• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 35000UZS
Размер 50.5KB
Покупки 0
Дата загрузки 04 Октябрь 2025
Расширение docx
Категория Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

37 Продаж

Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi

7I bob. Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganishning nazariy asoslari 1.1. Qadriyat tushunchasi va uning mazmuni Qadriyat tushunchasi insoniyat tafakkuri tarixida eng murakkab, ammo eng muhim falsafiy, ma’naviy va ijtimoiy tushunchalardan biridir. “Qadriyat” so‘zi arab tilidagi “qadr” so‘zidan olingan bo‘lib, u “baholash”, “e’tibor berish”, “ahmiyatli narsa” ma’nolarini bildiradi. Insoniyat tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida qadriyatlar jamiyat hayotining markazida turgan, insonning ma’naviy olamini shakllantiruvchi asosiy omil bo‘lib kelgan. Qadriyatlar tizimi inson hayotining ma’naviy, axloqiy, estetik, siyosiy va diniy yo‘nalishlarini belgilab beradi. Har bir jamiyatda qadriyatlar ijtimoiy tuzum, milliy an’analar, madaniyat, urf-odatlar, tarixiy xotira, til va din orqali shakllanadi. Shuning uchun ham qadriyat tushunchasi universal bo‘lish bilan birga, har bir millatning o‘ziga xos tarixiy-madaniy mazmunini ifoda etadi. Falsafada qadriyatlar insonning dunyoga, jamiyatga va o‘z “men”iga bo‘lgan munosabatining mazmunini belgilaydi. Inson qadriyatlarni anglash orqali o‘z hayotining maqsadini, yo‘nalishini, e’tiqodini va ijtimoiy rolini aniqlaydi. Shu boisdan qadriyatlar tizimi – bu shaxsning dunyoqarashi va hayot falsafasining asosi hisoblanadi. Psixologiyada esa qadriyat shaxsning motivatsion sohasining muhim komponenti sifatida qaraladi. U inson xatti-harakatlarining ichki manbai bo‘lib, u orqali inson o‘zini namoyon qiladi, maqsad sari harakat qiladi, jamiyatda o‘z o‘rnini topadi. Ayniqsa o‘smirlik davrida qadriyatlar tizimi shakllanadi, bu davrda o‘quvchilarning dunyoqarashi, axloqiy mezonlari, ijtimoiy faolligi 2Mavzu: Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi. MUNDARIJA Kirish ……………………………………………………………………………. . I bob. Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganishning nazariy asoslari 1.1. Qadriyat tushunchasi va uning mazmuni ……………………………………. 1.2. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni ……………... 1.3. Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati …………………….. II bob. Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasi 2.1. O‘quvchilar qadriyatlari dinamikasini belgilovchi omillar …………………. 2.2. Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining xususiyatlari ……….…. 2.3. Zamonaviy davrda o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar ……. Xulosa …………………………………………………………………………… . Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ……………………………………………. 16shaxsning ma’naviy-axloqiy qiyofasini belgilovchi, uning hayotiy faoliyatini boshqaruvchi, jamiyatdagi tutgan o‘rnini aniqlovchi asosiy mezondir. Tarbiya jarayonida qadriyatlar to‘g‘ri singdirilsa, insonda halollik, adolat, mehr-shafqat, vatanparvarlik kabi fazilatlar qaror topadi. Shu tariqa, qadriyatlar orqali barkamol, ma’naviy yetuk, ijtimoiy mas’uliyatli shaxsni tarbiyalashga erishiladi. II bob. Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasi 2.1. O‘quvchilar qadriyatlari dinamikasini belgilovchi omillar Jamiyat taraqqiyoti, ijtimoiy munosabatlarning o‘zgarishi, axborot oqimining keskin ortishi natijasida o‘quvchilar dunyoqarashi, qadriyat tizimi va yo‘nalishlarida sezilarli dinamik o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Har bir yangi avlod o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va madaniy muhitida shakllanadi. Shu sababli ularning qadriyatlarga bo‘lgan munosabati ham vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib, yangilanib boradi. Qadriyatlar dinamikasini aniqlash, uni belgilovchi omillarni tahlil qilish tarbiyaviy ishlarning samaradorligini oshirishda muhim ilmiy va amaliy ahamiyatga ega. O‘quvchilar qadriyatlar tizimini shakllantiruvchi asosiy omillarni bir necha yo‘nalishda guruhlash mumkin: ijtimoiy, madaniy, psixologik, iqtisodiy, ta’limiy, axborot-kommunikatsion va oilaviy omillar. Ushbu omillar o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi va o‘quvchi shaxsining ma’naviy rivojlanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. 1. Ijtimoiy omillar. O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga jamiyatda hukm surayotgan ijtimoiy muhit, milliy mafkura, g‘oyaviy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar, davlat siyosati va ommaviy axborot vositalari sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Mustaqil O‘zbekiston sharoitida yoshlar qalbida vatanparvarlik, milliy g‘urur, o‘zligiga sadoqat, bag‘rikenglik, insonparvarlik kabi qadriyatlarni shakllantirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida qaraladi. Shu sababli, ijtimoiy 14Bugungi globallashuv sharoitida bu jarayon yanada dolzarb ahamiyat kasb etadi. Chunki yoshlar qadriyatlar tizimida milliylik bilan umuminsoniylik uyg‘unlashmasa, ularning ma’naviy yo‘nalishi zaiflashadi. Shu bois ta’lim tizimi qadriyat tarbiyasini o‘zining markaziy yo‘nalishi sifatida davom ettirishi zarur.o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi — bu shaxsni ma’naviy jihatdan yuksaltirish, ijtimoiy mas’uliyatli fuqaroni tarbiyalash, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirish jarayonidir. Bu jarayonning muvaffaqiyati esa, avvalo, ta’lim tizimi, o‘qituvchi shaxsi, oila muhitining uyg‘unligi va davlatning ma’naviy siyosati bilan bevosita bog‘liqdir. 1.3. Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyati Qadriyatlar inson shaxsining shakllanishida, uning ijtimoiy hayotdagi tutgan o‘rni va xulq-atvorida hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Har bir jamiyatda qadriyatlar tizimi ijtimoiy, madaniy, axloqiy va ma’naviy me’yorlar asosida shakllanadi. Shaxs tarbiyasi jarayonida ana shu qadriyatlar insonning dunyoqarashi, hayotiy pozitsiyasi, jamiyatga bo‘lgan munosabati va o‘zini anglash darajasini belgilaydi. Shu boisdan, qadriyatlar tarbiya jarayonining asosi, yo‘naltiruvchi kuchi va ma’naviy tayanchi sifatida qaraladi. Insonning ijtimoiylashuvi jarayonida qadriyatlar orqali unga ma’lum g‘oyaviy, axloqiy, estetik va mehnatsevarlik kabi sifatlar singdiriladi. Masalan, milliy qadriyatlar asosida tarbiyalangan yosh avlod o‘z xalqining urf-odatlari, an’analari va ma’naviy merosini qadrlaydi, ularga hurmat bilan munosabatda bo‘ladi. Bu esa, shaxsning jamiyatda o‘z o‘rnini topishida, sog‘lom ijtimoiy munosabatlarni shakllantirishida asosiy omil sifatida namoyon bo‘ladi. Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni, avvalo, insonning ichki dunyosini boyitishda, ruhiy yetuklikni ta’minlashda ko‘rinadi. Ma’naviy qadriyatlar, xususan, halollik, adolat, vatanparvarlik, mehr-oqibat, bag‘rikenglik kabi tushunchalar shaxs xulq-atvorining poydevorini tashkil etadi. Ular yoshlarning 17siyosiy barqarorlik, ma’naviy muhitning sog‘lomligi o‘quvchilar dunyoqarashiga ijobiy ta’sir etadi. O‘quvchilar orasida kuzatilayotgan qadriyatlar dinamikasi shuni ko‘rsatadiki, jamiyatda ijobiy ijtimoiy muhit mavjud bo‘lsa, yoshlar orasida halollik, mehnatsevarlik, insoniylik kabi fazilatlar kuchayadi. Aks holda, ijtimoiy beqarorlik, ishsizlik, korrupsiya, ma’naviy inqiroz yoshlarning qadriyat tizimida befarqlik, individualizm, moddiy manfaatparastlik kabi salbiy holatlarni keltirib chiqaradi. 2. Madaniy omillar. Har bir xalqning madaniy merosi, urf-odatlari, milliy an’analari, san’ati, adabiyoti va diniy qadriyatlari o‘quvchi shaxsining dunyoqarashini shakllantiruvchi asosiy omillardandir. O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari aynan madaniyat orqali ma’naviy jihatdan mustahkamlanadi. Masalan, milliy bayramlar, folklor an’analari, teatr, musiqa, milliy kiyim, xalq og‘zaki ijodi, badiiy adabiyotlar orqali o‘quvchilar estetik, axloqiy va vatanparvarlik qadriyatlarini o‘zlashtiradilar. Bugungi kunda global madaniyat ta’siri ostida yoshlarning qadriyat yo‘nalishlarida o‘zgarishlar yuz bermoqda. Ba’zi hollarda chet el madaniyati elementlari, ayniqsa ommaviy madaniyat, o‘quvchilarning milliy qadriyatlarga bo‘lgan e’tiborini kamaytirmoqda. Shu sababli maktabda madaniy-ma’naviy tarbiya tizimini kuchaytirish, o‘quvchilarga milliy o‘zligimizni saqlab qolish g‘oyasini singdirish zarur. 3. Psixologik omillar. Qadriyatlarning dinamikasida o‘quvchilarning yosh davrlari psixologiyasi muhim rol o‘ynaydi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari qadriyatlarni asosan kattalarning ta’siri ostida qabul qiladilar. O‘rta sinf o‘quvchilarida esa mustaqil fikrlash, o‘z nuqtai nazarini bildirish ehtiyoji kuchayadi, bu esa qadriyatlarning o‘zgaruvchanligiga olib keladi. Yuqori sinf o‘quvchilarida esa shaxsiy hayot 24So‘nggi o‘n yillikda O‘zbekiston ta’lim tizimida olib borilayotgan islohotlar o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda. “Yangi O‘zbekiston – yangi ta’lim” tamoyili asosida shakllanayotgan yangi avlod o‘quvchilari ilgari surilgan milliy va umuminsoniy qadriyatlarni raqamli dunyo bilan uyg‘unlashtirishga intilmoqda. Zamonaviy o‘quvchi uchun qadriyat endi faqat “an’anaviy me’yor” emas, balki shaxsiy tanlov, ijodiy fikrlash, erkin qarash va o‘zini ifoda etish vositasi sifatida qaralmoqda. Bu jarayon yoshlarning dunyoqarashida demokratik, ochiq va global tafakkurning shakllanishini ta’minlaydi. Shu bilan birga, ba’zi hollarda axloqiy relativizm, individualizm va iste’molchilik kayfiyati kuchayib borayotganini ham qayd etish lozim. 2. Raqamli madaniyatning qadriyatlarga ta’siri Raqamli texnologiyalar, internet va ijtimoiy tarmoqlarning keng tarqalishi o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga kuchli psixologik va ijtimoiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Bugungi o‘quvchi ko‘p vaqtini virtual makonda o‘tkazadi, u yerda shakllanayotgan “ijtimoiy obrazlar” va “trendlar” ko‘pincha qadriyatlar tizimiga yangicha yo‘nalish beradi. Masalan, ilgari “kitobxonlik”, “ilmga hurmat”, “o‘qituvchini qadrlash” asosiy axloqiy me’yorlardan biri bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi raqamli davrda bu qadriyatlar o‘rnini “axborotga tez kirish”, “texnologiyani bilish” va “internetda obro‘ga ega bo‘lish” kabi omillar egallamoqda. Raqamli madaniyat yoshlar ongida quyidagi tendensiyalarni shakllantirmoqda:  Vaqtning tez o‘tishini qadrlash – tezkor natija, tezkor o‘zgarishlarga moyillik.  Virtual ijtimoiylik – haqiqiy muloqot o‘rniga onlayn aloqa.  Individuallik – shaxsiy erkinlikni jamiyat manfaatidan ustun qo‘yish holatlari. 25 Vizual tafakkur – matndan ko‘ra tasvirga, video va emotsiyaga asoslangan idrok. 3. Oila va ta’lim muhitining o‘zgarishi Zamonaviy jamiyatda oila va maktab qadriyatlar tarbiyachisi sifatida o‘zaro aloqador tizimni tashkil etadi. Ammo hozirgi davrda ota-onalarning ish bandligi, oilaviy muloqotning qisqarishi, farzand tarbiyasini texnologiyalarga topshirish (masalan, telefon yoki planshet bilan band qilish) jarayonlari o‘quvchi qadriyatlarida “insoniy muloqot”ning pasayishiga olib kelmoqda. Maktab esa bunday sharoitda o‘zining tarbiyaviy rolini yanada mustahkamlashi zarur. O‘qituvchilar o‘quvchilarda axborotni tanlab qabul qilish, tanqidiy fikrlash, ijtimoiy mas’uliyat va milliy qadriyatlarni zamonaviy talqin etish ko‘nikmalarini shakllantirish orqali bu jarayonni muvozanatlashtirishlari lozim. 4. Milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg‘unligi Global ta’sir ostida o‘quvchilar orasida milliy qadriyatlarga nisbatan turlicha munosabat shakllanmoqda. Ba’zilar milliy urf-odatlarni zamonaviylikka zid deb hisoblasa, boshqalar esa ularni yangi shaklda ifoda etishga harakat qilmoqda. Bugungi ta’lim siyosatida “Milliy qadriyat – zamonaviy talqin” g‘oyasi keng qo‘llanmoqda. Masalan, vatanparvarlik endi faqat davlat ramzlariga sadoqat emas, balki o‘z kasbida fidoyilik, ekologik ong, ijtimoiy faollik va global tinchlik uchun mas’uliyat tarzida tushuntirilmoqda. 5. O‘quvchi qadriyatlaridagi ijobiy o‘zgarishlar Zamonaviy o‘quvchilar orasida ijobiy o‘zgarishlar ham kuzatilmoqda. Jumladan:  Ta’limga yangicha qarash – o‘qish faqat majburiyat emas, balki o‘zini rivojlantirish vositasi sifatida qaralmoqda.  Gender tenglik qadriyati – qiz va o‘g‘il bolalar imkoniyatlarining tengligi tobora qadrlanmoqda. 3 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi kunda jamiyatning har tomonlama rivojlanishi, axborot texnologiyalarining keskin sur’atlar bilan kengayib borishi natijasida yosh avlodning dunyoqarashi, qadriyatlar tizimi va ijtimoiy yo‘nalishlari tubdan o‘zgarib bormoqda. Ayniqsa, maktab davrida o‘quvchilarda shakllanadigan qadriyatlar keyingi hayot yo‘lini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Shu boisdan ham bu masalani ilmiy jihatdan o‘rganish, ularning qadriyat yo‘nalishlarini tahlil qilish zamonaviy ta’lim va tarbiya tizimi uchun nihoyatda dolzarbdir. Mamlakatimizda yosh avlod tarbiyasi davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining yoshlarga oid qator qaror va farmonlarida, xususan, “Yoshlar siyosati to‘g‘risida 1 ”gi Qonunda yoshlarning ma’naviy, intellektual va axloqiy rivojlanishiga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, ta’lim muassasalarida ma’naviy-ma’rifiy ishlar sifatini oshirish, o‘quvchilarda milliy qadriyatlarga hurmat, Vatanga sadoqat, bag‘rikenglik va insonparvarlik fazilatlarini mustahkamlash vazifalari belgilab berilgan. Globallashuv sharoitida chetdan kirib kelayotgan g‘oyaviy oqimlar, internet madaniyati va ommaviy axborot vositalarining kuchli ta’siri yoshlarning dunyoqarashini o‘zgartirmoqda. Shu sababli, maktab o‘quvchilarida qadriyat yo‘nalishlarining barqarorligini saqlash, milliy o‘zlikni anglashni kuchaytirish, ijobiy axloqiy sifatlarni shakllantirish ta’lim tizimining dolzarb vazifasidir. 