Markaziy Osiyo davlatlarining siyosiy-iqtisodiy hamkorligi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	59.4KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	17 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Markaziy Osiyo davlatlarining siyosiy-iqtisodiy hamkorligi

Sotib olish

Mundarija
Kirish
1- Bob Markaziy Osiyo davlatlari haqida umumiy tushunchalar
1.1. Markaziy Osiyo davlatlari
1.2. Davlatlar o'rtasidagi madaniy aloqalar.
2-Bob Markaziy Osiyo davlatlarining siyosiy iqdisodiy hamkorligi.
2.1. Siyosiy hamkorlik
2.2. Iqtisodiy hamkorlik
2.3. Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlarini hamkorlik hususiyatlari
Xulosa:
Adabiyotlar ro’yxati.
1

Kirish:
O rta Osiyo ancha keng hududni egallagan, okeanga chiqish imkoni yo qʻ ʻ
mintaqa bo lib, u ko plab davlatlarni, ba zilarini qisman, ba zilarini to liq o z
ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
ichiga oladi. Markaziy Osiyo mamlakatlari madaniyati, tarixi, tillari va madaniyati
jihatidan juda farq qiladi milliy tarkibi . Bu mintaqa faqat geografik birlik sifatida
ajralib turadi (farqli ravishda qadimgi sharq , bu madaniy hudud edi), shuning
uchun biz uning har bir hududini alohida ko'rib chiqamiz.
Demak, avvalo, uning tarkibiga qanday yerlar kiritilganligi haqida to’liq
tasavvur hosil qilish uchun Markaziy Osiyoning barcha mamlakatlari va
poytaxtlarini ko’rib chiqamiz. Biz darhol qayd etamizki, ba'zi manbalar Markaziy
Osiyo va O'rta Osiyoni ajratib ko'rsatadilar, boshqalari esa ular bir va bir xil, deb
hisoblashadi. Markaziy Osiyo O zbekiston (Toshkent), Qozog iston (Ostona),
ʻ ʻ
Tojikiston (Dushanbe) va Qirg iziston (Bishkek) kabi davlatlardan iborat. Ma’lum
ʻ
bo’lishicha, hududni beshta sobiq ittifoq respublikasi tashkil qiladi. O'z navbatida,
Markaziy Osiyo davlatlari ushbu beshta qudratni, shuningdek, g'arbiy Xitoy
(Pekin), Mo'g'uliston (Ulan-Bator), Kashmir, Panjob, shimoli-sharqiy Eron
(Tehron), Shimoliy Hindiston (Dehli) va Shimoliy Pokiston (Islomobod) kiradi.
tayga zonasidan janubda joylashgan Rossiyaning Osiyo mintaqalari.
O rta Osiyo mamlakatlari alohida geografik mintaqa sifatida birinchi marta
ʻ
19-asr oxirida geograf va tarixchi Aleksandr Gumboldt tomonidan aniqlangan. U
ta kidlaganidek, bu yerlarning tarixiy belgilari uchta omil bo lgan. Birinchidan, bu
ʼ ʻ
aholining etnik tarkibi, ya'ni turklar, mo'g'ullar va tibetliklar bo'lib, ular asrlar
davomida o'z xususiyatlarini yo'qotmagan va boshqa irqlar bilan assimilyatsiya
qilinmagan. Ikkinchidan, bu xalqlarning deyarli har biriga xos bo'lgan turmush
tarzi (tibetliklar bundan mustasno). Asrlar davomida ular urushlar olib bordilar, o'z
kuchlari chegaralarini kengaytirdilar, ammo shunga qaramay, ular o'z millati va
an'analarining o'ziga xosligi va o'ziga xosligini saqlab qoldilar. Uchinchidan, Sharq
va G arb o rtasidagi savdo aloqalariga asos bo lgan mashhur Ipak yo li Markaziy
ʻ ʻ ʻ ʻ
Osiyo mamlakatlari orqali o tgan.
ʻ
2

1-Bob Markaziy Osiyo davlatlari haqida umumiy tushunchalar
1.1. Markaziy Osiyo davlatlari
Turon, Turkiston, Turkiston gubernatorligi O’rta Osiyo, Markaziy Osiyo
kabi atamalarni uchratamiz. Bunday nomlanishlar tarixiy yillar davomida o’z
mazmunini topgan bo’lib, ularning birligi tabiiy – geografik o’lka sifatida
qo’llanilsa, boshqa birlari siyosiy – ma’muriy atama hisoblanadi. Haqiqatdan ham
o’rganilayotgan makon o’z tarixiga ega. Chunki, bu hududda- Amudaryo,
Sirdaryo, Zarafshon va Murg’ob daryolari vodiylarida bizning asrimizgacha va
keyingi davrlarda bir necha buyuk davlatlar bo’lgan. Jumladan, Baktriya,
Marg’iyona, Xorazm, Sug’diyona, Buyuk Amir Temur imperiyasi, Xiva, Qo’qon
xonliklari, Buxoro amirligi va boshqalar, shuningdek, Х VI- Х VII asr boshlarigacha
bu hudud bo’ylab Osiyoni Evropa bilan tutashtirib turuvchi “Buyuk ipak yo’li”
o’tgan. Buyuk geografik kashfiyotlar davridan boshlab (dengiz yo’llarining
ochiloishi va taraqqiy etishi bilan) “Buyuk ipak yo’li” ning mavqeyi sustlashib
ketdi. Natijada bu hududda joylashgan davlatlar dunyo bozoridan asta – sekin
uzilib qoldi. Keyinchalik yana bu o’lkaning boy tabiiy resurslari, ma’daniyati
xorijiy davlatlarni o’ziga jalb etdi.
Tarixda Amir Temurning “Mulki Turon, millati turk” degan iborasi bor. Bu
iborada haqiqat bor, chunki turkiy tillarda so’zlashuvchi xalqlar Evrosiyoning juda
katta qismida yashashgan. Shu bilan birga boshqa tilda gaplashuvchi xalqlar bilan
birga, doimo aloqada va munosabatda bo’lib kelishgan. Albatta bu ibora o’z
davriga xos voqea va mezon hamda mazmunga ega bo’lgan.
Hozirgi kunda Turon bu past tekislikning nomi bo’lib, O’rta Osiyoning
shimoliy – g’arbiy va Qozog’istonning janubiy g’arbidagi tekislikdir. Shimoliy -
g’arbda Kasbiy bo’yi botig’i, shimolda Ural oldi bukilmasi va Ural bilan
chegaradosh, uni G’arbiy Sibir tekisligidan Kustanay soyligi ajratib turadi.
Sharqda markaziy Qozog’iston va Tiyanshanning shimoliy va janubiy
etaklari, Pomir tog’lari, janubda Kopetdog’ oldi bukilmasi, g’arbda Kaspiy dengizi
bilan chegaradosh. Maydoni 1.5 mln km 2.
3

Turkiston Turonning kunchiqar va kunbotar kengligi bo’yicha
chamalanganda naq markazidir. Beruniy Qoshg’ariy, Yassaviylar zamonidayoq
Ulug’bek va Boburlar davrida ham Turon so’zi bilan birga Turonzamin va
Turkiston iboralari ishlatilgan. Ko’pincha Turkiston deganda butun Turonni, Turon
deganda esa butun Turkistonni anglashilgan. Birinchi marta “Turkiston” atamasi
mamlakat ma’nosida 539-yili arab xalifaligi vakillari bu hududga kelmasdanoq
fors mandalarida uchray boshlagan. Ungacha yurtimiz Turon deb atalgan. 1
Turkiston- XIX asr va XX asr boshlarida sobiq O’rta Osiyo va
Qozog’istonni shuningdek Markaziy Osiyoning Turkiy xalqlar yashovchi qismini
o’z ichiga olgan tarixiy geografik oblast bo’lgan. Turkiston shartli ravishda
G’arbiy yoki rus Turkistoni (Qozog’istonning janubiy qismi va O’rta Osiyoning
Rossiyaga qo’shilib olingan qismi), sharqiy yoki Xitoy Turkistoni (Xitoydagi
Sin’szan provinsiyasi tarkibiga kirgan) hamda Afg’on Turkistonni
(Afg’onstonning shimoliy qismi) ga bo’lingan. 1867 -yili Rossiya imperiyasiga
qo’shib olingan G’arbiy Turkiston xududida Turkiston geniral gubernatorligini
tashkil qilingan.
1886- -yildan rasman Turkiston o’lkasi deb atala boshlagan. Inqilobdan
so’ng 1918- yil aprelda g’arbiy Turkiston hududida Turkiston Avtonom Sovet
Sosialistik Respublikasi tuzilgan. O’rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishining
o’tkazilishi natijasida Turkiston nomi iste’moldan chiqib, O’rta Osiyo termini bilan
almashtirilgan.
O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lka. O’rta Osiyo berk havza bo’lib,
Yevrosiyo materigining deyarli qoq o’rtasida joylashgan. O’lkaning chegarasi juda
murakkab. Shuning uchun ham turli tadqiqotchilar uning chegaralari va umumiy
maydonini turlicha belgilaydilar. Jumladan N.L. Korjenevskiy bo’yicha O’rta
Osiyoning maydoni 2 mln, 213 ming km 2
bo’lsa, I.S. Shukenda 2 mln 400 ming
km 2
, A.I.Kaminskiyda 2 mln 500 ming km 2
M.V.Qoriyev bo’yicha 2 mln 687 ming
km 2
dir. Bu albatta olimlarning o’lkaning shimoliy , janubiy , sharqiy va g’arbiy
chekka nuqtalarini qayerdan olishliklari bilan bog’liqdir. Ba’zi bir olimlar O’rta
1
A.N.Ro`ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi”. Termiz – 2000
4

Osiyoning geografik o’rnini belgilashda 4 ta sobiq Ittifoqdosh Respublikalarning
hududini e’tirof etishadilar.
Hozirgi kunda O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasining chegaralari
ko’pchilik tomoniodan ma’qullangan va o’quv adabiyotlarida aniq berilgan.
O’lkaning eng shimoliy nuqtasi 38,8 gradus shimoliy kenglikda , Ayritov yaqinida,
bo’lgan Safedkux tog’ tizmasi bilan Nishopur tog’lari tutashgan joyda – Xarerud
vodiysida (34 0
shimoliy kenglik) g’arbiy nuqtasi Kaspiy dengizining Mang’ishloq
yarim orolidagi Tupqarag’ay burnida (50,3 sharqiy uzunlik) va sharqiy nuqatasi
Savir tog’larining etagidagi Qora Irtish daryosi vodiysida (85,6 sharqiy uzunlik)
jopylashgan. Shimoldan janubga 2200 km va sharqdan g’arbga 2750 km ga yaqin
masofaga cho’zilgan. Uning umumiy maydoni 3300000 kv. km atrofida (I.A.
Hasanov, P.N.G’ulomov, T-2002).
Agarda O’rta Osiyoning tabiiy geografik o’lka sifatida olinsa, uning
hududida 4 ta Respublika (O’zbekiston, Turkmaniston, Qirg’iziston, Tojikiston)
to’liq joylashgan. Qozog’iston Respublikasining ma’lum qismi shu tabiiy –
geografik o’lkadir. Iqtisodiy geografik nuqtai nazardan 5 ta Respublikani umumiy
holda O’rta osiyo mamlakatlari deb bo’lmaydi, shuning uchun ham Sobiq Ittifoq
davrida O’rta Osiyo va Qozog’iston Respublikalari deb nomlanar edi.
Istiqlol sharofati bilan Mustaqil Respublikalar tarixiy aloqalarni qayta
tiklashga o’tdilar. Ona zaminni, tabiiy sharoiti, uzoq tarixi, kelib chiqishi, dini, urf-
odatlari, an’analari, maqsadlari rivojlanish imkoniyatlari, muommolari bir bo’lgan
qozoq, o’zbek, qirg’iz, tojik, turkman, qaraqalpoq va boshqa halqlar yangi hayot
qurishda va o’zaro hamkorlik qilishga kirishdilar.
Respublika raxbarlarining 1993- yil Toshkent va Ashqabotda bo’lib o’tgan
yig’ilishida Prezidentimiz I.A. Karimov Respublika nomlarini e’tirof etgan holda
ularni umumlashtirib, “Markaziy Osiyo Davlatlari” deb yurutilishini taklif etdi va
bunga barcha raxbarlar rozilik bildirdilar. Haqiqatdan ham ushbu zamindagi
davlatlarni Markaziy Osiyo davlatlari deb nomlanishi ham iqtisodiy va ijtimoiy,
ham tarixiy va siyosiy -ma’muriy jihatdan to’g’ri va asoslidir.
5

