentrlangan sulfat kislota eritmasi
6. 1 % li temir(III) xlorid eritmasi
7. 5% li temir(III) xlorid eritmasi
8. Nitrat kislota
9. 1% li ammiak eritmasi
10. Distillangan suv
11. Yod
12. Sirka angidrid
13. Vodorod peroksid
14. Dietil efir
15. Dixlormetan
16. Pikrin kislotaning to‘yingan eritmasi
17. Etanol -80%
18. Etanol -70%
19. Simob(II) xlorid
20. 23,5% li natriy xlorid eritmasi
21. Etanol -60%
22. Geksan
63

3.2. Makkajo‘xori popugining oqsil tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlash
Umumiy oqsillar miqdorini aniqlash usullaridan biri Keldal usulidir. Bu
bo‘yicha azot miqdorini aniqlash orqali umumiy oqsil miqdori hisoblashdan
iborat. Usulning mohiyati namunadagi organik moddalarni konsentrlangan sulfat
kislotasi yordamida gidroliz qilib (oqsil tarkibidagi amin guruhlarini ) ammoniy
sulfat tuzlarini hosil qilishdan iborat.
Gidroliz tugaganidan so‘ng hosil bo‘lgan ammoniy sulfat ammiakga
aylantirish uchun natriy gidroksid ta’sir ettirildi.
Neytrallanish natijada hosil bo‘lgan ammiak yoki ammoniy gidroksid
sulfat kislota eritmasiga yuttiriladi. 34
Qolgan kislota ishqor eritmasi bilan titrlanadi. Hisoblab topilgan ammiak
miqdoridan azot miqdori hisoblanadi. O‘rganilayotgan namunaning o‘rtacha
maydalangan bir jinsli namunasidan probirkaga tahlil qilish uchun aniq namuna
tortiladi, xatolik darajasi 0.1% dan oshmasligi kerak. Namuna miqdoriy jihatdan
Kel’dal kolbasida o‘tkaziladi. Keyinchalik tajriba davomi ko‘rsatmaga muvofiq
amalga oshiriladi [1].
Olingan natijalarni qayta ishlash: tahlil qilinayotgan namunadagi azotning
(X) massa ulushi ammiakni suyultirilgan sulfat kislotadan o‘tkazib qolgan
miqdorni titrlashdan keyingi hajm orqali namuna massasiga nisbatan foizda
formula bo‘yicha hisoblab topiladi.
X =( V
1 − V
0 ) ∗ K ∗ 0.0014
m ∗ 100 %
V
0 -namuna tajribasida ortib qolgan 0.1 mol/l sulfat kislota eritmasini
titrlash uchun sarflangan 0.1mol/l natriy gidroksid eritmasining hajmi, ml.
34
Aeri V, Alam P, Ali M, Naquvi KJ. 2015. Lupene -type triterpenic and steroidal constituents from the
roots of Streblus asper Lour. J Sci Inno Res. 4:142–145.
64

DNEPROVSKIY 181
Ukraina seleksion duragayi. 2015-yildan Andijon, Namangan, Sirdaryo,
Toshkent, Farg‘ona viloyatlari bo‘yicha Davlat reyestriga kiritilgan. O‘simlik
bo‘yi o‘rtacha 210-295 sm. 1000 dona urug‘ vazni 280,0 g. Vegetatsiya davri
82-110 kun. Duragay yotib qolishga chidamli. Mexanizm bilan o‘rishga yaroqli.
O‘rtacha hosildorlik: 51,2-84,0 s/ga. Don chiqimi 81,0 %. Sinov
yillarida kasalliklar va hasharotlar bilan zararlanish holatlari kuzatilmagan.
Mamlakatimiz hududida Andijon, Namangan, Sirdaryo, Toshkent va
Farg‘ona viloyatlarida ekish uchun tavsiya qilingan.
O‘ZBEKISTON 300 MV
65