1 Shavkat Mirziyoyev. “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi ochiq muloqotdagi nutqi. 2025 yil, Toshkent sh. Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev- yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday-vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega 5rivojlanishining psixologik mexanizmlarini yangicha talqinda tahlil qilish imkonini beradi. Tadqiqotda qadriyat tushunchasining mazmuni, uning shaxs motivatsiyasi, axloqiy ong va ijtimoiy yo‘nalish bilan uzviy bog‘liqligi nazariy asosda ochib beriladi. Shu bilan birga, kurs ishida qadriyatlarning o‘quvchi shaxsini shakllantirishdagi roli, yoshga oid psixologik xususiyatlar hamda ta’lim-tarbiya jarayonidagi o‘zaro ta’siri ilmiy yondashuv asosida tahlil etiladi. Tadqiqot natijalari orqali qadriyatlar tizimining shakllanish bosqichlari, ularning o‘zgarish dinamikasiga ta’sir etuvchi omillar (oila, maktab muhiti, tengdoshlar guruhi, OAV, internet va boshqalar) aniqlanadi. Bu esa shaxsning ijtimoiy-psixologik rivojlanish qonuniyatlarini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. Amaliy ahamiyati esa shundan iboratki, kurs ishi natijalari ta’lim tizimida o‘quvchilar bilan olib boriladigan ma’naviy-ma’rifiy va tarbiyaviy ishlarni takomillashtirishda foydalanilishi mumkin. Xususan, sinf rahbarlari, psixologlar va pedagoglar uchun o‘quvchilarda sog‘lom qadriyatlarni shakllantirishga qaratilgan metodik tavsiyalar ishlab chiqish imkonini beradi. Kurs ishi mavzusining obyekti — umumta’lim maktablari o‘quvchilari, ularning ma’naviy dunyosi, ijtimoiy fikrlash tizimi va qadriyat yo‘nalishlari hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi va rivojlanish dinamikasini belgilovchi psixologik, pedagogik hamda ijtimoiy omillardir. Kurs ishi mavzusining maqsadi — maktab o‘quvchilari o‘rtasida qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish va o‘zgarish dinamikasini aniqlash, bu jarayonga ta’sir etuvchi asosiy omillarni tahlil qilish hamda ularni rivojlantirishga doir ilmiy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining vazifalari  “Qadriyat” tushunchasining mohiyati va uning psixologik mazmunini tahlil qilish; 23Yosh bosqichi Yetakchi qadriyatlar Qadriyatlarning shakllanish manbai Psixologik xususiyatlar tuyg‘u ustunligi 11–14 yosh (o‘rta) Adolat, hurmat, vatanparvarlik, jamoa Maktab jamoasi, tengdoshlar, ijtimoiy muhit O‘zlikni anglash, tanqidiy fikrlashning boshlanishi 15–17 yosh (yuqori) Mas’uliyat, erkinlik, mehnatsevarlik, kelajak rejalari Mustaqil tajriba, o‘qituvchi va jamiyat ta’siri Ongli tanlov, shaxsiy e’tiqod va mustaqil qarashlar shakllanishi Turli yosh bosqichlarida o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari uzviy bog‘liq holda rivojlanadi. Bola avval kattalarning qadriyatlarini takrorlasa, keyin ularni tahlil qilib, o‘z hayotiy qarashlariga aylantiradi. Shu bois ta’lim- tarbiya jarayonida o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlarini inobatga olish, har bir bosqichda qadriyatlarni mos pedagogik usullar orqali singdirish zarurdir. 2.3. Zamonaviy davrda o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlaridagi o‘zgarishlar Bugungi globallashuv, raqamli texnologiyalar, axborot oqimining tezligi va madaniy xilma-xillik sharoitida o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlarida sezilarli o‘zgarishlar kuzatilmoqda. Avvalgi avlodlar uchun ustuvor bo‘lgan an’anaviy qadriyatlar – halollik, mehnatsevarlik, odob, kattalarga hurmat, vatanparvarlik kabi fazilatlar hozirgi yoshlar orasida yangicha mazmun kasb etib, zamonaviy dunyoqarash bilan uyg‘unlashmoqda. Shu jarayonda o‘quvchilarning qadriyat tizimi ijtimoiy-madaniy omillar, axborot texnologiyalari, ta’lim muhitining modernizatsiyasi va global kommunikatsiyalar ta’sirida qayta shakllanmoqda. 1. Qadriyat tizimining modernizatsiya jarayoni 196. Axborot-kommunikatsion omillar. Zamonaviy o‘quvchilar uchun internet, ijtimoiy tarmoqlar, raqamli texnologiyalar qadriyatlarni shakllantiruvchi eng kuchli omillardan biriga aylandi. Axborot oqimining kengayishi natijasida yoshlar turli g‘oyaviy, madaniy va siyosiy qarashlar ta’sirida qolmoqdalar. Shu sababli, maktab yoshidagi o‘quvchilarning axborot madaniyatini oshirish, tanqidiy fikrlashni rivojlantirish va axborotni tahlil qilish ko‘nikmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ijtimoiy tarmoqlarda tarqalayotgan qadriyatlar tizimi har doim ham jamiyatimizning ma’naviy me’yorlariga mos kelmaydi. Shuning uchun o‘quvchilarga raqamli dunyo bilan ishlash madaniyatini o‘rgatish, foydali kontent tanlash, zararli axborotlardan himoyalanishni o‘rgatish lozim. 7. Oilaviy omillar. Oilada shakllanadigan qadriyatlar o‘quvchilarning shaxsiy yo‘nalishini belgilovchi eng asosiy poydevordir. Ota-onaning munosabati, ularning hayotiy qarashlari, turmush tarzi, o‘zaro hurmat va mehr muhiti farzandda qadriyat tizimining shakllanishiga bevosita ta’sir etadi. Agar oilada mehnatsevarlik, halollik, o‘zaro hurmat qadriyat sifatida ustuvor bo‘lsa, bola bu qadriyatlarni tabiiy tarzda o‘zlashtiradi. Ota-onaning tarbiyaviy befarqligi yoki noto‘g‘ri munosabati esa o‘quvchilarda qadriyatlar ziddiyatini keltirib chiqaradi. Shu sababli, o‘qituvchi va ota-onalar hamkorligi, maktab-oila aloqalarining mustahkamligi o‘quvchilarda barqaror qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishning muhim omilidir. 