(Biroq Markaziy Osiyo deganda Osiyodagi tabiiy- geografik o’lkani
tushunmaslik kerak). Shu jihatdan olgan holda, Markaziy Osiyo davlatlari atamasi
hozirgi kunga kelib ko’pchilik tomonidan qo’llab quvvatlandi va ushbu nom ham
fanga va siyosatga kirib bormoqda. Shuni e’tiborga olganda o’quv rejasiga
kiritilgan . O’rta Osiyo mamlakatlarining iqtisodiy va siyosiy geografiyasi
kursining nomini “Markaziy Osiyo davlatlarining iqtisodiy va siyosiy
geografiyasi” deb atalishini maqsadga muvofiq va asosli deb o’ylaymiz.
Markaziy Osiyo hududida 5 ta Mustaqil Respublikalar joylashgan bo’lib,
ular quyidagiolardir:
Qozog’iston Respublikasi Respublika Markaziy Osiyoning shimolida
joylashgan bo’lib, shimolda Rossiya Federasiyasi, janub va janubi –g’arbdan
Qirg’iziston, O’zbekiston Respublikalari va Turkmaniston bilan sharq va janubi-
sharqda Xitoy Xalq Respublikasi bilan chegaradosh. Uning maydoni 2,7
mln.kv.km, aholisi 16,5 mln kishi. U maydoni va aholisining umumiy soni
bo’yicha MDH davlatlari orasida 2 va 4, hamda MO mamlakatlari orasida 1 va 2-
o’rinda turadi.
Tojikiston Respublikasi Mamlakat Markaziy Osiyoning janubi- sharqida
joylashgan bo’lib, u shimol va g’arbda O’zbekiston, shimol va shimoli- sharqda
Qirg’iziston, sharqda Xitoy, janubda Afg’oniston bilan chegaradosh. Maydoni
143,1 ming kv, km, aholisi 6,0 mln kishi. MO davlatlari orasida maydoni bo’yicha
5-, aholisi bo’yicha 3- o’rinda turadi.
Turkmaniston. U Markaziy Osiyoning janubi, janubi- g’arbida joylashgan.
Mamlakat shimol, shimoli sharq va sharqdan O’zbekiston, shimoldan Qozog’iston,
janubdan Afg’oniston va Eron bilan chegaradosh. Turkmanistonning g’arbiy
chegarasi Kaspiy dengizi bilan tutash. Xududining maydoni 488,1 ming kv,km,
aholisi 4,8 mln kishi. (1997) Markaziy Osiyo Respublikalari ichida maydoni
bo’yicha 2- , aholisi bo’yicha 4- o’rinda turadi.
Qirg’iziston Respublikasi. Resppublika MO ning sharqida (o’rta qismida)
joylashgan bo’lib u shimol va shimoli-g’arbdan Qozog’iston, g’arb va janubiy
g’arbdan O’zbekiston, janubdan Tojikiston, sharqdan- Xitoy Xalq Respublikasi
6

bilan chegaradosh. Maydoni 198,5 ming kv.km, aholisi 4,6 mln kishi (1997-yil.
Markaziy Osiyo Respubliklalari orasida maydoni jihatdan 4-, aholi soni jihatdan 5-
o’rinda turadi.
O’zbekiston Respublikasi Markaziy Osiyoning Markaziy qismida,
Amudaryo va Sirdaryo kabi yirik daryolar oralig’ida (katta qismi) joylashgan
bo’lib, shimoli va shimoli- g’arbda Qozog’iston, sharq va janubi- sharqda
Qirg’iziston va Tojikiston, janubi va janubi- g’arbda Afg’oniston va Turkmaniston
bilan chegaradosh. Umumiy maydoni 448,9 ming kv.km, aholisi 25,1 mln kishi (1
yanvar 2002). Markaziy Osiyo davlatlari ichida maydoni va aholisining soni
bo’yicha 3 va 1- o’rinda turadi.
Milliy istiqlol sharofati bilan bu davlatlar o’z Mustaqilligini qo’lga kiritishda
va ushbu Mustaqillikni mustahkamlash va bozor iqtisodiyotiga o’tishda o’ziga xos
tamoyil va yo’nalishlarini tanlab ish tutmoqdalar.
1.2. Davlatlar o'rtasidagi madaniy aloqalar
O'zbekiston tashqi siyosatning ta'sirli yo'nalishlaridan biri Markaziy
Osiyodagi yangi mustaqil davlatlar - Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston,
Turkmaniston bilan hamkoriik, do'stlik aloqalarini mustahkamlashga qaratilgan.
Mintaqadagi beshta davlat o'rtasida o'xshash jihatlar ko'p. Tari-ximiz,
madaniyatimiz, tilimiz, dilimizning birligi, tomirlarimizning tutashib ketganligi bu
mamlakat xalqlarini bir-biriga yanada yaqinlashtirishning zaminidir.
Markaziy Osiyo davlatlari Prezidentlarining uchrashuvi 1991 — yil 13-15-
avgust kunlarida Toshkent shahrida bo'ldi. Unda uchrashuv yakunlari xususida
Axborot hamda O'rta Osiyo va Qozog'iston respublikalararo Maslahat kengashini
tuzish to'g'risida bitim imzolandi. Maslahat kengashining vazifasi beshta mamlakat
o'rtasida iqtisodiy hamkoriik qilish uchun shart-sharoit yaratishdan, bozor
munosabatlariga o'tishda mintaqa manfaatlarini himoya qiluvchi kelishilgan
7

siyosat yuritishdan, iqtisodiyotning umumiy muam-molarini hal etishga yagona
yondashuvlarni ishlab chiqishdan iborat deb belgilandi. 2
Orol muammolarini hal qilish tomon tashlangan qadam. 1993— yil 4-
yanvarda l. Karimov tashabbusi bilan Toshkentda O'rta Osiyo respublikalari va
Qozog'iston Prezidentlarining yig'ilishibo'libo'tdi. Unda Markaziy Osiyo atamasi
tilga olindi va bundan keyin Markaziy Osiyo deganda O'rta Osiyo respublikalari va
Qozog'iston tushuniladigan bo'ldi. Uchrashuv qatnashchilari mintaqa davlatlaridagi
siyosiy va iqtisodiy ahvolni muhokama qildilar. Mintaqa mamlakatlari o'rtasidagi
ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnomalar, savdo-iqtisodiy bitimlar qanday
bajarilayotganligi tahlil etildi.
Orolni saqlab qolish xalqaro jamg'armasini tuzish to'g'risida qaror qabul
qilindi. Jamg'arma majlislarini Qizil O'rda, Nukus va Toshxovuzda o'tkazish zarur
deb topildi. Besh davlat boshliqlari hamkoriik haqidagi bitimni imzoladilar.
1993— yil mart oyida Qizil O'rdada Markaziy Osiyo davlatlari bosh liql arm
ing Rossiya davlat delegatsiyasi ishtirokida anjumani bo'lib o'tdi. Anjumanda Orol
dengizi va Orolbo'yi muammolarini hal etish, Orol mintaqasi ekologiyasini
sog'Iomlashtirish va ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni ta'minlash sohasida birgalikda
qilinadigan harakatlar to'g'risida bitim imzolandi. Orol dengizi havzasi
muammolari bilan shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash tuzildi. Orolni quiqarish
xalqaro jamg'armasi ta'sis etildi.
1993— yil avgustda Nukusda Orol dengizi havzasi muammolari bilan
shug'ullanuvchi Davlatlararo kengash va Orolni qutqarish xalqaro
jamg'armasiningqo'shmamajlisi bo'ldi. 1994—yil И -yanvarda Nukusda Markaziy
Osiyo mamlakatlari boshliqlarining Rossiya Federatsiyasi davlat delegatsiyasi
(Yuriy Yakovlev, RF Bosh .vaziri o'rinbosari) ishtirokida konferensiyasi bolib
o'tdi. Konferensiyada Orol dengizi havzasidagi hozirgi ahvol bilan bog'liq ko'pgina
masalalar, Orolni qutqarish xalqaro jamg'armasi mablag'lari qanday
2
G `. R . Pardayev . “ Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi ”. (Amaliy mashg`ulotlar).
Angren – 2003.
8

to'planayotgani muhokama qilindi, faoliyati ma'qullandi. Ekologik vaziyatni
yaxshilash yuzasidan yaqin 3-5 yil ichida bajarilishi lozim bo'lgan muayyan
vazifalar belgilandi. Orol dengizini qutqarish bo'yicha Davlatlararo kengash
Nizomi tasdiqlandi hamda lining ijroiya organining rahbari tayinlandi. Bu
masalalar bo'yicha qarorlar qabul qilindi.
1994— yil 30-aprelda Cho'Iponota shahrida O'zbekiston, Qozog'iston,
Qirg'iziston o'rtasida yagona iqtisodiy makon tuzish to'g'risida uch tomonlama
Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati shartnoma imzolandi.
O'zbekiston, Qozog'iston va Qirg'iziston Prezidentlarming 1994— yil iyul
oyi boshida Almati shahrida bo'lib o'tgan uchrashuvida o'zaro integratsiyani
kuchaytirish bo'yicha, Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot bankini tuzish
to'g'risida bitimlar imzolandi, Tomonlar Davlatlararo kengash hamda uning doimiy
ijroiya organini, shuningdek, Bosh Vazirlar kengashi, Tashqi ishlar vazirlari
kengashi, Mudofaa vazirlari kengashini ta'sis etdilar. O'zbekiston, Qozog'iston va
Qirg'i/ ыоп o'rtasida Markaziy Osiyo hamkorlik va taraqqiyot banki tashkil etildi.
Shu tariqa, Markaziy Osiyo iqtisodiy hamjamiyati (MOIH) tashkil topdi.
1995— yil 15-dekabrda Jambulda Qozog'iston, Qirg'iziston va O'zbekiston
respublikalari Davlatlararo kengashining navbatdagi majlisi bo'ldi. Prezidentlar
2000— yilgacha bo'lgan iqtisodiy integratsiya va birinchi navbatda sarmoya
sarflanishi lozim bo'lgan loyihalar dasturlarini hayotga joriy etish, kommunikatsiya
tarmoqlarini rivojlantirish masalalarini muhokama etdilar. Integratsiya dasturida 53
ta loyihalar ishlab chiqildi. BMT rahnamoligida harakat qiladigan Qozog'iston,
Qirg'iziston va O'zbekiston Respublikalarining tinchlikni saqlash
kollektivbatalyonini tashkil qilish haqida qaror qabul qilindi. Uch davlatning
tinchlikni saqlash kollektiv batalyoni shakllantirildi. 3
1997— yil 9-10-yanvar kunlari Bishkekda O'zbekiston, Qozog'iston,
Qirg'iziston davfat boshliqlarining kengashi bo'lib unda uch qardosh davlatlar
3
T . J . Jumaboyev . “ Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi ”. ( Ma ’ ruzalar matni ). Samarqand
– 2001.
9