Erta-o‘rtapishar duragay. O‘zbekiston makkajo‘xori ilmiy-tajriba
stansiyasi seleksion duragayi.
O‘rtapishar, vegetatsiya davri 88-92 kun . O‘simlik bo‘yi 285-293 sm.
Asosiy poyada barglar soni 16-18 ta. 1000 ta donning vazni 300,0-320,0 g. Don
hosili 6,1-6,7 t/ga. Bu duragayning donini tovuqlar ozuqasiga qo‘shib berganda
tuxumdorligi 10-12 % ga oshadi.
2012-yildan Respublika bo‘yicha don uchun asosiy va takroriy ekin
sifatida Davlat reyestriga kiritilgan.
Mamlakatimizning barcha viloyatlarida ekish uchun tavsiya qilingan.
3.2. 1-jadval. Tekshirish uchun olingan makkajo‘xori popuklarining oqsil
tarkibi
tahliliy natijasi
№ Namuna Umumiy oqsillar miqdori %
Umumiy holatda berilgan
malumotlarda makkajo‘xori
popugidagi oqsillarning foizi 14,7% -19%
3.2. 2-jadval. O‘rganish uchun olingan makkajo‘xori popugidagi
o‘qsillar foizi
(O‘zbekiston respublikasi Farg‘ona viloyati Rishton tumani
Jaloyer qishligida yetish tirilgan o‘simlik)
1 O‘simlik nomi Oqsil tarkibi
Dneprovskiy 181 15,808
2 O‘zbekiston 300 mv 18,494
66

3.3. Makkajo‘xori popugining vitamin tarkibini miqdoriy
jihatdan aniqlash
O‘rganish uchun olingan o‘zimlik namunalarining tarkibidagi vitaminlar
Agilent Technologies 1200 xromotografiyasida aniqlandi. O‘rganilish natijasida
3 ta vitaminning sifat va miqdor tarkibi aniqlandi. Tahlil natijalarini quyidagi
3.3. 1-jadval orqali ko‘rishimiz mumkin:
3.3. 1-rasm. Dneprovskiy 181 o‘simligining popugidan ajratib olingan
vitaminlar spektri keltirilgan.
67№ Namuna nomi Miqdoriy tarkib
mg/100 g
B
1 B
6 B
9 PP C B
2 B
12
1 Dneprovskiy 181 - - - - - - 0,012
2 O‘zbekiston 300 mv - - 0,002 0,206 - - 0,181

3.3. 2-rasm. O‘zbekiston 300 mv o‘simligining popugidan ajratib
olingan vitaminlar spektri keltirilgan.
68

3.4. Makkajo‘xori popugining element tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlash
Makro va mikroelementlar analizi: 0,0500-0,5000 g tekshirilayotgan
moddaning aniq namunasi analitik tarozida tortiladi va teflon avtoklavlarga
o‘tkaziladi. Keyin avtoklavlarga tegishli miqdorda tozalangan konsentrlangan
mineral kislotalar (azot kislotasi (x/s) va vodorod periks (x/h)) quyiladi.
Avtoklavlar yopiladi va MWS-3+ dasturiga ega Berghoffc mikroto‘lqinli
pechga yoki shunga o‘xshash turdagi mikroto‘lqinli pechga joylashtiriladi.
Parchalanish dasturi tekshirilayotgan moddaning turiga qarab belgilanadi,
parchalanish darajasi va avtoklavlar soni (12 donagacha) ko‘rsatilgan.
Parchalangandan so‘ng avtoklavlardagi tarkib miqdoriy ravishda 50 yoki 100
ml hajmli o‘lchov kolbalariga o‘tkaziladi va hajmi 0,5% nitrat kislota bilan
belgiga moslashtiriladi. Sinov moddasini aniqlash ISPMS asbobida yoki
induktiv bog‘langan argon plazmasi bilan emissiya spektrometrining
optikasining shunga o‘xshash asbobida amalga oshiriladi. Aniqlash usulida
aniqlangan mikro yoki makro elementlarning optimal to‘lqin uzunligi
69