8. Diniy va ma’naviy omillar. Diniy qadriyatlar, e’tiqod va ma’naviyat ham o‘quvchilar dunyoqarashining ajralmas qismidir. Diniy qadriyatlar insonni halollikka, adolatga, mehr- shafqatga, sabr-toqatga, mehnatsevarlikka chorlaydi. Ular yoshlarning ruhiy poklanishiga, iymon-e’tiqodini mustahkamlashga, ezgulikka yo‘naltiradi. Shu 21yosh bosqichlari bo‘yicha tahlili shaxsning dunyoqarashi, axloqiy qarashlari va ijtimoiy faoliyatidagi o‘zgarishlarni chuqurroq anglash imkonini beradi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari (7–10 yosh) Bu davrda bola uchun eng muhim qadriyat – oila va o‘qituvchi bilan bo‘lgan hissiy aloqa hisoblanadi. Bolalar kattalarning bahosiga, maqtoviga va mehriga juda sezgir bo‘lishadi. Ularning qadriyat tizimi asosan ijtimoiy tajribani kuzatish, takrorlash va o‘rganish orqali shakllanadi. Shu sababli, bu bosqichda ezgulik, mehr-shafqat, do‘stlik, tinchlik kabi qadriyatlar ustunlik qiladi. O‘qituvchi shaxsiy namunasi, oilada esa ota-ona xulqi bolalarda qadriyatlarning shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Boshlang‘ich sinf o‘quvchilari uchun o‘yin, ertak, hikoya, musobaqa kabi faoliyatlar orqali ma’naviy tushunchalar berish juda samarali. Ular hayotni asosan emotsional tarzda idrok etadilar, shuning uchun qadriyatlar haqida gapirganda ularni hayajonlantiruvchi, obrazli misollar keltirish muhim ahamiyatga ega. O‘rta sinf o‘quvchilari (11–14 yosh) O‘rta sinf davrida o‘quvchilarda o‘zlikni anglash, mustaqil fikr yuritish va shaxsiy pozitsiyani shakllantirish jarayoni boshlanadi. Bu yoshda do‘stlik, adolat, haqiqat, hurmat, milliy g‘urur kabi qadriyatlar yetakchi o‘rin egallay boshlaydi. O‘quvchi endi jamiyatdagi o‘z o‘rnini tushunishga, o‘z xatti- harakatini axloqiy me’yorlarga muvofiq baholashga harakat qiladi. Bu bosqichda o‘quvchilar o‘rtasida ijtimoiy ta’sir, ayniqsa, tengdoshlar fikrining kuchi oshadi. Ular ko‘proq o‘z guruhlariga moslashishga harakat qilib, ko‘pincha guruh qadriyatlarini shaxsiy qadriyatlardan ustun qo‘yadi. Shu sababli o‘qituvchilar va psixologlar tomonidan axloqiy qaror qabul qilish, empatiya va murosaga kelish ko‘nikmalarini shakllantirishga qaratilgan pedagogik yondashuv muhim ahamiyat kasb etadi. O‘rta sinf davri o‘quvchilarida vatanparvarlik va ijtimoiy adolat tushunchalari ham chuqurlasha boshlaydi. O‘zbekiston tarixidagi buyuk 26 Ekologik mas’uliyat – tabiatni asrash, resurslarni tejashga e’tibor ortmoqda.  Insonparvarlik – ijtimoiy loyihalar, volontyorlik, yordam aksiyalarida ishtirok etish ko‘paymoqda.  Innovatsion qadriyatlar – yangi texnologiyalarni o‘zlashtirish, startap g‘oyalarini ilgari surish. 6. Salbiy omillar va muammolar Shu bilan birga, o‘quvchi qadriyatlarida ayrim salbiy tendensiyalar ham mavjud:  Materialistik qadriyatlarga haddan ortiq berilish;  Internet orqali tarqalayotgan zararli axborotlarga berilish;  Madaniy identifikatsiyaning susayishi;  Boshqalar fikriga hurmatsizlik, shoshqaloqlik, sabrsizlik;  Hayotda yengil yo‘l bilan muvaffaqiyatga erishish istagi. Bu holatlar o‘quvchilarning shaxsiy kamolotini sekinlashtirishi mumkin. Shu sababli pedagoglar, psixologlar va ota-onalar o‘rtasida hamkorlik muhim ahamiyat kasb etadi. 7. Empirik kuzatuvlar asosida tahlil Toshkent, Samarqand va Farg‘ona viloyatlaridagi 2024-yilgi sotsiologik tadqiqotlarga ko‘ra, 9–11-sinf o‘quvchilari orasida qadriyat ustuvorligi quyidagicha taqsimlangan: Qadriyat turi O‘rta maktab o‘quvchilari (%) Yuqori sinf o‘quvchilari (%) Oila va sog‘lom turmush 85 80 Pul va moddiy boylik 48 62 Do‘stlik va muloqot 76 70 Ta’lim va kasbiy muvaffaqiyat 64 78 Ijtimoiy adolat va erkinlik 55 69 4Maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasini o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham ahamiyatlidir. Bu orqali o‘quvchilarning qadriyat tizimida ro‘y berayotgan o‘zgarishlarni aniqlash, ularning sabablari va oqibatlarini tahlil qilish, shuningdek, pedagogik ta’sir mexanizmlarini takomillashtirish imkoniyati yaratiladi. Shu jihatdan mazkur kurs ishi mavzusi bugungi kun uchun g‘oyat dolzarb hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Qadriyat tushunchasi insoniyat tafakkurining eng qadimiy ilmiy va falsafiy muammolaridan biridir. Bu sohada qadimdan buyon turli maktab va yo‘nalishlar shakllangan bo‘lib, qadriyatning mohiyati, ijtimoiy vazifasi, shaxs hayotidagi o‘rni haqida turli nazariyalar ilgari surilgan. G‘arb olimlaridan A. Maslou “ehtiyojlar ierarxiyasi” nazariyasi orqali qadriyatlarni inson motivatsiyasi bilan bog‘lagan bo‘lsa, M. Rokich qadriyatlarni shaxs xulq-atvori va qaror qabul qilish mexanizmining asosi sifatida tahlil etgan. G. Allport va E. Fromm esa qadriyatlarning ijtimoiy va axloqiy funksiyalarini psixologik nuqtayi nazardan izohlab bergan. Mahalliy tadqiqotchilar orasida A. Erkaev, I. Jabborov, N. To‘raqulova, D. Karimova, Sh. Shodmonova, O. Tolipov va boshqalar yoshlar dunyoqarashi, shaxs qadriyat tizimi va tarbiya jarayonining o‘zaro bog‘liqligini ilmiy asoslab berishgan. Ularning tadqiqotlarida qadriyatlar milliy mafkura, madaniy an’analar va ta’lim muhitining ajralmas qismi sifatida tahlil etilgan. Shunga qaramay, aynan maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlarining dinamik o‘zgarishlari, ya’ni yosh bosqichlariga qarab ularning qadriyatlarga munosabati qanday shakllanib borishi, zamonaviy axborot muhitining ularning qarashlariga qanday ta’sir etishi masalalari hali yetarli darajada o‘rganilmagan. Hozirgi kunda raqamli texnologiyalar, ijtimoiy tarmoqlar, virtual muhit yoshlarning qadriyat tizimida yangi tendensiyalarni yuzaga keltirmoqda. Kurs ishi mavzusining nazariy va amaliy ahamiyati Mazkur kurs ishining nazariy ahamiyati shundaki, u o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganishga oid mavjud ilmiy qarashlarni chuqurlashtirish, shaxs 20sababli, ta’lim tizimida ma’naviy tarbiya, diniy qadriyatlarni to‘g‘ri tushuntirish va ularni hayotiy me’yor sifatida singdirish muhim hisoblanadi. 9. Global omillar. Bugungi globallashuv davrida xalqaro ta’sirlar, xorijiy madaniyat, migratsiya, xorijda ta’lim olish kabi jarayonlar ham o‘quvchilarning qadriyat tizimida o‘z aksini topadi. Yoshlar dunyoqarashi kengayadi, biroq shu bilan birga, ularning milliy qadriyatlarga bo‘lgan e’tibori pasayib ketish xavfi ham mavjud. Shu sababli, globallashuv sharoitida milliy qadriyatlarimizni asrab-avaylash, ularni zamonaviylik bilan uyg‘unlashtirish dolzarb masaladir. 10. Pedagogik-psixologik muhit. Sinf va maktabdagi muhit o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlariga sezilarli ta’sir etadi. O‘quvchi o‘zini qadrlanadigan, fikri tinglanadigan, rag‘batlantiriladigan muhitda ko‘rsa, u o‘z qadriyat tizimini ijobiy yo‘nalishda rivojlantiradi. Aksincha, befarqlik, zo‘ravonlik, kamsitish mavjud muhitda o‘quvchi ijtimoiy ishonchni yo‘qotadi va salbiy qadriyatlarni qabul qilishi mumkin.o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining dinamikasi ko‘plab omillar ta’sirida shakllanadi. Ular orasida ijtimoiy muhit, oila, ta’lim tizimi, madaniyat, axborot texnologiyalari va psixologik xususiyatlar yetakchi o‘rinni egallaydi. Shuning uchun maktabda o‘quvchilarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasini kuchaytirish, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni uyg‘unlashtirgan holda singdirish, har bir bolaning individual xususiyatlarini hisobga olish zarur. 2.2. Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining xususiyatlari Maktab o‘quvchilari orasida qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi murakkab, bosqichma-bosqich kechadigan ijtimoiy-psixologik jarayon bo‘lib, u insonning yosh xususiyatlari, oilaviy muhit, maktabdagi tarbiya tizimi, jamiyatda amal qilayotgan madaniy qadriyatlar va kommunikatsiya vositalarining ta’siri bilan chambarchas bog‘liqdir. Qadriyat yo‘nalishlarining 27Qadriyat turi O‘rta maktab o‘quvchilari (%) Yuqori sinf o‘quvchilari (%) Milliy g‘urur va vatanparvarlik 73 68 Mazkur raqamlar shuni ko‘rsatadiki, o‘quvchilarda “moddiy qadriyatlar”ning ulushi ortib bormoqda, lekin ta’lim va kasbiy muvaffaqiyatga bo‘lgan qiziqish ham kuchaymoqda. Bu esa o‘z navbatida zamonaviy sharoitda o‘quvchilarning qadriyat tizimi qayta muvozanatlanayotganini anglatadi. Zamonaviy davr o‘quvchilarining qadriyat yo‘nalishlari o‘zgaruvchan, dinamik va ko‘p qirrali jarayondir. Raqamli texnologiyalar, madaniy globalizatsiya, ta’lim tizimining modernizatsiyasi, shaxsiy erkinlik va ijodiy fikrlash imkoniyatlari bu tizimni yangilamoqda. Shu bois pedagogik faoliyatda qadriyatlar tarbiyasini zamonaviy metodlar, interfaol darslar, ijtimoiy loyiha va raqamli vositalar orqali olib borish dolzarbdir. 9o‘z e’tiqodi, hayotiy pozitsiyasi, ichki dunyosi bilan bog‘liq qadriyatlar tizimidir. Shu jihatdan qaraganda, o‘quvchi shaxsining tarbiyaviy rivoji aynan shu uch daraja uyg‘unlashuvi orqali namoyon bo‘ladi. Pedagogika fanida qadriyatlar tarbiyasi o‘quvchilarning axloqiy, estetik, ijtimoiy va intellektual rivojiga xizmat qiluvchi jarayon sifatida qaraladi. Har bir fan, har bir dars mavzusi, har bir sinfiy faoliyat o‘z mohiyatiga ko‘ra ma’lum qadriyatni singdirishi lozim. Masalan, tarix fani – milliy g‘urur va Vatanga sadoqatni, adabiyot fani – insonparvarlik va go‘zallikni, mehnat ta’limi esa – mehnatsevarlik va sabr-toqatni shakllantiradi. Shu yo‘l bilan o‘quvchilarda qadriyatli dunyoqarash tizimi shakllanadi. O‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganish nazariyasi bugungi kunda psixologik diagnostika, monitoring va pedagogik kuzatuv metodlariga tayanadi. O‘quvchilarning axloqiy qarashlari, motivatsion ehtiyojlari, ijtimoiy faoliyati, sinfdagi muloqot madaniyati kabi ko‘rsatkichlar orqali ularning qadriyat tizimi tahlil qilinadi. Ushbu tahlillar asosida tarbiyaviy ishlar yo‘nalishi belgilanadi. Zamonaviy ta’limda qadriyatga yo‘naltirilgan yondashuv asosiy tamoyil sifatida qaralmoqda. Bu yondashuvda bilim olish jarayoni nafaqat aqliy rivojlanishni, balki ma’naviy-axloqiy kamolotni ham o‘z ichiga oladi. O‘quvchi nafaqat darsdagi mavzuni o‘zlashtiradi, balki u orqali hayotiy saboq oladi, xulqiy mezonlarini mustahkamlaydi, inson sifatida shakllanadi. Qadriyat tushunchasi shuningdek, zamonaviy jamiyatda insonning ma’naviy immunitetini shakllantiradi. Axborot oqimining kuchaygan davrida, turli g‘oyaviy bosimlar va virtual madaniyat ta’siri ostida yoshlarning qadriyatlar tizimi o‘zgaruvchan holatga kelgan. Shu sababli, maktab davridayoq to‘g‘ri qadriyatlarni singdirish, yoshlarni mustahkam ma’naviy asosda tarbiyalash — milliy xavfsizlik darajasidagi masalaga aylangan. Bugungi kunda O‘zbekiston Respublikasida yoshlar tarbiyasi va ma’naviyatini yuksaltirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishiga aylangan. 29bu omillar uyg‘un holda ishlasa, o‘quvchida milliy va umuminsoniy qadriyatlar uyg‘unligi asosida sog‘lom dunyoqarash shakllanadi. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, zamonaviy o‘quvchilar orasida “moddiy qadriyatlar”ga qiziqish ortib borayotgan bo‘lsa-da, shu bilan birga ta’lim, kasbiy muvaffaqiyat, insonparvarlik, ekologik ong va ijtimoiy mas’uliyat kabi ijobiy qadriyatlar ham kuchaymoqda. Bu holat o‘quvchi yoshlarning hayotga faollik bilan yondashayotganini va o‘z o‘rnini topishga intilayotganini bildiradi. Men bu ish orqali shunday xulosaga keldimki, o‘quvchilar qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishda zamonaviy pedagogik texnologiyalar, interfaol usullar, raqamli vositalar va loyihaviy faoliyatlardan foydalanish samarali natija beradi. Ayniqsa, o‘quvchilarni ijtimoiy loyihalarga, volontyorlik faoliyatiga jalb etish, ularni milliy qadriyatlarni saqlash va targ‘ib qilish jarayonlariga faollik bilan qo‘shish muhim ahamiyat kasb etadi. Xulosa qilib aytadigan bo‘lsam, maktab o‘quvchilarining qadriyat yo‘nalishlari dinamikasini chuqur o‘rganish nafaqat ta’lim jarayonini takomillashtirish, balki yosh avlodni ma’naviy barkamol, ijtimoiy faol, Vatanga sadoqatli shaxs sifatida voyaga yetkazishda ham muhim o‘rin tutadi. Shu bois bu mavzu doimiy ravishda ilmiy, amaliy va pedagogik izlanishlarda davom ettirilishi zarur. 18falsafasi, ijtimoiy mavqega intilish, maqsad sari harakat qilish qadriyatlari shakllanadi. Psixologik jihatdan o‘quvchilarda “o‘zini namoyon qilish” ehtiyoji kuchli bo‘lgani sababli, ularning qadriyat tizimi ko‘pincha tengdoshlar guruhi, jamiyatdagi mashhur shaxslar, internetdagi namunalar orqali shakllanadi. Shu nuqtai nazardan, ijobiy namuna va yetakchi shaxslar ta’siri juda muhim hisoblanadi. 4. Iqtisodiy omillar. Yoshlarning qadriyat yo‘nalishlariga iqtisodiy holat, oilaning moddiy farovonligi, jamiyatdagi iqtisodiy imkoniyatlar ham bevosita ta’sir qiladi. Farovon oilalarda tarbiyalanayotgan o‘quvchilar ko‘proq intellektual, madaniy qadriyatlarga e’tibor beradilar, moddiy qadriyatlarni esa maqsad emas, vosita sifatida ko‘radilar. Aksincha, iqtisodiy qiyinchilik hukmron bo‘lgan muhitda o‘quvchilar hayotiy qadriyatlar tizimida moddiy manfaatlarni ustuvor deb bilishlari mumkin. Shu sababli, ta’lim muassasalarida o‘quvchilarga mehnatsevarlik, halol daromad, iqtisodiy madaniyat kabi qadriyatlarni singdirish dolzarbdir. 5. Ta’limiy omillar. Maktab o‘quvchilarining qadriyatlar tizimini shakllantirishda ta’lim mazmuni, o‘qituvchilarning shaxsiy namunasi, sinf va maktab muhiti, tarbiyaviy tadbirlarning mazmuni hal qiluvchi ahamiyatga ega. Ta’lim jarayonida nafaqat bilim berish, balki o‘quvchilarda ijtimoiy mas’uliyat, axloqiy fazilat, milliy o‘zlik, insonparvarlik, hamjihatlik kabi qadriyatlarni shakllantirish zarur. Agar o‘qituvchi dars jarayonida ilmiy axborotni qadriyat bilan uyg‘unlashtirsa, o‘quvchi nafaqat o‘qitilayotgan mavzuni o‘zlashtiradi, balki uni hayotiy qadriyat sifatida qabul qiladi. Masalan, tarix darslarida ajdodlar jasorati orqali vatanparvarlikni, adabiyot darslarida insonparvarlikni, biologiya darslarida tabiatga e’tibor qadriyatini shakllantirish mumkin. 