• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 19900UZS
Размер 60.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 08 Декабрь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

245 Продаж

Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash

o’tildi. Bir nechta yirik shaharlarda , xususan Qohira, Maxalla – Kubro, Rozett, Kus, Kin shaharlarida manufakturaga asoslangan korxonalar ochildi. U yerlarda paxta matosi, shoiy va boshqa turdagi matolar ishlab chiqarilar edi. Bunday manufakturalarga yuzlab ishchilar jalb etilgan edi. Maxalla – Kubrodagi yirik manufaktura korxonasining 800 – 1000 nafar doimiy ishchisi bo’lgan. Yollanma ishchilardan bundan tashqari yog’ – moy va shakar sanoatida ham foydalanganlar. XVIII asr oxiralarida Qohirada 15 ming nafar yollanma ishchi va 15 ming nafar hunarmandlar hisobga olingan edi. Ba’zan feodallar shakar ishlab chiqaruvchilar bilan birgalikda o’z yerlarida korxonalar tashkil etganlar. Vaqf yerlari boshliqlari ham ba’zan manufaktura, hunarmandchilik ustaxonalari va rastalar egalari bo’lib qolgan edilar. Mana shundan ham ko’rib turibmizki shaharda ahvol yaxshi bo’lgan. Faqat shuni aytib o’tish kerakki manufakturalr vujudga kelgan bo’lsa ham, bu manufakturalarni faqat katta ustalarga ochish huquqi berilgan. Shunday bo’lsa ham shahar aholisi huddi qishloqlardagidek mamlyuklardan ko’plab aziyat chekishgan. Mamlyuklar asosan ularni turli xil soliqlar bilan qiynashgan. Mana shu XVII – XVIII asr Misr tarixida alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu davrda hokimiyatga mamlyuklarni qaytishi ko’zga tashlanadi. Mamlyuk Ali bey al – Kabir (1760 – 1772 y) beylar va yanicharlar qarshiligini yengib, Misrning yangi amiriga aylanadi. Unga “shayx al – Balad” unvoni beriladi. Ali bey deyarli mamlyuklar saltanatini tiklaydi. Manufakturlarda asbob – uskunalar hali sodda bo’lishiga qaramasdan , ishchi kuchini to’g’ri taqsimlangani bu korxonalarda ishlab chiqarish hajmini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshiligini ta’minlab berar edi. Shunga qaramasdan Misrda kapitalizimni rivojlanishini orqaga tortadigan ba’zi bir sabablar ham bor edi. Birinchi navbatda, manufakturalar va hunarmandchilik ustaxonalari podsho va beylarning tazyiqidan ozod bo’lmagan edi. Bundan tashqari, katta miqdordagi soliqlar, yig’imlar, kontributsiya va shunchaki qilinadigan tazyiqlar savdogarlar va hunarmandlarning ishlariga katta ta’sir o’tkazar edi. Kapitulyatsiya 3 Arabiyni xokimiyatdan chetlashtirib, isyonchi deb e'lon qildi. Unga javoban Arabiy xedivni "inglizlar asiri" deb hisoblashini bildirdi. Favkulodda Majlis Tevfiqni hokimiyatdan chetlatib, Arabiyni kurolli kuchlar bosh ko'mondoni etib tayinladi. Arabiyning ixtiyorida 19 ming muntazam qo'shin va 40 ming yangi safarbar kilinganlar bor edi. Misr armiyasi o'k-dorilarning katta zaxirasiga, ko'plab kurollarga, jumladan 500 ta to'plarga ham ega edi. Misrni himoya qilishning strategik rejasi ham ishlab chikildi. Ammo Arabiyning harbiy- strategik xatosi shunda ediki, u ing lizlar Suvaysh kanalining betarafligi xakidagi konventsiyani buzmaydi, deb hisoblab, kanal tomonning mudofaasini kuchaytir madi. Inglizlar esa bundan foydalanib, kanalning betarafligi to'g'risidagi konventsiyani ham inobatga olmasdan, Port-Said va Ismoiliyaga Hindistondagi ko'shinlarni tashladilar va shu tarika Qohiraga ikki tomondan hujumni ta'minladilar. Buning ustiga, ayrim xududlarni himoya qilish topshirilgan badaviylarning yo'lboshchilarini inglizlar sotib oldilar. Natijada Arabiy mag'lubiyatga uchradi, 1882 yil 14 sentyabr kuni ingliz ko'shinlari Qohirani egalladilar. Arabiy kamoqqa olindi va sud xukmiga ko'ra Tseylonga (Shri Lanka) surgun kilindi. Bu davrda chet el aralashuviga qarshi tura oladigan Arab milliy birligi shakllanmagan edi. Milliy burjuaziya hali kuchsiz, o'z imtiyozlarini kengaytirish yo'lida kelishuvlarga moyil edi. Arabiyga qo'shilgan feodal elementlar va ko'chmanchi qabilalar boshliqlari eng og'ir damlarda ochiqchasiga xiyonat yo'lini tanladilar. Bu faktorlarning hammasi bir bo'lib milliy-ozodlik harakatining mag'lubiyatiga olib keldi va Misrning Angliya mustamlakasiga aylanishi jarayonini osonlashtirdi. Misr rasman Usmoniylar imperiyasi tarkibida kolayotgan bo'lsada, butun ijro hokimiyati Angliyaning bu erdagi bosh kon - suli qo'lida jamlangan edi. Frantsiya bilan tarang munosabatlar saklanib koldi. Fakat 1904 yili Angliya Frantsiyaning Marokashdagi maxsus holatini tan olganidan so'ng, Frantsiya Angliyaning Misrdagi shunday holatini tan oldi. 20 Muhammad Ali davrida Misrning rivojlanishi. Misrning Usmoniylar imperiyasidan amalda mustaqilligi, mamluk feodal - lari xukmronligining tugatilishi mamlakatning iktisodiy ri - vojlanishi uchun kulay sharoit yaratdi. Misr iktisodiy tarakkiyot bo'yicha ilgari ham Usmoniylar imperiyasining Arabiston va Anatoliyadagi xududlari ichida ancha yuqori turardi. Muhammad Ali tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasida Misr iqtisodiy va madaniy tarakkiyotning yangi bosqichiga ko'tarildi. Aslida islohotlarga olib kelgan sabab kuchli, evropacha ku - rollangan va o'qitilgan armiyaga ega bo'lish istagi bo'lsa-da, islohotchilik faoliyati ijtimoiy munosabatlar, iqtisod, madani - yat va davlat boshqaruvining turli sohalarini qamrab oldi. Eng muhim sohalardan biri agrar islohot bo'ldi. Uning nati - jasida 1811 yilga kelib Muhammad Ali mamluk beylarining im - tiyozli holatini to'liq yo'q qildi. Musodara qilingan erlarning bir qismini fellaxlarga tarqatdi. Uning davrida yangi sugorish tizimlari bunyod etildi, ekiladigan maydonlar qariyb ikki Baro - bar kengaydi. Paxta va boshqa eksportbop ekinlarga katta ahamiyat berildi. Birok kishloq xo'jalik mahsulotlarini sotib olishga davlat monopoliyasi o'rnatilganligi sababli xalqning ahvoli ancha og'irligicha qolaverdi. Natijada kator ko'zg'olonlar bo'lib, barchasi shafqatsizlik bilan bostirildi 3 . Harbiy islohot mamlakatning harbiy kudratini yuksaltirish - ga karatilgan edi. Muhammad Ali evropaliklar, asosan frantsuz - lar yordamida zamonaviy armiyani shakllantirdi, uni yangi artil - leriya bilan kurollantirdi, harbiy flotga asos soldi. 1830 yili Misr armiyasida 150 ming askar, flotda 32 ta harbiy kema bo'lib, jangovar kobiliyati jihatidan turk sultoni armiyasidan ancha ustun edi. Harbiy islohot bir kator sanoat korxonalarining xam kurilishiga olib keldi. Cho'yan kuyish, kurolsozlik va porox zavodlari, kuyuv-mexanika ustaxonasi, to'qimachilik manufakturalari ochildi. Aleksandriya verflarida yangi harbiy kemalar 3 История древнего востока. М.: 1988. 12 Misrga chet el kapitalining kirib kelishi. Kapitalistik munosabatlarning rivojlanishi. Muhammad Ali milliy sanoat - ni rivojlantirdi va protektsionizm siyosatini olib bordi, mamla - katning iqtisodiy kudratini oshirib, Misrni Evropa davlatlari - ga iqtisodiy karam va mustamlaka bo'lishdan saqlab qoldi. Uning vorislari ham asosan shu siyosatni davom ettirsalarda, iqtisodga davlat aralashuvini kamaytirishga majbur bo'ldilar. Dexkon o'z mehnati mahsulidan erkin foydalanish hukuqini oldi, kullik va kul savdosi bekor qilindi. XІX asr 70-yillariga kelib mamlakatning jahon kapitalistik xo'jaligiga tortilishi oqibatlari aniq ko'zga tashlanib koldi. 1840 yili Muhammad Ali 1838 yilgi ingliz-turk savdo shartno - masining Misrga ham joriy qilinishiga rozilik berishga majbur bo'ldi va bu ilgari mavjud bo'lgan savdo monopoliyalarining bekor qilinishiga olib keldi. Eksportbop ekinlar, birinchi navbatda, paxta ekiladigan maydonlarni kengaytirish jarayoni davom etdi. Paxtachilikni rivojlantirishga 1861- 1865 yillari Shimoliy Amerikada yuz bergan fukarolar urushi ham turtki bo'ldi. Qishloq xo'jalik mahsulotlarini kayta ishlash sanoati ri - vojlandi. Bir necha kand zavodlari ishga tushirildi. 