ko‘rsatiladi, bunda ular maksimal emissiyaga ega. Tahlillar ketma ketligini
qurishda mg dagi miqdori va ml dagi suyultirish darajasi ko‘rsatilgan.
Ma'lumotni olgandan so‘ng, asbob sinov namunasidagi moddaning
haqiqiy miqdoriy tarkibini avtomatik ravishda hisoblab chiqadi va uni
mg/kg yoki µg/g ko‘rinishida xatolik chegaralari bilan kiritadi - RSD% bilan.
Amaldagi jihozlar va idishlar: ISPMSNEXION-2000 yoki shunga
o‘xshash mikroto‘lqinli parchalanish qurilmasi (Germaniya) yoki shunga
o‘xshash Teflon avtoklavlari, hajmli shishalar. 35
Ishlatilgan reaktivlar: ko‘p elementli standart № 3 (MS uchun 29
element uchun)-Hg uchun standart (simob), azot kislotasi (h / soat), vodorod
periks (x/h), bidistillangan suv, argon (gaz tozaligi 99,995%).
3.4. 1-jadval. Uskunalar va jihozlar:
Asbob va jihozlar Ularning texnik holati
ISP MS NEXION-2000 (Perkin Elmer
AQSh) Ishchi holatda
Berghoff mikroto‘lqinli pech Ishchi holatda
Teflon avtoklavlari DAP-100 Ishchi holatda
Analitik tarozi Ishchi holatda
Deionizator suvi Ishchi holatda
35
Aeri V, Alam P, Ali M, Naquvi KJ. 2015. Lupene -type triterpenic and steroidal constituents from
the roots of Streblus asper Lour. J Sci Inno Res. 4:142–145.
70

XULOSALAR VA TAVSIYALAR
Ushbu dissertatsiya ishida biz stigmali makkajo‘xori ustunlarining
shifobaxsh xususiyatlarini o‘rgandik (Zea e may dis ).
Makkajo‘xori stigmalari tibbiyotda keng qo‘llaniladi, chunki. xoleretik va
diuretik xususiyatlarga ega. Xalq tabobatida ular jigar kasalliklari uchun
ishlatiladi. Ko‘pgina mamlakatlarda, shu jumladan Rossiyada rasmiy tibbiyotda
makkajo‘xori stigmalarining suyuq ekstrakti va infuzioni xoletsistit, gepatit, o‘t
tosh kasalligi, shuningdek, safro etarli darajada ajratilmaganda qo‘llaniladi.
Ularning infuzioni yoki damlamasini qabul qilish bemorning ahvolini
tezda yaxshilaydi. Gepatitni kompleks davolashda makkajo‘xori stigmalaridan
foydalanish bilirubin tarkibini kamaytiradi va shifo jarayonini tezlashtiradi.
Diuretik sifatida makkajo‘xori stigmalarining infuzioni yoki qaynatmasi
urolitiyoz, siydik yo‘llarining yallig‘lanish kasalliklari va prostatit uchun
ishlatiladi. Bundan tashqari, agar odam ishtahani yo‘qotish, distrofiya yoki qon
ivishining kuchayishi bilan og‘rigan bo‘lsa, stigma bilan makkajo‘xori
ustunlarini olishning kontrendikatsiyasi borligini bilib oldik. Bundan tashqari,
kasal buyraklar bilan siz hech qanday diuretiklarni, shu jumladan makkajo‘xori
stigmalarini qabul qila olmaysiz. Siz shifokoringiz bilan maslahatlashingiz
kerak. Qonni qalinlashtirish uchun makkajo‘xori stigmalarining xususiyatini
hisobga olgan holda, tromboflebitga shubha bo‘lsa, ularni qabul qilmaslik kerak.
Xuddi shu sababga ko‘ra, agar varikoz tomirlari bo‘lsa, ushbu vositadan voz
kechishga arziydi. Ammo qon ketish tendentsiyasi mavjud bo‘lsa, unda
makkajo‘xori stigmalari ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Juda ko‘p vazn yo‘qotish,
ayniqsa ayollar uchun xavflidir. Tana vaznining etishmasligi gormonal
muvozanatni keltirib chiqaradi. Natijada, hayz davri buziladi va qaytarilmas
bepushtlik paydo bo‘lishi mumkin.
Ushbu ish tufayli men makkajo‘xori va uning xom ashyosini tashqi
belgilar bilan aniqlashni o‘rgandim. Shuningdek, ushbu dorivor xom ashyoning
kelib chiqish tarixi haqida malumotlarga ega bo‘ldim.
71

Disertatsiya ishimning birinchi bob qismida boshoqdosh o‘simliklar
oilasing umumiy tavsifi, makkajo‘xori turkumiga mansub o‘simlik turlarining
botanik xususiyatlari, makkajo‘xori popugidan ajratib olingan kimyoviy
moddalarning sinflari va makkajo‘xori popugining xalq tabobatida qo‘llanilishi
haqida ma’limotlar keltirilgan.
Ikkinchi qismida esa olingan natijalar. Makkajo‘xori popugining oqsil,
vitamin va element tarkibini o‘rganish.
Uchinchi qismida tajribaviy qism yani umumiy ko‘rsatmalar,
makkajo‘xori popugining oqsil, vitamin, element tarkibini miqdoriy jihatdan
aniqlashda turli usul va metodlardan foydalanib tushuntirib berilgan va
foydalanilgan manbaalar keltirib o‘tilgan.
72