6 O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayonini nazariy jihatdan asoslash;  Qadriyatlarning shaxs tarbiyasidagi o‘rni va ahamiyatini yoritish;  Maktab o‘quvchilari qadriyat yo‘nalishlari dinamikasiga ta’sir etuvchi omillarni aniqlash;  Turli yosh bosqichlarida qadriyat yo‘nalishlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish;  Zamonaviy davrda o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarida yuz berayotgan o‘zgarishlarni tadqiq etish;  Olingan natijalar asosida ta’lim jarayonida qadriyatlarni shakllantirish bo‘yicha taklif va tavsiyalar ishlab chiqish Kurs ishi mavzusining metodlari  nazariy tahlil va umumlashtirish metodi;  sotsiologik so‘rov va kuzatuv metodi;  psixologik diagnostika (anketa va testlar) usullari;  taqqoslash va statistik tahlil metodi;  pedagogik tajriba-sinov ishlari metodi. Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki bob, oltita kichik bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. 3111) Respublika ilmiy anjumani. — Yoshlar va milliy qadriyatlar. Toshkent, 2021. – 150 bet. 12) Samadova S.S. — Milliy g‘oya va ma’naviyatning pedagogik asoslari. Buxoro: Durdona, 2022. – 250 bet. 13) Toshkent davlat pedagogika universiteti. — Ma’naviyat va tarbiya: nazariy va amaliy jihatlar. Toshkent, 2020. – 200 bet. 14) O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim vazirligi. — Ta’lim siyosati va ma’naviy- axloqiy tarbiya bo‘yicha tavsiyalar. Toshkent, 2019. – 75 bet. 15) Sano-Standart. — O‘quvchilar ma’naviy-axloqiy tarbiyasi: metodik qo‘llanma. Toshkent, 2018. – 180 bet. 16) Karimjonov O.A. — Oilada farzandlarning ma’naviy-axloqiy tarbiyasi. Toshkent: Hilol, 2020. – 165 bet. 17) Respublika ilmiy anjumani. — Ma’naviy-ma’rifiy strategik islohotlar. Toshkent, 2021. – 140 bet. 18) Tursunova Z. — Tarbiya fanining amaliy metodikasi. Toshkent, 2023. – 210 bet. 19) Pedagogika akademiyasi. — O‘qituvchilik va pedagogik texnologiyalar: ma’naviy jihatlar. Toshkent, 2019. – 190 bet. 20) MOITI. — Milliy qadriyatlar va yoshlar siyosati. Toshkent, 2022. – 120 bet. 21) Qodirov S.R. — Maktab yoshidagi o‘quvchilarda huquqiy va axloqiy tarbiya. Ilmiy maqola, 2021. – 10 bet. 22) NamDU. — Ma’naviyatshunoslik darsligi. Namangan, 2020. – 230 bet. 23) TDPU. — Maktab ma’naviy madaniyatini shakllantirish: nazariya va amaliyot. Toshkent, 2019. – 175 bet. 24) Magistrlar konferensiyasi. — Tarbiya va ma’naviyat — pedagogik asoslar. Toshkent, 2022. – 95 bet. 25) Hilol nashriyoti. — Ma’naviyat va tarbiya bo‘yicha qo‘llanmalar to‘plami. Toshkent, 2017. – 300 bet. 11Avvalo, oila qadriyat tarbiyasining birlamchi manbai hisoblanadi. Bolaning dunyoni anglash jarayoni ota-onaning harakatlari, muomala madaniyati, e’tiqodi, mehnatga munosabati, boshqalar bilan muomalasi orqali shakllanadi. Agar oilada mehr, hurmat, halollik, adolat va mehnatsevarlik qadriyatlariga amal qilinsa, bola ongida bu fazilatlar tabiiy holat sifatida o‘rnashadi. Shuning uchun ota-onalarning shaxsiy namunasi o‘quvchining qadriyat yo‘nalishini belgilovchi birinchi ijtimoiy omildir. Maktab esa bu qadriyatlarni ijtimoiylashtiruvchi, ularni chuqurlashtiruvchi va tizimlashtiruvchi muhim muhitdir. O‘quvchi maktabda nafaqat bilim oladi, balki ijtimoiy munosabatlar tizimiga kiradi, jamoadagi o‘z o‘rnini topadi, mas’uliyatni o‘rganadi. Shu bois maktabda dars jarayoni, sinfdan tashqari tadbirlar, ijtimoiy loyihalar, fan to‘garaklari — barchasi qadriyat tarbiyasining muhim bosqichlari hisoblanadi. Qadriyat yo‘nalishining shakllanishida o‘qituvchi shaxsi hal qiluvchi o‘rin tutadi. O‘qituvchi o‘zining bilim darajasi, nutqi, odobi, o‘z faniga bo‘lgan mehr-muhabbati bilan o‘quvchining hayotiy qarashlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Pedagogning har bir so‘zi, harakati, muomalasi, hatto kiyinish uslubi ham o‘quvchilarga ma’lum ma’naviy mezonni singdiradi. Shu bois o‘qituvchining o‘zi qadriyatli shaxs bo‘lishi zarur. O‘quvchilarda qadriyatlar tizimi shakllanishining psixologik mexanizmlarini tahlil qiladigan bo‘lsak, bu jarayon bir necha bosqichlardan iborat: idrok bosqichi, anglash bosqichi, qabul qilish bosqichi va amalda namoyon etish bosqichi. Dastlab o‘quvchi ma’lum qadriyat haqida eshitadi yoki ko‘radi (idrok), keyin uni tahlil qiladi, o‘z hayoti bilan solishtiradi (anglaydi), so‘ng bu qadriyatni o‘z hayotiy qarashlariga mos deb qabul qiladi (ichkilashtiradi), va nihoyat uni xatti-harakatlarida ifoda eta boshlaydi (amalda namoyon etadi). Pedagogik nuqtayi nazardan, qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi — bu tarbiya jarayonining markaziy yo‘nalishidir. Har bir fan, dars, tarbiyaviy soat, 32 13O‘quvchilarni qadriyatli dunyoqarashga yo‘naltirish uchun maktabda tarbiyaviy muhit muhim o‘rin tutadi. Bu muhitda o‘quvchi o‘z fikrini erkin ifoda etadi, o‘rnak bo‘ladigan shaxslar bilan muloqot qiladi, ijobiy tajriba orttiradi. Sinf jamoasida o‘zaro hurmat, hamkorlik va samimiyat mavjud bo‘lsa, bu qadriyatlarning mustahkamlanishiga olib keladi. Axborot muhitining ta’siri ham zamonaviy davrda nihoyatda kuchli. Internet, ijtimoiy tarmoqlar, ommaviy madaniyat oqimi ba’zan yoshlarning qadriyat yo‘nalishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli o‘quvchilarga raqamli madaniyatni, axborotni tanqidiy tahlil qilish ko‘nikmalarini o‘rgatish — ularning ma’naviy immunitetini shakllantirish uchun zarurdir. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni, shuningdek, faol o‘qitish metodlari orqali yanada samarali kechadi. Didaktik o‘yinlar, rolli sahnalar, munozara darslari, loyihaviy topshiriqlar, ijtimoiy aksiyalar — bular o‘quvchini faollikka undaydi, o‘z fikrini asoslashga, boshqalarga hurmat bilan munosabatda bo‘lishga o‘rgatadi. Psixologik jihatdan, bu jarayon o‘quvchi shaxsida ichki e’tiqodni shakllantiradi. E’tiqod — bu qadriyatning eng yuqori bosqichi bo‘lib, inson harakatining barqaror motivi sifatida namoyon bo‘ladi. Agar o‘quvchi halollik, mehnatsevarlik, vatanparvarlik kabi qadriyatlarga chin dildan ishonadigan bo‘lsa, u bu qadriyatni nafaqat biladi, balki hayotda amal qiladi. Shu bois o‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirish jarayonida pedagog o‘zi ham doimo o‘rnak bo‘lishi lozim. Chunki “tarbiya” so‘zi “ko‘rsatish” degan ma’noni ham anglatadi. O‘quvchi o‘qituvchining so‘zidan ko‘ra, uning amaliy harakatidan ko‘proq ta’sirlanadi. Natijada, qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni uzluksiz, tizimli va ijtimoiy muhit bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan pedagogik faoliyatdir. U nafaqat bilim berishni, balki insonning ma’naviy dunyosini boyitishni, milliy o‘zlikni mustahkamlashni va ijtimoiy mas’uliyatni shakllantirishni ko‘zda tutadi. 