• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash

o’tildi.   Bir nechta yirik shaharlarda , xususan Qohira, Maxalla – Kubro, Rozett, Kus,
Kin   shaharlarida   manufakturaga   asoslangan   korxonalar   ochildi.   U   yerlarda   paxta
matosi,   shoiy   va   boshqa   turdagi   matolar   ishlab   chiqarilar   edi.   Bunday
manufakturalarga   yuzlab   ishchilar   jalb   etilgan   edi.   Maxalla   –   Kubrodagi   yirik
manufaktura   korxonasining   800   –   1000   nafar   doimiy   ishchisi   bo’lgan.   Yollanma
ishchilardan bundan tashqari yog’ – moy va shakar sanoatida ham foydalanganlar. 
XVIII   asr   oxiralarida   Qohirada   15   ming   nafar   yollanma   ishchi   va   15   ming
nafar   hunarmandlar   hisobga   olingan   edi.   Ba’zan   feodallar   shakar   ishlab
chiqaruvchilar   bilan   birgalikda   o’z   yerlarida   korxonalar   tashkil   etganlar.   Vaqf
yerlari   boshliqlari   ham   ba’zan   manufaktura,   hunarmandchilik   ustaxonalari   va
rastalar egalari bo’lib qolgan edilar. Mana shundan ham ko’rib turibmizki shaharda
ahvol yaxshi bo’lgan. Faqat shuni aytib o’tish kerakki manufakturalr vujudga kelgan
bo’lsa   ham,   bu   manufakturalarni   faqat   katta   ustalarga   ochish   huquqi   berilgan.
Shunday bo’lsa ham shahar aholisi huddi qishloqlardagidek mamlyuklardan ko’plab
aziyat   chekishgan.   Mamlyuklar   asosan   ularni   turli   xil   soliqlar   bilan   qiynashgan.
Mana shu XVII – XVIII asr Misr tarixida alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu davrda
hokimiyatga mamlyuklarni qaytishi ko’zga tashlanadi. Mamlyuk Ali bey al – Kabir
(1760 – 1772 y)  beylar va yanicharlar qarshiligini yengib, Misrning yangi  amiriga
aylanadi.   Unga   “shayx   al   –   Balad”   unvoni   beriladi.   Ali   bey   deyarli   mamlyuklar
saltanatini tiklaydi. 
Manufakturlarda  asbob – uskunalar  hali  sodda bo’lishiga   qaramasdan , ishchi
kuchini   to’g’ri   taqsimlangani   bu   korxonalarda   ishlab   chiqarish   hajmini   va   ishlab
chiqarilayotgan   mahsulotlar   sifatini   yaxshiligini   ta’minlab   berar   edi.   Shunga
qaramasdan Misrda kapitalizimni rivojlanishini orqaga tortadigan ba’zi bir sabablar
ham   bor   edi.   Birinchi   navbatda,   manufakturalar   va   hunarmandchilik   ustaxonalari
podsho   va   beylarning   tazyiqidan   ozod   bo’lmagan   edi.   Bundan   tashqari,   katta
miqdordagi   soliqlar,   yig’imlar,   kontributsiya   va   shunchaki   qilinadigan   tazyiqlar
savdogarlar   va   hunarmandlarning   ishlariga   katta   ta’sir   o’tkazar   edi.   Kapitulyatsiya
3 Arabiyni xokimiyatdan chetlashtirib, isyonchi deb e'lon qildi. Unga javoban Arabiy
xedivni "inglizlar asiri" deb hisoblashini bildirdi.
Favkulodda Majlis Tevfiqni hokimiyatdan chetlatib, Arabiyni kurolli kuchlar
bosh ko'mondoni etib tayinladi. Arabiyning ixtiyorida 19 ming muntazam qo'shin va
40   ming   yangi   safarbar   kilinganlar   bor   edi.   Misr   armiyasi   o'k-dorilarning   katta
zaxirasiga,   ko'plab   kurollarga,   jumladan   500   ta   to'plarga   ham   ega   edi.   Misrni
himoya   qilishning   strategik   rejasi   ham   ishlab   chikildi.   Ammo   Arabiyning   harbiy-
strategik   xatosi   shunda   ediki,   u   ing   lizlar   Suvaysh   kanalining   betarafligi   xakidagi
konventsiyani   buzmaydi,   deb   hisoblab,   kanal   tomonning   mudofaasini   kuchaytir
madi.   Inglizlar   esa   bundan   foydalanib,   kanalning   betarafligi   to'g'risidagi
konventsiyani   ham   inobatga   olmasdan,   Port-Said   va   Ismoiliyaga   Hindistondagi
ko'shinlarni tashladilar va shu tarika Qohiraga ikki tomondan hujumni ta'minladilar.
Buning   ustiga,   ayrim   xududlarni   himoya   qilish   topshirilgan   badaviylarning
yo'lboshchilarini inglizlar sotib oldilar. Natijada Arabiy mag'lubiyatga uchradi, 1882
yil 14 sentyabr kuni ingliz ko'shinlari  Qohirani egalladilar. Arabiy kamoqqa olindi
va sud xukmiga ko'ra Tseylonga (Shri Lanka) surgun kilindi.
Bu   davrda   chet   el   aralashuviga   qarshi   tura   oladigan   Arab   milliy   birligi
shakllanmagan   edi.   Milliy   burjuaziya   hali   kuchsiz,   o'z   imtiyozlarini   kengaytirish
yo'lida   kelishuvlarga   moyil   edi.   Arabiyga   qo'shilgan   feodal   elementlar   va
ko'chmanchi   qabilalar   boshliqlari   eng   og'ir   damlarda   ochiqchasiga   xiyonat   yo'lini
tanladilar.   Bu   faktorlarning   hammasi   bir   bo'lib   milliy-ozodlik   harakatining
mag'lubiyatiga olib keldi va Misrning Angliya mustamlakasiga aylanishi jarayonini
osonlashtirdi.   Misr   rasman   Usmoniylar   imperiyasi   tarkibida   kolayotgan   bo'lsada,
butun ijro hokimiyati Angliyaning bu erdagi bosh kon - suli qo'lida jamlangan edi.
Frantsiya   bilan   tarang   munosabatlar   saklanib   koldi.   Fakat   1904   yili   Angliya
Frantsiyaning   Marokashdagi   maxsus   holatini   tan   olganidan   so'ng,   Frantsiya
Angliyaning Misrdagi shunday holatini tan oldi.
20 Muhammad   Ali   davrida   Misrning   rivojlanishi.   Misrning   Usmoniylar
imperiyasidan amalda mustaqilligi, mamluk feodal - lari xukmronligining tugatilishi
mamlakatning iktisodiy ri - vojlanishi uchun kulay sharoit yaratdi.
Misr   iktisodiy   tarakkiyot   bo'yicha   ilgari   ham   Usmoniylar   imperiyasining
Arabiston va Anatoliyadagi  xududlari  ichida ancha yuqori  turardi. Muhammad Ali
tomonidan   amalga   oshirilgan   islohotlar   natijasida   Misr   iqtisodiy   va   madaniy
tarakkiyotning   yangi   bosqichiga   ko'tarildi.   Aslida   islohotlarga   olib   kelgan   sabab
kuchli, evropacha ku - rollangan va o'qitilgan armiyaga ega bo'lish istagi bo'lsa-da,
islohotchilik   faoliyati   ijtimoiy   munosabatlar,   iqtisod,   madani   -   yat   va   davlat
boshqaruvining turli sohalarini qamrab oldi.
Eng muhim sohalardan biri agrar islohot bo'ldi. Uning nati - jasida 1811 yilga
kelib   Muhammad   Ali   mamluk   beylarining   im   -   tiyozli   holatini   to'liq   yo'q   qildi.
Musodara   qilingan   erlarning   bir   qismini   fellaxlarga   tarqatdi.   Uning   davrida   yangi
sugorish   tizimlari   bunyod   etildi,   ekiladigan   maydonlar   qariyb   ikki   Baro   -   bar
kengaydi.   Paxta   va   boshqa   eksportbop   ekinlarga   katta   ahamiyat   berildi.   Birok
kishloq   xo'jalik   mahsulotlarini   sotib   olishga   davlat   monopoliyasi   o'rnatilganligi
sababli   xalqning   ahvoli   ancha   og'irligicha   qolaverdi.   Natijada   kator   ko'zg'olonlar
bo'lib, barchasi shafqatsizlik bilan bostirildi 3
.
Harbiy islohot mamlakatning harbiy kudratini yuksaltirish - ga karatilgan edi.
Muhammad  Ali  evropaliklar,  asosan  frantsuz  -   lar  yordamida  zamonaviy  armiyani
shakllantirdi,   uni   yangi   artil   -   leriya   bilan   kurollantirdi,   harbiy   flotga   asos   soldi.
1830 yili Misr armiyasida 150 ming askar, flotda 32 ta harbiy kema bo'lib, jangovar
kobiliyati jihatidan turk sultoni armiyasidan ancha ustun edi.
Harbiy   islohot   bir   kator   sanoat   korxonalarining   xam   kurilishiga   olib   keldi.
Cho'yan   kuyish,   kurolsozlik   va   porox   zavodlari,   kuyuv-mexanika   ustaxonasi,
to'qimachilik manufakturalari ochildi. Aleksandriya verflarida yangi harbiy kemalar
3
  История древнего востока. М.: 1988.
12 Misrga   chet   el   kapitalining   kirib   kelishi.   Kapitalistik   munosabatlarning
rivojlanishi.   Muhammad   Ali   milliy   sanoat   -   ni   rivojlantirdi   va   protektsionizm
siyosatini   olib   bordi,   mamla   -   katning   iqtisodiy   kudratini   oshirib,   Misrni   Evropa
davlatlari   -   ga   iqtisodiy   karam   va   mustamlaka   bo'lishdan   saqlab   qoldi.   Uning
vorislari ham asosan shu siyosatni davom ettirsalarda, iqtisodga davlat aralashuvini
kamaytirishga   majbur   bo'ldilar.   Dexkon   o'z   mehnati   mahsulidan   erkin   foydalanish
hukuqini oldi, kullik va kul savdosi bekor qilindi.
XІX   asr   70-yillariga   kelib   mamlakatning   jahon   kapitalistik   xo'jaligiga
tortilishi oqibatlari aniq ko'zga tashlanib koldi. 1840 yili Muhammad Ali 1838 yilgi
ingliz-turk   savdo   shartno   -   masining   Misrga   ham   joriy   qilinishiga   rozilik   berishga
majbur   bo'ldi   va   bu   ilgari   mavjud   bo'lgan   savdo   monopoliyalarining   bekor
qilinishiga   olib   keldi.   Eksportbop   ekinlar,   birinchi   navbatda,   paxta   ekiladigan
maydonlarni  kengaytirish  jarayoni  davom  etdi. Paxtachilikni  rivojlantirishga  1861-
1865 yillari Shimoliy Amerikada yuz bergan fukarolar urushi ham turtki bo'ldi.
Qishloq   xo'jalik  mahsulotlarini   kayta   ishlash   sanoati   ri   -   vojlandi.   Bir   necha
kand   zavodlari   ishga   tushirildi.   1860-1870   yillari   temir   yo'llar   kurilishi   jadal   olib
borildi, 13 ming km sug'orish kanallari qazildi, portlar qayta jihozlandi 4
.