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
I. Huquqiy-me'yoriy hujjatlar
1. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 10 apreldagi PQ-4670-
son qarori.
2. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar
3. strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947 sonli farmon bilan 2018-2021-yillarda
4. O‘zbekiston Respublikasining rivojlantirishning 5 ta ustuvor yo‘nalishi
bo‘yicha harakatlar strategiyasi. 2017-yil 7-fevral.
II. Asosiy adabiyotlar
5. Belarus Respublikasi Davlat farmakopeyasi, 2-jild, umumiy va xususiy
farmakopeya maqolalari, Minsk, 2007 y.
6. SSSR Davlat farmakopeyasi. 11 nashr. 1.2-masala.- Umumiy tahlil usullari,
dorivor o‘simlik materiallari. Moskva, 1990 yil
7. Farmakognoziya: tabiiy biologik faol moddalar. - MM. Konoplev. -
Vitebsk, 2010 yil.
8. Samylina, I.A. Dorivor o‘simliklar va xom ashyo atlasi: "Farmatsiya"
ixtisosligida tahsil olayotgan talabalar uchun farmakognoziya bo‘yicha
darslik / I.A. Samylina, A.A. Sorokin. - Moskva: Mualliflar akademiyasi,
2008 yil.
9. Samylina, I.A. Farmakognoziya. Atlas: "Farmatsiya" mutaxassisligi
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalar uchun darslik / I.A. Samylina, O.G.
10. Moskva: GEOT 1. "O‘simliklar sizning do‘stlaringiz va dushmanlaringiz"
Axmedov R.B.;
11. "Dorivor o‘simliklar" Popov V.I., Shapiro D.K., Danusevich I.K.;
12. "Dorivor o‘simliklar va ulardan xalq orasida qo‘llanilishi" Nosal M., Nosal.
13. AR agronomiya mutaxassisliklari talabalari uchun laboratoriya va
amaliy ishlarni bajarish bo‘yicha ko‘rsatmalar - Media, 2007.
14. Muravyova, D.A. Farmakognoziya: farmatsevtika universitetlari talabalari
uchun darslik / D.A. Muravieva, I.A. Samylina, G.P. Yakovlev. - 4-nashr,
qayta ko‘rib chiqilgan. va qo‘shimcha - Moskva: Tibbiyot, 2007 yil.
73

15. Agrawal, M., A. Nahata and V.K. Dixit. 2012. Protective effects of
Echinops echinatus on testosterone-induced prostatichyperplasia in rats.
Eur. J. Integ. Med., 4(2): e177-e185.
16. Andrade-Cetto, A., J. Becerra-Jiménez and R. CárdenasVázquez. 2008.
17. Alfa-glucosidase-inhibiting activity of some Mexican plants used in the
treatment of type 2 diabetes. J. Ethnopharmacol., 116(1): 27-32.
18. Chen, Z. and J.R. Huo. 2010. Hepatic veno-occlusive disease associated
with toxicity of pyrrolizidine alkaloids in herbal preparations. Neth. J.
Med., 68(6):252-260.
19. Álvarez, I., Fuertes, J., Panero, J.L. & Nieto, G. 2001. A phylogenetic
analysis of Doronicum (Asteraceae) based on morphological, nuclear
ribosomal
20. (ITS), and chloroplast (trnL-F) evidence. Molec. Phylog. Evol. 20: 41–64.
21. Bayer, R.J., Greber, D.G. & Bagnall, N.H. 2002. Phylogeny of Australian
22. Gnaphalieae (Asteraceae) based on chloroplast and nuclear sequences, the
trnL intron, trnL-trnF intergenic spacer, matK, and ETS. Syst. Bot. 27:
801–814.
23. Bobrov, E.G. 1997. Echinops L. Pp. 1–70 in: Shishkin, B.K. & Bobrov,
24. E.G. (eds.), Flora of the USSR, vol. 27. Dehra Dun: Bishen Singh,
Mahendra Pal
25. Braun-Blanquet, J. & Bolòs, O. de. 1957. Les groupements végétaux du
bassin moyen de l’Ebre et leur dynamisme. Anales Estac. Exp. Aula Dei 5:
1–266.
26. Bremer, K. 1994. Asteraceae: Cladistics & classification. Portland:Timber
Press.
27. Bunge, A. 1863. Über die Gattung Echinops. Bull. Acad. Imp. Sci. Saint-
Pétersbourg 6: 390–412.
28. Davis, P.H. 1956. Fourteen new species from Turkey. Notes Roy. Bot.
Gard. Edinburgh 22: 65–84.
29. Davis, P.H. & Hedge, I.C. 1971. Floristic links between NW Africa and
74