12sinf yig‘ilishi, madaniy tadbir o‘quvchining ma’naviy olamini boyitishga qaratilishi kerak. Masalan, ona tili darslarida milliy g‘urur, adabiyotda insonparvarlik, tarixda vatanparvarlik, biologiyada tabiatga mehr, jismoniy tarbiyada iroda va sog‘lom turmush qadriyatlari shakllanadi. Qadriyat yo‘nalishlari shakllanishining ijtimoiy-pedagogik asoslari O‘zbekiston Respublikasi ta’lim siyosati bilan chambarchas bog‘liq. Bugungi kunda Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev ta’lim tizimini insonparvarlik, ma’naviyat, milliy qadriyatlarga tayanish tamoyillarida isloh qilmoqda. U o‘z nutqlarida ta’limning asosiy maqsadini shunday izohlaydi: “Yoshlarimizni har tomonlama barkamol, mustahkam e’tiqodli, Vatan taqdiriga befarq bo‘lmagan, yuksak qadriyatlarga sodiq insonlar etib tarbiyalash — bizning eng oliy vazifamizdir.” 3 Bu so‘zlar o‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishini shakllantirishda davlat siyosatining g‘oyaviy poydevorini belgilaydi. Chunki qadriyatlarsiz ta’lim — ma’naviy asosdan mahrum bo‘lgan mexanik jarayonga aylanadi. O‘quvchi yoshlarning qadriyat tizimini shakllantiruvchi asosiy yo‘nalishlar quyidagilardan iborat:  Milliy qadriyatlar — Vatanga muhabbat, xalq an’analariga hurmat, milliy birlik va g‘urur tuyg‘ularini shakllantirish.  Umuminsoniy qadriyatlar — tinchlik, adolat, insonparvarlik, erkinlik va hurmat tamoyillarini singdirish.  Axloqiy qadriyatlar — halollik, vijdon, sabr, mehnatsevarlik va odobli bo‘lishni o‘rgatish.  Ijtimoiy qadriyatlar — jamoada ishlash, boshqalarni qadrlash, yordam berish va mas’uliyatni his qilish.  Estetik qadriyatlar — go‘zallikni ko‘ra bilish, san’at va tabiatga ehtirom bilan qarash. 3 Shavkat Mirziyoyevning “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi nutqidan. Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev-yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday- vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega 15hayotga ijobiy munosabatini shakllantiradi, ularda mas’uliyat hissini, boshqalar huquqlariga hurmat bilan qarashni o‘rgatadi. Shaxs tarbiyasida qadriyatlarning ahamiyatini oshiruvchi yana bir muhim omil — bu ularning ta’lim-tarbiya jarayoniga tizimli kiritilishidir. O‘qituvchi va tarbiyachilar nafaqat bilim beruvchilar, balki qadriyatlar tashuvchilari sifatida ham faoliyat yuritadilar. Ular o‘quvchilarga milliy qadriyatlar mohiyatini singdirish, ularni amaliy hayotga tatbiq etish yo‘llarini o‘rgatish orqali shaxsni ma’naviy-axloqiy jihatdan yetuk qilib tarbiyalaydilar. Bugungi kunda yoshlar tarbiyasida umuminsoniy qadriyatlar bilan bir qatorda milliy qadriyatlarning uyg‘unligiga e’tibor berish zarur. Zero, globalizatsiya davrida xorijiy madaniyatlarning ta’siri kuchaygan bir paytda milliy o‘zlikni saqlash, ajdodlar merosini qadrlash eng muhim vazifalardan biridir. Shu ma’noda, qadriyatlar shaxsda milliy g‘urur, o‘zlikni anglash va ma’naviy barqarorlikni shakllantiruvchi asosiy omil bo‘lib xizmat qiladi. Qadriyatlarning tarbiyadagi o‘rni, shuningdek, ijtimoiy mas’uliyat va mehnatsevarlikni rivojlantirishda ham muhim ahamiyat kasb etadi. Yosh avlod mehnat qadri, halol daromad, vijdoniylik kabi tushunchalarni o‘zlashtirganida, ularning kelajakdagi faoliyati jamiyat manfaatiga xizmat qiladi. Bu esa, o‘z navbatida, mamlakat taraqqiyotining ma’naviy poydevorini mustahkamlaydi. Oila muhitida shakllanadigan qadriyatlar ham shaxs tarbiyasida o‘ta muhimdir. Ota-onaning bolaga bergan tarbiyasi, oiladagi mehr, hurmat, sabr- toqat, hamjihatlik kabi qadriyatlar farzandda insoniylik fazilatlarini rivojlantiradi. Shuning uchun oilaviy tarbiya jarayonida milliy qadriyatlarga asoslangan axloqiy me’yorlar yetakchi o‘rin tutishi lozim. Yoshlar orasida qadriyatlarga befarqlik yoki ularni noto‘g‘ri talqin etish holatlari shaxs tarbiyasida muammolarni keltirib chiqaradi. Shu sababli ta’lim muassasalarida qadriyatlar asosida tarbiya tizimini takomillashtirish, o‘quvchi va talabalar ongiga to‘g‘ri yo‘naltirilgan ma’naviy g‘oyalarni singdirish davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lib qolmoqda. Qadriyatlar 1O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLI GI ------------------------------------------FAKULTETI “----------------------------------” KAFEDRASI ------------------------------------------- ta’lim yo‘nalishi ______- guruhi talabasi Kurs ishi Mavzu : Maktab o'quvchilari o'rtasidagi qadriyat yo'nalishlari dinamikasi. Bajardi: _______ ____ _____ _ guruhi talabasi ______ ___ ________ (imzo) (ismi sharifi) Kurs ishi himoya qilingan sana “____” __ ___ _____20 25 y. Baho “_____” ____ __ _____ Ilmiy rahbar: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) Komissiya a’zolari: __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) __________ ____________________ (imzo) (ismi sharifi) 30Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati 1) Xodjayev B.X. — Umumiy pedagogika: nazariya va amaliyot. Toshkent: Sano-Standart, 2017. – 320 bet. 2) Xodjayev B.X., Choriyev A., Saliyeva Z.T. — Pedagogik tadqiqotlar metodologiyasi. Toshkent: Iqtisodiyot dunyosi, 2018. – 280 bet. 3) O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi vazirligi. — Tarbiya (9-sinf darsligi). Toshkent, 2020. – 160 bet. 4) NamDU (tahrir hay’ati). — Ma’naviyatshunoslik: o‘quv qo‘llanma. Namangan: NamDU nashriyoti, 2021. – 210 bet. 5) NamDU. — Ma’naviyat asoslari. Namangan, 2024. – 190 bet. 6) URSPI. — Yangi O‘zbekiston taraqqiyoti davrida pedagogika (ilmiy to‘plam). Toshkent, 2023. – 240 bet. 7) Qodirova M.M. — Tarbiya fanini o‘qitish metodikasi. Toshkent: Sano- Standart, 2024. – 220 bet. 8) Mirzaraximova Z.M. — Milliy qadriyatlar asosida o‘quvchilar shaxsini tarbiyalashning nazariy asoslari. Ilmiy maqola, 2022. – 12 bet. 9) Konferensiya materiallari. — Ma’naviy tarbiya jarayonini tashkil etishning ahamiyati. Toshkent, 2025. – 35 bet. 10) Andijon davlat universiteti. — Boshlang‘ich ta’limda yangi metodikalar (konferensiya to‘plami). Andijon, 2023. – 180 bet. 22siymolar, milliy urf-odatlar, bayramlar va an’analar orqali yoshlar o‘z milliy qadriyatlarini tanib boradilar. Yuqori sinf o‘quvchilari (15–17 yosh) Yuqori sinf o‘quvchilari uchun qadriyat yo‘nalishlari shaxsiy e’tiqod va mustaqil qarashlar bilan bog‘lanadi. Ular hayotda o‘z o‘rnini topish, kasb tanlash, kelajak rejalari haqida o‘ylay boshlaydilar. Bu bosqichda mehnatsevarlik, mas’uliyat, erkinlik, inson sha’ni, vatanparvarlik, intellektual rivojlanish, innovatsion tafakkur kabi qadriyatlar yetakchi o‘rinni egallaydi. Ushbu yoshda o‘quvchilar mustaqil fikr yuritishga, ijtimoiy masalalarda o‘z pozitsiyasini ifoda etishga intiladilar. Shu bilan birga, bu davrda qadriyatlar tizimi barqarorlashadi va shaxsning keyingi hayotiy qarashlarini