Tovar-pul   munosabatlarining   rivojlanishi   agrar   konun   -   chilikning
o'zgarishiga ta'sir  ko'rsatdi, qishloq xo'jaligiga ham  chet  el kapitali  jadal kirib kela
boshladi. 1855 yili frantsuz muhandisi Ferdinand Lesseps O'rta er dengizi bilan qizil
dengizni   boglovchi   "Suvaysh   kanalini   qazish   uchun   umumiy   kompaniya"   tashkil
qilishga ruxsat oldi. Buyuk Britaniyaning qarshilik qilishiga qaramasdan, 1859 yili
qazish ishlari boshlanib, o'n yilda kanal kazib bitkazildi. Qazish ishla riga har oyda
60   ming   misrlik   dehqonlar   majburiy   jalb   qilindi.   Misr   tarixchilarining
ma'lumotlariga   karaganda,   og'ir   mehnat   va   epidemiya   natijasida   120   ming   kishi
halok   bo'lgan.   1869   yili   ka   -   nal   ochilgandan   so'ng   uni   va   bir   yo'la   Misrni   o'z
4
  Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980.
14 Kurs   ishi   mavzusining   asoslanishi   va   uning   dolzarbligi.   Milliy
ma’naviyatimizni   rivojlantirish,   uni   xalqimiz,   ayniqsa,   yoshlarimiz   hayotiga
singdirishda   ijtimoiy-gumanitar   fanlarning   ahamiyati   juda   katta.   Afsus,   bu   fanlar
rivoji   zamondan   ortda   qolmoqda.   Xususan,   biz   uchun   nihoyatda   dolzarb   bo‘lgan
tarix   fani   ham   bundan   mustasno   emas.   Tarixga   oid   ilmiy   tadqiqot   ishlari   asosan
bayonchilik,   publitsistik   usulda   olib   borilmoqda.   Natijada,   olis   va   yaqin
o‘tmishimizdagi   ko‘pgina   voqealar   mohiyati,   ularni   yuzaga   keltirgan   omillar   va
tarixiy qonuniyatlar ochilmasdan qolmoqda.
Bir   haqiqatni   barchamiz   chuqur   anglab   olishimiz   zarur:   milliy   tarixni   milliy
ruh   bilan   yaratish   kerak.   Aks   holda,   uning   tarbiyaviy   ta’siri   bo‘lmaydi.   Biz
yoshlarimizni   tarixdan   saboq   olish,   xulosa   chiqarishga   o‘rgatishimiz,   ularni   tarix
ilmi,   tarixiy   tafakkur   bilan   qurollantirishimiz   zarur.   Buning   uchun,   avvalo,
O‘zbekistonda   tarix   fanini   2030-yilgacha   rivojlantirish   konsepsiyasini   ishlab
chiqishimiz vaqti-soati keldi, deb o‘ylayman. Tarix institutini bu fanni rivojlantirish
bo‘yicha   tayanch   ilmiy   muassasa   etib   belgilash   kerak”,   —   dedi   prezident   Shavkat
Mirziyoyev.
Birinchi Prezidentimiz I. A. Karimovning “Tarixga murojaat qilar ekanmiz, u
xalq   xotirasi   ekanligini   nazarda   tutishimiz   kerak.Xotirasiz   barkamol   kishi
bo‘lmaganidek,   o‘z   tarixini   bilmagan   xalqning   kelajagi   ham   bo‘lmaydi”   degan
fikrlarni   aytib   o’tgan 1
.   Biz   tanlagan   mavzu   ham   bugunning   dolzarb   mavzusi
hisoblanib,   uni   ilmiy   nuqtai   nazardan   tadqiq   etib,   manbalar,   arxiv   hujjatlari   orqali
xolislik bilan yaqindan o`rganib, fanga yangiliklar kiritish, bugun va kelajak avlodni
haqqoniy tarixdan boxabar etish mavzuning dolzarbligini tashkil qiladi.
Usmonlilar   imperiyasining   sustlasha   borishi   uning   tarkibidagi   arab
davlatlariga   ham   o’z   ta’sirini   ko’rsatmay   qolmadi.   Sulton   hukumati   Misrda
nomigagina   saqlanib   qolgan   edi.   Biz   ko’rib   chiqayotgan   bu   davrda   Misr
iqtisodiyotida bir  qancha o’zgarishlar  bo’lib o’tdi. Sanoatning bir qancha turlarida,
ayniqsa   eksport   uchun   tovar   ishlab   chiqariladigan   joylarda   manufakturaga
1
  Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
2 avgustda   esa   Buyuk   Britaniya   —   Misr   birlashgan   qo‘shinlari   Sudan   mahdiylari
qo‘shini ustidan g‘alaba qozondi va Sudanning asosiy qismini bosib olishga erishdi.
Buyuk davlatlarning Shimoliy Afrikadagi siyosati 1883-yil Tunisda Fransiya
hukmronligi o‘rnatildi. Bungacha Fransiya Jazoirni ham egallagan edi. Jazoirda XIX
asr   oxirida   300   mingdan   ortiq   fransuz   yashardi.   Hosildor   yerlar   fransuzlar   qo‘lida
edi.
1905—1906-yillarda   Jazoirda   mustamlaka   zulmiga   qarshi   kurash   boshlandi.
1912-yilda   „Yosh   Jazoir“   partiyasi   tuzildi.   Bu   partiya   sud   ishlarida   jazoirliklar
uchun   „mahalliy   kodeks“   nomli   kam-   situvchi   tartibni   bekor   qilish,   soliq   olishda
jazoirliklar   va   yevro-   paliklarni   tenglashtirish,   xalq   maorifini   kengaytirish,   arablar
uchun saylanadigan lavozimlarni ko‘paytirish kabi talablarni qo‘ydi.
Yevropa davlatlarining mustamlaka  taqsimotida  Fransiya  Ma-  rokashga ham
ega   bo‘ldi.   1900-yili   Italiya   Fransiyaning   Maro-   kashga   nisbatan   huquqlarini   tan
oldi. Buning evaziga Italiya Livi- yaga daxldor huquqqa ega bo‘ldi.
Fransiya   Marokashga  qarshi  urush  ochish   uchun  bahona  qi-   dirar  edi.  1907-
yilda Marokash shahrida fransuz shifokori o‘ldi- rildi. Shu bahonada Fransiya zudlik
bilan urush harakatlarini boshlab yubordi. Qisqa vaqt ichida Fransiya Marokashning
barcha asosiy shaharlarini bosib oldi. Marokashning ba’zi hududlari esa Ispaniyaga
berildi.
Liviya   uzoq   vaqt   Turkiya   mustamlakasi   bo‘lib   keldi.   1911-yil   29-sentabrda
Italiya   Liviyaga   bosqinchilik   urushi   boshladi.   Turkiya   tayinli   javob   chorasi
ko‘rolmadi. Oqibatda, 1911-yil 5-noyabr kuni Liviya Italiya mulki deb e’lon qilindi.
Ansorlar   (arabcha   —   yordamchilar,   safdoshlar)   —   Muhammad   (s.a.v.)
sahobalari   bir   tabaqasining   nomi.   (Ular   622-yilda   Makkadan   Madinaga   ko‘chib
borgan musulmon muhojirlarga va Rasulullohga yordam bergan hamda Islom dinini
qabul   qilgan  Madinaning   avs  va  hazraj  qabilalarining  a’zolari   bo‘lganlar.)  Mahdiy
24 masjid,   madrasa   yerlari   va   xass   yerlari   –   sultonning   xususiy   yerlari   bo’lgan.   Vali
imperiyaning   vakili   sifatida   o’z   tarafdorlari   bilan   xos   yerlari   ustidan   nazorat
o’rnatgan edi. Vaqf yerlarining nazorati esa nozirning qo’lida edi. Nozirning ustidan
bosh   nozir   turgan.   Bosh   nozir   esa   to’g’ridan   –   to’g’ri   bish   qoziga   bo’ysingan.
Ko’pchilik   xususiy   yerlar   ko’pincha   vaqf   yerlari   deb   yozdirilib   soliqlardan   ozod
bo’lib qolgan. Mamlyuklarni nazorat qilish mahalliy hukumdorlar va yanicharlarga
topshirildi.   Ammo   bu   harakatlar   foyda   bermadi.   Mamlyuk   beylarining   dehqon   va
hunarmandlarni ayovsiz qiynashlari mamlakatda noroziliklarni keltirib chiqardi. 
Bu   norozilikka   sabab   dexqonlar   rasman   erkin   shaxslar   xisoblansalarda
ularning   huquqlari   poymol   qilinishidan   kelib   chiqqan   deb   aytsak   bo’ladi.   Buning
yaqqol   misoli   sifatida   mana   bu   holatni   aytib   o’tsak   bo’ladi,   dexqon   o’zi   xoxlagan
paytda ishlayotgan yerini tark etishi mumkin bo’lgan, lekin dexqon yerni tark etsa u
kuch   bilan   ish   joyiga   olib   kelininb   qattiq   jazollangan.   Misrda   Qohira   Al   –   Azhar
masjidi   shayxi   boshchiligida   turk   hukmdorlari   va   mamlyuk   beylariga   qarshi   xalq
xarakatlari   boshlandi.   1795   yil   yozida   Qohirada   barcha   savdogarlar   va
hunarmandlar   o’z   do’konlarini   yopib   qo’ydilar.   Mamlyuk   beylari   shayx   bilan
kelishishga   majbur   bo’ldilar   va   qiynoqlar,   hamda   noqonuniy   soliqlardan   voz
kechishlarini   aytdilar.   1798-yili   ularning   orasida   birdamlik   bo’lmagani   uchun
mamlyuklar   “Ehromlar   yonidagi   jang”   da   Napaleon   Bonapart   qo’shinlaridan
mag’lubiyatga   uchraydilar.   1800   yilga   kelib   Misr   ahosi   2.5   mlnga   yaqin   edi.   Bu
butun Misr tarixidagi aholining eng kam ko’rsatkichi edi. Bundan ko’rinib turibdiki
Misrda bu davrda aholining o’sishi  juda sekin bo’lgan. Misrning yagona eng katta
shahri   Qohira   bo’lib,   unda   250   ming   kishi   istiqomat   qilgan.   Qolgan   aholi   esa
qishloqlarda   va   kichik   shaharlarda   istiqomat   qilgan.   Misrning   janubida   qisman
ko’chmanchi xalqlar isteqomat qilib, ular chorvachilik bilan shug’ullanganlar.
Tadqiqot   mavzusi   bo‘yicha   adabiyotlar   sharhi   (tahlili).   Bietak . C ,
Stiebing . C ,   Shnayder ,   Bader ,   Ладынин   И.   А,   Замаровский   В   Их   величества
пирамиды. М.: 1980 ,  Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982 ,  Берлов О. Д.
8 Britaniya   parlamenti   kelishuvni   ma qulladi   va   Misrdan   yakuniy   shartnoma   tuzishʼ
vakolatiga   ega   bo lgan   yana   bir   missiyani   Londonga   yuborish   so raldi.   1921-yil	
ʻ ʻ
iyun   oyida   kelgan   bu   missiyani   Adli   posho   boshqardi.   Biroq,   1921-yilda   bo lib	
ʻ
o tgan   konferensiya   delegatlari   Suvaysh   kanali   zonasi   ustidan   nazoratni   saqlab	
ʻ
qolish muhimligini ta kidladilar va Kerzon Vazirlar Mahkamasini Adli Posho qabul	
ʼ
qilishga   tayyor   bo lgan   har   qanday   shartlarga   rozi   bo lishga   ko ndira   olmadi.	