1860-1870 yillari temir yo'llar kurilishi jadal olib borildi, 13 ming km sug'orish kanallari qazildi, portlar qayta jihozlandi 4 . Tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi agrar konun - chilikning o'zgarishiga ta'sir ko'rsatdi, qishloq xo'jaligiga ham chet el kapitali jadal kirib kela boshladi. 1855 yili frantsuz muhandisi Ferdinand Lesseps O'rta er dengizi bilan qizil dengizni boglovchi "Suvaysh kanalini qazish uchun umumiy kompaniya" tashkil qilishga ruxsat oldi. Buyuk Britaniyaning qarshilik qilishiga qaramasdan, 1859 yili qazish ishlari boshlanib, o'n yilda kanal kazib bitkazildi. Qazish ishla riga har oyda 60 ming misrlik dehqonlar majburiy jalb qilindi. Misr tarixchilarining ma'lumotlariga karaganda, og'ir mehnat va epidemiya natijasida 120 ming kishi halok bo'lgan. 1869 yili ka - nal ochilgandan so'ng uni va bir yo'la Misrni o'z 4 Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980. 14 Kurs ishi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Milliy ma’naviyatimizni rivojlantirish, uni xalqimiz, ayniqsa, yoshlarimiz hayotiga singdirishda ijtimoiy-gumanitar fanlarning ahamiyati juda katta. Afsus, bu fanlar rivoji zamondan ortda qolmoqda. Xususan, biz uchun nihoyatda dolzarb bo‘lgan tarix fani ham bundan mustasno emas. Tarixga oid ilmiy tadqiqot ishlari asosan bayonchilik, publitsistik usulda olib borilmoqda. Natijada, olis va yaqin o‘tmishimizdagi ko‘pgina voqealar mohiyati, ularni yuzaga keltirgan omillar va tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda. Bir haqiqatni barchamiz chuqur anglab olishimiz zarur: milliy tarixni milliy ruh bilan yaratish kerak. Aks holda, uning tarbiyaviy ta’siri bo‘lmaydi. Biz yoshlarimizni tarixdan saboq olish, xulosa chiqarishga o‘rgatishimiz, ularni tarix ilmi, tarixiy tafakkur bilan qurollantirishimiz zarur. Buning uchun, avvalo, O‘zbekistonda tarix fanini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish bo‘yicha tayanch ilmiy muassasa etib belgilash kerak”, — dedi prezident Shavkat Mirziyoyev. Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u xalq xotirasi ekanligini nazarda tutishimiz kerak.Xotirasiz barkamol kishi bo‘lmaganidek, o‘z tarixini bilmagan xalqning kelajagi ham bo‘lmaydi” degan fikrlarni aytib o’tgan 1 . Biz tanlagan mavzu ham bugunning dolzarb mavzusi hisoblanib, uni ilmiy nuqtai nazardan tadqiq etib, manbalar, arxiv hujjatlari orqali xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi. Usmonlilar imperiyasining sustlasha borishi uning tarkibidagi arab davlatlariga ham o’z ta’sirini ko’rsatmay qolmadi. Sulton hukumati Misrda nomigagina saqlanib qolgan edi. Biz ko’rib chiqayotgan bu davrda Misr iqtisodiyotida bir qancha o’zgarishlar bo’lib o’tdi. Sanoatning bir qancha turlarida, ayniqsa eksport uchun tovar ishlab chiqariladigan joylarda manufakturaga 1 Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. 2 avgustda esa Buyuk Britaniya — Misr birlashgan qo‘shinlari Sudan mahdiylari qo‘shini ustidan g‘alaba qozondi va Sudanning asosiy qismini bosib olishga erishdi. Buyuk davlatlarning Shimoliy Afrikadagi siyosati 1883-yil Tunisda Fransiya hukmronligi o‘rnatildi. Bungacha Fransiya Jazoirni ham egallagan edi. Jazoirda XIX asr oxirida 300 mingdan ortiq fransuz yashardi. Hosildor yerlar fransuzlar qo‘lida edi. 1905—1906-yillarda Jazoirda mustamlaka zulmiga qarshi kurash boshlandi. 1912-yilda „Yosh Jazoir“ partiyasi tuzildi. Bu partiya sud ishlarida jazoirliklar uchun „mahalliy kodeks“ nomli kam- situvchi tartibni bekor qilish, soliq olishda jazoirliklar va yevro- paliklarni tenglashtirish, xalq maorifini kengaytirish, arablar uchun saylanadigan lavozimlarni ko‘paytirish kabi talablarni qo‘ydi. Yevropa davlatlarining mustamlaka taqsimotida Fransiya Ma- rokashga ham ega bo‘ldi. 1900-yili Italiya Fransiyaning Maro- kashga nisbatan huquqlarini tan oldi. Buning evaziga Italiya Livi- yaga daxldor huquqqa ega bo‘ldi. Fransiya Marokashga qarshi urush ochish uchun bahona qi- dirar edi. 1907- yilda Marokash shahrida fransuz shifokori o‘ldi- rildi. Shu bahonada Fransiya zudlik bilan urush harakatlarini boshlab yubordi. Qisqa vaqt ichida Fransiya Marokashning barcha asosiy shaharlarini bosib oldi. Marokashning ba’zi hududlari esa Ispaniyaga berildi. Liviya uzoq vaqt Turkiya mustamlakasi bo‘lib keldi. 1911-yil 29-sentabrda Italiya Liviyaga bosqinchilik urushi boshladi. Turkiya tayinli javob chorasi ko‘rolmadi. Oqibatda, 1911-yil 5-noyabr kuni Liviya Italiya mulki deb e’lon qilindi. Ansorlar (arabcha — yordamchilar, safdoshlar) — Muhammad (s.a.v.) sahobalari bir tabaqasining nomi. (Ular 622-yilda Makkadan Madinaga ko‘chib borgan musulmon muhojirlarga va Rasulullohga yordam bergan hamda Islom dinini qabul qilgan Madinaning avs va hazraj qabilalarining a’zolari bo‘lganlar.) Mahdiy 24 masjid, madrasa yerlari va xass yerlari – sultonning xususiy yerlari bo’lgan. Vali imperiyaning vakili sifatida o’z tarafdorlari bilan xos yerlari ustidan nazorat o’rnatgan edi. Vaqf yerlarining nazorati esa nozirning qo’lida edi. Nozirning ustidan bosh nozir turgan. Bosh nozir esa to’g’ridan – to’g’ri bish qoziga bo’ysingan. Ko’pchilik xususiy yerlar ko’pincha vaqf yerlari deb yozdirilib soliqlardan ozod bo’lib qolgan. Mamlyuklarni nazorat qilish mahalliy hukumdorlar va yanicharlarga topshirildi. Ammo bu harakatlar foyda bermadi. Mamlyuk beylarining dehqon va hunarmandlarni ayovsiz qiynashlari mamlakatda noroziliklarni keltirib chiqardi. Bu norozilikka sabab dexqonlar rasman erkin shaxslar xisoblansalarda ularning huquqlari poymol qilinishidan kelib chiqqan deb aytsak bo’ladi. Buning yaqqol misoli sifatida mana bu holatni aytib o’tsak bo’ladi, dexqon o’zi xoxlagan paytda ishlayotgan yerini tark etishi mumkin bo’lgan, lekin dexqon yerni tark etsa u kuch bilan ish joyiga olib kelininb qattiq jazollangan. Misrda Qohira Al – Azhar masjidi shayxi boshchiligida turk hukmdorlari va mamlyuk beylariga qarshi xalq xarakatlari boshlandi. 1795 yil yozida Qohirada barcha savdogarlar va hunarmandlar o’z do’konlarini yopib qo’ydilar. Mamlyuk beylari shayx bilan kelishishga majbur bo’ldilar va qiynoqlar, hamda noqonuniy soliqlardan voz kechishlarini aytdilar. 1798-yili ularning orasida birdamlik bo’lmagani uchun mamlyuklar “Ehromlar yonidagi jang” da Napaleon Bonapart qo’shinlaridan mag’lubiyatga uchraydilar. 1800 yilga kelib Misr ahosi 2.5 mlnga yaqin edi. Bu butun Misr tarixidagi aholining eng kam ko’rsatkichi edi. Bundan ko’rinib turibdiki Misrda bu davrda aholining o’sishi juda sekin bo’lgan. Misrning yagona eng katta shahri Qohira bo’lib, unda 250 ming kishi istiqomat qilgan. Qolgan aholi esa qishloqlarda va kichik shaharlarda istiqomat qilgan. Misrning janubida qisman ko’chmanchi xalqlar isteqomat qilib, ular chorvachilik bilan shug’ullanganlar. Tadqiqot mavzusi bo‘yicha adabiyotlar sharhi (tahlili). Bietak . C , Stiebing . C , Shnayder , Bader , Ладынин И. А, Замаровский В Их величества пирамиды. М.: 1980 , Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982 , Берлов О. Д. 8 Britaniya parlamenti kelishuvni ma qulladi va Misrdan yakuniy shartnoma tuzishʼ vakolatiga ega bo lgan yana bir missiyani Londonga yuborish so raldi. 1921-yil ʻ ʻ iyun oyida kelgan bu missiyani Adli posho boshqardi. Biroq, 1921-yilda bo lib ʻ o tgan konferensiya delegatlari Suvaysh kanali zonasi ustidan nazoratni saqlab ʻ qolish muhimligini ta kidladilar va Kerzon Vazirlar Mahkamasini Adli Posho qabul ʼ qilishga tayyor bo lgan har qanday shartlarga rozi bo lishga ko ndira olmadi. ʻ ʻ ʻ Missiya Misrga qaytib keldi. 