o'rtasida abadiy do'stlik haqida shartnoma imzolandi. Bu hujjatda o'zbek, qozoq,
qirg'iz xalqlarining orzu-niyatfari o'z ifodasini topdi. Mazkur shartnoma uch
qardosh davlat xalqlarining iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ilmiy-texnikaviy hamkor-
ligini yangi asoslarda rivojlantirishga yo'naltirdi.
1997— yil 12-dekabr kuni Qozog'iston Respublikasining yangi poytaxti -
Ostona shahrida Qozogiston, Qirg'iziston va O'zbekiston Prezidentlarining
kengashi bo'lib o'tdi. Kengashda uch mamlakat o'rtasida energetika, suv
zaxiralaridan oqilona foydalanish, oziq-ovqat ta'minoti, kommunikatsiya hamda
mineral xomashyo zaxiralarini o'zlashtirish va qayta ishlash sohalari bo'yicha
xalqaro konsorsiurnlar tuzish to'g'risida muzokara bo'ldi. Prezidentlar xalqaro
konsorsiumlar tuzish bo'yicha uch mamlakat hamkorligi tamoyillari konsepsiyasini
ma'qulladilar.
1998—yilda Tojikiston Respublikasi Markaziy Osiyo iqtisodiy
hamjamiyatiga a'zo bo'lib kirdi.
2000—yil 20-21-aprel kunlari Toshkentda O'zbekiston, Qozog'iston,
Qirg'iziston va Tojikiston Prezidentlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Uchrashuvda
mintaqaviy hamkorlik va mamlakatlararo munosabatlarga doir masalalar
muhokama qilindi. To'rt mamlakat rahbarlari terrorchilik, siyosiy va diniy
ekstremizm, xalqaro uyushgan jinoyatchilikka qarshi kurash va mintaqa
davlatlariga tahdid soladigan boshqa xavf-xatarning oldini olishga qaratilgan
hamkorlik to'g'risida shartnoma imzoladilar. 4
2001—yil 28-dekabr kuni Toshkentda MOIH davlatlari boshliqlarining
navbatdagi kengashi bo'lib o'tdi. Kengashda hamkorlikni rivojlantirish,
Markaziy Osiyo Hamkorlik tashkiloti mintaqada barqarorlik va xavfsizlikni
ta'minlash masalalari muhokama qilindi. Mazkur kengashda MOIH tashkiloti
faoiiyatini to'xtatishga qarorqilindi. Birinchi Prezidentimiz I. Karimov taklifiga
binoan MOIH negizida Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkiloti deb qayta tuzishga
kelishib olindi.
4
Z . M . Akramov ., A . A . Rafiqov . “Прошлое, настоящее и будущее Аральского моря”. T., “Mehnat” 1990
10

2002—yil 28-fevral - 1-mart kunlari Almati shahrida Markaziy Osiyo
davlatlari boshliqlarining uchrashuvi bo'lib o'tdi. Muzokaralar yakunida
Prezidentlar tomonidan Markaziy Osiyo Hamkorligi tashkiloti huquqiy jihatdan
rasmiylashtirildi. MOHT ning raisi etib Birinchi Prezidentimiz I. Karimov
saylandi. Mazkur tashkilot endi nafaqat iqtisodiy munosabatlarni rivojlantirish,
shuningdek, siyosiy, ijtimoiy, madaniy va boshqa turdagi aloqalar koiamini
kcngaytirish masalalari bilan shug'ullanadi. Har bir a'zo mamlakatdan bevosita
davlat rahbariga hisobot berib turadigan bittadan muvofiqlashtiruvchi vakil
tayinlandi. 2002— yiining oktabrida o'tgan Dushanbe sammitida suv-energetika,
oziq-ovqat va kommunikatsiya bo'yicha konsorsiumlar tuzishga kelishib olindi va
hukumatlarga konsorsium loyihalarini ishlab chiqish vazifasi topshirildi.
2004—yil 28-may kuni Ostona shahrida MOIH tashkilotiga a'zo
mamlakatlar davlat rahbarlarining sammiti bo'lib o'tdi. Unda tashkilot qamragan
mintaqada xavfsizlikni mustahkamlash, umumiy bozor barpo etish masalalari
muhokama etildi. Muzokaralar yakunida O'zbekiston, Qozog'iston, Qirg'iziston va
Tojikiston Prezidentlarining qo'shma bayonoti MOHTga a'zo mamlakatlar o'rtasida
televideniye va radio dasturlarini o'zaro tarqatish to'g'risida bitim imzolandi.
2005—yil 6-7-oktabr kunlari Sankt-Peterburg shahrida bo'lib o'tgan MOHT
Davlat rahbarlarining sammitida o'tgan davrda amalga oshirilgan ishar sarhisob
qilindi. Kengashda Markaziy Osiyo umumiy bozorini barpo etish konsepsiyasi
tasdiqlandi.
O'zbekiston Prezidenti taklifiga binoan MOHT bilan Yevroosiyo iqtisodiy
hamjamiyati (YeOIH) birlashtirishga kelishib olindi. Negaki, ikki tashkilotning
maqsad va vazifalari deyarli bir-biriga yaqin edi.
YeOIH. Rossiya, Belorus, Qozog'iston, Qirg'iziston va Tojikiston o'rtasida
1995— yilda tuzilgan Bojxona ittifoqi negizida Yevroosiya iqtisodiy hamjamiyati
tashkil topgan edi. YeOIXning 2006— yil 24-25-yanvar kunlari Sankt-Petcrburg
shahrida bo'lib o'tgan sammitida O'zbekiston unga a'zo bo'lib kirdi. Mazkur
sammitda O'zbekistonning
11

Qozog'istonning Qozog'iaton bilan hamkorligi. Yevrosiyo iqtisodiy
hamjamiyatini ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga qo'shilishi to'g'risidagi
protokol, «YeOIHni ta'sis etish to'g'risidagi shartnomaga o'zgartirish va
qo'shimchalar kiritish to'g'risida» qarorlar imzolandi.
YeOIH a'zo mammlakatlar o'rtasida integratsiyani rivojlanishiga, yagona
umumiy bozorning shakllanishiga, Bojxona ittifoqiga, erkin savdo zonasining
tarkib topishiga ko'maklashadi.
Markaziy Osiyodagi mustaqil davlatlar o'rtasida ko'p tomonlama hamkorlik
bilan birga ular o'rtasida ikki tomonlama aloqalar ham yo'lga qo'yildi.
O'zbekistonning Qozog'iston bilan ikki tomonlama munosabatlari 1992— yil 24-
iyunda Turkiston shahrida O'zbekiston Prezidentining Qozog'istonga rasmiy davlat
tashrifi paytida N. Nazarboyev bilan I. Karimov tomonidan imzolangan
O'zbekiston Rcspubtikasi bilan Qoozog'iston Respublikasi o'rtasida do'stlik va
hamkorlik to'g'risidagi shartnoma asosida mustahkamlanib bormoqda. Qozog'iston
Prezidenti N. Nazarboyev 3994— yil 10-12-yanvarda rasmiy davlat tashrifi bilan
O'zbekistonda bo'ldi. Ikki Prezident O'zbekiston bilan Qozog'iston o'rtasida
tovarlar, hizmatlar, sarmoyalar va ishchi kuchlarning erkin o'tib turishini nazarda
tutuvchi hamda o'zaro kelishilgan kredit-hisob- kitob, budjet, soliq, narx, boj va
valyuta siyosatini ta'minlash to'g'risida shartnomani imzoladilar. 1998— yil 31-
oktabrda O'zbekiston va Qozog'iston o'rtasida abadiy do'stlik shartnomasi
imzolangan.
O'zbekiston va Qozog'iston Prezidentlarining Toshkentda 2000— yil 20-21-
aprel kunlari bo'Igan uchrashuvida ikki davlat chegaralarini aniq belgilab olishga
bag'ishlangan uchrashuvi bo'ldi. Muzokaralar yakunida «O'zbekiston Respublikasi
Prezidenti I.A. Karimov va Qozog'iston Respublikasi Prezidenti
N.A.Nazarboyevning qo'shma bayonoti» imzolandi. Ikki mamlakat mustaqilligi va
chegaralari daxlsizligini ta'minlashga qaratilgan bu hujjat ikki tomonlama
hamkorlik aloqalarini yanada mustahkamlash va chuqurlashtirishda muhim
ahamiyatga egadir. «Davlat rahbarlari, - deyiladi qo'shma bayonotda, - O'zbekiston
Respublikasi bilan Qozog'iston Respublikasi o'rtasidagi chegara ikki davlat
12

qardosh xalqlarini birlashtiruvchi tinchlik, do'stlik va yaxshi qo'shnichilik
chegarasi bo'lib O'zbekiston va Qirg'iziston aloqalari qolishda yakdildirlar». 2001
— yil 16-17-noyabr kunlari O'zbekiston Prezidenti Birinchi Prezidentimiz I.
Karimov rasmiy tashrifbilan Qozog'istondabo'ldi. Ikki davlat Prezidentlari
O'zbekiston-Qozog'iston davlat chegarasi to'g'risida Shartnoma imzoladilar. 2440
km uzunlikdagi chegaraning 96 foizi belgilab olindi. Qolgan qismini kelishuv
asosida delimatatsiya qilishga kelishildi. 10 oy davomida bu borada tegishli ishlar
amalga oshirildi. 2002— yil 9-sentabrda Qozog'iston Respublikasi Prezidenti
Nursulton Nazarboyevning taklifiga binoan Birinchi Prezidentimiz I.Karimov
Ostona shahriga tashrif buyurdi. «O'zbekiston-Qozog'iston davlat с hegaralarming
alohida uchastkalari to'g'risida bitim» imzolandi. Ikki mamlakat o'rtasidagi
chegaraga oid dolzarb masalalar huquqiy jihatdan o'z yechimini topdi. Ikki
mamlakat o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 2002— yilning birinchi yarmida
124 mln. AQSH dollarini tashkil etdi. 2002— yilda O'zbekistonda 38 ta o'zbek-
qozoq qo'shma korxonasi, Qozog'istonda 92 ta o'zbek-qozoq qo'shma korxonasi
faoliyat yuritdi. 5
O'zbekistonning Qirg'iziston bilan ikki tomonlama hamkorligi O'zbekiston
Respublikasi bilan Qirg'iziston Respublikasi o'rtasida do'stlik, hamkorlik va o'zaro
yordam haqida shartnoma asosida yo'lga qo'yildi va rivojlantirilmoqda. Bu
shartnoma Qirg'iziston Prezidenti Askar Akayevning O'zbekistonga rasmiy davlat
tashrifi paytida Toshkentda 1992— yil 29-sentabrda I. Karimov va A. Akayev
tomonidan imzolangan edi.
Birinchi Prezidentimiz I. Karimovning 1993— yil avgustida Qirg'izistonga
qilgan rasmiy davlat tashrifi paytida O'sh shahrida O'zbekiston va Qirg'iziston
o'rtasida 1994-2000 yillarga mo'ljallangan iqtisodiy integratsiyani rivojlantirish
to'g'risida Bayonot imzolandi. Bu hujjat ikkala respublikada ishlab chiqilgan milliy
dasturlarni muvofiqlashtirishga, xomashyo va ishchi kuchidan, ilmiy salohiyatdan
unumli foydalanishga qaratilgan. Ikki davlat o'rtasida iqtisodiyot, savdo,
5
G . R . Asanov ., M . Nabixonov ., I . Safarov . “ O ` zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy geografiyasi ”. T., “O`qituvchi”
1994.
13