ʻ ʻ ʻ
Missiya Misrga qaytib keldi.
1921-yil  dekabr  oyida Qohiradagi  Britaniya hukumati  harbiy holat joriy etdi
va   Zag‘ulni   yana   deportatsiya   qildi.   Namoyishlar   yana   zo'ravonlikka   olib   keldi.
Millatchilikning   kuchayishini   inobatga   olib,   Oliy   komissar   Lord   Allenbining
taklifiga   binoan   Britaniya   1922-yilda   Misr   mustaqilligini   tan   oldi,   protektoratni
bekor qildi va Misr sultonligini Misr Qirolligiga aylantirdi. Sarvat posho bosh vazir
bo ldi.   Biroq,   Britaniya   ta siri   Misrning   siyosiy   hayotida   hukmronlik   qilishda	
ʻ ʼ
davom   etdi   va   moliyaviy,   ma muriy   va   hukumat   islohotlariga   yordam   berdi.	
ʼ
Britaniya kanal zonasi, Sudan va Misr mudofaasini nazoratini saqlab qoldi.
Vafd partiyasidan vakil bo'lgan Zag lul 1924-yilda bosh vazir etib saylandi. U	
ʻ
Buyuk   Britaniyadan   Misrning   Sudan   ustidan   hokimiyatini   va   Nil   vodiysi   birligini
tan   olishni   talab   qildi.   1924-yil   19-noyabrda   Britaniyaning   Sudan   general-
gubernatori  Ser  Li  Stak Qohirada o‘ldirildi, Sudanda Misr  tarafdorlari g‘alayonlari
boshlandi.   Zag‘ul   birinchisiga   rozi   bo‘ldi,   ikkinchisiga   rozi   bo‘lmadi   va   iste’foga
chiqdi.
Millatchilik kayfiyatining kuchayishi bilan Buyuk Britaniya 1922-yilda Misr
mustaqilligini   rasman   tan   oldi   va   Sulton   Husayn   Komilning   vorisi   Sulton   Fuod   I
sultonlik unvonini qirollikka o zgartirdi.	
ʻ
Biroq,   inglizlarning   okkupatsiyasi   va   Misr   ishlariga   aralashuvi   davom   etdi.
Misrda   Britaniyaning   Misrni   Sudanni   boshqarish   huquqidan   mahrum   qilishga
urinishlari alohida tashvish uyg otdi. Misr hukumati, o z navbatida, qirol Fuod I va
ʻ ʻ
27 Sudan, Darfur bilan ham savdo aloqalarini o’rnatgan edi. Misrdan Hindistondan olib
kelinayotgan savdo karvonlarining asosiy qismi o’tar edi. Shuning uchun ham Misr
tranzit yo’l hisoblana edi. 
XVIII   asr   oxirlarida   faqatgina   5   ming   nafar   savdogar   ichki
savdo bilan shug’ullanar edi. Bu davrda Qohira siyosiy jihatdan obr’sini yo’qotgan
bo’lsa   ham   savdo   jihatdan   xali   ham   Yevropaga   olib   boradigan   asosiy   tranzit   yo’li
hisoblanar   edi.   Savdoning   rivojlanishi   dehqonlarni   ayovsiz   ekspluatatsiya
qilinishiga   olib   kelar   edi.   Eski   soliqlarni   to’lab   bo’lmaslaridan   yangisi   qo’shilib
turar   edi.   Multazimlar   dehqonlardan   Portaga   to’lanadigan   boj   uchun,   qo’shin
uchun,   mahalliy hukumat uchun , qishloq boshqarmalari va diniy muassasalarga, o’z
ehtiyojlarini   hisobga   olmagan   holda   olinadigan   yig’imlar,   ba’zan   esa   hech   qanday
sababsiz   ham   soliq   va   yig’imlar   olar   edilar.   Bundan   tashqari   hukumqt   tomonidan
o’rnatilgan soliq va yig’imlar ham bor edi, bularning barchasi milliy urf – odatlarga
asoslangan   edi.   Fransuz   tadqiqotchisi   Estev   XVIII   birgina   qishloqning   o’zidan
olinadigan   soliq   70   dan   ortiq   ekanligini   aytib   o’tgan.   Milliy   urf   –   odatlarga
asoslangan yig’imlar haqida Estev shunday deb yozib qoldirgan, “2 – 3 yilga qilib
yig’ib   olingan   yig’im   miqdori   yetib   ortardi,   lekin   uni   keyingi   safar   oddiy   qoida
sifatida   talab   qilar   edilar“.   Dehqonlarni   bunday   tarzda   qiynoqqa   solinishi
mamlyuklarga   qarshi   qo’zg’alonga   olib   keldi.   Mamlyuklar   urush   va   siyosiy
kelishmovchiliklardan   tashqari   hamma   narsaga   rozi   bo’lishar   edi.   XVII   asr
boshlariga   kelib   mamlyuklar   turk   sultonini   kuchsizlanib   qolganidan   foydalanib
Misrda hukumatni qaytadan qo’lga kiritadilar. 
XVIII o’rtalariga kelib esa multazimlarning yarmini mamlyuklar tashkil qilar
edilar.   XVIII   asr   o’rtlarida   Yuqori   Misrda   mamlyuklarga   qarshi   baddaviylar
qo’zg’alon   ko’taradilar.   Qo’zg’alon   1769   yilga   kelibgina   bostirladi.   1778   yili
Tantada   mamlyuklarga   qarshi   dehqonlarning   yirik   qo’zg’aloni   bo’lib   o’tadi.
Mamlyuklar   portaning   vassallari   bo’lishlariga   qaramasdan   ular   o’z   qollarida
hukmronlikni   qattiq   ushlab   turar   edilar.   Istambuldan   kelgan   Podsho   hukumati   esa
6 Tadqiqotning   vazifasi.   Misr   tarixini   oliy   ta’lim   muassasalarida   ta’lim
olayotgan talaba   yoshlar uchun xolisona yoritib berish,  ayniqsa tarix yo‘nalishida
bilim   olayotgan   talaba   yoshlarga   yevropa   davlatlari   madaniyatining   jahon   tarixida
tutgan   o‘rnining     qanchalar   muhim   ekanligini   va   bu   davlatlar   o‘rta   asrlar   tarixida
chuqur iz qoldirgani haqida ma’lumot berish asosiy vazifa sifatida qo’yilgan.
Tadqiqotning   usullari:   tarixiylik,   tizimlashtirish,   qiyosiy,
muammoviyxronologik   hamda   fanlararo   yondashuv   kabi   ilmiy   tadqiqot   usullari
hamda xolislik tamoyillaridan foydalanildi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi.  Tarixshunoslik o’tmishda kechgan va bugungi
kunda   sodir   bo’layotgan   voqea-hodisalarning   odamlar   ongida   qanday   aks   etishini,
tarixiy   adabiyotlar   orqali   ijtimoiy-tarixiy   rivojlanish   jarayonini   kuzatish,   jamiyat
tarixiy   rivojining   turli   bosqichlarida   tarixiy   bilimlarining   o’sib   borishi   jarayonini
kuzatish   imkonini   beradi.   Boshqacha   aytganda   ma’lum   bosqich   yoki   davrda   tarix
fanining   rivojini   jamiyat   taraqqiyotining   asosiy   yo’nalishi   bilan   bog’liqlikda
ifodalaydi. Shuningdek fan taraqqiyotida o’z o’rniga ega bo’lgan markazlar tarixini,
unda faoliyat ko’rsatgan ilmiy kadrlarning salohiyati ularning fan rivojiga qo’shgan
hissalarini o’rganish kabi vazifalarni ham bajaradi.
Tadqiqot   natijalarining   nazariy   va   amaliy   ahamiyati.   Muayyan   ijtimoiy
hodisani haqiqat deb bilgan odam unga imon keltiradi, ya'ni ishonadi va bu ishonchi
(haqiqati) ro'yobga chiqishi uchun kurashadi, hatto hayotini ham unga bag'ishlaydi.
Biroq u qabul qilgan va to'g'riligiga qattiq ishongan, e'tiqod qilgan va ixlos ko'ygan
"haqiqat"   ko'pincha   sarob   ekanligi   ayon   bo'lgach,   pushaymon   eydi,   ammo   keyingi
pushaymon o'ziga dushman bo'lib qoladi.
Ichki   savdo   bilan   bir   qatorda   tashqi   savdo   ham   rivojlandi.   XVII   –   XVIII
asrlarda   Misr   eksportining   asosini   charm,   shakar,   nashatir,   shu   bilan   bir   qatorda
guruch   va   bug’doy   tashkil   qilar   edi.   Misr   faqatgina   Yevropa   davlatlari   bilangina
emas balki qo’shni davlatlar: Suriya,   Arabiston , Mag’rib (Jazoir, Tunis, Marokash),
5 xedivdan   hukumatni   iste'foga   chikarish   va   Arabiyni   mamlakatdan   haydashni   talab
kildilar.   Ammo   Qohira   va   Aleksandriyada   boshlangan   g'alayonlar   natijasida   xediv
Arabiyni o'z lavozimida koldirishga majbur bo'ldi. Arabiy boshchiligidagi radikallar
chet   elliklarga   qarshi   shiorlar   bilan   chikib,   evropacha   urf   belgilari   bo'lgan   kafelar,
restopanlar,   opera   teatrlarini   yoplilar,   an'anaviy   Islom   normalarini   tikladilar.
Arabiyning bu harakatlari Sulton Abdul Hamid tomonidan ham ko'llab-kuvvatlandi,
u Arabiyga Posho unvonini berdi 6
.
Misrning Angliya tomonidan bosib olinishi. 1882 yil iyunda Istambulda Misr
muammosi   bo'yicha   konferentsiya   chakirildi.   Konferentsiyada   qatnashgan   barcha
Evropa   davlatlari   katori   Angliya   delegasiyasi   ham   Misr   xududini   anneksiya
qilmaslik yoki bosib olmaslik to'g'risidagi karorni imzolashga majbur bo'ldi.
Birok   Aleksandriyada   safarda   bo'lgan   Angliya   eskadrasining   boshlig'i   vise-
admiral   Seymur   konferentsiya   karorining   tasdiklanishini   kutib   o'tirmasdan,
Aleksandriyaning   harbiy   gubernatoriga   ig'vogarona   ultimatum   jo'natdi.   Unda
misrliklardan   ular   tomonidan   olib   borilayotgan   Fort   kurilishini   24   soat   ichida
to'xtatish talab qilingan edi.
1882   yil   11   iyul   kuni   inglizlar   floti   Aleksandriyani   bombardimon   kilishni
boshladi. Keyin 25 ming kishilik piyoda qo'shinlar shaharni bosib oldi. Frantsuzlar
urush harakatlarida katnashmadilar.
Misr   jamiyatining   barcha   evropalashgan   qatlamlari   inglizlardan   panoh   izlab
Aleksandriyaga   kela   boshladilar.   Tez   orada   xediv   Tevfik   ham   o'z   xalqining
manfaatlarini sotib, Aleksandriyaga kelib oldi.