belgilab beradi. Psixologik jihatdan, bu yoshda o‘quvchilar abstrakt tafakkurga ega bo‘lib, jamiyatdagi adolatsizlik, inson huquqlari, erkinlik, tenglik kabi murakkab tushunchalarni anglay oladilar. Shu sababli, bu bosqichda fuqarolik tarbiyasi, demokratik qadriyatlar, konstitutsiyaviy bilimlar va ijtimoiy faollikni oshirishga qaratilgan darslar muhim rol o‘ynaydi. Qadriyatlarning yosh bosqichlari bo‘yicha tahlili Har bir yosh bosqichida o‘quvchilar qadriyatlarga nisbatan turlicha yondashadilar. Boshlang‘ich bosqichda qadriyatlar hissiy asosda, o‘rta bosqichda ijtimoiy tajriba orqali, yuqori bosqichda esa ongli va mustaqil qarash sifatida shakllanadi. Quyidagi jadvalda o‘quvchilarning yosh bosqichlari bo‘yicha qadriyat yo‘nalishlarining xususiyatlari keltirilgan: Yosh bosqichi Yetakchi qadriyatlar Qadriyatlarning shakllanish manbai Psixologik xususiyatlar 7–10 yosh (boshlang‘ich) Mehr, do‘stlik, oila, halollik Oila, o‘qituvchi, o‘yin jarayoni Taqlid, emotsional ta’sirchanlik, his- 10“Yoshlar – kelajagimiz” davlat dasturi, “Ma’naviyat va ma’rifat” markazining faoliyati, “Oila” va “Maktab” konsepsiyalarining qabul qilinishi — bularning barchasi o‘quvchilarning qadriyat tizimini mustahkamlashga qaratilgan kompleks choralardir. Qadriyatlarni o‘rganishning nazariy asoslari, shuningdek, pedagogik psixologiya, aksiologiya (qadriyatlar falsafasi) va tarbiya nazariyasining o‘zaro integratsiyasida yotadi. Bu fanlar o‘quvchi shaxsining rivojida qadriyatlar tizimining o‘rnini, uning shakllanish bosqichlarini, tashqi muhit va ijtimoiy tajribaning ta’sirini ilmiy asosda tahlil qiladi.Natijada, qadriyat tushunchasi o‘quvchi shaxsining butun hayoti, xulqi, maqsadi, dunyoqarashi va ijtimoiy faolligini belgilovchi markaziy omil sifatida qaraladi. Shaxsning qadriyat tizimi qanchalik barqaror va chuqur bo‘lsa, u shunchalik ma’naviy yetuk, ijtimoiy mas’uliyatli va ongli fuqaro bo‘lib yetishadi. Shu bois maktab davrida qadriyat tarbiyasi — bu faqat bilim berish emas, balki insonni tarbiyalash, ma’naviyatni yuksaltirish, milliy g‘ururni uyg‘otish jarayonidir. 1.2. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanish jarayoni O‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishlari tasodifan vujudga kelmaydi. U uzoq muddatli, murakkab va izchil tarbiyaviy jarayon natijasidir. Inson hayotining ilk bosqichlaridan boshlab, oilada, maktabda, jamiyatda shakllanadigan axloqiy, ijtimoiy va ma’naviy me’yorlar uning shaxsiy qadriyat tizimini belgilab beradi. Ayniqsa, maktab davri — bu inson shaxsining ma’naviy-axloqiy poydevori yaratiladigan, ijtimoiy tajriba o‘zlashtiriladigan, dunyoqarash shakllanadigan eng muhim bosqichdir. O‘quvchilarda qadriyat yo‘nalishlarining shakllanishi jarayoni bir necha omillar o‘zaro ta’siri orqali yuzaga keladi. Ulardan eng asosiylari — oila, maktab muhit, o‘qituvchi shaxsi, tengdoshlar guruhi, ommmaviy axborot vositalari va ijtimoiy muhitdir. Har bir omil o‘z o‘rnida o‘quvchining ongida ma’lum qadriyatni shakllantiradi yoki mustahkamlaydi. 28 XULOSA Men ushbu kurs ishini bajarish jarayonida maktab o‘quvchilari o‘rtasidagi qadriyat yo‘nalishlari dinamikasini chuqur tahlil qildim. Tadqiqot davomida qadriyat tushunchasining nazariy asoslari, uning shaxs tarbiyasidagi o‘rni, o‘quvchilarda qadriyatlarning shakllanish jarayoni hamda zamonaviy davrda bu yo‘nalishlarda yuz berayotgan o‘zgarishlar o‘rganildi. Olingan ma’lumotlar shuni ko‘rsatdiki, bugungi kunda yoshlar qadriyat tizimi murakkab va o‘zgaruvchan bo‘lib, u ijtimoiy muhit, texnologiyalar, oilaviy tarbiya, ta’lim tizimi va axborot makoni ta’sirida shakllanmoqda. Men aniqladimki, raqamli asrda o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlari global axborot oqimi ta’sirida yangicha mazmun kasb etmoqda. Avvallari ustuvor bo‘lgan an’anaviy qadriyatlar — halollik, mehnatsevarlik, kattalarga hurmat, vatanparvarlik — o‘z o‘rnini zamonaviy qadriyatlarga, ya’ni ijodkorlik, mustaqil fikrlash, innovatsion tafakkur, texnologiyadan samarali foydalanish kabi fazilatlarga bo‘shatmoqda. Biroq bu holat an’anaviy qadriyatlarning butunlay yo‘qolishini anglatmaydi, aksincha, ularning yangicha talqinini shakllantiradi. Kurs ishini bajarish davomida men shunga amin bo‘ldimki, o‘quvchi shaxsida qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishda oilaning roli, o‘qituvchining shaxsiy namunasi va maktabdagi tarbiyaviy muhit hal qiluvchi omillardir. Agar 8barqarorlashadi. Shu sababli, maktab davri qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirishda hal qiluvchi bosqich hisoblanadi. Sotsiologik yondashuvda qadriyatlar jamiyatning barqarorligini ta’minlovchi ijtimoiy mexanizm sifatida talqin qilinadi. Jamiyat a’zolarining umumiy qadriyatlarga ega bo‘lishi ularni birlashtiradi, milliy birlikni mustahkamlaydi, maqsad va orzularni uyg‘unlashtiradi. Shuning uchun ham ta’lim tizimi – qadriyatlarni shakllantirish va avloddan avlodga yetkazishning eng muhim ijtimoiy instituti sifatida e’tirof etiladi. Maktab ta’limida o‘quvchilarning qadriyat yo‘nalishlarini shakllantirish, eng avvalo, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, o‘qituvchining shaxsiy namunasi, dars jarayonidagi tarbiyaviy muhit, ijtimoiy faoliyat, sinfdan tashqari ishlarga bevosita bog‘liqdir. O‘quvchilarda mehnatsevarlik, vatanparvarlik, halollik, adolat, insonparvarlik, tinchliksevarlik kabi umuminsoniy qadriyatlarni tarbiyalash — bu nafaqat o‘qituvchining, balki butun ta’lim tizimining asosiy vazifasidir. Shavkat Mirziyoyev o‘z nutqlarida bu masalaga alohida e’tibor qaratib, yoshlarning qadriyatlar olamini to‘g‘ri shakllantirishni milliy taraqqiyotning poydevori deb biladi. Prezident ta’kidlaganidek, *“Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori. Ularning tafakkurida yuksak ma’naviyat, Vatanga sadoqat, insonparvarlik tuyg‘ularini singdirish — bu bizning eng muhim burchimizdir” 2 . Ushbu fikrlar o‘quvchi shaxsining qadriyat yo‘nalishlarini o‘rganish va shakllantirishda g‘oyaviy asos bo‘lib xizmat qiladi. Qadriyatlarning mazmuni ko‘p qatlamli tuzilishga ega. Ularni uch darajada ko‘rib chiqish mumkin: birinchisi — umuminsoniy qadriyatlar, ya’ni tinchlik, hayot, erkinlik, adolat, inson huquqlari kabi global tushunchalar; ikkinchisi — milliy qadriyatlar, bu xalqning tarixiy an’analari, madaniyati, dini va urf- odatlaridan kelib chiqadi; uchinchisi — shaxsiy qadriyatlar, ya’ni individning 2 Shavkat Mirziyoyevning “Yoshlar – kelajagimiz bunyodkori” mavzusidagi nutqidan. Manba: https://yuz.uz/uz/news/shavkat-mirziyoev-yoshlar-kelajagi-bilan-bogliq-har-qanday- vazifa-birlamchi-ahamiyatga-ega

Мактaб ўқувчилари ўртасидаги қадрият йўналишлари динамикаси.

Купить