madaniyat, sog'liqni saqlash, fan va ta'lim, sport va turizm bo'yicha hamkorlikni
mustahkamlash haqida bitimlar imzolangan.
1994— yil 16-yanvarda Birinchi Prezidentimiz I. Karimov Qirg'i-zistonda
bo'ldi. Rasmiy tashrif yakunida ikki davlat Prezidentlari tovarlar, xizmatlar,
sarmoya, ishchi kuchlarining erkin yurishini, o'zaro kelishilgan kredit-hisob-kitob,
budjet, soliq, narx, bojxona O'zbekiston va Tojikiston aloqalari va valyiita
siyosatini belgilovchi shartnomani imzoladilar. O'zbekiston va Qirg'izisgon
o'rtasida 1994— yil uchun savdo-iqtisodiy hamkorlik, madaniyat, sog'liqni saqlash,
fan va ta'lim, sport va turizm bo'yicha hamkorlikni yanada mustahkamlash haqida
bitimlar imzolandi. Bu hujjatlar asosida ikki mamlakat o'rtasidagi ikki tomonlama
hamkorlik rivojlanib bormoqda. 2000— yilda O'zbekistonda 22 ta o'zbek-qirg'iz
qo'shma korxonasi, Qirg'izistonda 62 ta qirg'iz-o'zbek qo'shma korxonasi faoliyat
yuritdi.
Tojikistonda 1992-1996- yillarda davom etgan birodarkushlik urushi
Tojikistonning iqtisodiy taraqqiyotiga salbiy ta'sir etdi, lining qo'shni mamlakatlar,
jumladan, O'zbekiston bilan hamkorligiga ham salbiy ta'sir etdi.
O'zbekiston Prezidenti Birinchi Prezidentimiz I. Karimovning taklifiga
binoan 1998-yil 4-yanvar kuni Tojikiston Prezidenti Imomali Rahmonov
O'zbekistonga amaliy tashrifbilan keldi. Ikki mamlakat rahbarlari tashrif yakunlari
bo'yicha qo'shma axborot imzoladilar. O'zbekiston va Tojikiston Bosh vazirlari
sog'liqni saqlash, madaniyat va gumanitar soha, fan, texnika va axborot sohalari
bo'yicha hamkorlik to'g'risida bitimlarni imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari
o'rtasida yuk tashish hamda gaz yetkazib berish, Tojikistonniig qarzi bo'yicha
o'zaro hisob-kitob to'g'risidagi bitimlar ham imzolandi. O'zbekiston va Tojikiston
munosabatlari o'zining yangi, mustahkamlanish va taraqqiyot davriga o'tdi.
O'zbekiston bilan Tojikiston o'rtasida tovar ayirboshlash hajmi 1997— yilda 50
mln. AQSH dollaridan oshdi, bu awalgi yilga nisbatan 50 foiz ko'pdir. O'zbekiston
Tojikiston hududidan o'tgan transport kommunikatsiyalaridan foydalanmoqda.
2000— yilda O'zbekistonda 15 ta o'zbek-tojik qo'shma korxonasi, Tojikistonda 3 ta
o'zbek-tojik qo'shma korxonasi faoliyat yuritdi.
14

1991—yilda O'zbekiston va Turkmaniston Prezidentlari uchrashuvida
O'zbekiston Respublikasi bilan Turkmaniston Respublikasi o'rtasida do'stlik va
hamkorlik to'g'risida
shartnoma imzolandi. Bu shartnoma ikki davlat o'rtasidagi savdo-iqtisodiy,
madaniy aloqalarga negiz bo'lib xizmat qilmoqda.
Birinchi Prezidentimiz I. Karimov 1996— yil 16-yanvar kuni amaliy tashrif
bilan Turkmanistonda bo'ldi. Chorjo'y shahrida O'zbekiston va Turkrnaniston
aloqalari Ovbekistonning Yaqin va O'rta Sharq mamlakatlari bilan hamkorligi S.
Niyozov bilan I. Karimov o'rtasida va ikki mamlakat delegatsiyalari o'rtasida
muzokaralar bo'ldi. Prezidentlar O'zbekiston bilan Turk-maniston o'rtasida do'stlik,
hamkorlik va o'zaro yordam to'g'risidagi shartnomani, O'zbekiston bilan
Turkmaniston o'rtasida davlat chegarasini qo'riqlashda hamkorlik qilish
to'g'risidagi va suv xo'jaligi masalalari bo'yicha bitimlarni imzoladilar.
Ikki mamlakat hukumatlari o'rtasida esa sarmoyalarni rag'bat-lantirish va
o'zaro himoyalash, havo yo'li, bojxona ishlarida hamkorlik va o'zaro yordam, uzoq
muddatli savdo-iqtisodiy hamkorlikning asosiy yo'nalishlari, daromad va mulkdan
ikki yoqlama soliq olmaslik, madaniyat, ta'lim, sog'liqni saqlash, sayyohlik va
boshqa sohalarda hamkorlik qilish to'g'risidagi 20 dan ziyod bitimlar imzolandi. 4.
O'zbekistonning Osiyo mamlakatlari bilan o'zaro manfaatli aloqalari O'zbekiston
Respublikasi birinchi nav-batda Yaqin va O'rta Sharq hamda arab mamlakatlari
bilan davlatlararo munosa-batlar o'rnatish va rivojlantirishga kirishdi. Negaki,
O'zbekistonning guruhi, dini, urf-odatlari va an'analari Osiyodagi mamlakatlarga
yaqindir.
1991— yil 16-19-dekabr kunlari Birinchi Prezidentimiz I. Karimov boshliq
O'zbekiston davlat delegatsiyasi mamlakatimiz mustaqilligini birinchi bo'lib tan
olgan mamlakat – Turkiyada bo'ldi. Turkiya Prezidenti Turg'ut O'zol, Bosh vazir
Sulaymon Demirel va boshqa rahbarlar, ishbilarmonlar bilan amaliy uchrashuvlar,
suhbatlar bo'lib o'tdi. Safar chog'ida O'zbekiston Respublikasi bilan Turkiya
jumhuriyati o'rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari va maqsadlari
to'g'risida shartnoma, konsullik vakolatxonalarini ayirboshlash to'g'risida Protokol,
15

iqtisodiy va savdo sohasidagi hamkorlik to'g'risida bitim, madaniyat, fan, ta'lim,
sog'liqni saqlash, sport va turizm sohasidagi o'zaro hamkorlik to'g'risida bitim,
transport va kommunikatsiyalar sohasidagi hamkorlik to'g'risida bitim, axborot
ayirboshlash, televidenie va radio eshittirish bo'yicha hamkorlik qilish haqida
protokollar va boshqa hujjatlar imzolandi. 6
O'zbekiston bilan Turkiya o'rtasidagi munosabatlar keyingi yil-larda ancha
kengaydi. 1992— yil 28-aprel kuni O'zbekistonda Turkiya elchixonasi, Turkiyada
O'zbekiston elchixonasi ochildi va faoliyat ko'rsatmoqda. Hamkorlikning yanada
chuqurlashtirishda Turkiya davlati rahbarlari-Turg'ut O'zol, Sulaymon Demirel,
Tansu Chiller, Mesut Yilmazar, Ahmet Sezerlarning O'zbekistonga rasmiy tash-
riflari chog'ida imzolangan hujjatlar katta ahamiyatga ega bo'ldi. Ikki davlat
o'rtasidagi hamkorlik gazlama va tayyor kiyim-kechak ishlab chiqarish, qishloq
xo'jalik mahsulotlarini qayta ishlash, qo'shma korxonalar qurish, kadrlar
tayyorlash, turizmni rivojlantirish va boshqa sohalarda amaliy natijalar bermoqda.
O'zbekistonda Turkiya sarmoyadorlari ishtirokida 200 dan ortiqroq qo'shma
korxonalar Ьафо etildi. 1996— yil iyun oyida O'zbekiston avtomobilsozlik
korxonalari assotsiatsiyasi - "O'zavtosanoat" Turkiyaning "KochXolding" konserni
bilan Samarqand shahrida "SamKochavto" o'zbek-turk qo'shma korxonasini barpo
etish to'g'risida shartnoma tuzdilar. Tez oradabu qo'shma korxonabunyod etildi va
sig'imi o'rtacha avtobuslar hamda 8 tonnagacha yuk ko'taradigan yuk avtomobillar
yig'ish yo'lga qo'yildi. Ikki mamlakat o'rtasidagi o'zaro tovar ayirboshlash hajmi
1992- yilda 75 mln. AQSH dolJarini tashkil etgan bo'lsa, 1998-yilda 275 mln.
AQSH dollariga ko'paydi.
1992— yil 27-28-iyun kunlari Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri
Muhammad Navoz Sharifning O'zbekistonga rasmiy davlat tashrifi ikki davlat
o'rtasidagi aloqalarga asos soldi. Safar kunlarida «O'zbekiston Respublikasi bilan
Pokiston Islom Respublikasi o'rtasida davlatlararo munosabatlar va hamkorlik
6
Ekologicheskiye problemi Sentralnoy Azii. Elektronniy istochnik: https://ural-eurasia.ru/pro-zasedaniya/news/159-
ekologicheskie-problemy-tsentralnoj-azii .
16

prinsiplari to'g'risida» shartnoma, iqtisodiy va savdo hamkorligi to'g'risida,
madaniyat, sog'liqni saqlash, fan, texnika, kadrlar tayyorlash, turizm sport va
ommaviy axborot sohasida hamkorlik qilish to'g'risida bitimlar imzolandi.
O'zbekiston va Pokiston o'rtasidagi hamkorlikni O'zbekiston Prezidenti
Birinchi Prezidentimiz I. Karimovning 1992— yil 13-14-avgust kunlari Pokistonga
rasmiy tashrifi va unda imzolangan hujjatlar yanada yangi pog'onaga ko'tardi. lkki
davlat o'rtasida suv resurslari, elektrlashtirish, irrigatsiya va melioratsiya sohasida
hamkorlik qilish to'g'risida, pochta va telekommunikatsiya sohasida, davlat
banklari va milliy banklar o'rtasida vakolatxonalar ayirboshlash to'g'risida,
investitsiyalar va sarmoyalarni himoya qilish to'g'risida bitimlar imzolandi.
Pokiston Islom Respublikasi Bosh vaziri Benazir Bxutto 1995— yil may va
noyabr oylarida O'zbekistonga ikki marta tashrif buyurdi.
Ikki davlat o'rtasidagi hamkorlikni kengaytirish va Markaziy Osiyo
xavfsizligi, Afg'onistonda birodarkushlik urushini to'xtatish masalalari bo'yicha
fikr almashildi. Iqtisodiyot, sog'liqni saqlash, fan, texnika, sayyohlikni
rivojlantirish haqida bitimlar imzolandi.
O'zbekistonda Pokiston sarmoyalari ishtirokida 120 qo'shma korxona
tuzilgan, Tabani, Merkuriy, Metro, Laksan Taraka kabi 19 ta tirik firma va
komnaniyalar fsoliyat ko'rsatmoqdalar. 1994-yilda O'zhekiston va Pokiston
o'rtasida tovar ayirboshlash hajmi 4,3 mln. AQSH dollarini lashkil etdi.
O'zbekistonPokistonga charm xomashyosi, pilla. shoyi matolar, shisha. billur,
yengil sanoat uchun mashina va uskunalar eksporl qilmokda. Pokistondan esa xalq
iste'moli mollari, xususan, tayyor kiyimlar, poyafzal, charm buyumlar, какао va
shakar keltirilmoqda.
1992— yil 24-25-noyabr kunlari respublikamiz Prezidenti LKari-movning
Eron Islom Jumhuriyatiga rasmiy davlat tashrifi O'zbekiston va Eron o'rtasida
davlatlararo aloqalarga asos soldi. Safar chog'ida «O'zbekiston Respublikasi bilan
Eron Islom Jumhuriyati o'rtasida davlatlararo munosabatlarning asoslari
to'g'risida» Deklaratsiya, havo transporti sohasidagi hamjihatlik to'g'risida
memorandum, iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik sohasidagi hamjihatlik
17