Qohirada   inglizlar   boskiniga   qarshi   mudofaani   tashkil   kilish   va   boshkarish
uchun   harbiy   kengash   tashkil   qilindi,   zodagonlar,   ruhoniylar   va   vatanchilar
vakillaridan   iborat   Favkulodda   Majlis   chakirildi.   Ochik   ziddiyat   boshlandi.   Xediv
6
  Савельева Т.Н. Аграрный строй Египте в период Древнего царства. М.: 1962
19 KURS ISHI
MUNDARIJA
KIRISH  ................................................................................................................. 2-9
I BOB. XIX ASRDA MISR
1.1 Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash ............................ 10-17
1.2 Milliy-ozodlik harakatlari ............................................................................ 18-25
II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI
2.1  Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi ........................................................ 26-28
2.2  XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi ................................................... 29-32
XULOSA  ................................................................................................................ 33
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR  .............................................................. 34
KIRISH
1 (arabcha   —   Alloh   tomonidan   to‘g‘ri   yo‘lga   yetaklov-   chi)   —   Islomda   oxirzamon
bo‘lganida kelib, yerda adolat o‘rna- tadi, deb ishoniluvchi payg‘ambar.
25 maxsulotlar   olib  kelib  sotishgan,   bundan  tashqari  mavsumiy   o’simliklar   bilan  ham
savdo qilishgan, o’rniga esa shahardan: ma’to, kiyim – kechak, uy jihozlari, metall
buyumlar   sotib   olganlar.   Oldi   –   sotdi   munosabatlari   qishloq   bozorlarida   ham   olib
borilgan. Savdo – sotiq boshqa tumanlar o’rtasida ham rivojlangan. Hozirgi zamon
tarixchilarining aytishiga qaraganda XVIII asr o’rtalarida Misrning janubiy qismida
yuqori   Nilda,   Qohira   va   delta   vodiylarida   kemalar,   shakar ,   don,   mato,
yog’mahsulotlari tashiganliklarini, qaytishda esa sovun, tuz, guruch, mis, temir, ruh
kabi mahsulotlar olib kelganliklarini aytib o’tishadi.
XULOSA
32 1801 yili frantsuz ko'shinlari  Misrni  tark etgandan so'ng avvalgi  ittifokchilar
inglizlar,   mamluklar   va   turklar   o'rtasida   kelishmovchiliklar   boshlanib   ketdi.   1803
yili   Fran   -   tsiya   bosimi   ostida   Angliya   o'z   ko'shinlarini   Misrdan   olib   chiqib   ketdi.
Amen   tinchlik   sulhining   shartlariga   ko'ra   Misr   turk   sultoniga   qaytarildi.   Shunga
qaramasdan   Angliya   va   Frantsiya   mamluklarning   turli   guruhlariga   tayangan   holda
Misrdagi o'z ta'sirlarini yo'qotmaslikka harakat kildilar. 1802-1804 yil - lari mamluk
beylari bilan Turkiya o'rtasida hokimiyat uchun ku - rash to'xtamadi.
Misr   tarixidagi   yangi   davr   turk   armiyasi   tarkibiga   kiruvchi   alban   korpusi
boshlig'i   Muhammad   Ali   nomi   bilan   bog'lik.   Al   -   ban   korpusi   Napoleonga   karshi
kurashish   uchun   Misrga   jo'natilgan   edi.   1803   yili   korpus   yordamida   Qohirada
mamluklar hokimiyati o'rnatildi. Birok mamluklarning eski tartiblarni tiklash uchun
kilgan   urinishlariga   karshi   1804   yili   Qohirada   Muhammad   Ali   boshchiligida
ko'zg'olon boshlandi. U al-Azxar shayxi bilan alo - ka bog'ladi. O'z ko'shinlariga ega
bo'lmagan   Shayx   alban   korpusini   ko'llashdan   manfaatdor   edi.   Ko'zg'olonchilar
mamluk   beyi   Usmon   Bardiysining   saroyini   vayron   qilib,   mamluklarni   shahardan
kuvib   chikardilar.   Qohira   shayxlari   Aleksandriya   hukmdori   xur   -   shidni   Misr
poshosi,   Muhammad   Alini   esa   uning   o'rinbosari   deb   e'lon   qildilar.   To'rt   oylik
himoyadan  so'ng   Muhammad   Ali   mamluklarni   yukori   Misrga   siqib   chiqardi.   Ayni
paytda   Xurshid   eski   soliqlarni   tik   -   ladi,   uning   turk   qo'shinlari   esa   Qohiraliklarni
talashda   davom   etdilar.   1805   yil   aprelda   kohiraliklarning   Xurshidga   karshi
ko'zg'oloni   boshlandi.   Muhammad   Ali   qo'zg'olonchilarni   ko'llab   -   kuvvatladi.
Xurshid   shahardan   quvilgandan   so'ng   Qohira   shayxlari   Muxammad   Alini   Misr
poshosi   etib   sayladilar,   Turkiya   xuku   -   matining   esa   buni   tasdiklashdan   boshka
chorasi qolmadi. Muhammad Ali tez orada cheklanmagan hokimiyatga ega bo'ldi.
U   mamluklar   bilan   kurashni   davom   ettirdi.   1807   yili   ingliz   -   turk   urushi
paytida   inglizlar   Aleksandriyaga   desant   tushirdilar,   ammo   Muhammad   Ali   ularni
10 Moliya tizimi va davlat boshkaruvi apparati xam evropacha namunada qayta
tashkil   kilindi.   Vazirliklar   tashkil   kilindi,   Misr   ettita   provintsiyaga   bo'linib,   har
biriga Markaziy xoki - miyatga bo'ysunuvchi gubernator tayinlanadigan bo'ldi.
Ta'limni   rivojlantirishga   ham   e'tibor   karatilib,   Evropa   fani   va   texnikasi
yutuklari   bilan   kizikish   rag'batlantirildi.   Muxammad   Ali   davrida   boshlang'ich   va
o'rta   maktablar,   to'rt   yil   -   lik   maxsus   o'kuv   yurtlari   ochildi,   harbiy   bilim   yurtlari
paydo   bo'ldi.   Evropa   darsliklari   va   ilmiy   adabiyotlar   Arab   tiliga   tar   -   jima   kilindi.
Muxammad Ali Frantsiyadan muhandislar, yuristlar, o'kituvchilar, vrachlarni ishga
taklif   qildi.   Yosh   misrliklarni   o'kish   uchun   Evropaga   jo'natish   odat   tusiga   kirdi.
Birinchi   bosmaxona   ish   boshladi,   1828   yili   esa   Misrning   birinchi   gazetasi   chika
boshladi.   Ajablanarlisi   shundaki,   bu   islohotlarning   boshida   turgan   Muxammad   Ali
qirq yoshida o'qishni o'rganib oldi.
Muhammad   Ali   islohotlari   kuchli   va   mustakil   Misr   davlatini   tuzishga
qaratilganligi   uchun   ham   muvaffakiyat   kozondi.   Islohotlar   Muxammad   Ali
hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi, Misrni Sharkning rivojlangan va kuchli
davlatlari qatoriga olib chiqdi. Bunday sharoit Muhammad Aliga Arab imperiyasini
tuzish va hatto Istambulni zabt etib, Sulton hokimiyatini egallash umidini berdi. Shu
yo'lda u vahhobiylarga karshi urush olib bordi, Suriyani, Livanni va Kilikiyani zabt
etdi,   hatto   anaToliya   xududiga   kirib,   bevosita   Turkiyaning   o'z   xududiga   xam   xavf
soldi. Fakat Angliya va Rossiyaning aralashuvi sultonni mukarrar halokatdan saklab
qoldi. Angliya, Rossiya va Frantsiya tobora kuch - sizlanib borayotgan Usmoniylar
imperiyasi   xududini   bo'lib   olish   va   shu   maqsadni   amalga   oshirish   yo'lida
Muhammad Ali bilan sul - tonning kuchayib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun zimdan
harakat kildilar.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
33 qabul qilinmaydigan bo‘ldi. Bularning hammasi  feodal mustabid tuzumidan burjua
parlament tuzumiga o‘tish yo‘lidagi katta g‘alaba edi.
Chet   elliklar   Misr   hukumatiga   ultimatum   yuborib,   amaldagi   hukumatni
tarqatishini   talab   qildilar.   Mustamlakachilarning   bu   talabi   bajarilmadi.   Bunga
javoban   Buyuk   Britaniya   1882-yilda   Iskandariyani   to‘plardan   o‘qqa   tutdi.   Uning
desanti   shaharni   egal-   ladi.   Bunga   qarshi,   Misr   qo‘shini   rahbarlaridan   biri   Ahmad
Orabibey   Qohirada   oliy   davlat   organi   —   Muvaqqat   kengash   tuzdi.   U   60   ming
kishilik qo‘shin to‘pladi. Ko‘p o‘tmay inglizlar Suvayshni bosib oldilar va Qohiraga
yurish boshladilar. 1882-yil sentabrda Misr qo‘shinlari yengildi. Polkovnik Ahmad
Orabibey   Seylon   oroliga   umrbod   surgun   qilindi.   Shunday   qilib,   Misr   Buyuk
Britaniya mustamlakasiga aylandi.
Buyuk   Britaniya   Misrda   Usmonli   turk   imperiyasi   hokimiyatini   rasman
tugatmadi.   Misr   hadivlari   sulolasi,   Vazirlar   kengashi   nomiga   bo‘lsa   ham   saqlandi.
Moliya ustidan nazorat to‘laligicha ingliz maslahatchilariga o‘tdi.
1888-yilda   Istanbulda   Suvaysh   kanalidan   foydalanish   bo‘yicha   Buyuk
Britaniya,   Germaniya,   Ispaniya,   Italiya,   Rossiya,   Tur-   kiya,   Fransiya   davlatlari
konvensiya   imzolashdi.   Unga   ko‘ra,   kanaldan   barcha   davlatlar   xoh   urush,   xoh
tinchlik paytida bo‘lsin erkin foydalanish huquqini olishdi.
Milliy-ozodlik   uchun   kurashning   faol   tarafdori   bo‘lgan   „Vatan“   partiyasi
inglizlar   nazarida   eng   xavfli   bo‘lib   chiqdi.   Uni   kuch-   sizlantirish   uchun   keskin
choralar   ko‘rildi.   Natijada,   „Vatan“   partiyasi   keng   siyosiy   kurash   yo‘lidan   yakka
terror yo‘liga o‘tib ketdi. Partiyaning „Al-Liva“ („Bayroq“) gazetasi taqiqlandi.
Ammo   ozodlik   harakati   esa   boshqa   ko‘rinishlarda   davom   etdi.   Majlis   vitse-
prezidenti Saad Zaglul demokratik, milliy-ozodlik ruhidagi deputatlarni o‘z atrofiga
to‘plab, majlis nomidan ingliz hukmronligiga qarshi hujjatni o‘tkazishga erishdi.