SW Asia. Ann. Naturhist. Mus. Wien 75: 43–57.
30. Dittrich, M. 1977. Cynareae – Systematic review. Pp. 999–1015 in:
31. Heywood, V.H., Harborne, J.B. & Turner, B.L. (eds.), The biology and
chemistry of the Compositae, vol. 2. London: Academic Press.
32. Dittrich, M. 1996. Die Bedeutung morphologischer und anatomischer
33. Achänen-Merkmale für die Systematik der Tribus Echinopeae Cass. und
Carlineae Cass. Boissiera 51: 9–102.
34. Feinbrun, N. 1977. The genus Echinops in Palestine. Notes Roy. Bot. Gard.
Edinburgh 35: 235–245.
35. Felsenstein, J. 1985. Confidence limits on phylogenies: An approach using
the bootstrap. Evolution 39: 783–791.
36. Fries, R.E. 1923. Zur Kenntnis der ostafrikanischen Echinops-Arten. Acta
Horti Berg. 8: 39–44.
37. Galtier, N., Gouy, M. & Gautier, C. 1996. SeaView and Phylo win, two
graphic tools for sequence alignment and molecular phylogeny. Comput.
Appl. Biosci. 12: 543–548.
38. Garcia-Jacas, N., Garnatje, T., Susanna, A. & Vilatersana, R. 2002.
39. Tribal and subtribal delimitation and phylogeny of the Cardueae
40. (Asteraceae): A combined nuclear and chloroplast DNA analysis.
41. Garnatje, T., Vilatersana, R., Susanna, A., Vallès, J. & SiljakYakovlev, S.
42. 2004. Contribution to the karyological knowledge of Echinops L.
(Asteraceae, Cardueae) and related genera. Bot. J. Linn. Soc. 145: 337–
344.
43. Garnatje, T. & Martín, J. 2007. Pollen studies in the genus Echinops
44. L. and Xeranthemum group (Asteraceae). Bot. J. Linn. Soc. 154: 549–557.
45. Garnatje, T., Susanna, A., Garcia-Jacas, N., Vilatersana, R. &
46. Vallès, J. 2005. A first approach to the molecular phylogeny of the genus
Echinops L. (Asteraceae): Sectional delimitation and relationships with the
genus Acantholepis Less. Folia Geobot. 40: 407–419
47. Aeri V, Alam P, Ali M, Naquvi KJ. 2015. Lupene -type triterpenic and
75

steroidal constituents from the roots of Streblus asper Lour. J Sci Inno Res.
4:142–145.
48. Deavall DG, Martin EA, Horner JM, Roberts R. 2012. Drug-induced
oxidative stress and toxicity. J Toxicol. 13. Article ID 645460.
49. Erenler R, Yilmaz S, Aksit H, Sen O, Genc N, Elmastas M, Demirtas I.
2014. Antioxidant activities of chemical constituents isolated from
Echinops orientalis Trauv. Rec Nat Prod. 8:32–36.
50. Fokialakis N, Cantrell CL, Duke SO, Skaltsounis AL, Wedge DE. 2006.
51. Antifungal activity of thiophenes from Echinops ritro. J Agric Food Chem.
54:1651–1655.
52. Fokialakis N, Osbrink WL, Mamonov LK, Gemejieva NG, Mims AB,
53. Skaltsounis AL, Lax AR, Cantrell CL.2006. Antifeedant and toxicity
effects of thiophenes from four Echinops species against the Formosan
subterranean termite, Coptotermes formosanus. Pest Manage Sci. 62:832–
838.
III. Internat ma’lumotlari:
1. www.tdpu.uz
2. www.Ziyonet.uz
3. www.edu.uz
4. www.arxiv.uz
76

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Makkajoʼxori popugining kimyoviy tarkibini oʼrganish

O'xshash dokumentlar