to'g'risida memorandum, pochta, telefon va telegraf sohasidagi hamjihatlik
to'g'risida memorandum, davlat Markaziy banklari o'rtasida bitim imzolandi. 1993-
yil 18-oktabrda Eron Prezidenti Ali Akbar Hoshimiy Rafsanjoniyning
O'zbekistonga rasmiy tashrifbilan kelishi ikki mamlakat o'rtasidagi aloqalarni
yanada kengayishiga ko'maklashdi. Safar chog'ida tranzit aloqalarni tartibga solish
to'g'risida hamda xalqaro O'zbekiston bilan Eron o'rtasidagi o'zaro aloqalar
transport sohasida keng rivojlandi. 1006-yilda O'zbekiston Eron hududi orqali 34
ming tonna yuk tashigan bo'lsa, 2001- yili lui korsatkich 487 ming tonnani tashkil
etdi. 2001- yili O'zbekiston hududi orqali Eronning 750 ming tonna tranzit yuki
olib o'tildi. O'zbekiston yuklari asosan Eronning Bander Abbos va Chobahor
portlari orqali Janubiy-Sharqiy Osiyo mintaqasiga chiqarilmoqda. 2002 - yil
boshlarigacha Eron tadbirkorlari sarmoyalari ishtirokida mamlakatimizda 50 g а
yaqin Ovbekiston-Eron qo'shma korxonasi barpo etildi va ular asosan ishlab
chiqarish bilan shlug'ullanmoqda. 7
2002— yil 26-aprel kuni Eron Prezidenti Sayyid Muhammad Hotamiyning
O'zbekistonga qilgan rasmiy tashrifi paytida O'zbekiston va Eron o'rtasida
imzolangan ikki tomonlama soliqqa tortilishga yo'l qo'ymaslik, daromad va
sarmoya soliqlariga taalluqli ma'lumotlarni almashish, transport vositalari
haydovchilari uchun viza masalalarini yengillashtirish, O'zbekiston tovar ishlab
chiqaruvchilari va tadbirkorlar palatasi bilan Eronning savdo, sanoat va tog'-kon
sanoati palatasi o'rtasida hamkorlik to'g'risida hujjatlar ikki mamlakat o'rtasidagi
munosabatlarning huquqiy asosini yanada boyitdi.
Shunday qilib, O'zbekistonning Koreya Respublikasi bilan hamkorligi
kengayib bormoqda. 1999-yilga qadar O'zbekistonga Koreyadan 1,2 mlrd. AQSH
dollari hajmida sarmoya kirib keldi va ozlashtirildi. O'zbekistonda 70 dan ortiq
Koreya hamkorligida barpo etilgan qo'shma korxonalar faoliyal ko'rsatmoqda. Ikki
7
Ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish va mintaqalar iqtisodiyotini diversifikatsiyalashning metodologik asoslarini
takomillashtirish mavzusidagi ilmiy-tadqiqot ishlari bo‘yicha hisobot, Prognozlashtirish va makroiqtisodiy
tadqiqotlar instituti, 2017 y.
18

mamlakat o'rtasidagi tovar ayirboshlash hajmi 1997— yildayoq I mird. AQSH
dollaridan oshdi. 8
O'zbekiston va Yaponita hamkorligi. O'zbekiston Sharqning eng
rivojlangan mamlakati - Yaponiya bilan ham hamkorlik qilmoqda. Yaponiya 1991
— yildayoq O'zbekiston mustaqilligini tan oldi, 1992— yilda o'zaro diplomatik
aloqalar o'rnatildi.1994— yil 16-19-may kunlari O'zbekiston Prezidenti Birinchi
Prezidentimiz I.Karimov boshliq davlat delegatsiyasi rasmiy tashrif bilan
Yaponiyada bo'ldi. Safar paytida «O'zbekiston bilan
Yaponiyao'rtasidamunosabatlarning asosiy prinsiplari haqida» qo'shma bayonot,
tashqi ishlar bo'yicha munosabatlar haqida hujjat imzolandi. O'zbekiston
delegatsiyasi mashhur Panasonik konsernida bo'ldi va uning rahbariyati bilan
O'zbekistonda filial ochishga kelishildi. Respublikamiz shaharlarida Panasonik
mahsulotlarini sotish yo'lga qo'yildi. Yaponiya O'zbekistonga 100 mln. AQSH
dollari hajmida beg'araz yordam berdi.
O'zbekistonda Yaponiyaning dunyoga mashhur «Mitsui», «Mitsubisi»,
«Sumitoto», «Tomen», «Marubeni», «Nishe Ivai» korporatsiyalarining doimiy
vakolatxonalari faoliyat ko'rsatmoqda. Ular bilan O'zbekiston tashqi iqtisodiy
vazirligi o'rtasida hamkorlik to'g'risida bitimlar imzolangan. Yaponiya hukumati,
o'nlab firma va kompaniyalar Ko'kdumaloq, Sho'rtan neft-gaz konini o'zlash-
tirishda, Buxoroda neftni qayta ishlash zavodini qurishda, Farg'ona neftni qayta
ishlash zavodini ta'mirlashda, telealoqa tarmoqlarini ta'mirlashda o'z sarmoyalari
bilan qatnashdi.
O'zbekiston Yaponiya bilan hamkorlik qilishga alohida e'tibor be-
rayotganligi sababli 1999— yil aprel, 2001— yil may oylarida Yaponiyaning
"Keydzay Doyukay" korporativ rahbarlar uyushmasining Prezidenti Koichi
Minaguchi boshchiligidagi delegatsiya O'zbekistonga tashrif buyurdi. "Keydzay
Doyukay" uyushmasi tashabbusi bilan Yaponiya O'zbekistonga imtiyozli kreditlar
ajratmoqda.
8
O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi tomonidan tayyorlangan 2019 yil bo‘yicha “Eksport, import”
statistik to‘plami.
19

Yaponiya hukumatining «Taraqqiyotga rasmiy yordam» dasturi doirasida
O'zbekistonda telekommunikatsiya, transport infratuzilmasi va ta'lim sohalaridagi
loyihalar ijrosi uchun 560 mln. AQSH dollari miqdorida imtiyozli davlat krediti
berildi. Yaponiya xalqaro hamkorlik banki esa yoqilg'i-energetika va to'qimachilik
sohalari uchun O'zbekistonga 720 mln. AQSH dollari miqdorida kredit berdi.
O'zbekiston Prezidenti Birinchi Prezidentimiz I. Karimov 2002— yil 28-31-
iyul kunlari Yaponiya hukumatining taklifiga binoan rasmiy tashrif bilan
Yaponiyada bo'ldi. Yaponiya bosh vaziri Dzunitiro Koidzumi va imperator Akixito
bilan samimiy uchrashuvlar, suhbatlar bo'lib o'tdi. Tashrif natijasida O'zbekiston
Respublikasi va Yaponiya o'rtasida:
• do'stlik, strategik sheriklik va hamkorlik to'g'risida Qo'shma Bayonot;
• iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish va O'zbekistondagi islohotlarni qo'Hab-
quwatlash to'g'risida Qo'shma Bayonot»;
e ikki mamlakat Tashqi ishlar vazirliklari hamkorligi, O'zbekiston tashqi iqtisodiy
aloqalar vaziriigining «Mitsubisi», «Mitsui», «Marubeni», «Nishe Ivai»
korporatsiyalari bilan hamkorligi, O'zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyat banki bilan
«Bank of Tokyo-Mitsubisi» o'rtasida imtiyozli kredit borasidagi va boshqa jami 14
ta hujjat imzolandi.
Safar natijasida O'zbekiston bilan Yaponiya o'rtasidagi hamkorlik yatigi,
strateglk bosqichga ko'tarildi.
1995-2002— yillarda Yapoaiyaning O'zbekiston iqtisodiyotiga kiritgan
kreditlari miqdori 1,6 mird. AQSH dollarini tashkil etui, O'zaro tovar ayirboshlash
hajmi yildan-yilga oshib bormoqda.
O'zbekistonda 10 dan ortiq O'zbekiston-Yaponiya qo'shma korxonalari Ьафо
etildi va faoliyat ko'rsatmoqda.
O'zbekiston Tinch okean havzasi mamlakatlari - Malayziya va Indoneziya
bHan davlatlararo aloqalar o'rnatdi. Bu borada Birinchi Prezidentimiz I. Karimov
boshliq davlat delegatsiyasining 1992— yil iyun oyidagi Malayziya va
Indoneziyaga safari muhim ahamiyatga ega. Safar kunlarida O'zbekiston va
Malayziya o'rtasida iqtisodiy va texnikaviy hamkorlik to'g'risida bitimlar
20

imzolandi. Shuningdek, O'zbekiston va Indoneziyao'rtasidadiplomatakaloqalar
o'rnatish bo'yicha qo'shma axborot, ikki tomonlama munosabatlar bo'yicha
qo'shma bayonot, iqtisodiy va texnikaviy hamkorlik to'g'risida bitim imzolandi.
1995— yil 8-10~aprel kunlari Indoneziya Rcspublikasi Prezidenti Suxarto
rasmiy tashrif bilan O'zbekistonda bo'ldi. Muzokaralar nihoyasida Birinchi
Prezidentimiz I. Karimov va Indoneziya Prezidenti Suxarto O'zbekiston
RespubHkasi bilan Indoneziya Respublikasi o'rtasidagi munosabatlar va hamkorlik
tamoyillari to'g'risida qo'shma bayonnoma imzoladilar. Ikki mamlakat hukumatlari
o'rtasidagi sayyohlik sohasidagi hamkorlik haqidagi memorandum hamda ikki
mamlakat poytaxtlari oralig'ida samolyotlar qatnovini yo'lga qo'yish to'g'risidagi
hukumatlararo bitim imzolandi.
O'zbekistonning Osiyo va Okeaniya mintaqasidagi Vyetnam Sotsialistik
Respublikasi, Kambodja, Tailand, Avstraliya va boshqa mamlakatlar bilan siyosiy-
diplomatik aloqalari yo'lga qo'yildi, iqtisodiy va madaniy hamkorligi rivojlanib
bormoqda.
21

2-Bob Markaziy Osiyo davlatlarining siyosiy iqdisodiy hamkorligi.
2.1. Siyosiy hamkorlik
O zbekiston xalqaro munosabatlarning teng huquqli subyekti sifatida,ʻ
mintaqa va global darajada faol tashqi siyosatni yo lga qo yib, xorijiy hamkorlar
ʻ ʻ
bilan o zaro manfaatli munosabatlarni rivojlantirmoqda. Bunday izchil, aniq va
ʻ
konstruktiv tashqi siyosatni xalqaro ekspertlar va kuzatuvchilar ham e tirof
ʼ
etmoqda.
Jahon bo ylab tarqalgan koronavirus infeksiyasi va global darajadagi
ʻ
inqirozli xavf-xatarlar davrida ham mamlakatda ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik
ta minlanib, mintaqa davlatlari va jahon hamjamiyati bilan hamkorlik aloqalarini
ʼ
davom ettirishga alohida e tibor qaratildi.
ʼ
Ma lumki, O zbekiston tashqi siyosiy faoliyatining asosiy vazifalaridan biri
ʼ ʻ
– o z hududi atrofida tinchlik, barqarorlik va xavfsizlik muhitini shakllantirish
ʻ
hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan, Prezident Shavkat Mirziyoyev qo shnilarimiz –
ʻ
Markaziy Osiyo davlatlari bilan do stona, yaqin qo shnichilik va o zaro manfaatli
ʻ ʻ ʻ
aloqalarni rivojlantirish va mustahkamlashni asosiy ustuvor tashqi siyosiy
yo nalish sifatida belgilab berdi.
ʻ
2020-yil – “Ilm, ma rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” Davlat
ʼ
dasturi doirasida O zbekiston ochiq va pragmatik tashqi siyosiy faoliyatini,
ʻ
jumladan, Markaziy Osiyo yo nalishida ham izchil davom ettirdi.
ʻ
Xususan, Markaziy Osiyo mintaqasidagi mamlakatlar bilan barcha
sohalarda o zaro do stlik, yaxshi qo shnichilik va strategik sheriklik ruhidagi
ʻ ʻ ʻ
munosabatlarni sifat va mazmun jihatidan yangi bosqichga olib chiqish borasida
2020-yil davomida tashqi siyosiy va iqtisodiy faoliyat bo yicha davlat idoralari
ʻ
tomonidan 23 ta oliy darajada va 12 ta yuqori darajada tashrif va turli tadbirlar
amalga oshirildi.
Bu jarayonda “xalq diplomatiyasi” amalda juda faol bo lgani kuzatildi.
ʻ
Xususan, xalq vakillari – olimlar va rassomlar, madaniyat va din arboblari,
ishbilarmonlar va yoshlar, turizm va sport tashkilotlari, jamoat birlashmalari va
22