22 II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI
2.1 Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi
Suvaysh   kanali   ishga   tushirilishi   (1869)   bilan   Angliya   va   Fransiya   Misrda
zo r   berib   o z   hukmronligini   o rnatishga   urindi.   1882-yil   inglizlar   armiyasi   Misrniʻ ʻ ʻ
egallab   oldi   va   xalq   qo zg olonini   sha-fqatsiz   bostirdi.   Mamlakatda   mustamlaka	
ʻ ʻ
tartibi   o rnatildi.   Inglizlar   bank   va   moliya   ishlarini,   irrigatsiya   qurilishlari,   aloqa	
ʻ
yo llarini o z qo llariga oldi. Misr faqat paxta yetishtiradigan davlatga aylanib qoldi.	
ʻ ʻ ʻ
20-asr boshlarida Mustafo Komil (1874— 1908) rahbarligida milliy ozodlik harakati
avj   oldi.   Ammo   mustamlakachilar   xalq   harakatini   bostirdilar.   1914-yilda   Misrda
Britaniya protektorati o rnatildi.	
ʻ
 “Vafd” (“delegatsiya” degan ma’noni anglatadi) nomi bilan mashhur bo‘lgan
guruh   1919-yilgi   Parij   tinchlik   konferensiyasida   Misr   mustaqilligini   talab   qilish
uchun   qatnashdi.   Guruh   tarkibiga   siyosiy   yetakchi,   keyinchalik   Misr   bosh   vaziri
bo‘lgan   Saad   Zag‘lul   ham   bor   edi.   Guruh   hibsga   olinib,   Malta   oroliga   surgun
qilinganida, Misrda qo zg olon ko tarildi.
ʻ ʻ ʻ
1919-yil   martdan   aprelgacha   -   Misr   bo ylab   ommaviy   namoyishlar   va   ish	
ʻ
tashlashlar,   liberal-millatchi   Vafd   partiyasining   siyosiy   rahbarlarini   qo llab-	
ʻ
quvvatlovchi   fuqarolik   itoatsizligining   zo ravonliksiz   harakatlari   bo lib   o tdi.	
ʻ ʻ ʻ
Ommaviy noroziliklarda britaniya qatag onlari 800 ga yaqin odamning o limiga olib	
ʻ ʻ
keldi.   1919-yil   noyabr   oyida   Alfred   Milner   boshchiligidagi   komissiya   vaziyatga
vositachilik qilish uchun Misrga yuborildi. 1920-yilda Lord Milner Buyuk Britaniya
tashqi ishlar vaziri Lord Kerzonga o z hisobotini taqdim etdi va protektoratni ittifoq	
ʻ
shartnomasi bilan almashtirishni tavsiya qildi 9
.
Natijada,   Kerzon   Zag lul   va   Adli   Posho   boshchiligidagi   Misr   missiyasini	
ʻ
muhokama   qilish   uchun   qabul   qilishga   rozi   bo ldi.   Missiya   1920-yil   iyun   oyida	
ʻ
Londonga   keldi   va   shartnoma   1920-yil   avgustida   tuzildi.   1921-yil   fevral   oyida
9
  Sh.Ergashev “Jahon tarixi” (Yangi davr 1-qism. XVI-XVIII asrlar). Toshkent. “O’zbekiston”. 2013.
26 tor-mor   qilib,   taslim   bo'lishga   maj   -   bur   kildi.   Shundan   keyin   mamluk   feodallari
ham karshilikni to'xtatishga rozi bo'ldilar 2
.
Muhammad   Ali   davrida   Misrning   rivojlanishi.   Misrning   Usmoniylar
imperiyasidan amalda mustaqilligi, mamluk feodal - lari xukmronligining tugatilishi
mamlakatning   iqtisodiy   ri   -   vojlanishi   uchun   kulay   sharoit   yaratdi.   Misr   iktisodiy
tarakkiyot   bo'yicha   ilgari   ham   Usmoniylar   imperiyasining   Arabiston   va
Anatoliyadagi   xududlari   ichida   ancha   yuqori   turardi.   Muhammad   Ali   tomonidan
amalga   oshirilgan   islohotlar   natijasida   Misr   iqtisodiy   va   madaniy   tarakkiyotning
yangi bosqichiga ko'tarildi. Aslida islohotlarga olib kelgan sabab kuchli, evropacha
ku   -   rollangan   va   o'qitilgan   armiyaga   ega   bo'lish   istagi   bo'lsa-da,   islohotchilik
faoliyati ijtimoiy munosabatlar, iktisod, madani - yat va davlat boshqaruvining turli
sohalarini qamrab oldi.
Eng muhim sohalardan biri agrar islohot bo'ldi. Uning nati - jasida 1811 yilga
kelib   Muhammad   Ali   mamluk   beylarining   imtiyozli   holatini   to'liq   yo'k   kildi.
Musodara   qilingan   erlarning   bir   qismini   fellaxlarga   tarqatdi.   Uning   davrida   yangi
sugorish   tizimlari   bunyod   etildi,   ekiladigan   maydonlar   kariyb   ikki   Baro   -   bar
kengaydi.   Paxta   va   boshka   eksportbop   ekinlarga   katta   ahamiyat   berildi.   Birok
kishlok   xo'jalik   mahsulotlarini   sotib   olishga   davlat   monopoliyasi   o'rnatilganligi
sababli   xalqning   ahvoli   ancha   ogirligicha   qolaverdi.   Natijada   kator   ko'zg'olonlar
bo'lib, barchasi shafkatsizlik bilan bostirildi.
U   mamluklar   bilan   kurashni   davom   ettirdi.   1807   yili   ingliz   -   turk   urushi
paytida   inglizlar   Aleksandriyaga   desant   tushirdilar,   ammo   Muxammad   Ali   ularni
tor-mor qilib, taslim bo'lishga majbur kildi. Shundan keyin mamluk feodallari ham
karshilikni to'xtatishga rozi bo'ldilar.
2
  Ладынин И. А, Замаровский В Их величества пирамиды. М.: 1980,
11 Общественнее   отношение   а   Египте   эпохи     Среднего   царства.   М.:   1978 ,
Савельева   Т.Н.  Аграрный   строй   Египте   в  период   Древнего   царства.   М.:   1962
kabi   xorij   adabiyotlari,   hamda   Shuhrat   Ergashev,   Faxriddin   Yormatov
adabiyotlaridan foydalanildi. 
Kurs   ishi   tarkibining   qisqacha   tavsifi.   Kurs   ishi   kirish,   2   ta   bob,   4   ta
paragraf,   xulosa,   foydalanilgan   manbalar   va   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat   bo lib,ʻ
tadqiqot umumiy 38 betni tashkil etadi.
I BOB. XIX ASRDA MISR
1.1 Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash
9 kurilishi davom etdi. 1840 yili sanoat tipidagi korxonalarda 35 ming ishchi mexnat
kilardi.
Moliya tizimi va davlat boshkaruvi apparati xam evropacha namunada qayta
tashkil   kilindi.   Vazirliklar   tashkil   kilindi,   Misr   ettita   provintsiyaga   bo'linib,   har
biriga Markaziy xoki - miyatga bo'ysunuvchi gubernator tayinlanadigan bo'ldi.
Ta'limni   rivojlantirishga   ham   e'tibor   karatilib,   Evropa   fani   va   texnikasi
yutuklari   bilan   kizikish   rag'batlantirildi.   Muxammad   Ali   davrida   boshlang'ich   va
o'rta   maktablar,   to'rt   yil   -   lik   maxsus   o'kuv   yurtlari   ochildi,   harbiy   bilim   yurtlari
paydo   bo'ldi.   Evropa   darsliklari   va   ilmiy   adabiyotlar   Arab   tiliga   tar   -   jima   kilindi.
Muxammad Ali Frantsiyadan muhandislar, yuristlar, o'kituvchilar, vrachlarni ishga
taklif   qildi.   Yosh   misrliklarni   o'kish   uchun   Evropaga   jo'natish   odat   tusiga   kirdi.
Birinchi   bosmaxona   ish   boshladi,   1828   yili   esa   Misrning   birinchi   gazetasi   chika
boshladi.   Ajablanarlisi   shundaki,   bu   islohotlarning   boshida   turgan   Muxammad   Ali
qirq yoshida o'qishni o'rganib oldi.
Muhammad   Ali   islohotlari   kuchli   va   mustakil   Misr   davlatini   tuzishga
qaratilganligi   uchun   ham   muvaffakiyat   kozondi.   Islohotlar   Muxammad   Ali
hokimiyatini mustahkamlashga xizmat qildi, Misrni Sharkning rivojlangan va kuchli
davlatlari qatoriga olib chiqdi. Bunday sharoit Muhammad Aliga Arab imperiyasini
tuzish va hatto Istambulni zabt etib, Sulton hokimiyatini egallash umidini berdi. Shu
yo'lda u vahhobiylarga karshi urush olib bordi, Suriyani, Livanni va Kilikiyani zabt
etdi,   hatto   anaToliya   xududiga   kirib,   bevosita   Turkiyaning   o'z   xududiga   xam   xavf
soldi. Fakat Angliya va Rossiyaning aralashuvi sultonni mukarrar halokatdan saklab
qoldi. Angliya, Rossiya va Frantsiya tobora kuch - sizlanib borayotgan Usmoniylar
imperiyasi   xududini   bo'lib   olish   va   shu   maqsadni   amalga   oshirish   yo'lida
Muhammad Ali bilan sul - tonning kuchayib ketishiga yo'l qo'ymaslik uchun zimdan
harakat kildilar.
13 Misrning   karzi   masalasi   hamon   murakkabligicha   qolayotgan   edi.   Uni
to'lashga   har   yili   Misr   yalpi   mahsulotining   chorak   kismi   sarflanardi.   Ingliz
boshkaruvi karzlar evaziga mamlakatni kattik ekspluatasiya kilish va talash yo'liga
o'tdi.   1880   yildan   1907   yilgacha   paxta   eksporti   8   mln   dan   30   mln   f.   st.   gacha
ko'paydi. Bu o'z navbatida, sug'orish tizimlarini qurish, erlarning meliorativ holatini
yaxshilash ishlarini ham bir kadar rivojlantirdi 7
.
Chet   el,   asosan   ingliz   kapitalining   faol   kiritilishi   1882   yil   -   dan   so'ng
mamlakatning   mamlakatning   jadal   rivojlanishiga   olib   keldi.   XX   asr   boshlarida
sanoat   ishchilari   soni   yarim   milliondan   oshib   ketdi,   ularning   sal   kam   yarmi
evropaliklar   edi.   Misrda   ilgari   vayron   qilingan   evropalashtirish   belgilari:   klublar,
restoranlar, turli xil salonlar yangidan paydo bo'ldi; telegraf, telefon, kinematograf,
nashriyotlar   ishlay   boshladi.   Jamiyat   ikki   guruhga:   asosan   Evropada   ta'lim
olganlardan   iborat   g'arblashtirish   tarafdorlariga   va   Islom   normalarini   himoya
qiluvchilarga   bo'lindi.   XІX   asr   oxiri   XX   asr   boshlarida   ishchilar   harakati,   kasaba
uyushmalari   va   sosialistik   harakatlar   ham   vujudga   kelib,   ularning   ishtirokchilari
asosan evropaliklar vakillari edi. Misrliklar bu harakatlarga juda sust kushilardi.
Musulmon ruhoniylaridan al-Azhar madrasasida mudarris bo‘lgan Jamoliddin
al-Afg‘oniy   va   uning   shogirdlari   milliy-ozodlik   harakatida   katta   obro‘   qozonishdi.