1921-yil dekabr oyida Qohiradagi Britaniya hukumati harbiy holat joriy etdi va Zag‘ulni yana deportatsiya qildi. Namoyishlar yana zo'ravonlikka olib keldi. Millatchilikning kuchayishini inobatga olib, Oliy komissar Lord Allenbining taklifiga binoan Britaniya 1922-yilda Misr mustaqilligini tan oldi, protektoratni bekor qildi va Misr sultonligini Misr Qirolligiga aylantirdi. Sarvat posho bosh vazir bo ldi. Biroq, Britaniya ta siri Misrning siyosiy hayotida hukmronlik qilishda ʻ ʼ davom etdi va moliyaviy, ma muriy va hukumat islohotlariga yordam berdi. ʼ Britaniya kanal zonasi, Sudan va Misr mudofaasini nazoratini saqlab qoldi. Vafd partiyasidan vakil bo'lgan Zag lul 1924-yilda bosh vazir etib saylandi. U ʻ Buyuk Britaniyadan Misrning Sudan ustidan hokimiyatini va Nil vodiysi birligini tan olishni talab qildi. 1924-yil 19-noyabrda Britaniyaning Sudan general- gubernatori Ser Li Stak Qohirada o‘ldirildi, Sudanda Misr tarafdorlari g‘alayonlari boshlandi. Zag‘ul birinchisiga rozi bo‘ldi, ikkinchisiga rozi bo‘lmadi va iste’foga chiqdi. Millatchilik kayfiyatining kuchayishi bilan Buyuk Britaniya 1922-yilda Misr mustaqilligini rasman tan oldi va Sulton Husayn Komilning vorisi Sulton Fuod I sultonlik unvonini qirollikka o zgartirdi. ʻ Biroq, inglizlarning okkupatsiyasi va Misr ishlariga aralashuvi davom etdi. Misrda Britaniyaning Misrni Sudanni boshqarish huquqidan mahrum qilishga urinishlari alohida tashvish uyg otdi. Misr hukumati, o z navbatida, qirol Fuod I va ʻ ʻ 27 Sudan, Darfur bilan ham savdo aloqalarini o’rnatgan edi. Misrdan Hindistondan olib kelinayotgan savdo karvonlarining asosiy qismi o’tar edi. Shuning uchun ham Misr tranzit yo’l hisoblana edi. XVIII asr oxirlarida faqatgina 5 ming nafar savdogar ichki savdo bilan shug’ullanar edi. Bu davrda Qohira siyosiy jihatdan obr’sini yo’qotgan bo’lsa ham savdo jihatdan xali ham Yevropaga olib boradigan asosiy tranzit yo’li hisoblanar edi. Savdoning rivojlanishi dehqonlarni ayovsiz ekspluatatsiya qilinishiga olib kelar edi. Eski soliqlarni to’lab bo’lmaslaridan yangisi qo’shilib turar edi. Multazimlar dehqonlardan Portaga to’lanadigan boj uchun, qo’shin uchun, mahalliy hukumat uchun , qishloq boshqarmalari va diniy muassasalarga, o’z ehtiyojlarini hisobga olmagan holda olinadigan yig’imlar, ba’zan esa hech qanday sababsiz ham soliq va yig’imlar olar edilar. Bundan tashqari hukumqt tomonidan o’rnatilgan soliq va yig’imlar ham bor edi, bularning barchasi milliy urf – odatlarga asoslangan edi. Fransuz tadqiqotchisi Estev XVIII birgina qishloqning o’zidan olinadigan soliq 70 dan ortiq ekanligini aytib o’tgan. Milliy urf – odatlarga asoslangan yig’imlar haqida Estev shunday deb yozib qoldirgan, “2 – 3 yilga qilib yig’ib olingan yig’im miqdori yetib ortardi, lekin uni keyingi safar oddiy qoida sifatida talab qilar edilar“. Dehqonlarni bunday tarzda qiynoqqa solinishi mamlyuklarga qarshi qo’zg’alonga olib keldi. Mamlyuklar urush va siyosiy kelishmovchiliklardan tashqari hamma narsaga rozi bo’lishar edi. XVII asr boshlariga kelib mamlyuklar turk sultonini kuchsizlanib qolganidan foydalanib Misrda hukumatni qaytadan qo’lga kiritadilar. XVIII o’rtalariga kelib esa multazimlarning yarmini mamlyuklar tashkil qilar edilar. XVIII asr o’rtlarida Yuqori Misrda mamlyuklarga qarshi baddaviylar qo’zg’alon ko’taradilar. Qo’zg’alon 1769 yilga kelibgina bostirladi. 1778 yili Tantada mamlyuklarga qarshi dehqonlarning yirik qo’zg’aloni bo’lib o’tadi. Mamlyuklar portaning vassallari bo’lishlariga qaramasdan ular o’z qollarida hukmronlikni qattiq ushlab turar edilar. Istambuldan kelgan Podsho hukumati esa 6 Tadqiqotning vazifasi. Misr tarixini oliy ta’lim muassasalarida ta’lim olayotgan talaba yoshlar uchun xolisona yoritib berish, ayniqsa tarix yo‘nalishida bilim olayotgan talaba yoshlarga yevropa davlatlari madaniyatining jahon tarixida tutgan o‘rnining qanchalar muhim ekanligini va bu davlatlar o‘rta asrlar tarixida chuqur iz qoldirgani haqida ma’lumot berish asosiy vazifa sifatida qo’yilgan. Tadqiqotning usullari: tarixiylik, tizimlashtirish, qiyosiy, muammoviyxronologik hamda fanlararo yondashuv kabi ilmiy tadqiqot usullari hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi. Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi kunda sodir bo’layotgan voqea-hodisalarning odamlar ongida qanday aks etishini, tarixiy adabiyotlar orqali ijtimoiy-tarixiy rivojlanish jarayonini kuzatish, jamiyat tarixiy rivojining turli bosqichlarida tarixiy bilimlarining o’sib borishi jarayonini kuzatish imkonini beradi. Boshqacha aytganda ma’lum bosqich yoki davrda tarix fanining rivojini jamiyat taraqqiyotining asosiy yo’nalishi bilan bog’liqlikda ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini, unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi. Tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Muayyan ijtimoiy hodisani haqiqat deb bilgan odam unga imon keltiradi, ya'ni ishonadi va bu ishonchi (haqiqati) ro'yobga chiqishi uchun kurashadi, hatto hayotini ham unga bag'ishlaydi. Biroq u qabul qilgan va to'g'riligiga qattiq ishongan, e'tiqod qilgan va ixlos ko'ygan "haqiqat" ko'pincha sarob ekanligi ayon bo'lgach, pushaymon eydi, ammo keyingi pushaymon o'ziga dushman bo'lib qoladi. Ichki savdo bilan bir qatorda tashqi savdo ham rivojlandi. XVII – XVIII asrlarda Misr eksportining asosini charm, shakar, nashatir, shu bilan bir qatorda guruch va bug’doy tashkil qilar edi. Misr faqatgina Yevropa davlatlari bilangina emas balki qo’shni davlatlar: Suriya, Arabiston , Mag’rib (Jazoir, Tunis, Marokash), 5 xedivdan hukumatni iste'foga chikarish va Arabiyni mamlakatdan haydashni talab kildilar. Ammo Qohira va Aleksandriyada boshlangan g'alayonlar natijasida xediv Arabiyni o'z lavozimida koldirishga majbur bo'ldi. Arabiy boshchiligidagi radikallar chet elliklarga qarshi shiorlar bilan chikib, evropacha urf belgilari bo'lgan kafelar, restopanlar, opera teatrlarini yoplilar, an'anaviy Islom normalarini tikladilar. Arabiyning bu harakatlari Sulton Abdul Hamid tomonidan ham ko'llab-kuvvatlandi, u Arabiyga Posho unvonini berdi 6 . Misrning Angliya tomonidan bosib olinishi. 1882 yil iyunda Istambulda Misr muammosi bo'yicha konferentsiya chakirildi. Konferentsiyada qatnashgan barcha Evropa davlatlari katori Angliya delegasiyasi ham Misr xududini anneksiya qilmaslik yoki bosib olmaslik to'g'risidagi karorni imzolashga majbur bo'ldi. Birok Aleksandriyada safarda bo'lgan Angliya eskadrasining boshlig'i vise- admiral Seymur konferentsiya karorining tasdiklanishini kutib o'tirmasdan, Aleksandriyaning harbiy gubernatoriga ig'vogarona ultimatum jo'natdi. Unda misrliklardan ular tomonidan olib borilayotgan Fort kurilishini 24 soat ichida to'xtatish talab qilingan edi. 1882 yil 11 iyul kuni inglizlar floti Aleksandriyani bombardimon kilishni boshladi. Keyin 25 ming kishilik piyoda qo'shinlar shaharni bosib oldi. Frantsuzlar urush harakatlarida katnashmadilar. Misr jamiyatining barcha evropalashgan qatlamlari inglizlardan panoh izlab Aleksandriyaga kela boshladilar. Tez orada xediv Tevfik ham o'z xalqining manfaatlarini sotib, Aleksandriyaga kelib oldi. Qohirada inglizlar boskiniga qarshi mudofaani tashkil kilish va boshkarish uchun harbiy kengash tashkil qilindi, zodagonlar, ruhoniylar va vatanchilar vakillaridan iborat Favkulodda Majlis chakirildi. Ochik ziddiyat boshlandi. Xediv 6 Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962 19 KURS ISHI MUNDARIJA KIRISH ................................................................................................................. 