nodavlat tashkilotlar ishtirokida 90 dan ortiq turli uchrashuv, anjuman,
videokonfrensiya va boshqa shu kabi tadbirlar o tkazildi.ʻ
Qayd etish joizki, so nggi yillarda Prezident Shavkat Mirziyoyev
ʻ
tashabbuslari qo shni davlatlar rahbarlari tomonidan qo llab-quvvatlanishi
ʻ ʻ
natijasida Markaziy Osiyoda siyosiy muloqot va o zaro ishonch mustahkamlandi.
ʻ
Davlat rahbarlarining Maslahatlashuv uchrashuvlari yo lga qo yildi.
ʻ ʻ
Natijada mintaqadagi ikki va ko p tomonlama hamkorlik darajasi yangi
ʻ
bosqichga ko tarildi. Xususan, 2017-2019-yillar davomida Markaziy Osiyo
ʻ
mamlakatlari bilan savdo aylanmasi yillik o rtacha 50 foizdan ko proqqa o sib, 5,2
ʻ ʻ ʻ
milliard dollarga yetgan. 2020-yil natijalariga ko ra esa, global pandemiya
ʻ
sharoitiga qaramay, O zbekistonning Markaziy Osiyo davlatlari bilan savdo
ʻ
aylanmasining umumiy hajmi 5 milliard dollarni tashkil etdi.
Jumladan, O zbekistonning umumiy tashqi savdo aylanmasida Markaziy
ʻ
Osiyo davlatlarining ulushi 2019-yildagi 12,4 foizdan, 2020-yilda 13,6 foizga
oshgan. O zbekistonning mintaqadagi umumiy tashqi savdo aylanmasida esa
ʻ
Qozog istonning ulushi 61 foiz, Qirg iziston – 18,2 foiz, Turkmaniston – 10,6 foiz
ʻ ʻ
va Tojikistonning ulushi 10,2 foizni tashkil etdi.
Markaziy Osiyo mamlakatlari o rtasida savdo-iqtisodiy munosabatlarning
ʻ
mana shunday yaxshilanishi, umuman aytganda, mintaqaning investitsiyaviy
jozibadorligini oshirishga yordam berdi. Xususan, 2017-2020-yillar oralig ida
ʻ
O zbekiston va mintaqa mamlakatlari o rtasida 300 dan ortiq shartnoma,
ʻ ʻ
shuningdek, qariyb 75 milliard dollarga teng shartnoma va bitimlar imzolangan.
Shuningdek, 2017-2020-yillar davomida O zbekistonning Markaziy Osiyo
ʻ
mamlakatlariga nisbatan ochiq, konstruktiv, puxta o ylangan va pragmatik siyosati
ʻ
natijasida suvdan foydalanish, O zbekiston va qo shni davlatlar o rtasidagi davlat
ʻ ʻ ʻ
chegaralarini delimitatsiya va demarkatsiya qilish, transport
kommunikatsiyalaridan foydalanish, davlat chegaralarini kesib o tish kabi
ʻ
murakkab va chalkash muammolarga yechim topildi. Agar besh yil oldin
O zbekiston – Qirg iziston davlat chegarasini kuniga 200-300 kishi kesib o tgan
ʻ ʻ ʻ
bo lsa, global pandemiya ta sirida joriy qilingan cheklovlarga qadar bu ko rsatkich
ʻ ʼ ʻ
23

kuniga 30 ming kishiga yetgan. O zbekiston – Tojikiston chegarasini esa kuniga 20ʻ
ming fuqaro kesib o tgan.
ʻ
O zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlariga nisbatan olib borayotgan
ʻ
ochiq va konstruktiv siyosati naqadar to g ri ekanini global pandemiya davrida
ʻ ʻ
mintaqa rahbarlarining o zaro yordam va koronavirus tarqalishi oqibatlarini
ʻ
yumshatish bo yicha amalga oshirgan qo shma chora-tadbirlari ham isbotladi.
ʻ ʻ
Global pandemiya xavfiga qaramay, Markaziy Osiyo davlatlari
rahbarlarining doimiy muloqoti ta minlandi va mamlakatlar o rtasida faol
ʼ ʻ
hamkorlik aloqalari davom ettirildi. Mintaqa davlatlari koronavirus infeksiyasi
tarqalishining dastlabki kunlaridanoq bir-birlariga ijtimoiy yordam ko rsatishni
ʻ
boshladilar. O zbekiston Qozog iston, Qirg iziston va Tojikistonga bir necha bor
ʻ ʻ ʻ
gumanitar yordam yubordi. Bunga javoban Qirg iziston va Tojikiston singari
ʻ
qo shnilarimiz Sardoba suv omborini tiklash uchun insonparvarlik yordamini
ʻ
ko rsatdilar. Shuningdek, 2020-yilning dekabr oyida O zbekiston ko magi bilan
ʻ ʻ ʻ
Qirg izistonda zarur tibbiy jihozlar va mebellar bilan to liq jihozlangan 200 o rinli
ʻ ʻ ʻ
yuqumli kasalliklar shifoxonasi foydalanishga topshirildi.
Bundan tashqari, pandemiya davrida koronavirusga qarshi kurashda
tibbiyot sohasida axborot va tajriba almashinuvi, o zaro gumanitar yordam
ʻ
ko rsatish, chegaralarda yuklarning uzluksiz harakatlanishini yo lga qo yishga
ʻ ʻ ʻ
erishildi. Bu esa mintaqada dunyoning boshqa davlatlariga nisbatan koronavirus
bilan kasallanish va uning natijasidagi o lim sonining kamligini ta minlash
ʻ ʼ
imkonini berdi. 9
Qolaversa, joriy yil yanvar oyida O zbekiston va Qozog iston hukumatlari
ʻ ʻ
AQSH bilan hamkorlikda mintaqada iqtisodiy aloqalarni kengaytirishga xizmat
qiladigan loyihalarni qo llab-quvvatlash uchun besh yil ichida kamida 1 milliard
ʻ
dollarga teng mablag larni jalb etish maqsadida “Markaziy Osiyo investitsiyaviy
ʻ
sherikligi” tashabbusini yo lga qo ydi. “C5+1” platformasi orqali amalga
ʻ ʻ
oshirilayotgan ushbu tashabbus Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiyotini
9
Lukin Ye.V. Mejregionalnoye sotrudnichestvo kak faktor regionalnogo razvitiya. J.: Rossiya: tendensii i
perspektiva razvitiya, 2016 g
24

mustahkamlash va o sishini ta minlash, ko p tomonlama aloqalarniʻ ʼ ʻ
chuqurlashtirishga xizmat qiladi.
Jahon hamjamiyatida Markaziy Osiyoning ahamiyati va roli oshib
borayotganini mintaqa va yirik davlatlar o rtasida ko p tomonlama hamkorlikning
ʻ ʻ
turli formatlari tashkil qilinayotganida ham ko rishimiz mumkin.
ʻ
Mavjud “Markaziy Osiyo – AQSH”, “Markaziy Osiyo – Yevropa ittifoqi”,
“Markaziy Osiyo – Koreya Respublikasi”, “Markaziy Osiyo – Yaponiya” kabi
muloqot formatlari qatoriga oxirgi yillarda “Markaziy Osiyo – Hindiston”,
“Markaziy Osiyo – Xitoy” va “Markaziy Osiyo – Rossiya Federatsiyasi” singari
yangi formatlar qo shildi. Mazkur holat, birinchidan, mintaqadagi ijobiy
ʻ
o zgarishlar natijasida yuzaga kelgan mutlaqo yangi muhit dunyoning yetakchi
ʻ
davlatlari tomonidan Markaziy Osiyoga nisbatan e tiborning oshganini ko rsatsa,
ʼ ʻ
ikkinchidan, chet el davlatlari mintaqa mamlakatlari bilan nafaqat ikki tomonlama
hamkorlik doirasida, balki yagona mintaqaviy ko p tomonlama munosabatlarni
ʻ
rivojlantirishga ahamiyat qaratayotganidan dalolatdir.
Shu bilan birga, mintaqa hamda boshqa davlat va xalqaro institutlar
o rtasida yangi formatlarning tuzilishi bu, Markaziy Osiyoning geosiyosiy va
ʻ
iqtisodiy ahamiyati oshib borishiga, shuningdek, mintaqaga xalqaro
munosabatlardagi yaxlit siyosiy-diplomatik subyekt sifatida qaralishiga olib
kelmoqda.
Markaziy Osiyo davlatlarining yaxlit siyosiy-diplomatik subyekt sifatidagi
o rni hamda o zaro hamjihatligi va birdamligi Qirg izistonda 2020-yil oktyabr
ʻ ʻ ʻ
oyida yuz bergan norozilik namoyishlari va tartibsizliklarga O zbekiston,
ʻ
Qozog iston, Turkmaniston va Tojikiston Respublikalari Prezidentlari qo shma
ʻ ʻ
bayonot bilan munosabat bildirganliklarida ham kuzatildi. Qo shma bayonotda
ʻ
qardosh Qirg izistonda sodir bo layotgan voqealar jiddiy tashvish tug dirayotgani
ʻ ʻ ʻ
hamda Qirg izistonning barcha siyosiy partiyalari va jamoatchilik doiralari tinchlik
ʻ
va osoyishtalikni ta minlash, konstitutsiya va milliy qonunchilikka so zsiz rioya
ʼ ʻ
qilish bilan yuzaga kelgan muammolarni hal qilish uchun zarur bo lgan sa y-
ʻ ʼ
harakatlarni amalga oshirishiga umid bildirildi.
25

Qayd etish joizki, Markaziy Osiyo davlatlarining barqarorligi va
hamjihatligi, birinchidan, xalq farovonligini, ikkinchidan, mintaqaning investitsion
jozibadorligini oshirib, xorijiy sherik davlatlar va investorlar bilan hamkorlik
uchun keng imkoniyatlar yaratishga xizmat qiladi. O zbekiston va mintaqaʻ
davlatlari o rtasida shakllangan va yana-da mustahkamlanib borayotgan yangi
ʻ
muhit mazkur maqsadlarga erishishga hamda o zaroro siyosiy, savdo-iqtisodiy,
ʻ
madaniy-gumanitar hamkorlikni kuchaytirishga xizmat qiladi.
Prezident Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida
hamda 2021-yil “Yoshlarni qo llab-quvvatlash va aholi salomatligini
ʻ
mustahkamlash yili” Davlat dasturida Markaziy Osiyo davlatlari bilan yaqin
qo shnichilik aloqalarini mustahkamlashga alohida ahamiyat qaratilgan.
ʻ
Xususan, joriy yil Davlat dasturida Markaziy Osiyo davlatlari bilan
munosabatlarni izchil davom ettirish chora-tadbirlar rejasida:
– O zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ikki tomonlama va
ʻ
mintaqaviy aloqalarni sifat jihatidan yangi bosqichga olib chiqish bo yicha
ʻ
kompleks chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish;
– oliy va yuqori darajada o zaro tashriflarni tashkil etish;
ʻ
– “Xalq diplomatiyasi” mexanizmlaridan samarali foydalanish;
– yaxshi qo shnichilik munosabatlarini mustahkamlash yo lidagi mavjud
ʻ ʻ
to siqlarni birgalikda hal etish;
ʻ
– savdo iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va tovar ayirboshlash hajmining
o sishi va hamkorlikni mustahkamlash uchun qulay sharoitlar yaratish;
ʻ
– mintaqaning tranzit va logistika salohiyatidan samarali foydalanish va
transport infratuzilmasi rivojlanishini ta minlash;
ʼ
– Markaziy Osiyo mamlakatlarining mintaqalari (shu jumladan, chegara
hududlari) o rtasidagi hamkorlikni faollashtirish ko zda tutilgan.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, joriy yilda O zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari bilan
ʻ
aloqalarini ko p tomonlama hamkorlik mexanizmlari, jumladan, Birlashgan
ʻ
Millatlar Tashkiloti (BMT), Mustaqil Davlatlar Hamdo stlgi (MDH), Shanxay
ʻ
26