Ular   barcha   musulmonlarni   mustamlakachilarga,   Turkiya   zulmiga   qarshi
birlashuvga,   konstitutsiyaviy   tuzum   o‘rnatilishiga   chaqirdilar.   1871-yilda
Jamoliddin   al-Afg‘oniy   „Xizb   ul-Vatan“   („Vatan   partiyasi“)   partiyasini   tuzdi.   Bu
partiya chet elliklarga qarshi „Misr misrliklarniki“ shiori ostida kurashdi.
„Vatan“chilar hukmdor (Hadiv)ning huquqini cheklovchi konstitutsiya uchun
kurashdilar.   1882-yil   7-fevral   kuni   Hadiv   yangi   qonunga   imzo   chekishga   majbur
bo‘ldi. Unga ko‘ra, hukumat Deputatlar palatasiga bo‘ysunadigan, parlament budjet
ustidan nazorat qilish huquqini oladigan, birorta qonun deputatlar palatasi ruxsatisiz
7
  Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982
21 Biroq,   Arabi   Pasha   to'liq   izchil   yon   milliy   harakati   mo''tadil   elementlarini
qilgan dastlabki talablarni amalga oshirish bo'yicha va ko'plab sohalarda turib emas.
Misrda davlat to'ntarishidan so'ng, liberal er egalarining Sherif Posho hukumatining
raisligida tashkil etilgan. liberal iboralar niqobi ostida u, avvalgi hukumat reaktsion
siyosatini   davom   dual   nazorat   himoya   vatanistam   urishni   tayyor.   Arablarning
Yordam perevorot.V o'sha kun odamlarni amalga va ayollar teng emas edi oktyabr
1881 yilda u, Qohira o'sha masxara olib tashlash erishdi. Ko'p hollarda, ayollar o'z
fikrini   bildirishga   huquqiga   ega   emas.   Lekin   erkaklar   tomonidan   baholab   erkaklar
va ayollarning moslashuv sifatida.
Dekabr   1881   yilda   u   a'yonlarni   palatasi   uchrashuv   ochdi.   qattiq
munozaralarga   sabab   bo'ldi   qaysi   atrofida   asosiy   masala   palatasi   vakolatlari   savol,
byudjet nazorati, uning haq edi. Ko'pchilik deputatlar to'liq talab , byudjet nazoratini
Sharif Pasha palatasi vakolatlari Port, o'lpon tutdi bo'lgan loyihani ilgari surilgan esa
milliy qarz va u bilan bog'liq xarajatlar. Palata faqat dam muhokama mumkin, lekin
u hech narsa hal bo'lmaydi, va faqat maslahat ovozi edi.
1.2  Milliy-ozodlik harakatlari
17 uning o g li Foruq I “Misr va Sudan qirollari” ekanini ta kidladi. Inglizlar Sudanniʻ ʻ ʼ
Angliya-Misr  kondominiumi  deb e lon qilgan bo lsa-da, rasman  Britaniya  va Misr	
ʼ ʻ
qo shma boshqaruvi ostidagi hudud haqiqiysidan ko ra rasmiyroq edi. Bu pozitsiya	
ʻ ʻ
misrliklar   tomonidan   ham   hukumat,   ham   keng   jamoatchilik   tomonidan   "Nil
vodiysining birligini" talab qilgan holda doimiy ravishda rad etildi. Misr va Buyuk
Britaniya   o rtasidagi   tortishuv   va   dushmanlik   1956-yilda   Sudan   mustaqillikka	
ʻ
erishgunga qadar davom etdi.
2.2 XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi
28 armiyada   g'alayon   ko'tarilib,   bosh   vazir   va   moliya   vaziri   garovga   olindi.   Xediv
Ismoil   xizmat   -   dan   bo'shatish   va   maoshni   kiskartirish   haqidagi   buyrukni   bekor
kilishga va'da bergandan so'ng garovdagilar ozod kilinib, OFI - tserlar tarkalishdi.
1879   yil   aprelda   Misrning   eng   obro'li   300   dan   ziyod   ulamo,   Posho,   Bey   va
ofitserlari   tomonidan   imzolangan   talabnoma   xediv   -   ga   topshirildi.   Xediv,   talabga
binoan, chet ellik vazirlarni lavo - zimlaridan ozod qildi va Konstitusiya e'lon kildi.
Sharif   Posho  boshchiligida   fakat   misrliklardan  iborat   yangi   kabinet   tuzildi.  Ammo
Angliya   va   Frantsiyaning   talabiga   binoan   Turkiya   sultoni   Ismoilni   hokimiyatdan
chetlatib,   mamlakatdan   chiqarib   yubordi.   Yangi   xediv   etib   Ismoilning   o'g'li   tevfiq
tayinlandi. U kreditor davlatlarning barcha talablarini bajarib, Misr moliyasi ustidan
ingliz-frantsuz nazoratini tikladi.
Hıdiv va uning Evropa maslahatchilari tez mamlakatning eng mashhur odam
bo'ldi Arabiy Posho, qutilish uchun zarur his qildim. Iskandariya va Damietta - Bu
viloyatida isyonchilar chidash olib tashlash uchun qaror qabul qilindi. Urush vaziri
Mahmud Sami loyihasi protest, lekin u iste'foga chiqarildi va tayinlandi juda qoloq
odam bilan almashdi 5
.
Sentyabr   1881   yilda   tartibi   chidash   yuborish   berildi.   Arabiy   yana   bir   bor,
buyurtma   itoat   etishdan   bosh   tortdilar   isyon   va   javonlar   Qohira   garnizon   saroy
hedivskomu yurdilar olib keldi. Arabiy Pasha bu safar reaksion hukumati iste'fo, bir
konstitutsiya  joriy etish, parlament  chaqirish  va armiya hajmini  oshirish,  deb talab
qildi. Hıdiv taslim va barcha talablar 19-asrning Arabi.Egipet qabul ...
"Bir   marta,   barcha   milliy   partiyalar   va   barcha   quyidagicha:   qo'shin   g'alaba
yangiliklari   o'sha   paytda   Misrda   edi   strane.Angliysky   Blent   tarixchi,   davomida
xursandchilik bilan qabul qilindi, u vaziyatni tasvirlaydi Qohira xalqi, buyuk milliy
g'oyani amalga oshirish uchun birlashgan orzu edi" .
5
  Берлов О. Д. Общественнее отношение а Египте эпохи  Среднего царства. М.: 1978
16 natijasida   yevropalik   savdogarlar   va   tadbirkorlarni   Misr   bozorlarini   egallashlariga
va aksincha misrlik tadbirkor va savdogarlarning katta foyda keltiradigan ishlardan
quruq qolishlariga olib keldi. Dehqonlarni ayovsiz qiynoqlarga solinishlari esa ichki
bozorni   sustlashib   qolishini   asosiy   sababi   bo’ldi.   Keyinchalik   qishloq   xo’jaligida
ham   kapitalizim   asoratlari   ko’rina   boshladi.   Dehqon   xo’jaliklari   bozorlarga   kirib
kela   boshladilar.   Dalalarda   ham   yollanma   ishchilar   paydo   bo’la   boshladilar.   Ba’zi
bir   tumanlarda,   asosan   Nil   daryosi   deltasi   hududlarida   renta   –   solig’i   pul
ko’rinishida olinadigan bo’ldi. 
XVIII   asr   oxirlariga   kelib   chet   ellik   sayyoxning   ma’lumotlariga   ko’ra   Misr
bozorlarida   yuksalish   ko’zga   tashlanadi.   Dehqonlar   bozorlarga:   don,   sabzavotlar ,
mol   –   qo’ylar,   yog’,   pishloq,   movut,   noxat,   sarimsoqpiyoz   va   boshqa   turli   xil
maxsulotlar   olib  kelib  sotishgan,   bundan  tashqari  mavsumiy   o’simliklar   bilan  ham
savdo qilishgan, o’rniga esa shahardan: ma’to, kiyim – kechak, uy jihozlari, metall
buyumlar   sotib   olganlar.   Oldi   –   sotdi   munosabatlari   qishloq   bozorlarida   ham   olib
borilgan. Savdo – sotiq boshqa tumanlar o’rtasida ham rivojlangan. Hozirgi zamon
tarixchilarining aytishiga qaraganda XVIII asr o’rtalarida Misrning janubiy qismida
yuqori   Nilda,   Qohira   va   delta   vodiylarida   kemalar,   shakar ,   don,   mato,
yog’mahsulotlari tashiganliklarini, qaytishda esa sovun, tuz, guruch, mis, temir, ruh
kabi mahsulotlar olib kelganliklarini aytib o’tishadi.
Tadqiqotning   ob’ekti.   Misrni     XIX   asr   2-yarmi   XX   asr   boshlaridagi
ijtimoiy-iqtisodiy tizimini o’rganish.
Tadqiqotning predmeti.  Kurs ishini ilmiy asosli ya’ni tarixiy manba va arxiv
hujjatlari   asosida   o`rganish,   ma’lum   darajada,   imkon   qadar   fanga   yangi
ma’lumotlarni   yangilik   sifatida   kiritish,   o`z   o`rnida   tahlil   (qiyosiy)   etish
tadqiqotning predmeti hisoblanadi. 
Tadqiqotning maqsadi.   Tadqiqot ishining maqsadi Misrni ijtimoiy-iqtisodiy
tuzumini o’rganish va boshqa hududlar bilan savdo aloqalarini ochib berish.
4 sement   ishlab   chiqaradi.   Yirik   to qimachilik   korxonalari   AlMahallat-ul-Kubro,ʻ
Kafr-ud-Davvar   va   Kafr-uzzayyat   shaharlaridadir.   Oziq-ovqat   sanoati   qishloq
xo jaligi mahsulotini qayta ishlaydi. Armant, Ko m-Umbo , Adfu shaharlarida yirik	
ʻ ʻ ʻ
qand   zavodlari   bor.   Asvon   gidroenergetika   majmuiga   kiruvchi   elektr   styalar   va
yoqilg i   bilan  ishlaydigan  elektr  styalar  yiliga  o rtacha  525 mlrd. kVtsoatdan  ortiq	
ʻ ʻ
elektr energiya ishlab chiqaradi 10
.
Qishloq   xo jaligining   yetakchi   tarmog i   —   dehqonchilik.   Qishloq   xo jaligi,	
ʻ ʻ ʻ
asosan,   Nil   deltasi   va   vodiysida   rivojlangan,   bu   yerda   3   mln.   gektarga   yaqin
(mamlakat hududining 3 %) maydonda yiliga 2-marta, Asvon to g oni qurilgandan	
ʻ ʻ
beri   3-marta   (qishda   ham)   ekin   ekib,   hosil   olinadi.   Birinchi   navbatda   ko proq	
ʻ
daromad   keltiradigan   sholikorlik   va   paxtachilik   (ingichka   tolali   paxta   tayyorlash
bo yicha   dunyoda   1-o rin)   rivojlangan.   Bundan   tashqari,   bug doy,   arpa,	
ʻ ʻ ʻ
makkajo xori, dukkaklilar va sabzavot, shakarqamish, xashaki ekinlar ekiladi. Sitrus	
ʻ
mevalar   (apelsin,   mandarin,   limon),   xurmo,   banan,   anjir,   uzum,   asosan,   mamlakat
shimolda yetishtiriladi.