2-9 I BOB. XIX ASRDA MISR 1.1 Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash ............................ 10-17 1.2 Milliy-ozodlik harakatlari ............................................................................ 18-25 II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI 2.1 Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi ........................................................ 26-28 2.2 XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi ................................................... 29-32 XULOSA ................................................................................................................ 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 34 KIRISH 1 (arabcha — Alloh tomonidan to‘g‘ri yo‘lga yetaklov- chi) — Islomda oxirzamon bo‘lganida kelib, yerda adolat o‘rna- tadi, deb ishoniluvchi payg‘ambar. 25 maxsulotlar olib kelib sotishgan, bundan tashqari mavsumiy o’simliklar bilan ham savdo qilishgan, o’rniga esa shahardan: ma’to, kiyim – kechak, uy jihozlari, metall buyumlar sotib olganlar. Oldi – sotdi munosabatlari qishloq bozorlarida ham olib borilgan. Savdo – sotiq boshqa tumanlar o’rtasida ham rivojlangan. Hozirgi zamon tarixchilarining aytishiga qaraganda XVIII asr o’rtalarida Misrning janubiy qismida yuqori Nilda, Qohira va delta vodiylarida kemalar, shakar , don, mato, yog’mahsulotlari tashiganliklarini, qaytishda esa sovun, tuz, guruch, mis, temir, ruh kabi mahsulotlar olib kelganliklarini aytib o’tishadi. XULOSA 32 1801 yili frantsuz ko'shinlari Misrni tark etgandan so'ng avvalgi ittifokchilar inglizlar, mamluklar va turklar o'rtasida kelishmovchiliklar boshlanib ketdi. 1803 yili Fran - tsiya bosimi ostida Angliya o'z ko'shinlarini Misrdan olib chiqib ketdi. Amen tinchlik sulhining shartlariga ko'ra Misr turk sultoniga qaytarildi. Shunga qaramasdan Angliya va Frantsiya mamluklarning turli guruhlariga tayangan holda Misrdagi o'z ta'sirlarini yo'qotmaslikka harakat kildilar. 1802-1804 yil - lari mamluk beylari bilan Turkiya o'rtasida hokimiyat uchun ku - rash to'xtamadi. Misr tarixidagi yangi davr turk armiyasi tarkibiga kiruvchi alban korpusi boshlig'i Muhammad Ali nomi bilan bog'lik. Al - ban korpusi Napoleonga karshi kurashish uchun Misrga jo'natilgan edi. 1803 yili korpus yordamida Qohirada mamluklar hokimiyati o'rnatildi. Birok mamluklarning eski tartiblarni tiklash uchun kilgan urinishlariga karshi 1804 yili Qohirada Muhammad Ali boshchiligida ko'zg'olon boshlandi. U al-Azxar shayxi bilan alo - ka bog'ladi. O'z ko'shinlariga ega bo'lmagan Shayx alban korpusini ko'llashdan manfaatdor edi. Ko'zg'olonchilar mamluk beyi Usmon Bardiysining saroyini vayron qilib, mamluklarni shahardan kuvib chikardilar. Qohira shayxlari Aleksandriya hukmdori xur - shidni Misr poshosi, Muhammad Alini esa uning o'rinbosari deb e'lon qildilar. To'rt oylik himoyadan so'ng Muhammad Ali mamluklarni yukori Misrga siqib chiqardi. Ayni paytda Xurshid eski soliqlarni tik - ladi, uning turk qo'shinlari esa Qohiraliklarni talashda davom etdilar. 1805 yil aprelda kohiraliklarning Xurshidga karshi ko'zg'oloni boshlandi. Muhammad Ali qo'zg'olonchilarni ko'llab - kuvvatladi. Xurshid shahardan quvilgandan so'ng Qohira shayxlari Muxammad Alini Misr poshosi etib sayladilar, Turkiya xuku - matining esa buni tasdiklashdan boshka chorasi qolmadi. Muhammad Ali tez orada cheklanmagan hokimiyatga ega bo'ldi. U mamluklar bilan kurashni davom ettirdi. 1807 yili ingliz - turk urushi paytida inglizlar Aleksandriyaga desant tushirdilar, ammo Muhammad Ali ularni 10 Moliya tizimi va davlat boshkaruvi apparati xam evropacha namunada qayta tashkil kilindi. Vazirliklar tashkil kilindi, Misr ettita provintsiyaga bo'linib, har biriga Markaziy xoki - miyatga bo'ysunuvchi gubernator tayinlanadigan bo'ldi. Ta'limni rivojlantirishga ham e'tibor karatilib, Evropa fani va texnikasi yutuklari bilan kizikish rag'batlantirildi. Muxammad Ali davrida boshlang'ich va o'rta maktablar, to'rt yil - lik maxsus o'kuv yurtlari ochildi, harbiy bilim yurtlari paydo bo'ldi. Evropa darsliklari va ilmiy adabiyotlar Arab tiliga tar - jima kilindi. Muxammad Ali Frantsiyadan muhandislar, yuristlar, o'kituvchilar, vrachlarni ishga taklif qildi. Yosh misrliklarni o'kish uchun Evropaga jo'natish odat tusiga kirdi. Birinchi bosmaxona ish boshladi, 1828 yili esa Misrning birinchi gazetasi chika boshladi. Ajablanarlisi shundaki, bu islohotlarning boshida turgan Muxammad Ali qirq yoshida o'qishni o'rganib oldi. Muhammad Ali islohotlari kuchli va mustakil Misr davlatini tuzishga qaratilganligi uchun ham muvaffakiyat kozondi. Islohotlar Muxammad Ali hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi, Misrni Sharkning rivojlangan va kuchli davlatlari qatoriga olib chiqdi. Bunday sharoit Muhammad Aliga Arab imperiyasini tuzish va hatto Istambulni zabt etib, Sulton hokimiyatini egallash umidini berdi. Shu yo'lda u vahhobiylarga karshi urush olib bordi, Suriyani, Livanni va Kilikiyani zabt etdi, hatto anaToliya xududiga kirib, bevosita Turkiyaning o'z xududiga xam xavf soldi. Fakat Angliya va Rossiyaning aralashuvi sultonni mukarrar halokatdan saklab qoldi. Angliya, Rossiya va Frantsiya tobora kuch - sizlanib borayotgan Usmoniylar imperiyasi xududini bo'lib olish va shu maqsadni amalga oshirish yo'lida Muhammad Ali bilan sul - tonning kuchayib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun zimdan harakat kildilar. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 33 qabul qilinmaydigan bo‘ldi. Bularning hammasi feodal mustabid tuzumidan burjua parlament tuzumiga o‘tish yo‘lidagi katta g‘alaba edi. Chet elliklar Misr hukumatiga ultimatum yuborib, amaldagi hukumatni tarqatishini talab qildilar. Mustamlakachilarning bu talabi bajarilmadi. Bunga javoban Buyuk Britaniya 1882-yilda Iskandariyani to‘plardan o‘qqa tutdi. Uning desanti shaharni egal- ladi. Bunga qarshi, Misr qo‘shini rahbarlaridan biri Ahmad Orabibey Qohirada oliy davlat organi — Muvaqqat kengash tuzdi. U 60 ming kishilik qo‘shin to‘pladi. Ko‘p o‘tmay inglizlar Suvayshni bosib oldilar va Qohiraga yurish boshladilar. 1882-yil sentabrda Misr qo‘shinlari yengildi. Polkovnik Ahmad Orabibey Seylon oroliga umrbod surgun qilindi. Shunday qilib, Misr Buyuk Britaniya mustamlakasiga aylandi. Buyuk Britaniya Misrda Usmonli turk imperiyasi hokimiyatini rasman tugatmadi. Misr hadivlari sulolasi, Vazirlar kengashi nomiga bo‘lsa ham saqlandi. Moliya ustidan nazorat to‘laligicha ingliz maslahatchilariga o‘tdi. 1888-yilda Istanbulda Suvaysh kanalidan foydalanish bo‘yicha Buyuk Britaniya, Germaniya, Ispaniya, Italiya, Rossiya, Tur- kiya, Fransiya davlatlari konvensiya imzolashdi. Unga ko‘ra, kanaldan barcha davlatlar xoh urush, xoh tinchlik paytida bo‘lsin erkin foydalanish huquqini olishdi. Milliy-ozodlik uchun kurashning faol tarafdori bo‘lgan „Vatan“ partiyasi inglizlar nazarida eng xavfli bo‘lib chiqdi. Uni kuch- sizlantirish uchun keskin choralar ko‘rildi. Natijada, „Vatan“ partiyasi keng siyosiy kurash yo‘lidan yakka terror yo‘liga o‘tib ketdi. Partiyaning „Al-Liva“ („Bayroq“) gazetasi taqiqlandi. Ammo ozodlik harakati esa boshqa ko‘rinishlarda davom etdi. Majlis vitse- prezidenti Saad Zaglul demokratik, milliy-ozodlik ruhidagi deputatlarni o‘z atrofiga to‘plab, majlis nomidan ingliz hukmronligiga qarshi hujjatni o‘tkazishga erishdi. 22 II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI 2.1 Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi Suvaysh kanali ishga tushirilishi (1869) bilan Angliya va Fransiya Misrda zo r berib o z hukmronligini o rnatishga urindi. 