hamkorlik tashkiloti (SHHT), Turkiy tilli davlatlar hamkorlik kengashi (TTDHK),
Yevropada xavfsizlik va hamkorlik tashkiloti (YEXHT) va boshqa tuzilmalar
doirasida ham rivojlantirishni, bunda nafaqat siyosiy-diplomatik munosabatlar,
balki iqtisodiy diplomatiya, parlamentlararo diplomatiya hamda xalq
diplomatiyasini kuchaytirish nazarda tutilmoqda.
Qolaversa, joriy yilda SHHTda O zbekiston Respublikasining 2021-2022-ʻ
yillarda raisligini inobatga olib, mazkur yo nalishda ustuvor vazifalar va asosiy
ʻ
tadbirlarini ishlab chiqish ham Davlat dasturida rejalashtirilgan. SHHTga Rossiya,
Xitoy, Pokiston va Hindiston qatori Markaziy Osiyo davlatlaridan O zbekiston,
ʻ
Tojikiston, Qozog iston va Qirg izistonning a zo davlatlar ekanligi, ushbu xalqaro
ʻ ʻ ʼ
tashkilot doirasida hamkorlikni jadallashtirish alohida ahamiyat kasb e tishini
ʼ
ta kidlash mumkin.
ʼ
Muxtasar aytganda, O zbekistonning bugungi tashqi siyosati, xususan,
ʻ
yaxshi qo shnichilik va pragmatik mintaqaviy siyosati davlatning xalqaro nufuzini
ʻ
oshiribgina qolmay, Markaziy Osiyoning barqaror va ulkan imkoniyatlarga ega
hamkorlik makoniga aylanishiga xizmat qilmoqda.
2.2. Iqtisodiy hamkorlik
O’zbekistonning jahon iqtisodiy tizimiga integratsiyalashuvini kengaytirish
iqtisodiyotda davom etayotgan tarkibiy o’zgarishlarning muhim elementi bo’lib,
barqaror iqtisodiy rivojlanish uchun muhim zamin bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish strategiyasida mamlakat va uning
mintaqalarini eksportga yo’naltirilgan rivojlanish modeliga o’tish, jumladan,
hududlarning eksport salohiyatini oshirish va qo’llab-quvvatlash, ichki bozordagi
tovar va xizmatlarni jahon bozorlariga kiritish bo’yicha chora-tadbirlar amalga
oshirilishi zarurligi bayon etilgan [1]
.
Shu tufayli davlatimiz rahbari BMT bosh Assambleyasining 72-sessiyasida
Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida mintaqalararo hamkorlikni kuchaytirish
muhimligini ta’kidlab, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va xavfsizlikni
27

mustahkamlash, barqaror ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot yo’lida qator konstruktiv
g’oya va tashabbuslarni ilgari surganligi bejiz emas.
Demak, O’zbekiston va xorijiy davlatlar o’rtasidagi mintaqalararo
hamkorlikni mustahkamlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish bugungi
kunda dolzarb vazifa hisoblanadi. Shularni inobatga olgan holda, mualliflar,
O’zbekiston bilan Markaziy Osiyo mamlakatlari o’rtasidagi mintaqalararo
hamkorlikni mustahkamlash masalalarini mamlakat va uning mintaqalari iqtisodiy
o’sishining muhim manbai, deb hisoblashadi.
Tadqiqotning maqsadi O’zbekiston bilan Markaziy Osiyo davlatlari
o’rtasida mintaqalararo hamkorlikning ustuvor yo’nalishlarini belgilab berishdan
iborat. Ishning asosiy vazifalari: tashqi savdo aylanmasini baholash, mamlakatning
raqobat ustunliklari va salohiyati, O’zbekiston mintaqalararo hamkorligining
tamoyillari va asosiy yo’nalishlarini belgilash hisoblanadi.
Tajriba shuni ko’rsatadiki, mintaqalararo iqtisodiy hamkorlik faoliyat
turlarini diversifikatsiya qilish, ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirishning
zamonaviy shakllarini joriy etish hamda mahalliy mahsulot va xizmatlarni sotish,
xomashyo sotib olish, mamlakatlar mintaqalari o’rtasida investitsiya va mehnat
resurslari harakatida kuzatiladigan to’siqlarni bartaraf etishga ko’maklashadi [2]
.
2017-2019 yillar bo’yicha “Tovar va xizmatlar eksport, import”
O’zbekiston Respublikasi Statistika davlat qo’mitasining statistik byulletenlari
axborot bazasi bo’lib xizmat qildi [3]
. Tadqiqotda qiyosiy baholash, guruhlash, tizim
va tizimli tahlil usullaridan foydalanildi.
2016 yilda boshlangan yangi iqtisodiy siyosatda iqtisodiyotdagi tarkibiy
o’zgarishlarning eng muhim elementlaridan biri O’zbekistonning jahon iqtisodiy
tizimiga integratsiyalashuvining sezilarli darajada faollashuvi bo’ldi. Mamlakat va
uning mintaqalaridagi mavjud tabiiy-iqtisodiy salohiyatdan samarali foydalanish
Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan tashqi savdo hajmini bosqichma-bosqich
oshirish imkonini berdi.
2017-2019 yillarda O’zbekiston tashqi iqtisodiy faoliyatini
rivojlantirishning asosiy yo’nalishlari eksport salohiyatini oshirish, xorijiy
28

investitsiyalarni jalb qilish ko’lamini kengaytirish va import o’rnini bosuvchi
ishlab chiqarish jarayonlarini chuqurlashtirish bo’ldi. Tahlil qilingan davrda
O’zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan tashqi savdo aylanmasi 2,9
barobar oshdi, bu mamlakat savdo aylanmasining umumiy qiymati o’sishidan
yuqori (O’zbekiston tashqi savdo aylanmasining umumiy hajmi shu davr
mobaynida 1,5 barobar oshdi) bo’ldi. Natijada Markaziy Osiyo davlatlarining
tashqi savdodagi hissasi 2017 yilda 10,2% dan 2019 yilda 19,1% gacha oshgan
bo’lib, bu mintaqalararo iqtisodiy hamkorlikni mustahkamlashdan dalolat beradi
2.3. Hozirgi davrda Markaziy Osiyo davlatlarini hamkorlik hususiyatlari
O’zbekiston va Markaziy Osiyo davlatlari o’rtasida mintaqalararo
hamkorlikni amalga oshirishning ijobiy jihatlari quyidagilardan iborat:
- yirik investitsiya loyihalarini amalga oshirish, hududiy klaster, savdo
zonalarni tashkil etish;
- yuqori texnologiyali faoliyat turlarini (mashinasozlik, farmatsevtika,
asbobsozlik, axborotlashtirish va aloqa) rivojlantirish va amalga oshirishda tuman
va shaharlarda sanoatni rivojlantirish maqsadida hududlarga investitsiya
resurslarini jalb qilish;
- mahalliy mahsulotlar, masalan, to’qimachilik mahsulotlari uchun o’z
brendini shakllantirish, Markaziy Osiyoda savdo uylari va markazlarini tashkil
etish;
- mahalliy mahsulotlarning tashqi bozorlarga, xususan, Markaziy Osiyo
mamlakatlariga, erkin savdo zonalari to’g’risidagi bitimlarni amalga oshirish
doirasida chiqarish;
- ta’lim, sog’liqni saqlash, biznesni rivojlantirish va investitsion
jozibadorlikni oshirish sohasida tajriba almashish, ilg’or texnika va texnologiyalar
ishlab chiqarishga jalb etish;
29

- mahalliy quvvatlar va resurslarga asoslangan qo’shma loyihalar orqali
uzoq va chegara hududlarini (qishloq joylarini) rivojlantirish va boshqalar.
Prognozlashtirish va makroiqtisodiy tadqiqotlar instituti tomonidan
tadqiqot ishlari doirasida o’tkazilgan mintaqalarning tabiiy-iqtisodiy salohiyatini
baholash O’zbekistonning Markaziy Osiyo mamlakatlari bilan ko’p tomonlama
hamkorligi uchun istiqbolli yo’nalishlarni aniqlash imkonini berdi [4]
.
Birinchidan, ishlab chiqarishni joylashtirish (paxta-to’qimachilik va
agrosanoat klaster) zamonaviy shakllarini joriy etish asosida qayta ishlab
chiqarishni chuqurlashtirishga qaratilgan davlat sanoat siyosati iqtisodiyotning
xomashyoga yo’naltirilgan ixtisoslashuvini kamaytirish va tayyor mahsulotlar
(qishloq xo’jaligi mahsulotlari, tayyor meva va sabzavot, go’sht va sut
mahsulotlari, to’qimachilik, farmatsevtika, va hokazo) eksport salohiyatini oshirish
uchun zaxira ekanligini ta’kidlash lozim. Shu munosabat bilan mintaqalararo
loyihalarni amalga oshirishda xorijiy investitsiyalarni jalb etish, to’plangan
tajribani (masalan, Farg’ona vodiysining yerga ishlov berish, qurilish ishlari
bo’yicha tajribasi va boshqalar) joriy etish, tovarlar va xizmatlarni sotishga yordam
berish uchun qo’shni mamlakatlarda biznes markazlari va savdo uylari yaratish
mumkin.
Ikkinchidan, O’zbekiston yo’lovchilar va yuklarni transchegaraviy
tashishni yanada rivojlantirish uchun yetarli darajada rivojlangan transport
infratuzilmasiga ega. Markaziy Osiyo davlatlarini birlashtiruvchi va tashqi
bozorlarga chiquvchi eng muhim transport yo’laklarini barpo etish va
modernizatsiya qilish loyihalarini amalga oshirish, transport logistikasini
rivojlantirish xarajatlarni kamaytiradi, mamlakatlar o’rtasidagi savdoni oshiradi va
Buyuk ipak yo’li bo’ylab turizmni rivojlantirish istiqbollarini ochadi.
Bundan tashqari, O’zbekiston chegara hududlari bilan qo’shni
davlatlarning tegishli chegara hududlari o’rtasidagi iqtisodiy hamkorlikni
mustahkamlashga qaratilgan transchegaraviy savdoni tashkil etish nuqtai nazaridan
yagona yo’lak yaratish maqsadga muvofiqdir.
30

Uchinchidan, aholi nisbatan zich joylashgan hudud va mehnat
resurslarining mavjudligi bilan ajralib turadigan O’zbekiston uchun aholining faol
mehnat migratsiyasi dolzarb muammo bo’lib qolmoqda. Tashqi mehnat
migratsiyasi - mehnat va malakali kadrlarning mamlakat hududlaridan iqtisodiy
jihatdan nisbatan rivojlangan mamlakatlarga chiqishi bilan izohlanadi. O’zbekiston
aholisining Markaziy Osiyo davlatlari bilan bandligini ta’minlash bo’yicha
mintaqalararo hamkorlikni tashkil etish doirasida barcha tomonlar uchun qulay
bitimlarga erishish mumkin. Bu yo’nalishda ta’lim va sog’liqni saqlash sohasini
kengaytirish, keyinchalik aholi bandligini ta’minlash imkoniyatlari ham mavjud.
To’rtinchidan, Markaziy Osiyo mintaqalarining umumiy muammosi suv-
energetika resurslaridan oqilona foydalanish va ekologik vaziyatni
barqarorlashtirishdir [5].
Yagona energetika tizimining qayta tiklanishi O’zbekiston, Turkmaniston,
Qozog’iston, Tojikiston va Qirg’izistonga umumiy quvvatlardan foydalanish va
energiya ta’minoti bilan bog’liq muammolarni bartaraf etish imkonini beradi.
Yagona elektr energiyasi bozori iste’molchilarga oshkora narxlar belgilash
imkonini beradi va a’zo davlatlarning iqtisodiy o’sishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi.
Markaziy Osiyo mintaqalaridagi ekologik vaziyatni barqarorlashtirish
bo’yicha birgalikdagi sa’y-harakatlar doirasida “suvning quyi qismi”dagi
davlatlarda (Qozog’iston, O’zbekiston va Turkmaniston) suv tanqisligini bartaraf
etish, “suvning yuqori qismi”dagi mamlakatlarni (Qirg’iziston va Tojikiston) esa
gidroelektr stansiyalaridan elektr energiyasi bilan ta’minlash, shuningdek, qishloq
xo’jaligini intensivlashtirish orqali suv sarfini kamaytirish bo’yicha chora-tadbirlar
o’tkazish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Shunday qilib, mintaqaviy va mintaqalararo iqtisodiy munosabatlarni
yanada kuchaytirish Markaziy Osiyo davlatlari uchun yagona iqtisodiy bozorni
yaratish, mintaqaviy va jahon bozorlarida mahsulotning raqobatbardosh-ligini
oshirish, mavjud resurslardan samarali foydalanish, innovatsion jarayonlarni
jadallashtirish, yagona ilmiy va ta’lim salohiyatini shakllantirish, ishlab chiqarish
xarajatlarini kamaytirish orqali ularning taraqqiyotiga sezilarli ijobiy turtki beradi.
31