Tabiiy   yaylov   va   yem-xashak   kamligi   sababli   chorvachilik   yaxshi
rivojlanmagan.   O troq   aholi   (dehqonchilik   vohalarida)   qoramol   (sut   uchun),   qo y,	
ʻ ʻ
echki   va   xonaki   parranda,   ko chmanchilar   esa   tuya,   qo y   va   echki   boqadi.   Asal-	
ʻ ʻ
arichilik   rivojlangan.   Nil   daryosi   va   ichki   ko llarda,   shuningdek,   O rta   dengizda	
ʻ ʻ
baliq ovlanadi.
XVIII   asr   oxiralarida   Qohirada   15   ming   nafar   yollanma   ishchi   va   15   ming
nafar   hunarmandlar   hisobga   olingan   edi.   Ba’zan   feodallar   shakar   ishlab
chiqaruvchilar   bilan   birgalikda   o’z   yerlarida   korxonalar   tashkil   etganlar.   Vaqf
yerlari   boshliqlari   ham   ba’zan   manufaktura,   hunarmandchilik   ustaxonalari   va
rastalar egalari bo’lib qolgan edilar. Mana shundan ham ko’rib turibmizki shaharda
ahvol yaxshi bo’lgan. Faqat shuni aytib o’tish kerakki manufakturalr vujudga kelgan
10
 Новейшая история стран зарубежной Азии и Африки. Л., Наука, 1983..
30 XIX   asr   oxiri   —   XX   asr   boshlarida   Sharqiy   Sudan   Misr   qaramog‘ida   edi.
1881-   yilda   sudanliklarning   yetakchisi   Muhammad   Ahmad   xalqni   Misr—   Turk
zulmiga   hamda   yevropaliklarga   qarshi   muqaddas   urushga   chaqirdi.   Muhammad
Ahmad   o‘zini   Mahdiy   deb   e’lon   qildi.   Gu-   bernator   Mahdiyni   qamash   uchun
yuborgan 200 kishilik harbiy guruh yo‘q qilib tashlandi 8
.
1882-yilda Xartumga misrlik Abdul Qodir general-gubernator etib tayinlandi.
U mahdiylar  harakatini  bostirishga urindi. Lekin, mag‘lubiyatga uchradi. Bu orada
inglizlar Misrni  bosib oldilar. 1883-yili general Xiks boshliq ingliz qo‘shini  Sudan
ansorlari   tomonidan   qirib   tashlandi.   1884-yili   inglizlar   Sudanga   general   Gordon
boshchiligida   harbiy   qism   yuborishdi.   Biroq,   bu   qo‘shin   ham   ansorlar   tomonidan
yo‘q qilindi va Sudan ozod qilindi.
1885-yilda   Sudanda   mustaqil   mahdiylar   davlati   tuzildi.   Qo‘zg‘olon   rahbari
Mahdiy   Muhammad   Ahmad   vafot   etib,   uning   birinchi   xalifi   (xaliflari   to‘rtta   edi)
Abdulloh   hokimiyatni   o‘z   qo‘liga   oldi.   Omdurman   shahri   poytaxt   etib   belgilandi.
Mamlakat   vi-   loyatlarga   bo‘lindi.   200   ming   kishilik   qo‘shin   davlatning   asosiy
tayanchi bo‘lib qoldi.
Biroq,   mamlakatda   ichki   nizo   kuchaydi.   Aynan   shu   omil   mahdiylarni
kuchsizlantirdi.   Bundan   foydalangan   Buyuk   Britaniya   Efiopiyani   Sudanga   qarshi
gijgijladi. Natijada, 1885-yilda ikki o‘rtada urush harakatlari boshlandi.
Efiopiya hukmdori Yo‘xonni Abdullohga murojaat qilib, umumiy dushmanga
qarshi  birgalikda  kurashga  chaqirdi. Lekin, Abdulloh buning evaziga  Yo‘xonnidan
islom  diniga o‘tishini  talab qildi. Oqibatda, zarur  bitim  tuzilmay qoldi. Efiopiya—
Sudan   urushida   ko‘p   qon   to‘kildi.   1889-yilda   Efiopiya   imperatori   Menelik
sudanliklar   foydasini   ko‘zlovchi   bi-   timni   imzolashga   majbur   bo‘ldi.   1889-yil
8
  История стран Азии и Африки в новейшее время. М., Наука. 1976.
23 nazoratiga olish uchun Angliya va Frantsiya o'rtasida qizg'in kurash boshlanib ketdi.
Kanal   kurilishi   uchun   Evropa   davlatlaridan   karz   olgan   Misrning   ularga   qaramligi
ham kuchayib bordi.
1875 yil noyabrda Usmoniylar imperiyasi tomonidan e'lon qilingan moliyaviy
bankrotlik   natijasida   Misr   qimmatbaho   qog'ozlarining   narxi   keskin   tushib   ketdi.
Misrning   ogir   moliya   -   viy   ahvolidan   foydalangan   Angliya   hukumati   1875   yili
xedivdan Xediv - forscha hukmdor. 1867 yili Muhammad Alining nabirasi Ismo - il
sultondan xediv yoki vise-qirol unvonini oladi. Bu bilan Misr xukmdori Usmoniylar
imperiyasidagi boshqa barcha posholardan ustun qo'yilgan edi.
"Suvaysh kanali kompaniyasi" aktsiyalarining katta paketini bor - yo'g'i 4 mln
f. st. ga sotib oldi va amalda kanalning egasiga aylan - Di. Ammo bu bilan Misrning
moliyaviy   ahvoli   yaxshilanmadi.   1876   yilga   kelib   Misrning   karzi   96   mln   f.   st.
tashkil kilgan bo'lsa, shundan 6 mln ni Misrning o'z ehtiyojlariga ishlatilgan, 16 mln
ni Suvaysh kanalini qazishga sarflangan, 50 mln ni esa qarzlar bo'yicha prosentlarni
to'lashga   ketgan,   22   mln   turli   xil   komissiya   -   lar   tarzida   evropalik   bankirlarga
berilgan. 1876 yili bankrot - lik holatiga kelib qolgan xediv xukumati barcha karzlar
bo'yicha to'lovlarni to'xtatishga majbur bo'ldi.
Angliya   xukumati   tomonidan   Qohiraga   jo'natilgan   ekspertlar   guruhi
mamlakatning   ogir   moliyaviy   ahvoli   to'g'risida   ma'ruza   tay   -   yorlab,   Misr   ustidan
chet   el   nazorati   o'rnatishni   taklif   kildi.   Ang   -   liya   bilan   Misr   o'rtasidagi   uzok
tortishuvlardan   so'ng   Misr   karzi   bo'yicha   komissiya   ta'sis   etilib,   qarzlarni   to'lash
uchun mablag'shu komissiya ixtiyoriga tushadigan bo'ldi. Misr ustidan chet elliklar -
ning to'liq moliyaviy nazorati o'rnatildi.
Xediv   inglizparastlarning   Nubar   Posho   boshchiligidagi   xukumatini   tuzishga
rozi bo'ldi. Moliya vazirligiga ingliz, ja - moat ishlari vazirligiga frantsuz tayinlandi.
Chet   ellik   va   -   zirlar   soliklarni   keskin   oshirdi,   1879   yil   fevralda   2,5   ming   misrlik
ofitserlarni xizmatdan bo'shatdi, qolganlariga maoshni 50% ga kiskartirdi. Natijada
15 I. RAHBARIY ADABIYOTLAR
1. Karimov I. A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. Toshkent., “Sharq”., 1998.
II. ASOSIY ADABIYOTLAR
2. Ладынин И. А. и др. История древнего мира: Восток,  
3. История древнего востока. М.: 1988. 
4. Замаровский В. Их величества пирамиды. М.: 1980. 
5. Картелл Л. Во времени фараонов. М.: 1982. 
6. Берлов   О.   Д.   Общественнее   отношение   а   Египте   эпохи   Среднего
царства. М.: 1978. 
7. Савельева   Т.Н.   Аграрный   строй   Египте   в   период   Древнего   царства.
М.: 1962
8. Новейшая   история   стран   зарубежной   Азии   и   Африки.   Л.,   Наука,
1983..
9. Африка в 70-80-е годы. М., Наука, 1980.
10.   Sh.Ergashev   “Jahon   tarixi”   (Yangi   davr   1-qism.   XVI-XVIII   asrlar).
Toshkent. “O’zbekiston”. 2013.
III. INTERNET SAYTLARI 
11.   www.lex.uz
12.   www.ziyonet.uz
13.   www.historymaps.uz
34 Misr   —   agrar-industrial   mamlakat.   Jahon   bozoriga   yuqori   sifatli   uzun   tolali
paxta va undan to qilgan gazlamalarni ko p miqdorda yetkazib beradi. XIX asr 70-ʻ ʻ
yillar   oxiri   80-yillar   boshlarida   neft   qazib   olish   va  eksport   qilish   kupaya   boshladi.
Iqtisodiy   taraqqiyotga,   ayniqsa,   sanoat   va   unga   ko maklashuvchi   tarmoqlarni	
ʻ
rivojlantirishga   e tibor   kuchaydi.   90-yillarning   o rtalarida   yalpi   ichki   mahsulotda	
ʼ ʻ
sanoatning ulushi 28,5 %, qishloq xo jaligi ulushi 20 % ga yetdi.	
ʻ
Sanoati   mustaqillikka   erishgunga   qadar,   asosan,   mayda   hunarmandchilik
korxonalaridan iborat edi. Iskandariyada neftni qayta ishlovchi, avtomobil shinalari
ishlab chiqaruvchi  zavodlar, Suvaysh-Qohira neft  quvuri  mavjud. 1952-yildan beri
1000 dan ortiq yangi sanoat ob yektlari ishga tushirildi. Sanoat korxonalari, asosan,	
ʼ
Qohira,   Iskandariya   va   Nil   deltasidagi   boshqa   yirik   shaharlarda   joylashgan.   1958-
yilda Qohira yaqinida qurilgan Hulvon metallurgiya zavodi mamlakatning dastlabki
yirik   metallurgiya   korxonalaridandir.   Bu   zavod   Asvon   yaqinidan   qazib   olingan
sifatli temir  (40—60 %) rudasi  asosida  ishlaydi. Asvon shahrida yiliga 300 ming t
po lat   ishlab   chiqaradigan   metallurgiya   markazi   bor.   Mashinasozlik   sanoati   ham	
ʻ
qayta   qurilgan.   Mostorodda   elektr   kabellari   zavodi   va   metall   buyumlar   ishlab
chiqarish   fabikasi,   Hulvonda   va-gonsozlik,   avtomobil,   po lat   quvurlar   zavodlari,	
ʻ
Iskandariyada   to qimachilik   sanoati   uskunalari   zavodi,   Qohirada   velosiped   va	
ʻ
televizor   zavodlari,   Port-Fuod,   Iskandariyada   kemasozlik   korxonalari,   keyingi
yillarda   ishga   tushirilgan   avtomobil,   traktor,   sovitkich,   metall   qirqish   stanoklari
ishlab   chiqaruvchi   korxonalar   ham   bor.   Suvaysh,   Qohira,   Iskandariya,   Tanta
shaharlari   neftni   qayta   ishlash   markazlaridir.   Kime   sanoati   faqat   mineral   o g it	
ʻ ʻ
ishlab   chiqarishdan   iborat.   Kafr-uzzayyat   va   Abuza baldagi   zavodlar   yiliga   200	
ʼ
ming   t   superfosfat   ishlab   chiqarish   quvvatiga   ega.   Asyutda   yiliga   200   ming   t
superfosfat   chiqaradigan   zavod   mavjud.   Abuza balda   qurilgan   antibiotiklar   zavodi	
ʼ
farmatsevtika   sanoatiga   asos   soldi.   Yana   5   farmatsevtika   korxonasi   qurildi.