1882-yil inglizlar armiyasi Misrniʻ ʻ ʻ egallab oldi va xalq qo zg olonini sha-fqatsiz bostirdi. Mamlakatda mustamlaka ʻ ʻ tartibi o rnatildi. Inglizlar bank va moliya ishlarini, irrigatsiya qurilishlari, aloqa ʻ yo llarini o z qo llariga oldi. Misr faqat paxta yetishtiradigan davlatga aylanib qoldi. ʻ ʻ ʻ 20-asr boshlarida Mustafo Komil (1874— 1908) rahbarligida milliy ozodlik harakati avj oldi. Ammo mustamlakachilar xalq harakatini bostirdilar. 1914-yilda Misrda Britaniya protektorati o rnatildi. ʻ “Vafd” (“delegatsiya” degan ma’noni anglatadi) nomi bilan mashhur bo‘lgan guruh 1919-yilgi Parij tinchlik konferensiyasida Misr mustaqilligini talab qilish uchun qatnashdi. Guruh tarkibiga siyosiy yetakchi, keyinchalik Misr bosh vaziri bo‘lgan Saad Zag‘lul ham bor edi. Guruh hibsga olinib, Malta oroliga surgun qilinganida, Misrda qo zg olon ko tarildi. ʻ ʻ ʻ 1919-yil martdan aprelgacha - Misr bo ylab ommaviy namoyishlar va ish ʻ tashlashlar, liberal-millatchi Vafd partiyasining siyosiy rahbarlarini qo llab- ʻ quvvatlovchi fuqarolik itoatsizligining zo ravonliksiz harakatlari bo lib o tdi. ʻ ʻ ʻ Ommaviy noroziliklarda britaniya qatag onlari 800 ga yaqin odamning o limiga olib ʻ ʻ keldi. 1919-yil noyabr oyida Alfred Milner boshchiligidagi komissiya vaziyatga vositachilik qilish uchun Misrga yuborildi. 1920-yilda Lord Milner Buyuk Britaniya tashqi ishlar vaziri Lord Kerzonga o z hisobotini taqdim etdi va protektoratni ittifoq ʻ shartnomasi bilan almashtirishni tavsiya qildi 9 . Natijada, Kerzon Zag lul va Adli Posho boshchiligidagi Misr missiyasini ʻ muhokama qilish uchun qabul qilishga rozi bo ldi. Missiya 1920-yil iyun oyida ʻ Londonga keldi va shartnoma 1920-yil avgustida tuzildi. 1921-yil fevral oyida 9 Sh.Ergashev “Jahon tarixi” (Yangi davr 1-qism. XVI-XVIII asrlar). Toshkent. “O’zbekiston”. 2013. 26 tor-mor qilib, taslim bo'lishga maj - bur kildi. Shundan keyin mamluk feodallari ham karshilikni to'xtatishga rozi bo'ldilar 2 . Muhammad Ali davrida Misrning rivojlanishi. Misrning Usmoniylar imperiyasidan amalda mustaqilligi, mamluk feodal - lari xukmronligining tugatilishi mamlakatning iqtisodiy ri - vojlanishi uchun kulay sharoit yaratdi. Misr iktisodiy tarakkiyot bo'yicha ilgari ham Usmoniylar imperiyasining Arabiston va Anatoliyadagi xududlari ichida ancha yuqori turardi. Muhammad Ali tomonidan amalga oshirilgan islohotlar natijasida Misr iqtisodiy va madaniy tarakkiyotning yangi bosqichiga ko'tarildi. Aslida islohotlarga olib kelgan sabab kuchli, evropacha ku - rollangan va o'qitilgan armiyaga ega bo'lish istagi bo'lsa-da, islohotchilik faoliyati ijtimoiy munosabatlar, iktisod, madani - yat va davlat boshqaruvining turli sohalarini qamrab oldi. Eng muhim sohalardan biri agrar islohot bo'ldi. Uning nati - jasida 1811 yilga kelib Muhammad Ali mamluk beylarining imtiyozli holatini to'liq yo'k kildi. Musodara qilingan erlarning bir qismini fellaxlarga tarqatdi. Uning davrida yangi sugorish tizimlari bunyod etildi, ekiladigan maydonlar kariyb ikki Baro - bar kengaydi. Paxta va boshka eksportbop ekinlarga katta ahamiyat berildi. Birok kishlok xo'jalik mahsulotlarini sotib olishga davlat monopoliyasi o'rnatilganligi sababli xalqning ahvoli ancha ogirligicha qolaverdi. Natijada kator ko'zg'olonlar bo'lib, barchasi shafkatsizlik bilan bostirildi. U mamluklar bilan kurashni davom ettirdi. 1807 yili ingliz - turk urushi paytida inglizlar Aleksandriyaga desant tushirdilar, ammo Muxammad Ali ularni tor-mor qilib, taslim bo'lishga majbur kildi. Shundan keyin mamluk feodallari ham karshilikni to'xtatishga rozi bo'ldilar. 2 Ладынин И. А, Замаровский В Их величества пирамиды. М.: 1980, 11 Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978 , Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962 kabi xorij adabiyotlari, hamda Shuhrat Ergashev, Faxriddin Yormatov adabiyotlaridan foydalanildi. Kurs ishi tarkibining qisqacha tavsifi. Kurs ishi kirish, 2 ta bob, 4 ta paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo lib,ʻ tadqiqot umumiy 38 betni tashkil etadi. I BOB. XIX ASRDA MISR 1.1 Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash 9 kurilishi davom etdi. 1840 yili sanoat tipidagi korxonalarda 35 ming ishchi mexnat kilardi. Moliya tizimi va davlat boshkaruvi apparati xam evropacha namunada qayta tashkil kilindi. Vazirliklar tashkil kilindi, Misr ettita provintsiyaga bo'linib, har biriga Markaziy xoki - miyatga bo'ysunuvchi gubernator tayinlanadigan bo'ldi. Ta'limni rivojlantirishga ham e'tibor karatilib, Evropa fani va texnikasi yutuklari bilan kizikish rag'batlantirildi. Muxammad Ali davrida boshlang'ich va o'rta maktablar, to'rt yil - lik maxsus o'kuv yurtlari ochildi, harbiy bilim yurtlari paydo bo'ldi. Evropa darsliklari va ilmiy adabiyotlar Arab tiliga tar - jima kilindi. Muxammad Ali Frantsiyadan muhandislar, yuristlar, o'kituvchilar, vrachlarni ishga taklif qildi. Yosh misrliklarni o'kish uchun Evropaga jo'natish odat tusiga kirdi. Birinchi bosmaxona ish boshladi, 1828 yili esa Misrning birinchi gazetasi chika boshladi. Ajablanarlisi shundaki, bu islohotlarning boshida turgan Muxammad Ali qirq yoshida o'qishni o'rganib oldi. Muhammad Ali islohotlari kuchli va mustakil Misr davlatini tuzishga qaratilganligi uchun ham muvaffakiyat kozondi. Islohotlar Muxammad Ali hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi, Misrni Sharkning rivojlangan va kuchli davlatlari qatoriga olib chiqdi. Bunday sharoit Muhammad Aliga Arab imperiyasini tuzish va hatto Istambulni zabt etib, Sulton hokimiyatini egallash umidini berdi. Shu yo'lda u vahhobiylarga karshi urush olib bordi, Suriyani, Livanni va Kilikiyani zabt etdi, hatto anaToliya xududiga kirib, bevosita Turkiyaning o'z xududiga xam xavf soldi. Fakat Angliya va Rossiyaning aralashuvi sultonni mukarrar halokatdan saklab qoldi. Angliya, Rossiya va Frantsiya tobora kuch - sizlanib borayotgan Usmoniylar imperiyasi xududini bo'lib olish va shu maqsadni amalga oshirish yo'lida Muhammad Ali bilan sul - tonning kuchayib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun zimdan harakat kildilar. 13 Misrning karzi masalasi hamon murakkabligicha qolayotgan edi. Uni to'lashga har yili Misr yalpi mahsulotining chorak kismi sarflanardi. Ingliz boshkaruvi karzlar evaziga mamlakatni kattik ekspluatasiya kilish va talash yo'liga o'tdi. 1880 yildan 1907 yilgacha paxta eksporti 8 mln dan 30 mln f. st. gacha ko'paydi. Bu o'z navbatida, sug'orish tizimlarini qurish, erlarning meliorativ holatini yaxshilash ishlarini ham bir kadar rivojlantirdi 7 . Chet el, asosan ingliz kapitalining faol kiritilishi 1882 yil - dan so'ng mamlakatning mamlakatning jadal rivojlanishiga olib keldi. XX asr boshlarida sanoat ishchilari soni yarim milliondan oshib ketdi, ularning sal kam yarmi evropaliklar edi. Misrda ilgari vayron qilingan evropalashtirish belgilari: klublar, restoranlar, turli xil salonlar yangidan paydo bo'ldi; telegraf, telefon, kinematograf, nashriyotlar ishlay boshladi. Jamiyat ikki guruhga: asosan Evropada ta'lim olganlardan iborat g'arblashtirish tarafdorlariga va Islom normalarini himoya qiluvchilarga bo'lindi. XІX asr oxiri XX asr boshlarida ishchilar harakati, kasaba uyushmalari va sosialistik harakatlar ham vujudga kelib, ularning ishtirokchilari asosan evropaliklar vakillari edi. Misrliklar bu harakatlarga juda sust kushilardi. Musulmon ruhoniylaridan al-Azhar madrasasida mudarris bo‘lgan Jamoliddin al-Afg‘oniy va uning shogirdlari milliy-ozodlik harakatida katta obro‘ qozonishdi. Ular barcha musulmonlarni mustamlakachilarga, Turkiya zulmiga qarshi birlashuvga, konstitutsiyaviy tuzum o‘rnatilishiga chaqirdilar. 