Xulosa
Oxir-oqibat shuni aytish mumkinki, Markaziy va Sharqiy Osiyo
mamlakatlari asrlar davomida aralashib kelgan madaniyatlarning sintezidir. Bu
erda ulkan irqiy oilaning vakillari yashaydi - ko'plab kichik guruhlarni o'z ichiga
olgan mo'g'uloid. Biz bir arzimas narsani ham ta'kidlaymiz, ammo haqiqat -
mahalliy aholi guruchni juda yaxshi ko'radilar. Ular uni o'stiradi va deyarli har
kuni iste'mol qiladi. Biroq, bu geografik mintaqa butunlay birlashtirilmadi. Har bir
mamlakatning o'ziga xos tili, o'ziga xos xususiyatlari va irqiy farqlari bor. Har bir
dinning o'ziga xos yo'nalishi bor, har bir san'at turi ham o'ziga xos va
takrorlanmaydi. Markaziy va Sharqiy Osiyo hududida dunyo bo'ylab tarqalib,
ushbu mamlakatlarning ramziga aylangan eng qiziqarlilari tug'ildi.
1997 yil iyul oyida allaqachon Xitoy yurisdiktsiyasiga o'tgan.
Ko'rib chiqilayotgan mintaqada turli tipdagi mamlakatlar va turli
darajalar ijtimoiy iqtisodiy rivojlanish .
Iqtisodiy-geografik tipologiyaga ko ra Yaponiya iqtisodiy jihatdan yuqoriʻ
rivojlangan davlatlar guruhiga kiradi (iqtisodiy qudrati bo yicha dunyoda
ʻ
AQSHdan keyin 2-o rinda turadi). Xitoy va KXDR hali ham sotsialistik davlatlar,
ʻ
Mo'g'uliston postsotsialistik davlat deb ataladi, Tayvan va Koreya Respublikasi ()
rivojlanayotgan davlatlar guruhiga kiradi (garchi iqtisodiy rivojlanish darajasiga
ko'ra Koreya Respublikasi). , ko'pgina olimlarning fikriga ko'ra, allaqachon
iqtisodiy jihatdan tasniflanishi mumkin). Makao o'zini o'zi boshqarmaydigan
hududdir.
Yaponiya - bu mintaqadagi yagona yuqori rivojlangan davlat -
konstitutsiyaviy monarxiya. Amaldagi konstitutsiyaga ko’ra, imperator “davlat va
xalq birligi ramzi” hisoblanadi. Davlat hokimiyatining oliy organi va
mamlakatdagi yagona qonun chiqaruvchi organ parlamentdir.
1931-yilda yapon qo shinlari Manchuriyani bosib oldilar, 1937-yilda esa
ʻ
Xitoyga qarshi urush boshladilar. Natsistlar va fashistlar bilan ittifoq tuzib,
Ikkinchi Jahon urushi paytida 1941 yil 7 dekabrda militaristik Yaponiya Perl-
Harborga (Gavay orollari, AQSh) hujumi bilan AQShga qarshi urush boshladi.
33

1942 yilda u janubdagi katta hududlarni egalladi: yarim orol, Malaya, Birma, bu
Yaponiyaning mustamlakachilik egaliklarini sezilarli darajada oshirdi. Lekin bu
hududlar ilgari Yevropa davlatlarining (Buyuk Britaniya,) mustamlakalari bo lgan,ʻ
ya ni
ʼ tinch holat mintaqada bo'lishi mumkin emas edi - Ikkinchi jahon urushi
paytida bu erda ochiq harbiy amaliyotlar o'tkazildi. Aynan shu davrda mahalliy
milliy ozodlik harakatlari kuchayib, kuchaya boshladi.
Germaniya va uning ittifoqchilari Ikkinchi Jahon urushida mag'lub bo'ldi.
1945 yil 2 sentyabrda Gitlerga qarshi koalitsiya mamlakatlari qurolli kuchlarining
zarbalari ostida Yaponiya taslim bo'ldi. Urushdan keyingi voqealar quyidagicha
kechdi.
Yaponiya bilan tuzilgan tinchlik shartnomasi shartlariga ko'ra, Koreyaga
mustaqillik va'da qilingan. Yaponiya tomonidan bosib olingan Shimoliy-Sharqiy
Xitoy (Manchuriya), Tayvan oroli (Formosa) va boshqa Xitoy orollari qaytarilishi
kerak edi. Janubiy Saxalin Sovet Ittifoqiga qaytarildi va bir vaqtlar Rossiyaga
tegishli bo'lgan Kuril orollari o'tkazildi.
Bu hududdagi jangovar harakatlar paytida amerikaliklar hamma narsani,
shuningdek, Yaponiya hukmronligi ostidagi Karolin va Mariana orollarini egallab
olishdi (keyinroq AQSh orollar nomidan orollarni vasiylik qildi). Koreya yarim
orolining janubiy qismi (38-parallelgacha) ham Amerika ishg'ol zonasiga kirdi,
shimoliy qismi esa Sovet qo'shinlari tomonidan ishg'ol qilindi.
Ular Yaponiya bilan Xavfsizlik kafolati shartnomasini tuzdilar, bu ularga u
yerda o z qurolli kuchlarini saqlash va harbiy bazalar yaratish huquqini berdi. 1960
ʻ
yilda Qo'shma Shtatlar va Yaponiya o'zaro hamkorlik va xavfsizlik kafolatlari
to'g'risida yangi shartnoma tuzdilar va u avtomatik ravishda yangilanadi.
Hozirda Koreya yarim orolida bir-biridan farq qiladigan ikkita davlat
mavjud siyosiy tizim : Shimoliy Koreya va Koreya Respublikasi.
Koreya biri qadimgi davlatlar Sharqiy Osiyo o'ziga xos tarix va
madaniyatga ega. Bu haqdagi ilk ma lumotlar miloddan avvalgi 2-ming yillikka
ʼ
to g ri keladi. VII asrda yagona feodal davlat tashkil topdi. Oxirgi qirol sulolasi
ʻ ʻ
1392 yildan 1910 yilgacha davom etgan. Rus-yapon urushi 1904-1905 yillar
34

Koreya Yaponiya tomonidan bosib olindi. Ikkinchi jahon urushidan keyin (1945
yilda) mamlakat 38-parallel bo'ylab bo'lindi, bu Sovet va Amerika qo'shinlari
o'rtasidagi bo'linish chizig'iga aylandi.
1948 yilda Seulda Koreya Respublikasi rasman e'lon qilindi ( Janubiy
Koreya ), c - Koreya Xalq Demokratik Respublikasi (KXDR) - shimoliy Koreya .
1950-53 yillarda. yarim orolda urush bor edi, bu ikki respublika o'rtasida
mamlakatni birlashtirish masalasida keskin qarama-qarshilik natijasi edi. Urushdan
keyingi sulh shartnomasi hali ham saqlanib qolgan. 1991 yilda ikkala Koreya
davlatining BMTga a'zo bo'lishi muhim voqea bo'ldi.
Mo'g'uliston o'zining uzoq tarixiga ega mamlakatdir. birinchi
asoschisi birlashgan davlat ichida XIII boshi ichida. Chingizxon edi. Keyinchalik,
17-asrda Mo'g'uliston manjurlar tomonidan qisman bosib olindi va 1911 yilgacha
Qing imperiyasining bir qismi edi. Keyin mamlakat mustaqilligi e'lon qilindi va
cheksiz feodal-teokratik davlatchilik shaklida milliy davlatchilik tiklandi. 1915-
yilda maqom Xitoy hukmronligi va Rossiya homiyligi ostidagi keng avtonomiya
bilan cheklandi (keyinchalik Xitoy qo shinlari mamlakatga kiritildi).1921 yildaʻ
mo'g'ul xalqining ozodlik uchun kurashi natijasida xalq inqilobi g'alabasi e'lon
qilindi. Mo g uliston xalq respublikasi (MPR)ga aylandi va uzoq yillar davomida
ʻ ʻ
SSSR bilan yaqin hamkorlikda rivojlandi. Tashqi savdo O zaro Iqtisodiy Yordam
ʻ
Kengashiga a zo mamlakatlar bilan bo lgan va asosiy savdo sherigi Sovet Ittifoqi
ʼ ʻ
bo lgan.
ʻ
Hozirgi vaqtda Mo g uliston (Mo g ul Ulslari) — «postsotsialistik davlat»,
ʻ ʻ ʻ ʻ
prezidentlik boshqaruv shaklidagi respublika, agrar-industrial davlat. 90-yillar
boshida sobiq sotsialistik birlashmalar aktsiyadorlik jamiyatlariga aylantirildi va
chorva mollarini xususiylashtirish asosan yakunlandi. Mamlakatda rejali tizimdan
bozor iqtisodiyotiga o’tish uchun o’zgarishlar amalga oshirilmoqda.
Xitoy eng qadimiylaridan biri bo'lib, 14-asrga oid. Miloddan avvalgi e.
Taraqqiyotning quldorlik va feodal davrlarida uning hududida bir necha bor
markazlashgan imperiyalar paydo bo lib, mustaqil knyazliklarga parchalanib
ʻ
ketgan. XVII asrdan 20-asrgacha mamlakatni Manjjur Qing sulolasi boshqargan,
35

bu davlat o z siyosati bilan mamlakatni yarim mustamlaka davlati holatiga olibʻ
kelgan. 19-asrda Xitoy bir qator imperialistik davlatlar (Buyuk Britaniya,
Yaponiya, Germaniya va boshqalar) tomonidan mustamlakachilik ekspansiyasi
ob'ektiga aylandi.
Xitoyning yaqin tarixidagi muhim voqea Manchjjur monarxiyasini
ag’darib, Xitoy Respublikasini e’lon qilgan Sinxay inqilobi (1911-1913) bo’ldi.
Xitoyda Yaponiya agressiyasiga qarshi urush (1937—45) davrida SSSR Xitoy
xalqiga katta yordam ko rsatdi. 1949-yilda Yaponiya Kvantun armiyasi
ʻ
mag lubiyatga uchragach, xalq inqilobi yakunlangach, materikda Xitoy Xalq
ʻ
Respublikasi tashkil topdi.
36

Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston
Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi
to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni. O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari
to’plami, 2017y., 6-son, 70-modda.
2. Lukin Ye.V. Mejregionalnoye sotrudnichestvo kak faktor regionalnogo razvitiya.
J.: Rossiya: tendensii i perspektiva razvitiya, 2016 g.
3. O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasi tomonidan tayyorlangan
2019 yil bo’yicha “Eksport, import” statistik to’plami.
4. Ishlab chiqarishni oqilona joylashtirish va mintaqalar iqtisodiyotini
diversifikatsiyalashning metodologik asoslarini takomillashtirish mavzusidagi
ilmiy-tadqiqot ishlari bo’yicha hisobot, Prognozlashtirish va makroiqtisodiy
tadqiqotlar instituti, 2017 y.
5. Ekologicheskiye problemi Sentralnoy Azii. Elektronniy istochnik: https://ural-
eurasia.ru/pro-zasedaniya/news/159-ekologicheskie-problemy-tsentralnoj-azii .
6. G.R. Asanov., M. Nabixonov., I. Safarov. “O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. T., “O’qituvchi” 1994.
7. Z.M.Akramov., A.A.Rafiqov. “Прошлое, настоящее и будущее Аральского
моря”. T., “Mehnat” 1990.
8. T.J.Jumaboyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Ma’ruzalar matni). Samarqand – 2001.
9. G’. R. Pardayev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. (Amaliy mashg’ulotlar). Angren – 2003.
10. A.N.Ro’ziyev. “Markaziy Osiyo mamlakatlari iqtisodiy va ijtimoiy
geografiyasi”. Termiz – 2000.
37

Sotib olish