Bulardan tashqari, Asvonda kalsiy, Su-vayshda ammoniy sulfat, Iskandariya yonida
soda   zavodlari,   Xulvonda   kokskimyo   zavodi   bor.   Qurilish   ashyolari   sanoati
korxonalari   Hulvon,   Al-Ma sara,   Al-Tur   va   Iskandariya   atroflarida   bo lib,   asosan,	
ʼ ʻ
29 Mamlakatda   noroziliklar   tez   -   tez   namoyon   bo'la   boshladi,   zero   chet
elliklarning   o'zboshimchaliklari   misrliklarning   milliy   gururini   haqorat   kilayotgan
edi.   Misrdagi   milliy-ozodlik   harakatiga   yosh,   endigina   shakllanayotgan   milliy
burjuaziya, ziyolilar, ofitserlar, ruhoniylarning ilg'or qismi, vatanparvar kayfiyatdagi
kishlok boylari boshchilik qildilar. Ularning barchasi "Misr misrliklar uchun" shiori
ostida   va   1879   yili   tashkil   kilingan   Xizb-ul-Vatan   (Vatan   partiyasi)   siyosiy
partiyasiga birlashdilar.
1880   yil   may   oyida   bir   gurux   ofitserlar   askarlarni   xizmat   bilan   bog'liq
bo'lmagan ishlarga majburiy jalb kilish, misrlik ofitserlarning xizmat lavozimlariga
tayinlanishiga to'sqinlik kilish va oylik maoshlarning doimiy kechiktirilish hollariga
qarshi norozilik bilan chiqdilar.
1881 yili polkovnik Ahmad Arabiy boshchiligida Qohira garnizoni ofitserlari
Misr   xukmdoriga   norozilik   nomasi   yo'llab,   xarbiy   vazirning   iste'foga   chiqishini,   u
tomonidan   ofitserlarga   unvonlar   berilish   jarayonini   taftish   kilishni   talab   qildilar.
1881   yil   fevralda   bir   guruh   vatanparvar   ofitserlar   va   ular   boshchiligidagi   askarlar
harbiy vazirlik binosini egallab, vazirni qamoqqa oldilar.
Arabiy   boshchiligidagi   guruhning   faoliyati   xediv   va   uning   chet   ellik
maslahatchilarini   shoshirib   ko'ydi.   Vatanparvar   Kayfiyatdagi   polklarni   Qohiradan
chiqarib yuborish uchun qilingan harakatlar amalga oshmadi. Vatanchilar (Xizb-ul-
Vatan   a'zolarini   shunday   atashgan)   hukumatning   iste'foga   chikishini,   Konstitu   -
tsiya  ishlab  chikilishini  va  Misr  armiyasi   sonining  oshirilishini  talab  qildilar.  1881
yil   sentyabrda   armiyaning   kurolli   chikishlari   xedivni   vatanchilarning   barcha
talablarini   kondirishga   majbur   kildi.   Sherif   Posho   xukumati   esa   parlamentga
saylovlar  o'tkazib,  Konstitusiya  loyihasini   ishlab  chiqdi.  Ammo  1881  yil   dekabrda
ochilgan   parlament   sessiyasida   deputatlar   loyihani   ma'kullamadilar.   Arabiy   esa
yangi xukumat tuzish taklifini kiritdi. Parlament talabi bilan fevralda yangi hukumat
tuzilib, Arabiy harbiy vazir  lavozimini egalladi. Angliya va Frantsiya Xukumatlari
18 bo’lsa   ham,   bu   manufakturalarni   faqat   katta   ustalarga   ochish   huquqi   berilgan.
Shunday bo’lsa ham shahar aholisi huddi qishloqlardagidek mamlyuklardan ko’plab
aziyat   chekishgan.   Mamlyuklar   asosan   ularni   turli   xil   soliqlar   bilan   qiynashgan.
Mana shu XVII – XVIII asr Misr tarixida alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu davrda
hokimiyatga mamlyuklarni qaytishi ko’zga tashlanadi. Mamlyuk Ali bey al – Kabir
(1760 – 1772 y)  beylar va yanicharlar qarshiligini yengib, Misrning yangi  amiriga
aylanadi.   Unga   “shayx   al   –   Balad”   unvoni   beriladi.   Ali   bey   deyarli   mamlyuklar
saltanatini tiklaydi. 
Manufakturlarda  asbob – uskunalar  hali  sodda bo’lishiga   qaramasdan , ishchi
kuchini   to’g’ri   taqsimlangani   bu   korxonalarda   ishlab   chiqarish   hajmini   va   ishlab
chiqarilayotgan   mahsulotlar   sifatini   yaxshiligini   ta’minlab   berar   edi.   Shunga
qaramasdan Misrda kapitalizimni rivojlanishini orqaga tortadigan ba’zi bir sabablar
ham   bor   edi.   Birinchi   navbatda,   manufakturalar   va   hunarmandchilik   ustaxonalari
podsho   va   beylarning   tazyiqidan   ozod   bo’lmagan   edi.   Bundan   tashqari,   katta
miqdordagi   soliqlar,   yig’imlar,   kontributsiya   va   shunchaki   qilinadigan   tazyiqlar
savdogarlar   va   hunarmandlarning   ishlariga   katta   ta’sir   o’tkazar   edi.   Kapitulyatsiya
natijasida   yevropalik   savdogarlar   va   tadbirkorlarni   Misr   bozorlarini   egallashlariga
va aksincha misrlik tadbirkor va savdogarlarning katta foyda keltiradigan ishlardan
quruq qolishlariga olib keldi. Dehqonlarni ayovsiz qiynoqlarga solinishlari esa ichki
bozorni   sustlashib   qolishini   asosiy   sababi   bo’ldi.   Keyinchalik   qishloq   xo’jaligida
ham   kapitalizim   asoratlari   ko’rina   boshladi.   Dehqon   xo’jaliklari   bozorlarga   kirib
kela   boshladilar.   Dalalarda   ham   yollanma   ishchilar   paydo   bo’la   boshladilar.   Ba’zi
bir   tumanlarda,   asosan   Nil   daryosi   deltasi   hududlarida   renta   –   solig’i   pul
ko’rinishida olinadigan bo’ldi 11
. 
XVIII   asr   oxirlariga   kelib   chet   ellik   sayyoxning   ma’lumotlariga   ko’ra   Misr
bozorlarida   yuksalish   ko’zga   tashlanadi.   Dehqonlar   bozorlarga:   don,   sabzavotlar ,
mol   –   qo’ylar,   yog’,   pishloq,   movut,   noxat,   sarimsoqpiyoz   va   boshqa   turli   xil
11
 Африка в 70-80-е годы. М., Наука, 1980.
31 nomigagina edi. 1769 yili rus – turk urushi vaqtida mamlyuklar hukmdori Ali – bey
Misr   mustaqilligini   talab   qilib   Usmonlilar   imperiyasiga   qo’zg’alon   ko’tarib,   tez
orada”   Misr   va   ikki   dengiz   sultoni”   unvonini   oladi.   Egey   dengizidagi   rus   floti
boshlig’ I A. Orlov Ali – beyga qisman yordam ko’rsatadi, bu esa turk qo’shinlariga
qarshi  turib berishga  yordam  beradi. Ali  beyni  o’zining leytinanti  Abu al  – Daxab
turklarga sotadi. Ali – bey bu davrda turklarga oshkora qarshilik ko’rsatgan  yakka
davlatarbobidir.   Qo’zg’alon   bostirilib,   Ali   bey   o’ldirilishiga   qaramasdan   mamlyuk
beylarining hukmronligi sustlashmaydi. Abu al – Daxab garchi Ali –   beyni sotsada ,
lekin   ichki   siyosatda   mustaqillikni   saqlab   qolgan   edi.   Lekin   o’zlarining   kuchli
hukmdorlaridan   maxrum   bo’lgan   mamlyuklar   biroz   obro’   –   etiborlarini   yo’qotib
qo’yadilar   va   mamlakatda   Abu   al   –   Daxab   vafotidan   so’ng   (1775y)   mamlyuklar
o’rtasida   kelishmovchiliklar   kelib   chiqadi,   Misr   1791   yilga   qadar   davom   etgan
fuqarolar urushi domiga tushib qoladi. 
Butun   XVIII   asr   davomida   Misrni   Istambuldan   tayinlangan   Podsholar
boshqardilar.   Bu   davr   Misr   tarixida   “beylik”   davri   deb   ataladi.   Bu   davrda   Misrda
turli   xil   guruhlarning   taxt   uchun   olib   borgan   urushlari   mamlakatda   anarxiyani
keltirib   chiqardi.   1786   yili   turklar   Misrda   tinchlik   or’natish   maqsadida   eskadra
yubordilar,   lekin   bu   yurish   muvaffaqiyatli   bo’lmadi.   Mamlakatda   tinchlikni   bu
urushlarda   g’alaba   qozongan   Murod   bey   va   Ibroxim   beylar   o’rnatadilar.   Shunga
qaramasdan   iqtisodiyot   xali   –   xamon   orqada   edi.   1791   yilda   Murod   –   bey   va
Ibroxim   –   beylar   taxtni   egallashadi   va   Podsho   ularning   qo’lidagi   qo’g’irchoqqa
aylanib   qoladi.   Mamlyuklarning   dushmanliklari   Misr   iqtisodiyotiga   ta’sir   etmay
qolmadi.   Lekin   turklar   Eron   va   G’arb   bilan   urush   olib   borayotganliklari   sababli
mamlyuklarni   Misrdan   haydab   chiqarib   yubora   olmadilar,   buning   o’rniga   ularni
yuqori   mansablarga   tayinladilar.   Agar   biz   masalaga   ob’yektiv   yondoshadigan
bo’lsak   Turk   sultoni   bundan   manfaatdor   edi,   chunki   bu   davrga   kelib   yana   barcha
mol – mulk mamlyuklar qo’lida to’planib qolgan edi. Misrda bu davrda eski feodal
tuzum   saqlanib   qolaveradi.   Davlatdagi   barcha   yelar   rasman   sultonning   yelari
hisoblanar   edi.   Misrda   mulk   yerlari   –   umrbod   mulk   qilib   berilgan ,   vaqf   yerlari   –
7

Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash 

MUNDARIJA

KIRISH ................................................................................................................. 2-9

I BOB. XIX ASRDA MISR

  1. Mamluklar va Turkiya o’rtasida hokimyat uchun kurash ............................ 10-17
  2. Milliy-ozodlik harakatlari ............................................................................ 18-25

II BOB. MISR IQTISODIYOTINING RIVOJLANISHI

2.1 Ingliz kapitalining Misrga kirib kelishi ........................................................ 26-28

2.2 XX asr boshlarida sanoatning rivojlanishi ................................................... 29-32

XULOSA ................................................................................................................ 33

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR .............................................................. 34