1871-yilda Jamoliddin al-Afg‘oniy „Xizb ul-Vatan“ („Vatan partiyasi“) partiyasini tuzdi. Bu partiya chet elliklarga qarshi „Misr misrliklarniki“ shiori ostida kurashdi. „Vatan“chilar hukmdor (Hadiv)ning huquqini cheklovchi konstitutsiya uchun kurashdilar. 1882-yil 7-fevral kuni Hadiv yangi qonunga imzo chekishga majbur bo‘ldi. Unga ko‘ra, hukumat Deputatlar palatasiga bo‘ysunadigan, parlament budjet ustidan nazorat qilish huquqini oladigan, birorta qonun deputatlar palatasi ruxsatisiz 7 Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982 21 Biroq, Arabi Pasha to'liq izchil yon milliy harakati mo''tadil elementlarini qilgan dastlabki talablarni amalga oshirish bo'yicha va ko'plab sohalarda turib emas. Misrda davlat to'ntarishidan so'ng, liberal er egalarining Sherif Posho hukumatining raisligida tashkil etilgan. liberal iboralar niqobi ostida u, avvalgi hukumat reaktsion siyosatini davom dual nazorat himoya vatanistam urishni tayyor. Arablarning Yordam perevorot.V o'sha kun odamlarni amalga va ayollar teng emas edi oktyabr 1881 yilda u, Qohira o'sha masxara olib tashlash erishdi. Ko'p hollarda, ayollar o'z fikrini bildirishga huquqiga ega emas. Lekin erkaklar tomonidan baholab erkaklar va ayollarning moslashuv sifatida. Dekabr 1881 yilda u a'yonlarni palatasi uchrashuv ochdi. qattiq munozaralarga sabab bo'ldi qaysi atrofida asosiy masala palatasi vakolatlari savol, byudjet nazorati, uning haq edi. Ko'pchilik deputatlar to'liq talab , byudjet nazoratini Sharif Pasha palatasi vakolatlari Port, o'lpon tutdi bo'lgan loyihani ilgari surilgan esa milliy qarz va u bilan bog'liq xarajatlar. Palata faqat dam muhokama mumkin, lekin u hech narsa hal bo'lmaydi, va faqat maslahat ovozi edi. 1.2 Milliy-ozodlik harakatlari 17 uning o g li Foruq I “Misr va Sudan qirollari” ekanini ta kidladi. Inglizlar Sudanniʻ ʻ ʼ Angliya-Misr kondominiumi deb e lon qilgan bo lsa-da, rasman Britaniya va Misr ʼ ʻ qo shma boshqaruvi ostidagi hudud haqiqiysidan ko ra rasmiyroq edi. Bu pozitsiya ʻ ʻ misrliklar tomonidan ham hukumat, ham keng jamoatchilik tomonidan "Nil vodiysining birligini" talab qilgan holda doimiy ravishda rad etildi. Misr va Buyuk Britaniya o rtasidagi tortishuv va dushmanlik 1956-yilda Sudan mustaqillikka ʻ erishgunga qadar davom etdi. 2.2 XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi 28 armiyada g'alayon ko'tarilib, bosh vazir va moliya vaziri garovga olindi. Xediv Ismoil xizmat - dan bo'shatish va maoshni kiskartirish haqidagi buyrukni bekor kilishga va'da bergandan so'ng garovdagilar ozod kilinib, OFI - tserlar tarkalishdi. 1879 yil aprelda Misrning eng obro'li 300 dan ziyod ulamo, Posho, Bey va ofitserlari tomonidan imzolangan talabnoma xediv - ga topshirildi. Xediv, talabga binoan, chet ellik vazirlarni lavo - zimlaridan ozod qildi va Konstitusiya e'lon kildi. Sharif Posho boshchiligida fakat misrliklardan iborat yangi kabinet tuzildi. Ammo Angliya va Frantsiyaning talabiga binoan Turkiya sultoni Ismoilni hokimiyatdan chetlatib, mamlakatdan chiqarib yubordi. Yangi xediv etib Ismoilning o'g'li tevfiq tayinlandi. U kreditor davlatlarning barcha talablarini bajarib, Misr moliyasi ustidan ingliz-frantsuz nazoratini tikladi. Hıdiv va uning Evropa maslahatchilari tez mamlakatning eng mashhur odam bo'ldi Arabiy Posho, qutilish uchun zarur his qildim. Iskandariya va Damietta - Bu viloyatida isyonchilar chidash olib tashlash uchun qaror qabul qilindi. Urush vaziri Mahmud Sami loyihasi protest, lekin u iste'foga chiqarildi va tayinlandi juda qoloq odam bilan almashdi 5 . Sentyabr 1881 yilda tartibi chidash yuborish berildi. Arabiy yana bir bor, buyurtma itoat etishdan bosh tortdilar isyon va javonlar Qohira garnizon saroy hedivskomu yurdilar olib keldi. Arabiy Pasha bu safar reaksion hukumati iste'fo, bir konstitutsiya joriy etish, parlament chaqirish va armiya hajmini oshirish, deb talab qildi. Hıdiv taslim va barcha talablar 19-asrning Arabi.Egipet qabul ... "Bir marta, barcha milliy partiyalar va barcha quyidagicha: qo'shin g'alaba yangiliklari o'sha paytda Misrda edi strane.Angliysky Blent tarixchi, davomida xursandchilik bilan qabul qilindi, u vaziyatni tasvirlaydi Qohira xalqi, buyuk milliy g'oyani amalga oshirish uchun birlashgan orzu edi" . 5 Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978 16 natijasida yevropalik savdogarlar va tadbirkorlarni Misr bozorlarini egallashlariga va aksincha misrlik tadbirkor va savdogarlarning katta foyda keltiradigan ishlardan quruq qolishlariga olib keldi. Dehqonlarni ayovsiz qiynoqlarga solinishlari esa ichki bozorni sustlashib qolishini asosiy sababi bo’ldi. Keyinchalik qishloq xo’jaligida ham kapitalizim asoratlari ko’rina boshladi. Dehqon xo’jaliklari bozorlarga kirib kela boshladilar. Dalalarda ham yollanma ishchilar paydo bo’la boshladilar. Ba’zi bir tumanlarda, asosan Nil daryosi deltasi hududlarida renta – solig’i pul ko’rinishida olinadigan bo’ldi. XVIII asr oxirlariga kelib chet ellik sayyoxning ma’lumotlariga ko’ra Misr bozorlarida yuksalish ko’zga tashlanadi. Dehqonlar bozorlarga: don, sabzavotlar , mol – qo’ylar, yog’, pishloq, movut, noxat, sarimsoqpiyoz va boshqa turli xil maxsulotlar olib kelib sotishgan, bundan tashqari mavsumiy o’simliklar bilan ham savdo qilishgan, o’rniga esa shahardan: ma’to, kiyim – kechak, uy jihozlari, metall buyumlar sotib olganlar. Oldi – sotdi munosabatlari qishloq bozorlarida ham olib borilgan. Savdo – sotiq boshqa tumanlar o’rtasida ham rivojlangan. Hozirgi zamon tarixchilarining aytishiga qaraganda XVIII asr o’rtalarida Misrning janubiy qismida yuqori Nilda, Qohira va delta vodiylarida kemalar, shakar , don, mato, yog’mahsulotlari tashiganliklarini, qaytishda esa sovun, tuz, guruch, mis, temir, ruh kabi mahsulotlar olib kelganliklarini aytib o’tishadi. Tadqiqotning ob’ekti. Misrni XIX asr 2-yarmi XX asr boshlaridagi ijtimoiy-iqtisodiy tizimini o’rganish. Tadqiqotning predmeti. Kurs ishini ilmiy asosli ya’ni tarixiy manba va arxiv hujjatlari asosida o`rganish, ma’lum darajada, imkon qadar fanga yangi ma’lumotlarni yangilik sifatida kiritish, o`z o`rnida tahlil (qiyosiy) etish tadqiqotning predmeti hisoblanadi. Tadqiqotning maqsadi. Tadqiqot ishining maqsadi Misrni ijtimoiy-iqtisodiy tuzumini o’rganish va boshqa hududlar bilan savdo aloqalarini ochib berish. 4 sement ishlab chiqaradi. Yirik to qimachilik korxonalari AlMahallat-ul-Kubro,ʻ Kafr-ud-Davvar va Kafr-uzzayyat shaharlaridadir. Oziq-ovqat sanoati qishloq xo jaligi mahsulotini qayta ishlaydi. Armant, Ko m-Umbo , Adfu shaharlarida yirik ʻ ʻ ʻ qand zavodlari bor. Asvon gidroenergetika majmuiga kiruvchi elektr styalar va yoqilg i bilan ishlaydigan elektr styalar yiliga o rtacha 525 mlrd. kVtsoatdan ortiq ʻ ʻ elektr energiya ishlab chiqaradi 10 . Qishloq xo jaligining yetakchi tarmog i — dehqonchilik. Qishloq xo jaligi, ʻ ʻ ʻ asosan, Nil deltasi va vodiysida rivojlangan, bu yerda 3 mln. gektarga yaqin (mamlakat hududining 3 %) maydonda yiliga 2-marta, Asvon to g oni qurilgandan ʻ ʻ beri 3-marta (qishda ham) ekin ekib, hosil olinadi. Birinchi navbatda ko proq ʻ daromad keltiradigan sholikorlik va paxtachilik (ingichka tolali paxta tayyorlash bo yicha dunyoda 1-o rin) rivojlangan. Bundan tashqari, bug doy, arpa, ʻ ʻ ʻ makkajo xori, dukkaklilar va sabzavot, shakarqamish, xashaki ekinlar ekiladi. Sitrus ʻ mevalar (apelsin, mandarin, limon), xurmo, banan, anjir, uzum, asosan, mamlakat shimolda yetishtiriladi. Tabiiy yaylov va yem-xashak kamligi sababli chorvachilik yaxshi rivojlanmagan. O troq aholi (dehqonchilik vohalarida) qoramol (sut uchun), qo y, ʻ ʻ echki va xonaki parranda, ko chmanchilar esa tuya, qo y va echki boqadi. Asal- ʻ ʻ arichilik rivojlangan. Nil daryosi va ichki ko llarda, shuningdek, O rta dengizda ʻ ʻ baliq ovlanadi. XVIII asr oxiralarida Qohirada 15 ming nafar yollanma ishchi va 15 ming nafar hunarmandlar hisobga olingan edi. Ba’zan feodallar shakar ishlab chiqaruvchilar bilan birgalikda o’z yerlarida korxonalar tashkil etganlar. Vaqf yerlari boshliqlari ham ba’zan manufaktura, hunarmandchilik ustaxonalari va rastalar egalari bo’lib qolgan edilar. Mana shundan ham ko’rib turibmizki shaharda ahvol yaxshi bo’lgan. Faqat shuni aytib o’tish kerakki manufakturalr vujudga kelgan 10 Новейшая история стран зарубежной Азии и Африки. Л., Наука, 1983.. 30 XIX asr oxiri — XX asr boshlarida Sharqiy Sudan Misr qaramog‘ida edi. 1881- yilda sudanliklarning yetakchisi Muhammad Ahmad xalqni Misr— Turk zulmiga hamda yevropaliklarga qarshi muqaddas urushga chaqirdi. Muhammad Ahmad o‘zini Mahdiy deb e’lon qildi. Gu- bernator Mahdiyni qamash uchun yuborgan 200 kishilik harbiy guruh yo‘q qilib tashlandi 8 . 1882-yilda Xartumga misrlik Abdul Qodir general-gubernator etib tayinlandi. U mahdiylar harakatini bostirishga urindi. Lekin, mag‘lubiyatga uchradi. Bu orada inglizlar Misrni bosib oldilar. 1883-yili general Xiks boshliq ingliz qo‘shini Sudan ansorlari tomonidan qirib tashlandi. 1884-yili inglizlar Sudanga general Gordon boshchiligida harbiy qism yuborishdi. Biroq, bu qo‘shin ham ansorlar tomonidan yo‘q qilindi va Sudan ozod qilindi. 1885-yilda Sudanda mustaqil mahdiylar davlati tuzildi. Qo‘zg‘olon rahbari Mahdiy Muhammad Ahmad vafot etib, uning birinchi xalifi (xaliflari to‘rtta edi) Abdulloh hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Omdurman shahri poytaxt etib belgilandi. Mamlakat vi- loyatlarga bo‘lindi. 200 ming kishilik qo‘shin davlatning asosiy tayanchi bo‘lib qoldi. Biroq, mamlakatda ichki nizo kuchaydi. Aynan shu omil mahdiylarni kuchsizlantirdi. Bundan foydalangan Buyuk Britaniya Efiopiyani Sudanga qarshi gijgijladi. Natijada, 1885-yilda ikki o‘rtada urush harakatlari boshlandi. Efiopiya hukmdori Yo‘xonni Abdullohga murojaat qilib, umumiy dushmanga qarshi birgalikda kurashga chaqirdi. Lekin, Abdulloh buning evaziga Yo‘xonnidan islom diniga o‘tishini talab qildi. Oqibatda, zarur bitim tuzilmay qoldi. Efiopiya— Sudan urushida ko‘p qon to‘kildi. 1889-yilda Efiopiya imperatori Menelik sudanliklar foydasini ko‘zlovchi bi- timni imzolashga majbur bo‘ldi. 1889-yil 8 История стран Азии и Африки в новейшее время. М., Наука. 1976. 23 nazoratiga olish uchun Angliya va Frantsiya o'rtasida qizg'in kurash boshlanib ketdi. Kanal kurilishi uchun Evropa davlatlaridan karz olgan Misrning ularga qaramligi ham kuchayib bordi. 1875 yil noyabrda Usmoniylar imperiyasi tomonidan e'lon qilingan moliyaviy bankrotlik natijasida Misr qimmatbaho qog'ozlarining narxi keskin tushib ketdi. Misrning ogir moliya - viy ahvolidan foydalangan Angliya hukumati 1875 yili xedivdan Xediv - forscha hukmdor. 1867 yili Muhammad Alining nabirasi Ismo - il sultondan xediv yoki vise-qirol unvonini oladi. Bu bilan Misr xukmdori Usmoniylar imperiyasidagi boshqa barcha posholardan ustun qo'yilgan edi. "Suvaysh kanali kompaniyasi" aktsiyalarining katta paketini bor - yo'g'i 4 mln f. st. ga sotib oldi va amalda kanalning egasiga aylan - Di. Ammo bu bilan Misrning moliyaviy ahvoli yaxshilanmadi. 1876 yilga kelib Misrning karzi 96 mln f. st. tashkil kilgan bo'lsa, shundan 6 mln ni Misrning o'z ehtiyojlariga ishlatilgan, 16 mln ni Suvaysh kanalini qazishga sarflangan, 50 mln ni esa qarzlar bo'yicha prosentlarni to'lashga ketgan, 22 mln turli xil komissiya - lar tarzida evropalik bankirlarga berilgan. 1876 yili bankrot - lik holatiga kelib qolgan xediv xukumati barcha karzlar bo'yicha to'lovlarni to'xtatishga majbur bo'ldi. Angliya xukumati tomonidan Qohiraga jo'natilgan ekspertlar guruhi mamlakatning ogir moliyaviy ahvoli to'g'risida ma'ruza tay - yorlab, Misr ustidan chet el nazorati o'rnatishni taklif kildi. Ang - liya bilan Misr o'rtasidagi uzok tortishuvlardan so'ng Misr karzi bo'yicha komissiya ta'sis etilib, qarzlarni to'lash uchun mablag'shu komissiya ixtiyoriga tushadigan bo'ldi. Misr ustidan chet elliklar - ning to'liq moliyaviy nazorati o'rnatildi. Xediv inglizparastlarning Nubar Posho boshchiligidagi xukumatini tuzishga rozi bo'ldi. Moliya vazirligiga ingliz, ja - moat ishlari vazirligiga frantsuz tayinlandi. Chet ellik va - zirlar soliklarni keskin oshirdi, 1879 yil fevralda 2,5 ming misrlik ofitserlarni xizmatdan bo'shatdi, qolganlariga maoshni 50% ga kiskartirdi. Natijada 15 I. RAHBARIY ADABIYOTLAR 1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998. II. ASOSIY ADABIYOTLAR 2. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток, 3. История древнего востока. М.: 1988. 4. Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980. 5. Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982. 6. Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи Среднего царства. М.: 1978. 7. Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962 8. Новейшая история стран зарубежной Азии и Африки. Л., Наука, 1983.. 9. Африка в 70-80-е годы. М., Наука, 1980. 10. Sh.Ergashev “Jahon tarixi” (Yangi davr 1-qism. XVI-XVIII asrlar). Toshkent. “O’zbekiston”. 2013. III. INTERNET SAYTLARI 11. www.lex.uz 12. www.ziyonet.uz 13. www.historymaps.uz 34 Misr — agrar-industrial mamlakat. Jahon bozoriga yuqori sifatli uzun tolali paxta va undan to qilgan gazlamalarni ko p miqdorda yetkazib beradi. XIX asr 70-ʻ ʻ yillar oxiri 80-yillar boshlarida neft qazib olish va eksport qilish kupaya boshladi. Iqtisodiy taraqqiyotga, ayniqsa, sanoat va unga ko maklashuvchi tarmoqlarni ʻ rivojlantirishga e tibor kuchaydi. 90-yillarning o rtalarida yalpi ichki mahsulotda ʼ ʻ sanoatning ulushi 28,5 %, qishloq xo jaligi ulushi 20 % ga yetdi. ʻ Sanoati mustaqillikka erishgunga qadar, asosan, mayda hunarmandchilik korxonalaridan iborat edi. Iskandariyada neftni qayta ishlovchi, avtomobil shinalari ishlab chiqaruvchi zavodlar, Suvaysh-Qohira neft quvuri mavjud. 1952-yildan beri 1000 dan ortiq yangi sanoat ob yektlari ishga tushirildi. Sanoat korxonalari, asosan, ʼ Qohira, Iskandariya va Nil deltasidagi boshqa yirik shaharlarda joylashgan. 1958- yilda Qohira yaqinida qurilgan Hulvon metallurgiya zavodi mamlakatning dastlabki yirik metallurgiya korxonalaridandir. Bu zavod Asvon yaqinidan qazib olingan sifatli temir (40—60 %) rudasi asosida ishlaydi. Asvon shahrida yiliga 300 ming t po lat ishlab chiqaradigan metallurgiya markazi bor. Mashinasozlik sanoati ham ʻ qayta qurilgan. Mostorodda elektr kabellari zavodi va metall buyumlar ishlab chiqarish fabikasi, Hulvonda va-gonsozlik, avtomobil, po lat quvurlar zavodlari, ʻ Iskandariyada to qimachilik sanoati uskunalari zavodi, Qohirada velosiped va ʻ televizor zavodlari, Port-Fuod, Iskandariyada kemasozlik korxonalari, keyingi yillarda ishga tushirilgan avtomobil, traktor, sovitkich, metall qirqish stanoklari ishlab chiqaruvchi korxonalar ham bor. Suvaysh, Qohira, Iskandariya, Tanta shaharlari neftni qayta ishlash markazlaridir. Kime sanoati faqat mineral o g it ʻ ʻ ishlab chiqarishdan iborat. Kafr-uzzayyat va Abuza baldagi zavodlar yiliga 200 ʼ ming t superfosfat ishlab chiqarish quvvatiga ega. Asyutda yiliga 200 ming t superfosfat chiqaradigan zavod mavjud. Abuza balda qurilgan antibiotiklar zavodi ʼ farmatsevtika sanoatiga asos soldi. Yana 5 farmatsevtika korxonasi qurildi. Bulardan tashqari, Asvonda kalsiy, Su-vayshda ammoniy sulfat, Iskandariya yonida soda zavodlari, Xulvonda kokskimyo zavodi bor. Qurilish ashyolari sanoati korxonalari Hulvon, Al-Ma sara, Al-Tur va Iskandariya atroflarida bo lib, asosan, ʼ ʻ 29 Mamlakatda noroziliklar tez - tez namoyon bo'la boshladi, zero chet elliklarning o'zboshimchaliklari misrliklarning milliy gururini haqorat kilayotgan edi. Misrdagi milliy-ozodlik harakatiga yosh, endigina shakllanayotgan milliy burjuaziya, ziyolilar, ofitserlar, ruhoniylarning ilg'or qismi, vatanparvar kayfiyatdagi kishlok boylari boshchilik qildilar. Ularning barchasi "Misr misrliklar uchun" shiori ostida va 1879 yili tashkil kilingan Xizb-ul-Vatan (Vatan partiyasi) siyosiy partiyasiga birlashdilar. 1880 yil may oyida bir gurux ofitserlar askarlarni xizmat bilan bog'liq bo'lmagan ishlarga majburiy jalb kilish, misrlik ofitserlarning xizmat lavozimlariga tayinlanishiga to'sqinlik kilish va oylik maoshlarning doimiy kechiktirilish hollariga qarshi norozilik bilan chiqdilar. 1881 yili polkovnik Ahmad Arabiy boshchiligida Qohira garnizoni ofitserlari Misr xukmdoriga norozilik nomasi yo'llab, xarbiy vazirning iste'foga chiqishini, u tomonidan ofitserlarga unvonlar berilish jarayonini taftish kilishni talab qildilar. 1881 yil fevralda bir guruh vatanparvar ofitserlar va ular boshchiligidagi askarlar harbiy vazirlik binosini egallab, vazirni qamoqqa oldilar. Arabiy boshchiligidagi guruhning faoliyati xediv va uning chet ellik maslahatchilarini shoshirib ko'ydi. Vatanparvar Kayfiyatdagi polklarni Qohiradan chiqarib yuborish uchun qilingan harakatlar amalga oshmadi. Vatanchilar (Xizb-ul- Vatan a'zolarini shunday atashgan) hukumatning iste'foga chikishini, Konstitu - tsiya ishlab chikilishini va Misr armiyasi sonining oshirilishini talab qildilar. 1881 yil sentyabrda armiyaning kurolli chikishlari xedivni vatanchilarning barcha talablarini kondirishga majbur kildi. Sherif Posho xukumati esa parlamentga saylovlar o'tkazib, Konstitusiya loyihasini ishlab chiqdi. Ammo 1881 yil dekabrda ochilgan parlament sessiyasida deputatlar loyihani ma'kullamadilar. Arabiy esa yangi xukumat tuzish taklifini kiritdi. Parlament talabi bilan fevralda yangi hukumat tuzilib, Arabiy harbiy vazir lavozimini egalladi. Angliya va Frantsiya Xukumatlari 18 bo’lsa ham, bu manufakturalarni faqat katta ustalarga ochish huquqi berilgan. Shunday bo’lsa ham shahar aholisi huddi qishloqlardagidek mamlyuklardan ko’plab aziyat chekishgan. Mamlyuklar asosan ularni turli xil soliqlar bilan qiynashgan. Mana shu XVII – XVIII asr Misr tarixida alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu davrda hokimiyatga mamlyuklarni qaytishi ko’zga tashlanadi. Mamlyuk Ali bey al – Kabir (1760 – 1772 y) beylar va yanicharlar qarshiligini yengib, Misrning yangi amiriga aylanadi. Unga “shayx al – Balad” unvoni beriladi. Ali bey deyarli mamlyuklar saltanatini tiklaydi. Manufakturlarda asbob – uskunalar hali sodda bo’lishiga qaramasdan , ishchi kuchini to’g’ri taqsimlangani bu korxonalarda ishlab chiqarish hajmini va ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar sifatini yaxshiligini ta’minlab berar edi. Shunga qaramasdan Misrda kapitalizimni rivojlanishini orqaga tortadigan ba’zi bir sabablar ham bor edi. Birinchi navbatda, manufakturalar va hunarmandchilik ustaxonalari podsho va beylarning tazyiqidan ozod bo’lmagan edi. Bundan tashqari, katta miqdordagi soliqlar, yig’imlar, kontributsiya va shunchaki qilinadigan tazyiqlar savdogarlar va hunarmandlarning ishlariga katta ta’sir o’tkazar edi. Kapitulyatsiya natijasida yevropalik savdogarlar va tadbirkorlarni Misr bozorlarini egallashlariga va aksincha misrlik tadbirkor va savdogarlarning katta foyda keltiradigan ishlardan quruq qolishlariga olib keldi. Dehqonlarni ayovsiz qiynoqlarga solinishlari esa ichki bozorni sustlashib qolishini asosiy sababi bo’ldi. Keyinchalik qishloq xo’jaligida ham kapitalizim asoratlari ko’rina boshladi. Dehqon xo’jaliklari bozorlarga kirib kela boshladilar. Dalalarda ham yollanma ishchilar paydo bo’la boshladilar. Ba’zi bir tumanlarda, asosan Nil daryosi deltasi hududlarida renta – solig’i pul ko’rinishida olinadigan bo’ldi 11 . XVIII asr oxirlariga kelib chet ellik sayyoxning ma’lumotlariga ko’ra Misr bozorlarida yuksalish ko’zga tashlanadi. Dehqonlar bozorlarga: don, sabzavotlar , mol – qo’ylar, yog’, pishloq, movut, noxat, sarimsoqpiyoz va boshqa turli xil 11 Африка в 70-80-е годы. М., Наука, 1980. 31 nomigagina edi. 1769 yili rus – turk urushi vaqtida mamlyuklar hukmdori Ali – bey Misr mustaqilligini talab qilib Usmonlilar imperiyasiga qo’zg’alon ko’tarib, tez orada” Misr va ikki dengiz sultoni” unvonini oladi. Egey dengizidagi rus floti boshlig’ I A. Orlov Ali – beyga qisman yordam ko’rsatadi, bu esa turk qo’shinlariga qarshi turib berishga yordam beradi. Ali beyni o’zining leytinanti Abu al – Daxab turklarga sotadi. Ali – bey bu davrda turklarga oshkora qarshilik ko’rsatgan yakka davlatarbobidir. Qo’zg’alon bostirilib, Ali bey o’ldirilishiga qaramasdan mamlyuk beylarining hukmronligi sustlashmaydi. Abu al – Daxab garchi Ali – beyni sotsada , lekin ichki siyosatda mustaqillikni saqlab qolgan edi. Lekin o’zlarining kuchli hukmdorlaridan maxrum bo’lgan mamlyuklar biroz obro’ – etiborlarini yo’qotib qo’yadilar va mamlakatda Abu al – Daxab vafotidan so’ng (1775y) mamlyuklar o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqadi, Misr 1791 yilga qadar davom etgan fuqarolar urushi domiga tushib qoladi. Butun XVIII asr davomida Misrni Istambuldan tayinlangan Podsholar boshqardilar. Bu davr Misr tarixida “beylik” davri deb ataladi. Bu davrda Misrda turli xil guruhlarning taxt uchun olib borgan urushlari mamlakatda anarxiyani keltirib chiqardi. 1786 yili turklar Misrda tinchlik or’natish maqsadida eskadra yubordilar, lekin bu yurish muvaffaqiyatli bo’lmadi. Mamlakatda tinchlikni bu urushlarda g’alaba qozongan Murod bey va Ibroxim beylar o’rnatadilar. Shunga qaramasdan iqtisodiyot xali – xamon orqada edi. 1791 yilda Murod – bey va Ibroxim – beylar taxtni egallashadi va Podsho ularning qo’lidagi qo’g’irchoqqa aylanib qoladi. Mamlyuklarning dushmanliklari Misr iqtisodiyotiga ta’sir etmay qolmadi. Lekin turklar Eron va G’arb bilan urush olib borayotganliklari sababli mamlyuklarni Misrdan haydab chiqarib yubora olmadilar, buning o’rniga ularni yuqori mansablarga tayinladilar. Agar biz masalaga ob’yektiv yondoshadigan bo’lsak Turk sultoni bundan manfaatdor edi, chunki bu davrga kelib yana barcha mol – mulk mamlyuklar qo’lida to’planib qolgan edi. Misrda bu davrda eski feodal tuzum saqlanib qolaveradi. Davlatdagi barcha yelar rasman sultonning yelari hisoblanar edi. Misrda mulk yerlari – umrbod mulk qilib berilgan , vaqf yerlari – 7

Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash 

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................. 2-9

I BOB. XIX ASRDA MISR

  1. Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash ............................ 10-17
  2. Milliy-ozodlik harakatlari ............................................................................ 18-25

II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI

2.1 Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi ........................................................ 26-28

2.2 XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi ................................................... 29-32

XULOSA ................................................................................................................ 33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 34 

Купить